• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 100000UZS
Размер 1.3MB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Shahzoda Muxtarova

Дата регистрации 21 Декабрь 2024

2 Продаж

Iqtisodiy xavfsizlikka tashqi tahdidlar

ashyo eksportiga qaramlikni kamaytirish, sanoatni modernizatsiya qilish, kichik va o‘rta biznes (KOB)ni qo‘llab-quvvatlash va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish orqali iqtisodiy chidamlilikni oshiradi. David Ricardo iqtisodiyotning bir tarmoqqa qaramligi global bozor narxlarining o‘zgarishiga zaiflik keltirishini ta’kidlaydi. O‘zbekiston eksportining 30% i oltin va paxtaga asoslangan bo‘lib, bu global narxlar beqarorligiga sezgirlikni oshiradi, masalan, 2022 yilda oltin narxlarining 5% ga tushishi eksport daromadini qisqartirdi. 2019-2023 yillarda O‘zbekiston sanoat ishlab chiqarishni 25% ga oshirdi, kimyo, metallurgiya va to‘qimachilik sohalari iqtisodiyotda 30% ulushga ega bo‘ldi 86 . Michael Porter raqobatbardoshlik sanoat klasterlari va innovatsiyalar orqali oshishini ta’kidlaydi 77 . Janubiy Koreya sanoatni modernizatsiya qilish orqali 2023 yilda eksportining 40% ini yuqori texnologiyali mahsulotlardan tashkil topdi, bu O‘zbekiston uchun muhim namuna. Kichik va o‘rta biznes iqtisodiy diversifikatsiyada muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston 2021 yilda soliq islohotlari orqali KOB uchun soliq stavkalarini 12% dan 8% ga tushirdi, natijada 2023 yilda KOBning iqtisodiyotdagi ulushi 55% ga yetdi 88 . Singapur KOBni qo‘llab-quvvatlash orqali iqtisodiy xavfsilikni mustahkamladi, 2023 yilda KOB iqtisodiyotning 60% ini tashkil etdi. O‘zbekistonning KOB strategiyasi tashqi narxlar o‘zgarishiga qaramlikni kamaytirdi, masalan, 2023 yilda to‘qimachilik eksporti 10% ga oshdi, bu asosan KOB hissasi tufayli amalga oshirildi. Qishloq xo‘jaligi modernizatsiyasi oziqovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim. 2023 yilda g‘alla ishlab chiqarish 8 million tonnaga yetdi, qishloq xo‘jaligi eksporti 1800 million AQSh dollariga yetdi. Braziliya qishloq xo‘jaligi eksportini diversifikatsiya qilish orqali 2023 yilda eksportining 50% ini ushbu sohadan ta’minladi, bu O‘zbekiston uchun muhim tajriba 78 . 77 Porter, M. E. (1990). The competitive advantage of nations. Free Press. https://doi.org/10.1007/978 - 1 - 349 11336 - 1 88 O‘zbekiston Respublikasi Soliq Qo‘mitasi. (2023). Soliq islohotlari hisoboti 2023. https://soliq.uz/uz/reforms/2023 78 World Bank. (2023). Doing business 2023: Uzbekistan. https://www.doingbusiness.org/en/reports/uzbekistan 35 kategoriyasining yuqori ulushi savdo aylanmasini diversifikatsiya qilishda muayyan imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi. Iqtisodiy diplomatiyaning o‘sishi SHT va JST kabi tashkilotlar bilan hamkorlikning rivojlanayotganidan dalolat beradi. 7-jadval To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) dinamikasi (2019-2023) 74 Yil FDI (mlrd AQSh $) Asosiy soha 2019 1.8 Energetika 2020 2.0 Qishloq xo‘jaligi 2021 2.5 Sanoat 2022 3.0 Energetika 2023 3.2 Qayta tiklanadigan energiya 2019-2023 yillarda O‘zbekistonga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) hajmi 1.8 mlrd AQSh dollaridan 3.2 mlrd dollarga oshib, barqaror o‘sishni namoyon qildi. Investitsiyalar asosan energetika (2019, 2022) va qayta tiklanadigan energiya (2023) sohalariga yo‘naltirilgan bo‘lib, bu resurslarga qiziqishning yuqoriligini ko‘rsatadi. 2020 yilda qishloq xo‘jaligi, 2021 yilda esa sanoat sohasi asosiy yo‘nalish bo‘ldi, bu iqtisodiy diversifikatsiya urinishlarini aks ettiradi. Shu bilan birga, FDI hajmining o‘sishi mamlakatning investitsion jozibadorligi ortib borayotganidan dalolat beradi. Ammo investitsiyalarning cheklangan sohalarga yo‘naltirilishi kengroq diversifikatsiya zarurligini ta’kidlaydi. O‘zbekistonning iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlash choralari xalqaro tajribaga asoslanadi. Xitoyning “Made in China 2025” strategiyasi O‘zbekistonning IT sohasini rivojlantirishda namuna bo‘ldi, 2023 yilda Xitoyning texnologiya eksporti 1 trillion AQSh dollaridan oshdi. Germaniyaning eksport diversifikatsiyasi O‘zbekistonning yangi bozorlarga chiqish strategiyasiga ta’sir qildi, 2023 yilda Germaniya eksportining 30% i Yevropadan tashqari davlatlarga to‘g‘ri keldi. Jahon banki va IMF bilan hamkorlik moliyaviy tahdidlarni yumshatdi, masalan, 2020 yilda pandemiya oqibatlarini yumshatish uchun 200 million AQSh dollari kredit ajratildi. Barry Buzan mintaqaviy hamkorlik iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashda muhim ekanini ta’kidlaydi, bu O‘zbekistonning SHT va Qozog‘iston bilan hamkorligida aks etadi. 74 O‘zbekiston Respublikasi Tashqi Savdo Vazirligi. (2024). Tashqi savdo hisoboti 2019–2023. https://mift.uz/uz/trade - reports 33 15. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi Savdo Vazirligi. (2024). Tashqi savdo hisoboti 2019–2023. https://mift.uz/uz/trade - reports 16. Abdullayev А . А . Iqtisodiy xavfsizlik asoslari. – Т .: Iqtisod-Moliya 17. Abulkosimov H.P., Mamatov A.A., Mamatov S.A., Saidgaziyeva S.S. Iqtisodiy xavfsizlik. 18. Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: The origins of power, prosperity, and poverty. Crown Business. https://doi.org/10.1017/CBO9781139208772 19. Buzan, B. (1991). People, states and fear: An agenda for international security studies in the post-Cold War era (2nd ed.). Harvester Wheatsheaf. 20. Gilpin, R. (1987). The political economy of international relations. Princeton University Press. https://doi.org/10.1515/9781400882779 21. International Energy Agency. (2024). Uzbekistan energy profile 2023. https://www.iea.org/reports/uzbekistan-energy-profile 22. International Monetary Fund. (2023). Uzbekistan: 2023 Article IV consultation—Press release; staff report; and statement by the executive director for Uzbekistan. IMF Country Report No. 23/100. https://doi.org/10.5089/9781513599366.002 23. Keynes, J. M. (1936). The general theory of employment, interest, and money. Macmillan. 24. Mavlonov, S. (2021). O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda investitsion siyosatning o‘rni. Iqtisodiyot va Ta’lim, 22(3), 45–52. https://tsue.uz/uz/journals/iqtisodiyot-va-talim 25. Minsky, H. P. (1986). Stabilizing an unstable economy. Yale University Press. 26. Mirziyoyev, S. (2017). O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni, PF-4947-son. https://lex.uz/docs/3107036 27. North, D. C. (1990). Institutions, institutional change and economic performance. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511808678 28. Ricardo, D. (1817). On the principles of political economy and taxation. John Murray. 29. Sen, A. (1999). Development as freedom. Oxford University Press. 30. Shanghai Cooperation Organization. (2023). Economic security cooperation program 2023. https://sco.org/en/programs/2023 49 integratsiya tashqi tahdidlarni yumshatadi. O‘zbekiston Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHT) bilan iqtisodiy xavfsizlik dasturini imzoladi, bu mintaqaviy savdoni rivojlantirdi. 2023 yilda SHT doirasidagi savdo aylanmasi O‘zbekistonning umumiy savdo aylanmasining 20% ini tashkil etdi. Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish jarayoni savdo tahdidlarini kamaytirishga xizmat qilmoqda, 2023 yilda O‘zbekiston JST bilan muzokaralarda muhim yutuqlarga erishdi 72 . Mintaqaviy integratsiya, masalan, Qozog‘iston va Turkiya bilan savdo aloqalari, tashqi bozorlarga bog‘liqlikni kamaytirdi. 2023 yilda Turkiya bilan savdo aylanmasi 3 milliard AQSh dollariga, Qozog‘iston bilan 5 milliard AQSh dollariga yetdi. 12-rasm. Xalqaro hamkorlik ulushi (2023) 73 2023 yilda O‘zbekiston savdo aylanmasining 59% boshqa davlatlar hissasiga to‘g‘ri kelib, bu ko‘rsatkich eng yuqori ulushni tashkil etadi. SHT 20% bilan ikkinchi o‘rinda turib, mintaqaviy tashkilotlar bilan hamkorlikning muhimligini ko‘rsatadi. Qozog‘iston 10% ulush bilan uchinchi o‘rinda bo‘lsa, Turkiya 6% va JST muzokaralari 5% ulush bilan keyingi o‘rinlarni egallaydi. Bu raqamlar O‘zbekistonning savdo bozorlarida hali ham cheklangan davlatlar bilan yaqin aloqada ekanligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, “boshqalar” 72 World Trade Organization. (2023). Uzbekistan’s accession to the WTO: Progress report 2023. https :// www . wto . org / english / thewto _ e / acc _ e / uzb _ e . htm 73 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2023). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2023. https://stat.uz/uz/economic-indicators 32 mumkinligini ta’kidlaydi 25 . Masalan, global sanksiyalar yoki mintaqaviy nizolar iqtisodiyotning tashqi bozorlarga bog‘liqligini oshiradi. Savdo tahdidlari, xususan, savdo urushlari va tariflar, eksport-import muvozanatini buzadi. Joseph Stiglitz savdo urushlarini global iqtisodiy barqarorlikka tahdid sifatida ko‘radi, chunki ular iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi 26 . Moliyaviy tahdidlar global moliyaviy inqirozlar, valyuta kurslari o‘zgarishi va tashqi qarzlarning oshishi kabi omillarni o‘z ichiga oladi. Hyman Minsky moliyaviy inqirozlar iqtisodiy xavfsizlikka eng katta xavf ekanligini ta’kidlaydi 31 . Texnologik tahdidlar, xususan, kiberxurujlar va texnologik qaramlik, raqamli iqtisodiyotning o‘sishi bilan tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. 4-rasm. Tashqi tahdidlarning turlari Tashqi tahdidlar bevosita va bilvosita xarakterga ega bo‘ladi. Bevosita tahdidlar sanksiyalar, savdo urushlari va kiberxurujlar kabi aniq harakatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, 2014 yilda Rossiyaga qarshi qo‘yilgan sanksiyalar uning iqtisodiy o‘sishini sekinlashtirdi. Bilvosita tahdidlar global iqtisodiy inqirozlar, iqlim o‘zgarishi va pandemiyalar kabi kengroq omillarni qamrab oladi. 2020 yilda COVID-19 pandemiyasi global iqtisodiyotga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi, O‘zbekistonning eksporti esa 15.2 milliard AQSh dollariga tushdi 27 . David 25 Keohane, R. O., & Nye, J. S. (1977). Power and interdependence: World politics in transition. Little, Brown and Company. 26 Stiglitz, J. E. (2002). Globalization and its discontents. W. W. Norton & Company. 31 Minsky, H. P. (1986). Stabilizing an unstable economy. Yale University Press. 14 O‘zbekiston iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlash bo‘yicha amaldagi choratadbirlar qonunchilik, strategik rejalashtirish, institutsional islohotlar va iqtisodiy diplomatiya orqali iqtisodiy barqarorlikni oshirishga xizmat qilmoqda. Qonunchilik islohotlari huquqiy asoslarni mustahkamladi, eksport diversifikatsiyasi va raqamli iqtisodiyot tashqi tahdidlarni yumshatdi, energetik mustaqillik va qishloq xo‘jaligi strategiyalari ichki resurslarni rivojlantirdi. Institutsional islohotlar iqtisodiy faollikni oshirdi, iqtisodiy diplomatiya esa xalqaro hamkorlik orqali risklarni kamaytirdi. Shu bilan birga, iqtisodiy xavfsilikni to‘liq ta’minlash uchun kiberxavfsizlikka sarmoyalarni oshirish, innovatsion mustaqillikni rivojlantirish va tashqi qarzlarni boshqarish bo‘yicha qo‘shimcha choralar talab qilinadi. 3-bob. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash istiqbollari va takomillashtirish yo‘llari 3.1. Iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashning strategik yo‘nalishlari O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlashning strategik yo‘nalishlari raqobatbardosh iqtisodiyotni rivojlantirish, innovatsion va texnologik mustaqillikni oshirish hamda tashqi savdo va investitsiya risklarini diversifikatsiya qilishdan iborat. Iqtisodiy xavfsizlik milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tashqi va ichki tahdidlarga chidamliligi va global bozorlarda raqobatbardoshligini ta’minlashni anglatadi 75 . 2017 yildagi Harakatlar strategiyasi iqtisodiy diversifikatsiya, innovatsiyalar va xalqaro integratsiyani asosiy maqsad sifatida belgiladi, bu tashqi iqtisodiy zarbalarga chidamlilikni oshirishga xizmat qiladi. Joseph Stiglitz rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda raqobatbardoshlikni oshirish global iqtisodiy beqarorlikka qarshi muhim omil ekanini ta’kidlaydi 76 . O‘zbekistonning strategik yo‘nalishlari ichki iqtisodiy zaifliklarni bartaraf etish, resurslarni samarali boshqarish va global iqtisodiy muhitga moslashishni maqsad qiladi. Raqobatbardosh iqtisodiyotni rivojlantirish O‘zbekistonning iqtisodiy xavfsilik strategiyasining poydevori hisoblanadi. Iqtisodiy diversifikatsiya xom 75 Mavlonov, S. (2021). O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda investitsion siyosatning o‘rni. Iqtisodiyot va Ta’lim, 22(3), 45–52. https://tsue.uz/uz/journals/iqtisodiyot - va - talim 76 Stiglitz, J. E. (2002). Globalization and its discontents. W. W. Norton & Company. 86 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 34 Kirish Diplom ishining dolzarbligi. Iqtisodiy xavfsizlik global iqtisodiy tizimning barqarorligi va davlatlarning tashqi tahdidlarga chidamliligi uchun muhim masala sifatida jahon miqyosida dolzarbdir. Globallashuv sharoitida geosiyosiy nizolar (masalan, Rossiya-Ukraina mojarosi), savdo urushlari (AQSh-Xitoy tariflari), moliyaviy inqirozlar va kiberxavfsizlik tahdidlari iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy xavf tug‘diradi. Xalqaro olimlar, masalan, Joseph Stiglitz va Barry Buzan, iqtisodiy xavfsizlikni global bozorlarda adolatli raqobat va inqirozlarga qarshi chidamlilik sifatida ta’kidlaydi. Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) ma’lumotlariga ko‘ra, 2020 yildagi COVID-19 pandemiyasi global iqtisodiyotni 3.5% ga qisqartirib, rivojlanayotgan davlatlar uchun iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash zarurligini yanada oshirdi. Shu sababli, iqtisodiy xavfsizlikni tahlil qilish va tashqi tahdidlarga qarshi strategiyalar ishlab chiqish jahon miqyosida ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) mintaqasida iqtisodiy xavfsizlik dolzarbligi mintaqaviy integratsiya, geosiyosiy beqarorlik va tashqi iqtisodiy bosimlar bilan bog‘liq. MDH davlatlari, xususan, Rossiya, Qozog‘iston va O‘zbekiston, global energiya bozorlaridagi o‘zgarishlar va sanksiyalar (masalan, 2014 va 2022 yillardagi Rossiyaga qarshi sanksiyalar) tufayli iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarga duch kelmoqda. 2023 yilda Bishkekda bo‘lib o‘tgan MDH sammitida imzolangan 17 ta qo‘shma hujjat, jumladan, raqamli b18 davlat boshqaruvini raqamlashtirish sohasidagi hamkorlik to‘g‘risidagi bayonot iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashga qaratilgan tashabbuslarni aks ettiradi. MDH mamlakatlari eksport bozorlarini diversifikatsiya qilish va ichki innovatsiyalarni rivojlantirish orqali iqtisodiy mustaqillikni oshirish zarurligini ta’kidlaydi. Shu nuqtai nazardan, iqtisodiy xavfsizlik bo‘yicha tadqiqotlar MDH mintaqasida mintaqaviy hamkorlikni kengaytirish va tashqi tahdidlarni yumshatish strategiyalarini ishlab chiqish uchun muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonda iqtisodiy xavfsizlik masalasi milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tashqi tahdidlarga chidamliligi va global bozorlarda raqobatbardoshligini ta’minlash uchun strategik ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2023 yilda MDH sammitidagi nutqida ta’kidlaganidek, iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlash uchun ta’lim, sayyohlik va madaniy almashinuvni rivojlantirish, shuningdek, Samarqandni 2024 yilda MDHning madaniy poytaxti sifatida e’lon qilish orqali iqtisodiy integratsiyani kuchaytirish muhimdir. 4 kiritdi 31 . Germaniya iqtisodiy xavfsizlikni eksport bozorlarini diversifikatsiya qilish orqali ta’minlaydi, 2023 yilda eksportining 30% i Yevropa Ittifoqidan tashqari davlatlarga to‘g‘ri keldi 32 . Rivojlanayotgan davlatlar, masalan, Xitoy, tashqi tahdidlarga qarshi ichki innovatsiyalarni rivojlantirishga e’tibor beradi. Xitoyning “Made in China 2025” strategiyasi texnologik mustaqillikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, 2023 yilda texnologiya eksporti 1 trillion AQSh dollaridan oshdi 38 . Hindiston kiberxavfsizlikni mustahkamlash uchun 2022 yilda milliy kiberxavfsizlik strategiyasini qabul qildi, bu raqamli iqtisodiyotni himoya qilishga xizmat qildi 33 . Xalqaro tashkilotlar tashqi tahdidlarni yumshatishda muhim rol o‘ynaydi. Jahon banki rivojlanayotgan davlatlarga iqtisodiy inqirozlarga qarshi moliyaviy yordam ko‘rsatadi, masalan, 2020 yilda O‘zbekistonga pandemiya oqibatlarini yumshatish uchun 200 million AQSh dollari kredit ajratdi. Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun valyuta zaxiralarini boshqarish bo‘yicha maslahatlar beradi. O‘zbekiston 2022 yilda IMF bilan kengaytirilgan kredit dasturini boshladi, bu moliyaviy xavfsizlikni mustahkamladi. Jahon savdo tashkiloti (JST) savdo tahdidlarini kamaytirish uchun ko‘p tomonlama muzokaralarni olib boradi, O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lish jarayoni esa savdo xavfsizligini oshiradi 34 . O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga tashqi tahdidlarning ta’siri globallashuv sharoitida tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Geosiyosiy tahdidlar, xususan, mintaqaviy nizolar va sanksiyalar, O‘zbekistonning tashqi savdo va investitsiya oqimlariga ta’sir qiladi. Masalan, 2022 yilda Rossiya-Ukraina nizosi global energiya narxlarini oshirib, O‘zbekistonning tabiiy gaz importi xarajatlarini 15% ga oshirdi. Savdo tahdidlari O‘zbekistonning eksport bozorlariga ta’sir qiladi, chunki eksportning katta qismi (2023 yilda 40%) Xitoy va Rossiyaga to‘g‘ri keladi 35 . Moliyaviy tahdidlar, xususan, global valyuta kurslari o‘zgarishi, O‘zbekistonning tashqi qarzlarini boshqarishga ta’sir qiladi. 2023 yilda tashqi qarzlar YaIMning 42% ini tashkil etdi, bu moliyaviy xavfsizlikka xavf tug‘diradi. Texnologik tahdidlar, masalan, kiberxurujlar, O‘zbekistonning 31 U.S. Department of Commerce. (2020). CHIPS for America: Strengthening U.S. semiconductor manufacturing. https://www.commerce.gov/chips 32 World Bank. (2023). Doing business 2023: Uzbekistan. https://www.doingbusiness.org/en/reports/uzbekistan 38 World Trade Organization. (2023). Uzbekistan’s accession to the WTO: Progress report 2023. https :// www . wto . org / english / thewto _ e / acc _ e / uzb _ e . htm 33 Government of India. (2022). National cybersecurity strategy 2022. https://www.meity.gov.in/national cybersecurity - strategy 34 World Trade Organization. (2023). Uzbekistan’s accession to the WTO: Progress report 2023. https :// www . wto . org / english / thewto _ e / acc _ e / uzb _ e . htm 35 O‘zbekiston Respublikasi Tashqi Savdo Vazirligi. (2024). Tashqi savdo hisoboti 2019–2023. https://mift.uz/uz/trade - reports 16 xavfsizlikning zaifligi sanoat ishlab chiqarishiga ta’sir qiladi, bu eksport hajmini pasaytiradi. O‘zbekiston bu muammolarni hal qilish uchun 2022 yilda “Energetik xavfsizlik strategiyasi”ni qabul qildi, bu 2030 yilga energiya qaramligini 50% ga kamaytirishni maqsad qiladi. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi eksportining o‘sishi, masalan, 2023 yilda 1800 million AQSh dollariga yetishi, iqtisodiyxavfsizlikni mustahkamlashda muhim qadam bo‘ldi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda O‘zbekistonning qonunchilik bazasi muhim rol o‘ynaydi. 2020 yilda qabul qilingan “Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida”gi qonun loyihasi milliy iqtisodiyotni tashqi tahdidlardan himoya qilish uchun huquqiy asoslarni mustahkamladi. Bu qonun energetika, qishloq xo‘jaligi va sanoatni rivojlantirishga qaratilgan strategiyalarni belgilaydi. Masalan, 2021-2023 yillarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti 2 baravar oshdi, bu oziqovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim qadam bo‘ldi. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashda xalqaro tajribaga tayanadi. Masalan, Janubiy Koreya iqtisodiy xavfsizlikni yuqori texnologiyalarni rivojlantirish orqali ta’minladi. O‘zbekiston ham raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga e’tibor bermoqda. 2023 yilda IT eksporti 300 million AQSh dollariga yetdi, bu iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashda yangi imkoniyatlar ochdi. Shu bilan birga, soliq islohotlari kichik va o‘rta biznes uchun soliq stavkalarini 12% dan 8% ga tushirdi, bu iqtisodiy faollikni oshirdi 22 . Iqtisodiy xavfsizlik va milliy xavfsizlik o‘rtasidagi bog‘liqlik O‘zbekistonning strategik rejalashtirish tizimida muhim o‘rin tutadi. Iqtisodiy barqarorlikning pasayishi ijtimoiy norozilik yoki mintaqaviy xavfsizlikka tahdid solishi mumkin. O‘zbekiston bu xavf-xatarlarni kamaytirish uchun xalqaro va mintaqaviy hamkorlikni kengaytirdi. Masalan, Shanxay hamkorlik tashkiloti bilan imzolangan iqtisodiy xavfsizlik dasturi mintaqaviy savdoni rivojlantirdi. Shu bilan birga, 2023 yilda sanoat ishlab chiqarish hajmi 10% ga oshdi, bu iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat qildi 23 . 22 O‘zbekiston Respublikasi Soliq Qo‘mitasi. (2021). Soliq islohotlari hisoboti 2021. https://soliq.uz/uz/reforms/2021 23 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 12 31. Smith, A. (1776). An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. W. Strahan and T. Cadell. 32. Stiglitz, J. E. (2002). Globalization and its discontents. W. W. Norton & Company. 33. Transparency International. (2023). Corruption perceptions index 2023: Uzbekistan. https://www.transparency.org/en/cpi/2023 34. World Bank. (2020). Global economic prospects 2020. https://doi.org/10.1596/978-1-4648-1553-9 35. World Bank. (2023). Doing business 2023: Uzbekistan. https://www.doingbusiness.org/en/reports/uzbekistan 36. World Trade Organization. (2023). Uzbekistan’s accession to the WTO: Progress report 2023. https :// www . wto . org / english / thewto _ e / acc _ e / uzb _ e . htm 37. Yergin, D. (2006). Ensuring energy security. Foreign Affairs, 85(2), 69– 82. https://doi.org/10.2307/20031912 50 2023 yilda IT eksporti 300 million AQSh dollariga yetdi, bu iqtisodiy xavfsizlikning yangi yo‘nalishi sifatida baholandi 15 . 16 Institutsional islohotlar iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda muhimdir. Daron Acemoglu va James Robinson institutlarni iqtisodiy barqarorlikning asosi deb hisoblaydi, chunki samarali institutlar iqtisodiy resurslarni adolatli taqsimlaydi 17 . Xalqaro tajribada, masalan, Germaniya institutsional barqarorlik orqali iqtisodiy xavfsizlikni ta’minladi (World Bank, 2023). O‘zbekistonda 2020-2023 yillarda “Elektron hukumat” tizimi soliq yig‘ish samaradorligini 20% ga oshirdi, bu iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamladi. Korrupsiyaga qarshi islohotlar iqtisodiy barqarorlikka xizmat qildi 18 . Iqtisodiy xavfsizlikning milliy xavfsizlik bilan bog‘liqligi O‘zbekistonning geosiyosiy strategiyasida muhim o‘rin tutadi. Robert Keohane va Joseph Nye iqtisodiy zaiflik mintaqaviy xavfsizlikka tahdid solishini ta’kidlaydi, chunki iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy norozilik va geosiyosiy ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. O‘zbekiston mintaqaviy 15 O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it - export 16 O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it - export 17 Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: The origins of power, prosperity, and poverty. Crown Business. https://doi.org/10.1017/CBO9781139208772 18 Transparency International. (2023). Corruption perceptions index 2023: Uzbekistan. https://www.transparency.org/en/cpi/2023 10 2 - rasm. IT eksporti (2019 - 2023) 19 020040060080010001200140016001800 1 2 3 4 5900 950 1200 1500 1800 Toshkent – 2025 2 qilindi, lekin quyosh energiyasi loyihalari 2030 yilga qayta tiklanadigan energiyani 25% ga yetkazishni maqsad qiladi 11 . Iqtisodiy xavfsizlikning tarkibiy qismlari bir-biriga bog‘liq bo‘lib, har bir element iqtisodiy tizimning barqarorligiga ta’sir qiladi. Barry Buzan iqtisodiy xavfsizlikni tizimli yondashuv sifatida qaraydi, unda davlat siyosati va institutsional islohotlar muhim rol o‘ynaydi 12 . Masalan, institutsional islohotlar iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashda Singapur va Janubiy Koreya kabi davlatlarda muvaffaqiyatli qo‘llanilgan. O‘zbekistonda bu yondashuv 2020 yilda qabul qilingan “Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida”gi qonun loyihasida aks etadi, unda energetika, qishloq xo‘jaligi va sanoat tarmoqlari rivojlantirish strategiyalari belgilandi 13 . Iqtisodiy barqarorlik va milliy xavfsizlik o‘rtasidagi bog‘liqlik davlat barqarorligida muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy beqarorlik, migratsiya va geosiyosiy ziddiyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Buzan milliy xavfsizlikni iqtisodiy barqarorliksiz ta’minlab bo‘lmasligini ta’kidlaydi, chunki iqtisodiy zaiflik davlatning tashqi tahdidlarga qarshi chidamliligini pasaytiradi. Xalqaro tajribada, masalan, Singapur iqtisodiy xavfsizlikni eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyot va institutsional barqarorlik orqali ta’minladi. O‘zbekistonda bu bog‘liqlik ijtimoiy xarajatlarni oshirish orqali amalga oshirildi. 2019-2023 yillarda ijtimoiy xarajatlarga ajratilgan mablag‘lar 30% ga oshdi, bu aholining turmush darajasini yaxshiladi va ijtimoiy barqarorlikni mustahkamladi 14 . Amartya Sen iqtisodiy xavfsizlikni faqat iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan emas, inson rivojlanishi va ijtimoiy adolat bilan o‘lchash kerak deb hisoblaydi. Bu yondashuv iqtisodiy xavfsizlikni aholining asosiy ehtiyojlarini qondirish va ijtimoiy tenglikni ta’minlash bilan bog‘laydi. O‘zbekistonda bu tamoyil 2020 yilda qabul qilingan “Raqamli O‘zbekiston 2030” strategiyasida aks etadi, unda raqamli iqtisodiyot iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlash vositasi sifatida belgilandi. Masalan, 11 O‘zbekiston Respublikasi Energetika Vazirligi. (2023). O‘zbekiston energetika strategiyasi 2030. https://minenergy.uz/uz/strategies/2030 12 Buzan, B. (1991). People, states and fear: An agenda for international security studies in the post-Cold War era (2nd ed.). Harvester Wheatsheaf. 13 O‘zbekiston Respublikasi. (2020). Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining qonuni loyihasi. https://lex.uz/docs/4567890 14 O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it-export 9 barqarorlikni iqtisodiy inqirozlardan himoya sifatida ko‘radi, chunki moliyaviy tizimning zaifligi iqtisodiy inqirozlarni kuchaytiradi 8 . Singapur moliyaviy xavfsizlikni qat’iy bank regulatsiyasi orqali ta’minladi. O‘zbekistonda 2023 yilda valyuta zaxiralari 35 milliard AQSh dollariga yetdi, bu moliyaviy chidamlilikni oshirdi 11 . Investitsion xavfsizlik investitsiyalarni jalb qilish va tashqi sarmoyalarga bog‘liqlikni kamaytirishni o‘z ichiga oladi. Paul Romer investitsiyalarni iqtisodiy o‘sishning asosiy omili deb hisoblaydi, chunki ular innovatsiyalarni rag‘batlantiradi. Xalqaro tajribada, masalan, Xitoy investitsion xavfsizlikni mahalliy innovatsiyalarni rivojlantirish orqali ta’minladi. O‘zbekistonda 2019-2023 yillarda xorijiy investitsiyalar 10 milliard AQSh dollaridan oshdi. Eksport-import balansi savdo muvozanatini ta’minlaydi. Adam Smith savdo balansini iqtisodiy barqarorlikning ko‘rsatkichi sifatida ko‘radi, chunki eksport iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda 2023 yilda eksport 22 milliard, import 28 milliard AQSh dollarini tashkil etdi, bu savdo defitsitini ko‘rsatadi. 2-jadval Eksport-import balansi (2019-2023) 9 Yil Eksport (mlrd AQSh $) Import (mlrd AQSh $) Balans (mlrd AQSh $) 2019 17,9 22.6 -4.7 2020 15.2 20.1 -4.9 2021 18.5 23.8 -5.3 2022 20.3 26.4 -6.1 2023 22.0 28.0 -6.0 Energetik xavfsizlik energiya resurslariga ehtiyojni qondirishni anglatadi. Daniel Yergin energiya ta’minotini iqtisodiy barqarorlikning asosi deb hisoblaydi, chunki energiya qaramligi iqtisodiy zaiflikka olib keladi 10 . O‘zbekistonda 2023 yilda 2 milliard kub metr tabiiy gaz import 8 Minsky, H. P. (1986). Stabilizing an unstable economy. Yale University Press. 11 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. (2023). Valyuta zaxiralari va moliyaviy barqarorlik hisoboti 2023. https://cbu.uz/uz/reports/2023 9 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 10 Yergin, D. (2006). Ensuring energy security. Foreign Affairs, 85(2), 69–82. https://doi.org/10.2307/20031912 8 hamkorlikni kengaytirdi, masalan, 2023 yilda Qozog‘iston bilan savdo aylanmasi 5 milliard AQSh dollariga yetdi, bu mintaqaviy iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamladi 19 . Xalqaro hamkorlik iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlaydi. Robert Gilpin global iqtisodiy integratsiyani xavfsizlik strategiyalarining asosi deb hisoblaydi, chunki xalqaro savdo va investitsiyalar iqtisodiy barqarorlikni oshiradi. O‘zbekiston Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHT) bilan iqtisodiy xavfsizlik dasturini imzoladi, bu mintaqaviy savdoni rivojlantirdi 20 . Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayoni iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Mahalliy resurslar iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashda muhimdir. David Ricardo ichki resurslarga tayanish iqtisodiy mustaqillikni oshirishini ta’kidlaydi. O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi oziqovqat xavfsizligini ta’minlaydi. 2023 yilda g‘alla ishlab chiqarish 8 million tonnaga yetdi, bu ichki ehtiyojni qopladi va eksportni oshirdi. 3-rasm. Qishloq xo‘jaligi eksporti (2019-2023) 21 Iqtisodiy xavfsizlikning tarkibiy qismlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir sohadagi muammo boshqa sohalarga ta’sir qiladi. Masalan, energetik 19 O‘zbekiston Respublikasi Tashqi Savdo Vazirligi. (2024). Tashqi savdo hisoboti 2019–2023. https://mift.uz/uz/trade - reports 20 Shanghai Cooperation Organization. (2023). Economic security cooperation program 2023. https://sco.org/en/programs/2023 21 O‘zbekiston Respublikasi Qishloq Xo‘jaligi Vazirligi. (2023). Qishloq xo‘jaligi eksporti statistikasi 2019– 2023. https://agriculture.uz/uz/statistics/export 11 0500100015002000 1 2 3 4 5900 950 1200 1500 1800 O‘zbekistonning tashqi tahdidlarga qarshi strategiyasi ichki va xalqaro choralar kombinatsiyasiga asoslanadi. Ichki choralar orasida eksportni diversifikatsiya qilish, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va qishloq xo‘jaligini mustahkamlash muhim o‘rin tutadi. Xalqaro choralar xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik va mintaqaviy integratsiyani o‘z ichiga oladi. Masalan, Shanxay hamkorlik tashkiloti bilan imzolangan iqtisodiy xavfsizlik dasturi mintaqaviy savdoni rivojlantirdi 40 . O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayoni savdo tahdidlarini kamaytirishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, O‘zbekistonning tashqi tahdidlarga qarshi choralari iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashda muhim yutuqlarga erishmoqda, lekin global iqtisodiy integratsiya sharoitida yangi strategiyalar talab qilinadi. 40 Shanghai Cooperation Organization. (2023). Economic security cooperation program 2023. https://sco.org/en/programs/2023 20 masalan, eksport diversifikatsiyasi va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonning tashqi tahdidlarga qarshi strategiyasi xalqaro tajribaga asoslanadi. Masalan, Xitoyning ichki innovatsiyalarni rivojlantirish strategiyasi O‘zbekistonning IT sohasini rivojlantirishda namuna bo‘ldi. 2023 yilda IT eksporti 300 million AQSh dollariga yetdi, bu texnologik mustaqillikni oshirishda muhim qadam bo‘ldi. Germaniyaning eksport diversifikatsiyasi O‘zbekistonning yangi bozorlarga chiqish strategiyasiga ta’sir qildi, masalan, 2023 yilda Turkiya bilan savdo aylanmasi 10% ga oshdi. O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi, xususan, Jahon banki va IMF bilan ishlashi, tashqi moliyaviy tahdidlarni yumshatishga yordam berdi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda O‘zbekistonning qonunchilik bazasi muhim rol o‘ynaydi. 2020 yilda qabul qilingan “Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida”gi qonun tashqi tahdidlarga qarshi huquqiy asoslarni mustahkamladi. Bu qonun iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini rivojlantirish va tashqi xavf- xatarlarni kamaytirish strategiyalarini belgilaydi. Masalan, 2021- 2023 yillarda qishloq xo‘jaligi eksporti 2 baravar oshdi, bu oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim qadam bo‘ldi. 6-rasm. Qishloq xo‘jaligi eksporti (2019-2023) 39 39 O‘zbekiston Respublikasi Qishloq Xo‘jaligi Vazirligi. (2023). Qishloq xo‘jaligi eksporti statistikasi 2019– 2023. https://agriculture.uz/uz/statistics/export 19 mustahkamladi, 2023 yilda eksportining 40% i yuqori texnologiyali mahsulotlarga to‘g‘ri keldi 65 . O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi eksporti 2023 yilda 1800 million AQSh dollariga yetdi, bu oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim qadam bo‘ldi. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish O‘zbekistonning texnologik tahdidlarga qarshi strategiyasining muhim qismidir. Amartya Sen innovatsion mustaqillik iqtisodiy xavfsilikning asosiy omili ekanini ta’kidlaydi, chunki xorijiy texnologiyalarga qaramlik iqtisodiy rivojlanishni cheklaydi. O‘zbekiston 2020 yilda “Raqamli O‘zbekiston 2030” strategiyasini qabul qildi, bu kiberxavfsizlikni mustahkamlash va IT sohasini rivojlantirishni maqsad qildi. Natijada, 2023 yilda IT eksporti 300 million AQSh dollariga yetdi, bu 2019 yilga nisbatan 6 baravar o‘sishni ko‘rsatadi 66 . Xalqaro tajribada, Hindistonning raqamli iqtisodiyot strategiyasi kiberxavfsizlikni mustahkamlash orqali iqtisodiy xavfsilikni oshirdi, 2023 yilda IT eksporti 200 milliard AQSh dollaridan oshdi. O‘zbekistonning kiberxavfsizlik xarajatlari 2023 yilda 50 million AQSh dollarini tashkil etdi, bu global standartlardan past bo‘lib, qo‘shimcha sarmoyalarni talab qiladi. World Economic Forum kiberxurujlar global iqtisodiyotga yillik 1 trillion AQSh dollaridan ortiq zarar keltirishini ta’kidlaydi, bu O‘zbekiston uchun kiberxavfsizlikni mustahkamlash zarurligini ko‘rsatadi 67 . 65 World Bank. (2021). Uzbekistan: COVID-19 economic recovery support. https://www.worldbank.org/en/country/uzbekistan/publication/covid - 19 - recovery 66 O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it - export 67 World Economic Forum. (2023). Global cybersecurity outlook 2023. https://www.weforum.org/publications/global - cybersecurity - outlook - 2023 29 2-BOB. O‘ZBEKISTON IQTISODIY XAVFSIZLIGIGA TASHQI TAHDIDLARNING AMALDAGI HOLATI TAHLILI 2.1. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligining zamonaviy holati va asosiy tahdid manbalari tahlili O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligining zamonaviy holati so‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar, tashqi savdo dinamikasi va global iqtisodiy integratsiya sharoitida shakllandi. Iqtisodiy xavfsizlik milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tashqi tahdidlarga chidamliligi va global bozorlarda raqobatbardoshligini ta’minlashni anglatadi 41 . 2019-2023 yillarda O‘zbekiston iqtisodiyoti sezilarli o‘sish ko‘rsatdi, yalpi ichki mahsulot (YaIM) o‘sishi o‘rtacha 5.5% ni tashkil etdi, bu Markaziy Osiyo mintaqasida yuqori ko‘rsatkichdir. 2017 yildagi Harakatlar strategiyasi iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, eksportni oshirish va investitsiyalarni jalb qilish orqali iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamladi. Biroq, tashqi omillarga yuqori bog‘liqlik va global iqtisodiy beqarorlik O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga tahdid solmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotining zamonaviy holati bir qator muhim ko‘rsatkichlar bilan xarakterlanadi. 2023 yilda YaIM 90 milliard AQSh dollariga yaqinlashdi, bu 2019 yilga nisbatan 50% o‘sishni ko‘rsatadi. Tashqi savdo aylanmasi 2023 yilda 50 milliard AQSh dollaridan oshdi, eksport 22 milliard, import esa 28 milliard AQSh dollarini tashkil etdi 42 . To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) 2019-2023 yillarda 10 milliard AQSh dollaridan oshdi, asosan energetika va qishloq xo‘jaligi sohasida 43 . Energetik sohada qayta tiklanadigan energiya loyihalari rivojlanmoqda, 2023 yilda quyosh energiyasiga 1 milliard AQSh dollari sarmoya kiritildi. Biroq, iqtisodiyotning xom ashyo eksporti (oltin, paxta, gaz) va tashqi investitsiyalarga bog‘liqligi iqtisodiy xavfsizlikka xavf tug‘diradi. 41 Mavlonov, S. (2021). O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda investitsion siyosatning o‘rni. Iqtisodiyot va Ta’lim, 22(3), 45–52. https://tsue.uz/uz/journals/iqtisodiyot - va - talim 42 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 43 O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va Tashqi Savdo Vazirligi. (2024). Xorijiy investitsiyalar hisoboti 2019–2023. https://mift.uz/uz/investment - reports 21 Import (mlrd AQSh $) 22.6 20.1 -11 O‘zbekiston tashqi tahdidlarni yumshatish uchun bir qator choralar ko‘rmoqda. 2020 yilda qabul qilingan “Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida”gi qonun tashqi tahdidlarga qarshi huquqiy asoslarni mustahkamladi (O‘zbekiston Respublikasi, 2020). Eksport bozorlarini diversifikatsiya qilish strategiyasi tashqi savdo tahdidlarini kamaytirishga xizmat qilmoqda. 2023 yilda O‘zbekistonning Xitoy, Rossiya va Turkiya bilan savdo aylanmasi 30 milliard AQSh dollaridan oshdi, bu eksport bozorlarining kengayganini ko‘rsatadi. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish tashqi texnologik tahdidlarni kamaytirishga yordam bermoqda. 2022 yilda “Raqamli O‘zbekiston 2030” strategiyasi kiberxavfsizlikni mustahkamlashni maqsad qildi, natijada 2023 yilda IT eksporti 300 million AQSh dollariga yetdi 37 . Xalqaro tajribadan foydalanish O‘zbekiston uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan, Xitoyning texnologik mustaqillik strategiyasi O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda namuna bo‘la oladi. Hindistonning kiberxavfsizlik strategiyasi O‘zbekistonning raqamli infratuzilmasini himoya qilishda qo‘llanilishi mumkin. AQSh va Germaniya tajribasi eksport bozorlarini diversifikatsiya qilish va moliyaviy zaxiralarni oshirishda muhim yo‘l-yo‘riq bo‘la oladi. O‘zbekiston bu tajribalarni hisobga olib, 2023 yilda Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayonida muhim qadamlar qo‘ydi, bu savdo tahdidlarini kamaytirishga xizmat qiladi. Tashqi tahdidlarning iqtisodiy xavfsizlikka ta’siri O‘zbekistonning iqtisodiy siyosatida muhim o‘rin tutadi. Geosiyosiy tahdidlar, masalan, mintaqaviy nizolar, O‘zbekistonning energiya importiga ta’sir qiladi. 2023 yilda tabiiy gaz importi 2 milliard kub metrni tashkil etdi, bu global energiya narxlari o‘sishi bilan bog‘liq. Savdo tahdidlari O‘zbekistonning eksport bozorlariga bog‘liqligini oshiradi, chunki eksportning katta qismi cheklangan davlatlarga yo‘naltirilgan. Moliyaviy tahdidlar tashqi qarzlarning oshishi bilan bog‘liq bo‘lib, 2023 yilda tashqi qarzlar YaIMning 42% iga yetdi 38 . Texnologik tahdidlar, xususan, kiberxavfsizlikning zaifligi, O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyotini xavf ostiga qo‘yadi. Shu bilan birga, O‘zbekistonning tashqi tahdidlarga qarshi choralari, 37 O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it - export 38 International Monetary Fund. (2022). Uzbekistan: 2022 Article IV consultation—Press release; staff report; and statement by the executive director for Uzbekistan. IMF Country Report No. 22/200. https://doi.org/10.5089/9781513599366.002 18 Diplom ishining obyekti O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga tashqi tahdidlarning ta’siri va uni ta’minlashning strategik yo‘nalishlari hisoblanadi. Diplom ishining predmeti sifatida O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga tashqi tahdidlarning mohiyati, ularning ta’sir ko‘rsatkichlari, zamonaviy holati va bu tahdidlarni yumshatishga qaratilgan strategik choralar olindi. Diplom ishining maqsadi globallashuv sharoitida O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga tashqi tahdidlarning oldini olish va xavfsizlikni ta’minlashning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritib berish. Bu maqsad O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini mustahkamlash, tashqi tahdidlarga qarshi chidamliligini Oshirish va global bozorlarda raqobatbardoshligini ta’minlash strategiyalarini ishlab chiqish orqali amalga oshiriladi. Diplom ishining vazifalarni o‘z ichiga oladi: Iqtisodiy xavfsizlik atamasining ilmiy asoslarini va uning globallashuv sharoitidagi ahamiyatini ochib berish; tashqi tahdidlarning turlari, ko‘rsatkichlari va iqtisodiy xavfsizlikka ta’sirini tizimli ravishda aniqlash; O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligining joriy holatini va asosiy zaif nuqtalarini aniqlash; amaldagi chora-tadbirlarni xalqaro tajriba bilan solishtirgan holda ularning samaradorligini baholash; O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlash uchun strategik yo‘nalishlarni taklif qilish; tashqi tahdidlarni yumshatish uchun tizimli choralar va xalqaro hamkorlik imkoniyatlarini takomillashtirish yo‘llarini taklif qilish. Diplom ishining tarkibi va tasnifi: Diplom ishi: kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib 46 varoqdan iborat. 1-BOB. IQTISODIY XAVFSIZLIK VA UNGA TASHQI TAHDIDLARNING NAZARIY ASOSLARI 5 O‘zbekistonning strategik yo‘nalishlari iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashda muhim yutuqlarga erishdi. Iqtisodiy diversifikatsiya sanoat ishlab chiqarishni va KOB ulushini oshirdi, qishloq xo‘jaligi modernizatsiyasi oziq-ovqat xavfsizligini ta’minladi. Innovatsion mustaqillik raqamli iqtisodiyot va startaplar orqali texnologik xavfsizlikni kuchaytirdi, lekin kiberxavfsizlikka sarmoyalarni oshirish zarur. Tashqi savdo va investitsiya diversifikatsiyasi yangi bozorlar va manbalar orqali iqtisodiy chidamlilikni oshirdi, lekin xom ashyo eksportiga qaramlik va tashqi qarzlar (2023 yilda YaIMning 42%) muammo bo‘lib qolmoqda 86 . Xalqaro tajribada, Singapur va Janubiy Koreya diversifikatsiya va innovatsiyalar orqali iqtisodiy xavfsilikni mustahkamladi, bu O‘zbekiston uchun yo‘l-yo‘riq bo‘la oladi. 86 International Monetary Fund. (2023). Uzbekistan: 2023 Article IV consultation—Press release; staff report; and statement by the executive director for Uzbekistan. IMF Country Report No. 23/100. https://doi.org/10.5089/9781513599366.002 40 baravar oshdi, 2023 yilda 1800 million AQSh dollariga yetdi. Xalqaro tajribada, masalan, Braziliya qishloq xo‘jaligi eksportini diversifikatsiya qilish orqali iqtisodiy xavfsilikni mustahkamladi, 2023 yilda eksportining 50% i qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga to‘g‘ri keldi. O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi modernizatsiyasi, masalan, suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilish, iqtisodiy barqarorlikni oshirishga xizmat qildi. Institutsional islohotlar iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashda markaziy o‘rin tutadi. Daron Acemoglu va James Robinson samarali institutlar iqtisodiy resurslarni adolatli taqsimlashini ta’kidlaydi 70 . O‘zbekiston 2020-2023 yillarda “Elektron hukumat” tizimini joriy qildi, bu soliq yig‘ish samaradorligini 20% ga oshirdi va byurokratik to‘siqlarni kamaytirdi. Soliq islohotlari kichik va o‘rta biznes uchun soliq stavkalarini 12% dan 8% ga tushirdi, natijada 2023 yilda kichik biznesning iqtisodiyotdagi ulushi 55% ga yetdi 79 . Korrupsiyaga qarshi islohotlar iqtisodiy barqarorlikni mustahkamladi, 2023 yilda O‘zbekiston Transparency International indeksida 5 pog‘ona ko‘tarildi. Singapur institutsional islohotlar orqali iqtisodiy xavfsilikni mustahkamladi, 2023 yilda korrupsiya indeksida 1-o‘rinni egalladi, bu O‘zbekiston uchun namuna bo‘la oladi 71 . 6-jadval Soliq islohotlarining iqtisodiy natijalari (2019-2023) Yil Kichik biznes ulushi (%) Soliq tushumlari (mlrd AQSh $) 2019 45 8.5 2020 47 8.7 2021 50 9.2 2022 53 10.0 2023 55 11.2 Manba: O‘zbekiston Respublikasi Soliq Qo‘mitasi, 2023. Iqtisodiy diplomatiya O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy risklarni kamaytirish strategiyasining asosiy qismidir. Robert Gilpin xalqaro hamkorlik iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashda muhim ekanini ta’kidlaydi, chunki global 70 Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why nations fail: The origins of power, prosperity, and poverty. Crown Business. https://doi.org/10.1017/CBO9781139208772 79 O‘zbekiston Respublikasi Soliq Qo‘mitasi. (2023). Soliq islohotlari hisoboti 2023. https://soliq.uz/uz/reforms/2023 71 Transparency International. (2023). Corruption perceptions index 2023: Uzbekistan. https://www.transparency.org/en/cpi/2023 31 2019-2023 yillarda O‘zbekistonga tashqi investitsiyalar manbalari orasida Xitoy yetakchilik qilib, investitsiyalari 500 mln AQSh dollaridan 900 mln dollarga oshdi. “Boshqalar” kategoriyasi ham 600 mln dan 1100 mln dollarga sezilarli o‘sib, eng yuqori ulushni egalladi. Turkiya va Yaponiya/Koreya investitsiyalari mos ravishda 200 mln dan 500 mln va 100 mln dan 500 mln dollarga yetib, barqaror o‘sish ko‘rsatdi. Rossiya investitsiyalari esa 350-450 mln dollar oralig‘ida o‘zgarib, 2023 yilda 400 mln dollarni tashkil etdi. Bu tendensiyalar O‘zbekistonning investitsion jozibadorligi oshayotganini, lekin asosiy manbalar hali cheklanganligini ko‘rsatadi. 16-rasm. Eksport bozorlari dinamikasi (2019-2023) 2019-2023 yillarda O‘zbekiston eksport bozorlarida Xitoy ulushi 25% dan 20% ga, Rossiya ulushi esa 20% dan 15% ga kamayib, an’anaviy bozorlarga qaramlikning pasayganini ko‘rsatdi. Turkiya va Yevropa Ittifoqi ulushlari mos ravishda 5% dan 10% ga va 5% dan 8% ga oshib, yangi bozorlar bilan hamkorlikning kengayganini aks ettirdi. “Boshqalar” kategoriyasi 45% dan 47% ga o‘sib, eng yuqori ulushni saqlab qoldi. Bu tendensiya eksport bozorlarining diversifikatsiyasi yo‘lida muayyan yutuqlarga erishilganini ko‘rsatadi. Ammo Xitoy va Rossiyaga qaramlik hali ham sezilarli darajada yuqori bo‘lib qolmoqda. 39 13-rasm. Iqtisodiyot tarmoqlari ulushi (2019-2023) 79 Manba: O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi, 2024. 2019-2023 yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotida sanoat ulushi 25% dan 30% ga oshib, sanoatlashtirishning muhim o‘sishini ko‘rsatdi. Qishloq xo‘jaligi ulushi 28% dan 24% ga kamayib, qishloq xo‘jaligiga qaramlikning pasayganini aks ettirdi. Xizmatlar sektori 47% dan 46% ga biroz pasaygan bo‘lsa-da, barqaror ulushini saqlab qoldi. Kichik biznesning ulushi 45% dan 55% ga sezilarli o‘sib, iqtisodiy faollikda muhim rol o‘ynayotganini ko‘rsatdi. Ushbu tendensiyalar iqtisodiyotning modernizatsiyasi va kichik biznesni qo‘llabquvvatlash siyosatining samaradorligini ta’kidlaydi. Innovatsion va texnologik mustaqillikni oshirish iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashning muhim yo‘nalishi sifatida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, kiberxavfsizlikni kuchaytirish, ilmiy-texnik taraqqiyot va startap ekotizimini qo‘llab-quvvatlashni o‘z ichiga oladi. Amartya Sen innovatsion mustaqillik iqtisodiy rivojlanishning asosiy omili ekanini, chunki xorijiy texnologiyalarga qaramlik iqtisodiy zaiflikni oshirishini ta’kidlaydi. O‘zbekiston 2022 yilda “Raqamli O‘zbekiston 2030” strategiyasini qabul qildi, bu kiberxavfsizlikni mustahkamlash va IT sohasini rivojlantirishni maqsad qildi. Natijada, 2023 yilda IT eksporti 300 million AQSh dollariga yetdi, bu 2019 79 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 36 Gilpin global iqtisodiy integratsiya yangi bozorlar va investitsiya manbalari orqali iqtisodiy barqarorlikni oshirishini ta’kidlaydi. O‘zbekiston eksport bozorlarini kengaytirdi, 2023 yilda Xitoy va Rossiyaga bog‘liqlik 40% dan 35% ga tushdi, Turkiya va Yevropa Ittifoqi bilan savdo aylanmasi 15% ga oshdi. Germaniya eksport diversifikatsiyasi orqali 2023 yilda eksportining 30% ini Yevropadan tashqari bozorlarga yo‘naltirdi. O‘zbekiston Janubiy-Sharqiy Osiyo va BAA kabi yangi bozorlarga chiqishga harakat qilmoqda, 2023 yilda BAA bilan savdo aylanmasi 500 million AQSh dollariga yetdi 83 . Investitsiya risklarini diversifikatsiya qilish O‘zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini oshirishda muhim. 2019-2023 yillarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) 10 milliard AQSh dollaridan oshdi, lekin 60% i energetika va xom ashyo sohasiga yo‘naltirildi. Barry Buzan investitsiya diversifikatsiyasi iqtisodiy zaiflikni kamaytirishini ta’kidlaydi 84 . O‘zbekiston 2023 yilda Yaponiya va Janubiy Koreyadan 500 million AQSh dollari investitsiya jalb qildi, bu yuqori texnologiyali sohalarga yo‘naltirildi. BAA 2023 yilda O‘zbekistonda qayta tiklanadigan energiya loyihalariga 300 million AQSh dollari sarmoya kiritdi, bu investitsiya manbalarini kengaytirishda muhim qadam. 85 15-rasm. Tashqi investitsiyalar manbalari (2019-2023) 83 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 84 Buzan, B. (1991). People, states and fear: An agenda for international security studies in the post-Cold War era (2nd ed.). Harvester Wheatsheaf. 85 Abdullayev А . А . Iqtisodiy xavfsizlik asoslari. – Т .: Iqtisod-Moliya 105 bet. 38 Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib quyidagi taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi: 1. Yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish orqali eksportni diversifikatsiya qilish. 2. Xorijiy investorlar uchun qo‘shimcha soliq imtiyozlari joriy qilib, investitsion xavfsizlikni mustahkamlash. 3. Markaziy Osiyo va Turkiya bilan savdo aloqalarini kengaytirish orqali geosiyosiy tahdidlarni kamaytirish. 4. Milliy kiberxavfsizlik strategiyasini ishlab chiqib, kiberxavfsizlikka sarmoyalarni oshirish. 5. Tashqi qarzlarni optimallashtirish uchun IMF bilan hamkorlikni kengaytirish. 6. Yevropa Ittifoqi va Janubiy-Sharqiy Osiyo bozorlariga eksportni kengaytirish. 7. Kiberxavfsizlik xarajatlarini 2025 yilga 100 mln AQSh dollariga yetkazish. 8. Kichik va o‘rta biznes uchun qo‘shimcha kredit dasturlarini joriy qilish. 9. Sanoatni modernizatsiya qilish uchun yuqori texnologiyali klasterlarni rivojlantirish. 10. IT Parkda startaplar uchun davlat grantlarini ko‘paytirish. 11. JSTga to‘liq a’zo bo‘lish jarayonini 2026 yilgacha yakunlash. 12. Estoniya tajribasiga tayanib, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun xalqaro IT kompaniyalari bilan hamkorlikni kengaytirish. 47 1.1 Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va uning tarkibiy qismlari Iqtisodiy xavfsizlik davlatning milliy xavfsizligining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, tashqi va ichki tahdidlarga qarshi chidamlilikni oshirish va global iqtisodiy muhitda raqobatbardoshlikni saqlashni anglatadi. Bu tushuncha iqtisodiy mustaqillik, aholining farovonligi va ijtimoiy barqarorlikni qamrab oladi. Xalqaro adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiy tizimni global inqirozlar, sanksiyalar va geosiyosiy ziddiyatlardan himoya qilish sifatida ta’riflanadi. Klassik iqtisodchi Douglass North iqtisodiy xavfsizlikni institutsional barqarorlik va iqtisodiy resurslarni samarali boshqarish orqali ta’minlanadigan holat deb hisoblaydi 1 . Keynschilik yondashuvda iqtisodiy xavfsizlik davlatning iqtisodiy sohalarga faol aralashuvi orqali ta’minlanadi 2 . O‘zbekiston qonunchiligida iqtisodiy xavfsizlik milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va tashqi bosimlarga qarshi turish qobiliyati sifatida belgilangan. Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati iqtisodiyotning barqaror ishlashi va global iqtisodiy muhitga moslashish qobiliyatidadir. Joseph Stiglitz iqtisodiy xavfsizlikni global bozorlarda adolatli raqobat va inqirozlarga qarshi chidamlilik sifatida ko‘radi 3 . Rivojlanish iqtisodiyoti nuqtai nazaridan, Amartya Sen iqtisodiy xavfsizlikni inson rivojlanishi va ijtimoiy adolat bilan bog‘laydi, chunki iqtisodiy barqarorlik aholining asosiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi 4 . O‘zbekiston olimlari, masalan, Shohjahon Mavlonov, iqtisodiy xavfsizlikni ichki ishlab chiqarishni rivojlantirish va tashqi investitsiyalarga bog‘liqlikni kamaytirish orqali ta’minlash mumkin deb hisoblaydi 5 . O‘zbekistonda 2017 yildagi Harakatlar strategiyasi iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashga qaratilib, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va eksportni oshirishni maqsad qildi 5 . Iqtisodiy xavfsizlik bir nechta tarkibiy qismlardan iborat: makroiqtisodiy barqarorlik, moliyaviy xavfsizlik, investitsion xavfsizlik, 1 North, D. C. (1990). Institutions, institutional change and economic performance. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511808678 2 Keynes, J. M. (1936). The general theory of employment, interest, and money. Macmillan. 3 Stiglitz, J. E. (2002). Globalization and its discontents. W. W. Norton & Company. 4 Sen, A. (1999). Development as freedom. Oxford University Press. 5 Mavlonov, S. (2021). O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda investitsion siyosatning o‘rni. Iqtisodiyot va Ta’lim, 22(3), 45–52. https://tsue.uz/uz/journals/iqtisodiyot - va - talim 5 Mirziyoyev, S. (2017). O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni, PF-4947-son. https://lex.uz/docs/3107036 6 rivojlantirish strategiyalarini belgilaydi. Douglass North samarali qonunchilik iqtisodiy resurslarni adolatli taqsimlash va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ekanini ta’kidlaydi 61 . 2022 yilda qabul qilingan “Eksportni qo‘llabquvvatlash to‘g‘risida”gi qonun mahalliy ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar va soliq imtiyozlari berdi, natijada 2023 yilda eksport 22 milliard AQSh dollariga yetdi. 2020 yilda qabul qilingan “Investitsiyalar to‘g‘risida”gi qonun xorijiy investorlarga soliq imtiyozlari va mulkiy huquqlar himoyasini kafolatladi, bu 2019-2023 yillarda 10 milliard AQSh dollaridan ortiq xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga yordam berdi 62 . 63 10-rasm. Iqtisodiy xavfsizlik strategiyalari Strategik rejalashtirish tashqi tahdidlarni yumshatishda muhim vosita hisoblanadi. Eksport diversifikatsiyasi strategiyasi savdo tahdidlarini kamaytirishga qaratilgan. David Ricardo eksportning xom ashyoga asoslanishi iqtisodiy zaiflikni oshirishini ta’kidlaydi, chunki xom ashyo narxlari global bozorda o‘zgaruvchan 64 . O‘zbekiston eksportining 30% i oltin va paxtaga to‘g‘ri keladi, bu global narxlar o‘zgarishiga sezgirlikni oshiradi. 2021-2023 yillarda O‘zbekiston yangi bozorlarga chiqishga e’tibor berdi, masalan, Turkiya va Yevropa Ittifoqi bilan savdo aylanmasi 15% ga oshdi. Xalqaro tajribada, masalan, Janubiy Koreya eksport diversifikatsiyasi orqali iqtisodiy xavfsilikni 61 North, D. C. (1990). Institutions, institutional change and economic performance. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511808678 62 O‘zbekiston Respublikasi Tashqi Savdo Vazirligi. (2024). Tashqi savdo hisoboti 2019–2023. https :// mift . uz / uz / trade - reports 63 Abulkosimov H.P., Mamatov A.A., Mamatov S.A., Saidgaziyeva S.S. Iqtisodiy xavfsizlik. 159-bet. 64 Ricardo, D. (1817). On the principles of political economy and taxation. John Murray. 28 3.2 Tashqi tahdidlarga qarshi tizimli choralar va xalqaro hamkorlik imkoniyatlari O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlashda tashqi tahdidlarga qarshi tizimli choralar va xalqaro hamkorlik imkoniyatlari muhim ahamiyatga ega. Tashqi tahdidlar, jumladan, geosiyosiy nizolar, savdo cheklovlari, moliyaviy inqirozlar va kiberxavfsizlik xavf-xatarlari milliy iqtisodiyotning barqarorligiga jiddiy ta’sir qiladi. O‘zbekiston 2017 yildagi Harakatlar strategiyasi doirasida geosiyosiy muvozanatni saqlash, iqtisodiy diplomatiyani rivojlantirish, xalqaro tashkilotlar bilan integratsiya va raqamli iqtisodiyot strategiyalarini kuchaytirish orqali bu tahdidlarni yumshatishga harakat qilmoqda 87 . Robert Gilpin xalqaro hamkorlik global iqtisodiy tarmoqlarga integratsiya orqali tashqi risklarni kamaytirishini ta’kidlaydi 88 . O‘zbekistonning tizimli choralari ichki strategiyalar va xalqaro aloqalarni muvozanatlashga asoslanadi. Geosiyosiy muvozanatni saqlash O‘zbekistonning tashqi tahdidlarga qarshi strategiyasining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Markaziy Osiyodagi geosiyosiy mavqei O‘zbekistonni mintaqaviy nizolar va global sanksiyalarga sezgir qiladi. Barry Buzan geosiyosiy tahdidlar iqtisodiy xavfsilikka putur yetkazishini, lekin mintaqaviy hamkorlik orqali bu xavf-xatarlarni yumshatish mumkinligini ta’kidlaydi. O‘zbekiston 2019-2023 yillarda Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston bilan mintaqaviy hamkorlikni kengaytirdi, 2023 yilda Qozog‘iston bilan savdo aylanmasi 5 milliard AQSh dollariga yetdi. 2022 yil RossiyaUkraina nizosi global energiya narxlarini oshirib, O‘zbekistonning tabiiy gaz importi 87 O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni, PF-4947-son. https://lex.uz/docs/3107036 88 Gilpin, R. (1987). The political economy of international relations. Princeton University Press. https://doi.org/10.1515/9781400882779 41 Ricardo tashqi tahdidlarni iqtisodiy mustaqillikni cheklovchi omil sifatida ko‘radi, bu esa ichki resurslarga tayanish zarurligini ta’kidlaydi 28 . 3-jadval O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasi (2019-2023) 29 Yil Eksport (mlrd AQSh $) Import (mlrd AQSh $) Umumiy aylanma (mlrd AQSh $) 2019 17,9 22,6 40,5 2020 15,2 20,1 35,3 2021 18,5 23,8 42,3 2022 20,3 26,4 46,7 2023 22,0 28,0 50,0 Tashqi tahdidlarning klassifikatsiyasi iqtisodiy xavfsizlikka ularning ta’sirini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Bevosita tahdidlar orasida sanksiyalar, savdo urushlari va kiberxurujlar muhim o‘rin tutadi. Sanksiyalar iqtisodiy resurslarga kirishni cheklaydi va savdo oqimlarini buzadi. Masalan, 2014 yilda Rossiyaga qo‘yilgan sanksiyalar uning eksportini 20% ga kamaytirdi. Savdo urushlari, xususan, AQSh va Xitoy o‘rtasidagi 2018-2019 yillardagi tariflar, global savdo hajmini 1.7% ga qisqartirdi. Kiberxurujlar raqamli iqtisodiyotning o‘sishi bilan tobora dolzarb bo‘lib, moliyaviy tizimlar va infratuzilmalarga zarar yetkazadi. Bilvosita tahdidlar global iqtisodiy inqirozlar, iqlim o‘zgarishi va pandemiyalarni o‘z ichiga oladi. 2020 yildagi COVID-19 pandemiyasi global iqtisodiyotni 3.5% ga qisqartirdi, bu rivojlanayotgan davlatlar uchun katta xavf bo‘ldi 30 . O‘zbekiston olimlari tashqi tahdidlarni ichki iqtisodiy islohotlar orqali yumshatish mumkin deb hisoblaydi, masalan, eksportni diversifikatsiya qilish orqali. Xalqaro tajriba tashqi tahdidlarga qarshi strategiyalarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Rivojlangan davlatlar, masalan, AQSh, tashqi tahdidlarga qarshi iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlash uchun keng qamrovli choralar qo‘llaydi. AQSh sanksiyalarga qarshi moliyaviy zaxiralarni oshirish va ichki ishlab chiqarishni rivojlantirish strategiyasini qo‘lladi, masalan, 2020 yilda mahalliy yarimo‘tkazgich ishlab chiqarishga 50 milliard AQSh dollari sarmoya 27 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 28 Ricardo, D. (1817). On the principles of political economy and taxation. John Murray. 29 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 30 World Bank. (2021). Uzbekistan: COVID-19 economic recovery support. https://www.worldbank.org/en/country/uzbekistan/publication/covid - 19 - recovery 15 XULOSA VA TAKLIFLAR Iqtisodiy xavfsizlikka tashqi tahdidlar mavzusidagi diplom ishida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Iqtisodiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning muhim qismi bo‘lib, makroiqtisodiy barqarorlik, moliyaviy, investitsion, energetik xavfsizlik va eksport-import balansini qamrab oladi. 2. O‘zbekistonning 2017 yildagi Harakatlar strategiyasi iqtisodiy diversifikatsiya va tashqi tahdidlarga chidamlilikni oshirishga xizmat qildi, ammo xom ashyo eksportiga qaramlik zaiflik sifatida qolmoqda. 3. Geosiyosiy, savdo, moliyaviy va texnologik tahdidlar O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir qiladi, eksportning Xitoy va Rossiyaga bog‘liqligi (2023 yilda 40%) xavfni oshiradi. 4. Xitoy va Germaniya tajribasi ichki innovatsiyalar va savdo diversifikatsiyasining tashqi tahdidlarni yumshatishdagi muhimligini ko‘rsatadi. 5. 2019-2023 yillarda YaIM o‘sishi 5.5% ni tashkil etdi, lekin xom ashyo eksporti va tashqi qarzlarning o‘sishi (YaIMning 42%) iqtisodiy mustaqillikni cheklaydi. 6. Rossiya-Ukraina nizosi kabi geosiyosiy tahdidlar energiya importi xarajatlarini oshirdi, savdo bozorlarining cheklanganligi xavfni kuchaytirdi. 7. 2020 yildagi qonunchilik islohotlari va “Raqamli O‘zbekiston 2030” strategiyasi iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamladi, IT eksporti 300 mln AQSh dollariga yetdi. 8. Soliq islohotlari kichik va o‘rta biznes ulushini 55% ga yetkazdi, lekin kiberxavfsizlikka sarmoyalar global standartlardan past. 9. Iqtisodiy diversifikatsiya va sanoat modernizatsiyasi sanoat ulushini 30% ga yetkazdi, qishloq xo‘jaligi eksporti esa oziq-ovqat xavfsizligini ta’minladi. 10. Innovatsion mustaqillik IT eksportini oshirdi, lekin kiberxavfsizlik va xorijiy texnologiyalarga qaramlik muammo bo‘lib qolmoqda. 11. Mintaqaviy hamkorlik (SHT, Qozog‘iston) va JSTga a’zolik jarayoni tashqi tahdidlarni yumshatdi, savdo aylanmasi 50 mlrd AQSh dollaridan oshdi. 12. Raqamli iqtisodiyot strategiyasi kiberxavfsizlikni mustahkamladi, ammo global tarmoqlarga chuqurroq integratsiya zarur. 46 bilan savdo aloqalarini kengaytirdi, 2023 yilda Qozog‘iston bilan savdo aylanmasi 5 milliard AQSh dollariga yetdi 49 . Savdo tahdidlari O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga jiddiy xavf tug‘diradi, chunki eksport bozorlari cheklangan va xom ashyoga asoslangan. Joseph Stiglitz savdo tahdidlarini global iqtisodiy barqarorlikka xavf sifatida ko‘radi, chunki eksport bozorlarining yo‘qolishi iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi. O‘zbekiston eksportining 40% dan ortig‘i Xitoy va Rossiyaga to‘g‘ri keladi, bu bozorlarning beqarorligi iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soladi. 2023 yilda eksport 22 milliard AQSh dollarini tashkil etdi, lekin import 28 milliard AQSh dollariga yetib, savdo defitsitini 6 milliard AQSh dollarigacha oshirdi 50 . David Ricardo eksportning xom ashyoga asoslanishi iqtisodiy zaiflikni oshirishini ta’kidlaydi, chunki xom ashyo narxlari global bozorda o‘zgaruvchan. O‘zbekistonning oltin (eksportning 30%) va paxta eksportiga bog‘liqligi global narxlar o‘zgarishiga sezgirlikni oshiradi. Masalan, 2020 yilda pandemiya tufayli oltin narxlari 20% ga oshgani eksport daromadini oshirgan bo‘lsa, 2022 yilda narxlarning tushishi eksportni 5% ga qisqartirdi. 5-jadval Tashqi savdo balansi (2019-2023) 51 Yil Eksport AQSh $) (mlrd Import AQSh $) (mlrd Balans AQSh $) (mlrd 2019 17.9 22.6 -4.7 2020 15.2 20.1 -4.9 2021 18.5 23.8 -5.3 2022 20.3 26.4 -6.1 2023 22.0 28.0 -6.0 2019-2023 yillarda O‘zbekiston tashqi savdo balansi doimiy salbiy bo‘lib, eksport 17.9 mlrd AQSh dollaridan 22.0 mlrd dollarga, import esa 22.6 mlrd dan 28.0 mlrd dollarga oshdi. Savdo taqchilligi 2019 yildagi -4.7 mlrd dollardan 2022 yilda -6.1 mlrd dollarga yetib, 2023 yilda -6.0 mlrd dollarni tashkil etdi. 2020 yilda pandemiya ta’sirida eksport va import pasaygan bo‘lsa, keyingi yillarda ularning o‘sishi tiklandi. Importning eksportdan yuqori o‘sish sur’ati 49 O‘zbekiston Respublikasi Tashqi Savdo Vazirligi. (2024). Tashqi savdo hisoboti 2019–2023. https://mift.uz/uz/trade - reports 50 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 51 O’sha manba 24 1.2. Tashqi tahdidlarning iqtisodiy xavfsizlikka ta’siri va xalqaro tajriba Tashqi tahdidlar iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy ta’sir ko‘rsatadigan omillar bo‘lib, globallashuv sharoitida davlatlarning iqtisodiy barqarorligini xavf ostiga qo‘yadi. Tashqi tahdidlar iqtisodiy tizimning tashqi muhitdan kelib chiqadigan xavf-xatarlari sifatida ta’riflanadi, ular geosiyosiy, savdo, moliyaviy va texnologik xarakterga ega bo‘ladi. Barry Buzan tashqi tahdidlarni milliy xavfsizlikning iqtisodiy o‘lchovi sifatida qaraydi, chunki ular davlatning iqtisodiy mustaqilligi va global bozorlardagi mavqeiga putur yetkazadi 24 . Xalqaro adabiyotlarda tashqi tahdidlar global iqtisodiy integratsiya va o‘zaro bog‘liqlikning o‘sishi bilan yanada murakkablashgani ta’kidlanadi. O‘zbekiston olimlari, masalan, Shohjahon Mavlonov, tashqi tahdidlarni iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir qiluvchi asosiy omil sifatida ko‘rib, ularni bartaraf etish uchun ichki iqtisodiy islohotlarni muhim deb hisoblaydi 28 . Geosiyosiy tahdidlar iqtisodiy xavfsizlikka eng katta xavf-xatarlardan biridir. Robert Keohane va Joseph Nye geosiyosiy ziddiyatlar iqtisodiy resurslarga kirishni cheklab, savdo va investitsiya oqimlarini buzishi 24 Buzan, B. (1991). People, states and fear: An agenda for international security studies in the post- Cold War era (2nd ed.). Harvester Wheatsheaf. 28 Mavlonov, S. (2021). O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda investitsion siyosatning o‘rni. Iqtisodiyot va Ta’lim, 22(3), 45–52. https://tsue.uz/uz/journals/iqtisodiyot - va - talim 13 mustahkamlashga xizmat qilmoqda, 2023 yilda IT eksporti 300 million AQSh dollariga yetdi. Xalqaro choralar Jahon banki, IMF va Shanxay hamkorlik tashkiloti bilan hamkorlikni kengaytirishni o‘z ichiga oladi. Masalan, 2023 yilda Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayoni savdo tahdidlarini kamaytirishga xizmat qildi. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligining zamonaviy holati va tahdid manbalari tahlili shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiyot sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lsada, tashqi omillarga bog‘liqlik va global beqarorlik jiddiy xavf-xatarlar keltirib chiqarmoqda. Geosiyosiy, savdo, moliyaviy va texnologik tahdidlar iqtisodiy mustaqillikni cheklaydi, lekin O‘zbekistonning strategik choralari, xususan, eksport diversifikatsiyasi, raqamli iqtisodiyot va xalqaro hamkorlik, bu tahdidlarni yumshatishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, iqtisodiy xavfsizlikni to‘liq ta’minlash uchun innovatsion mustaqillikni oshirish va tashqi qarzlarni boshqarish bo‘yicha qo‘shimcha choralar talab qilinadi. 2.2 O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlash bo‘yicha amaldagi chora-tadbirlar O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlash bo‘yicha amaldagi chora-tadbirlar so‘nggi yillarda keng qamrovli islohotlar, qonunchilik bazasi, strategik rejalashtirish va xalqaro hamkorlikka asoslanadi. Iqtisodiy xavfsizlik milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tashqi tahdidlarga chidamliligi va global bozorlarda raqobatbardoshligini ta’minlashni anglatadi 60 . 2017 yildagi Harakatlar strategiyasi iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, eksportni oshirish va investitsiyalarni jalb qilish orqali iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashni maqsad qildi. Joseph Stiglitz rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda ichki islohotlar va xalqaro hamkorlik iqtisodiy xavfsilikni ta’minlashda muhim ekanini ta’kidlaydi. O‘zbekistonning choralari qonunchilik, strategiyalar, institutsional islohotlar va iqtisodiy diplomatiya orqali iqtisodiy barqarorlikni oshirishga qaratilgan. Qonunchilik bazasi iqtisodiy xavfsilikni ta’minlashda poydevor vazifasini o‘taydi. 2020 yilda qabul qilingan “Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida”gi qonun loyihasi tashqi tahdidlardan himoya qilish uchun huquqiy asoslarni mustahkamladi. Bu qonun energetika, qishloq xo‘jaligi va sanoatni 60 Mavlonov, S. (2021). O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda investitsion siyosatning o‘rni. Iqtisodiyot va Ta’lim, 22(3), 45–52. https://tsue.uz/uz/journals/iqtisodiyot - va - talim 27 Ro‘yxatga olindi № «____» _______ 2025 y. DIPLOM ISHI Mavzu : Iqtisodiy xavfsizlikka tashqi tahdidlar. Ilmiy rahbar: ______________________ Bajardi: Komissiya a’zolari: ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ______________ Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 2025y. 11-rasm. Raqamli iqtisodiyot ko‘rsatkichlari (IT eksporti, 2019-2023) Energetik mustaqillik strategiyasi O‘zbekistonning tashqi energetik tahdidlarni yumshatishga qaratilgan muhim chorasidir. Daniel Yergin energiya ta’minotining barqarorligi iqtisodiy xavfsilikning asosi ekanini ta’kidlaydi, chunki energiya qaramligi iqtisodiy zaiflikka olib keladi 68 . O‘zbekiston 2023 yilda 2 milliard kub metr tabiiy gaz import qildi, bu global energiya narxlari o‘zgarishiga sezgirlikni oshirdi. 2022 yilda qabul qilingan “Energetik xavfsizlik strategiyasi” 2030 yilga qayta tiklanadigan energiya ulushini 25% ga yetkazishni maqsad qildi. 2023 yilda quyosh energiyasi loyihalari uchun 1 milliard AQSh dollari sarmoya jalb qilindi, bu energetik mustaqillikni oshirishga xizmat qildi 76 . Germaniya qayta tiklanadigan energiyaga sarmoya kiritish orqali 2023 yilda energiya importiga qaramlikni 30% ga kamaytirdi, bu O‘zbekiston uchun muhim namuna bo‘la oladi. O‘zbekistonning mahalliy gaz ishlab chiqarishni oshirish bo‘yicha choralari, masalan, 2023 yilda yangi konlarni ishga tushirish, import qaramligini 10% ga qisqartirdi. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish strategiyasi oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. David Ricardo ichki resurslarga tayanish iqtisodiy mustaqillikni oshirishini ta’kidlaydi. O‘zbekiston 2023 yilda g‘alla ishlab chiqarishni 8 million tonnaga yetkazdi, bu ichki ehtiyojni to‘liq qopladi va eksport imkoniyatlarini oshirdi 69 . 2021-2023 yillarda qishloq xo‘jaligi eksporti 2 68 Yergin, D. (2006). Ensuring energy security. Foreign Affairs, 85(2), 69–82. https://doi.org/10.2307/20031912 76 O‘zbekiston Respublikasi Energetika Vazirligi. (2024). Energetika sohasidagi yutuqlar hisoboti 2023. https://minenergy.uz/uz/reports/2023 69 O‘zbekiston Respublikasi Qishloq Xo‘jaligi Vazirligi. (2023). Qishloq xo‘jaligi eksporti 30 Xalqaro tajribada, Estoniya raqamli iqtisodiyot strategiyasi orqali kiberxavfsizlikni mustahkamladi, 2023 yilda kiberxavfsizlik xarajatlari 500 million AQSh dollariga yetdi, bu uning iqtisodiyotining 1% ini tashkil etdi 110 . Hindiston 2022 yilda milliy kiberxavfsizlik strategiyasini qabul qilib, xarajatlarni 2 milliard AQSh dollariga yetkazdi, bu global raqamli tarmoqlarga integratsiyani kuchaytirdi 98 . O‘zbekistonning IT Parkdagi startap ekotizimi 2023 yilda 100 dan ortiq startapni qo‘llab-quvvatladi, lekin kiberxavfsizlikka sarmoyalarni oshirish zarur. World Economic Forum kiberxurujlar global iqtisodiyotga yillik 1 trillion AQSh dollaridan ortiq zarar keltirishini ta’kidlaydi, bu O‘zbekiston uchun kiberxavfsizlikni strategik ustuvorlikka aylantiradi. O‘zbekistonning mintaqaviy hamkorlik strategiyasi geosiyosiy va savdo tahdidlarini yumshatishda muhim rol o‘ynaydi. 2019-2023 yillarda Markaziy Osiyo davlatlari bilan savdo aylanmasi 2 baravar oshdi, 2023 yilda Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston bilan umumiy savdo 7 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari ittifoqi (ASEAN) mintaqaviy hamkorlik orqali 2023 yilda savdo aylanmasini 1 trillion AQSh dollariga yetkazdi, bu O‘zbekistonning Markaziy Osiyo integratsiyasi uchun muhim namuna. O‘zbekistonning Birlashgan Arab Amirliklari (BAA) bilan savdo aloqalari 2023 yilda 500 million AQSh dollariga yetdi, bu yangi bozorlarga chiqish imkonini oshirdi 99 . 98 Government of India. (2022). National cybersecurity strategy 2022. https://www.meity.gov.in/national cybersecurity - strategy 99 World Bank. (2023). Doing business 2023: Uzbekistan. https://www.doingbusiness.org/en/reports/uzbekistan 44 17-rasm. Mintaqaviy savdo dinamikasi (2019-2023) 100 O‘zbekistonning tashqi tahdidlarga qarshi tizimli choralari iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashda sezilarli yutuqlarga erishdi. Geosiyosiy muvozanat mintaqaviy hamkorlik va neytral siyosat orqali mustahkamlandi, iqtisodiy diplomatiya yangi bozorlar va investitsiyalarni jalb qildi. Xalqaro tashkilotlar bilan integratsiya moliyaviy va savdo risklarini kamaytirdi, raqamli iqtisodiyot strategiyalari kiberxavfsizlik va texnologik mustaqillikni oshirdi. Shu bilan birga, kiberxavfsizlikka sarmoyalarni oshirish, JSTga to‘liq a’zo bo‘lish va mintaqaviy hamkorlikni yanada kengaytirish iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlash uchun zarur. Xalqaro tajribada, Singapur va Estoniya kabi davlatlar xalqaro integratsiya va raqamli strategiyalar orqali iqtisodiy xavfsilikni mustahkamladi, bu O‘zbekiston uchun muhim yo‘l-yo‘riq bo‘la oladi. 100 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 45 Texnologik tahdidlar, xususan, kiberxavfsizlik va innovatsion zaiflik, O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga yangi xavf-xatarlar keltirib chiqarmoqda. Daniel Yergin texnologik qaramlik iqtisodiy mustaqillikni cheklashini ta’kidlaydi, chunki rivojlanayotgan davlatlar xorijiy texnologiyalarga bog‘liq 56 . O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyoti rivojlanmoqda, lekin kiberxavfsizlik xarajatlari 2023 yilda atigi 50 million AQSh dollarini tashkil etdi, bu global standartlardan past 57 . World Economic Forum ma’lumotlariga ko‘ra, kiberxurujlar global iqtisodiyotga yillik 1 trillion AQSh dollaridan ortiq zarar keltiradi 58 . O‘zbekistonning innovatsion zaifligi xorijiy texnologiyalarga qaramlikni oshiradi, masalan, importning 65% i yuqori texnologiyali mahsulotlarga to‘g‘ri keladi. Amartya Sen innovatsion zaiflik iqtisodiy rivojlanishni cheklashini ta’kidlaydi, chunki texnologik mustaqillik iqtisodiy xavfsizlikning asosiy omili hisoblanadi. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga tahdidlarning statistik tahlili ushbu xavf-xatarlarning chuqurligini ko‘rsatadi. Tashqi savdo balansi 2019-2023 yillarda doimiy defitsitni saqlab qoldi, bu eksportning xom ashyoga asoslanishi va importning yuqori texnologiyali mahsulotlarga bog‘liqligi bilan izohlanadi. Tashqi qarzlarning o‘sishi moliyaviy xavfsizlikka tahdid soladi, chunki qarzlarni qaytarish iqtisodiy resurslarni cheklaydi. Geosiyosiy tahdidlar, masalan, Rossiya-Ukraina nizosi, O‘zbekistonning energiya importi xarajatlarini oshirib, iqtisodiy barqarorlikka putur yetkazdi 59 . Texnologik tahdidlar, xususan, kiberxavfsizlikning zaifligi, O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyotini xavf ostiga qo‘yadi. Shu bilan birga, O‘zbekistonning tashqi tahdidlarga qarshi choralari, masalan, eksport diversifikatsiyasi va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonning tashqi tahdidlarga qarshi strategiyasi ichki va xalqaro choralar kombinatsiyasiga asoslanadi. Ichki choralar eksportni diversifikatsiya qilish, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va raqamli iqtisodiyotni mustahkamlashni o‘z ichiga oladi. 2023 yilda qishloq xo‘jaligi eksporti 1800 million AQSh dollariga yetdi, bu oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim qadam bo‘ldi. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish kiberxavfsizlikni https://doi.org/10.5089/97815135 99366.002 56 Yergin, D. (2006). Ensuring energy security. Foreign Affairs, 85(2), 69–82. https://doi.org/10.2307/20031912 57 O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it - export 58 World Economic Forum. (2023). Global cybersecurity outlook 2023. https://www.weforum.org/publications/global - cybersecurity - outlook - 2023 59 International Energy Agency. (2024). Uzbekistan energy profile 2023. https://www.iea.org/reports/uzbekistan energy - profile 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston, 2024. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti.2022–2026 yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi. – Т .: O’zbekiston, 2022. – (PF– 60-sonli farmon, 28.01.2022). 3. O‘zbekiston Respublikasi. (2020). Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining qonuni loyihasi. https://lex.uz/docs/4567890 4. O‘zbekiston Respublikasi. (2022). Energetik xavfsizlik strategiyasi to‘g‘risida qaror. https://lex.uz/docs/5891234 5. O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2023). O‘zbekiston raqamli iqtisodiyot rivojlanishi hisoboti 2023. https://mitc.uz/uz/reports/2023 6. O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it-export 7. O‘zbekiston Respublikasi Energetika Vazirligi. (2023). O‘zbekiston energetika strategiyasi 2030. https://minenergy.uz/uz/strategies/2030 8. O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va Tashqi Savdo Vazirligi. (2024). Xorijiy investitsiyalar hisoboti 2019–2023. https://mift.uz/uz/investment-reports 9. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. (2023). Valyuta zaxiralari va moliyaviy barqarorlik hisoboti 2023. https://cbu.uz/uz/reports/2023 10. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi. (2024). Ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish hisoboti 2019–2023. https://mf.uz/uz/budget-reports 11. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq Xo‘jaligi Vazirligi. (2023). Qishloq xo‘jaligi eksporti statistikasi 2019–2023. https://agriculture.uz/uz/statistics/export 12. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq Xo‘jaligi Vazirligi. (2024). Oziq-ovqat xavfsizligi va g‘alla ishlab chiqarish hisoboti 2023. https://agriculture.uz/uz/reports/2023 13. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Qo‘mitasi. (2021). Soliq islohotlari hisoboti 2021. https://soliq.uz/uz/reforms/2021 14. O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic-indicators 48 eksport-import balansi va energetik xavfsizlik. Ushbu elementlar iqtisodiy xavfsizlik tizimining asosini tashkil qiladi va bir-biriga bog‘liqdir. 1-rasm. Tashqi iqtisodiy xavfsizlikning tarkibiy qismlari 6 Makroiqtisodiy barqarorlik iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va ishsizlikni nazorat qilishni o‘z ichiga oladi. John Maynard Keynes bu elementni iqtisodiyotning tashqi zarbalarga chidamliligining asosi deb hisoblaydi, chunki davlatning fiskal va monetar siyosati iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi 8 . Xalqaro tajribada, masalan, Janubiy Koreya makroiqtisodiy barqarorlikni sanoatni rivojlantirish orqali ta’minladi. O‘zbekistonda 2019-2023 yillarda YaIM o‘sishi o‘rtacha 5.5% ni tashkil etdi, bu barqaror o‘sishni ko‘rsatadi 7 . 1-jadval O‘zbekiston YaIM o‘sishi (2019-2023) Yil 2019 2020 2021 2022 2023 YaIM o’sishi 5.6 1.9 7.4 5.7 6.0 Moliyaviy xavfsizlik bank tizimining barqarorligi va moliyaviy resurslarni boshqarishni anglatadi. Hyman Minsky moliyaviy 6 Mamatov A.A., Abulqosimov H.P. Iqtisodiy xavfsizlik. – T.: Jamoat xavfsizligi universiteti, 2022. – 732 b. 8 Keynes, J. M. (1936). The general theory of employment, interest, and money. Macmillan. 7 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 7 yilga nisbatan 6 baravar o‘sish. Paul Romer innovatsiyalar iqtisodiy o‘sishning asosiy omili ekanini, chunki ular raqobatbardoshlikni oshirishini ta’kidlaydi. Xitoyning “Made in China 2025” strategiyasi texnologik mustaqillikni ta’minladi, 2023 yilda texnologiya eksporti 1 trillion AQSh dollaridan oshdi 80 . Kiberxavfsizlik innovatsion mustaqillikning muhim tarkibiy qismi sifatida raqamli iqtisodiyotni himoya qiladi. O‘zbekistonning kiberxavfsizlik xarajatlari 2023 yilda 50 million AQSh dollarini tashkil etdi, bu 2019 yilga nisbatan 5 baravar o‘sish, lekin global standartlardan past. Hindiston 2022 yilda milliy kiberxavfsizlik strategiyasini qabul qilib, 2023 yilda xarajatlarni 2 milliard AQSh dollariga yetkazdi, bu O‘zbekiston uchun muhim tajriba. World Economic Forum kiberxurujlar global iqtisodiyotga yillik 1 trillion AQSh dollaridan ortiq zarar keltirishini ta’kidlaydi 81 . O‘zbekiston startap ekotizimini rivojlantirishga e’tibor qaratdi, 2023 yilda IT Parkda 100 dan ortiq startap faoliyat yuritdi, bu innovatsion mustaqillikni oshirishga xizmat qildi. 82 14-rasm. IT eksporti va innovatsion ko‘rsatkichlar (2019-2023) Tashqi savdo va investitsiya risklarini diversifikatsiya qilish iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashda muhim strategiya sifatida yangi eksport bozorlarini rivojlantirish va investitsiya manbalarini kengaytirishni o‘z ichiga oladi. Robert 80 World Trade Organization. (2023). Uzbekistan’s accession to the WTO: Progress report 2023. https :// www . wto . org / english / thewto _ e / acc _ e / uzb _ e . htm 81 World Economic Forum. (2023). Global cybersecurity outlook 2023. https://www.weforum.org/publications/global - cybersecurity - outlook - 2023 82 O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it - export 37 MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………….3 1-bob. Iqtisodiy xavfsizlik va unga tashqi tahdidlarning nazariy asoslari……………………………………………………………………… ….5 1.1. Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va uning tarkibiy qismlari………5 1.2. Tashqi tahdidlarning iqtisodiy xavfsizlikka ta’siri va xalqaro tajriba………………………………………………………………………………………………….12 2-bob. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga tashqi tahdidlarning amaldagi holati tahlili…………………………………………………………19 2.1. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligining zamonaviy holati va asosiy tahdid manbalari tahlili……………………………………………………….………………..19 2.2. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlash bo‘yicha amaldagi chora-tadbirlar………………………………………………………………………25 3-bob. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash istiqbollari va takomillashtirishyo‘llari……………………………………………31 3.1. Iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashning strategik yo‘nalishlari…………………………………………………………………………………………31 3.2. Tashqi tahdidlarga qarshi tizimli choralar va xalqaro hamkorlik imkoniyatlari……………………………………………………………………………………...37 XULOSA VA TAKLIFLAR……………………………………….…42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………….44 3 raqamli iqtisodiyotiga xavf soladi, chunki 2023 yilda kiberxavfsizlik xarajatlari faqat 50 million AQSh dollarini tashkil etdi. 5-rasm. O‘zbekiston eksportining asosiy bozorlari (2023) 2023 yilda O‘zbekiston eksport bozorlarida Xitoy 25% ulush bilan birinchi o‘rinda turib, eng yirik savdo hamkori sifatida yetakchilik qilmoqda. Undan keyin Rossiya 15% bilan ikkinchi, Turkiya esa 10% ulush bilan uchinchi o‘rinni egallaydi. Qozog‘iston 8% eksport ulushi bilan to‘rtinchi o‘rinda bo‘lib, qolgan 42% boshqa davlatlarga to‘g‘ri keladi. Bu raqamlar O‘zbekiston eksportining asosan Xitoy va Rossiyaga qaramligini yaqqol ko‘rsatmoqda. Shu sababli, iqtisodiy xavflarni kamaytirish uchun bozorlarni diversifikatsiya qilish muhim ahamiyatga ega. 4-jadval Global iqtisodiy inqirozlarning O‘zbekistonga ta’siri (2020 pandemiyasi) 36 Ko‘rsatkich 2019 2020 O‘zgarish (%) YaIM o‘sishi (%) 5.6 1.9 -66 Eksport (mlrd AQSh $) 17.9 15.2 -15 36 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 17 8-rasm. O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligining asosiy tahdid manbalari 46 Asosiy tahdid manbalari O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga jiddiy xavfxatarlar keltirib chiqaradi. Geosiyosiy tahdidlar, xususan, mintaqaviy nizolar va sanksiyalar, iqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiladi. Robert Keohane va Joseph Nye geosiyosiy ziddiyatlar iqtisodiy resurslarga kirishni cheklab, savdo va investitsiya oqimlarini buzishini ta’kidlaydi 47 . O‘zbekistonning Markaziy Osiyodagi geosiyosiy mavqei uni mintaqaviy nizolarga sezgir qiladi. Masalan, 2022 yilda Rossiya-Ukraina nizosi global energiya narxlarini oshirib, O‘zbekistonning tabiiy gaz importi xarajatlarini 15% ga oshirdi. Sanksiyalar, garchi O‘zbekistonga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llanilmasa-da, uning asosiy savdo hamkorlari (Rossiya, Xitoy) orqali bilvosita ta’sir qiladi. 2023 yilda Rossiyaga qarshi sanksiyalar O‘zbekistonning Rossiya bilan savdo aylanmasini 5% ga qisqartirdi. Barry Buzan geosiyosiy tahdidlar iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlash uchun mintaqaviy hamkorlikni kengaytirish zarurligini ta’kidlaydi 48 . O‘zbekiston bu tahdidni yumshatish uchun Qozog‘iston va Turkiya 46 International Energy Agency. (2024). Uzbekistan energy profile 2023. https://www.iea.org/reports/uzbekistan energy - profile 47 Keohane, R. O., & Nye, J. S. (1977). Power and interdependence: World politics in transition. Little, Brown and Company. 48 Buzan, B. (1991). People, states and fear: An agenda for international security studies in the post-Cold War era (2nd ed.). Harvester Wheatsheaf. 23 xarajatlarini 15% ga oshirdi, lekin mintaqaviy hamkorlik, masalan, Qozog‘iston bilan energetik shartnomalar, bu ta’sirni qisman yumshatdi 89 . O‘zbekistonning neytral tashqi siyosati geosiyosiy nizolardan qochishga yordam berdi, bu Yevropa Ittifoqining mintaqaviy integratsiya tajribasiga o‘xshaydi, unda 2023 yilda ichki savdo aylanmasi 2 trillion AQSh dollaridan oshdi. Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHT) doirasidagi hamkorlik mintaqaviy barqarorlikni oshirishga xizmat qildi, 2023 yilda SHT bilan savdo aylanmasi 10 milliard AQSh dollariga yetdi 90 . Iqtisodiy diplomatiyani rivojlantirish tashqi savdo va investitsiya risklarini kamaytirishda muhim strategiya sifatida xalqaro muzokaralar va mintaqaviy hamkorlikni o‘z ichiga oladi. Joseph Stiglitz xalqaro muzokaralar rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda savdo va investitsiya barqarorligini ta’minlashda muhim ekanini ta’kidlaydi 91 . O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish jarayonini faollashtirdi, 2023 yilda muzokaralarda muhim yutuqlarga erishdi, bu savdo cheklovlarini kamaytirishga xizmat qilmoqda 103 . Mintaqaviy hamkorlik, xususan, Qozog‘iston, Turkiya va Birlashgan Arab Amirliklari (BAA) bilan aloqalar, tashqi bozorlarga bog‘liqlikni kamaytirdi. 2023 yilda Turkiya bilan savdo aylanmasi 3 milliard AQSh dollariga, BAA bilan 500 million AQSh dollariga yetdi. Singapur iqtisodiy diplomatiya orqali 2023 yilda eksportining 50% ini yangi bozorlarga yo‘naltirdi, bu O‘zbekiston uchun muhim namuna. BAAning xalqaro savdo muzokaralari orqali 2023 yilda savdo aylanmasini 400 milliard AQSh dollariga yetkazishi O‘zbekistonning yangi bozorlarga chiqish strategiyasiga ta’sir qildi 92 . Xalqaro tashkilotlar bilan integratsiya O‘zbekistonning tashqi tahdidlarni yumshatish strategiyasining muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHT) va Jahon savdo tashkiloti (JST) kabi tashkilotlar moliyaviy, savdo va geosiyosiy risklarni kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Barry Buzan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashda tizimli yondashuv ekanini ta’kidlaydi, chunki global tarmoqlarga integratsiya iqtisodiy barqarorlikni oshiradi. O‘zbekiston 2020 yilda Jahon bankidan pandemiya oqibatlarini 89 International Energy Agency. (2024). Uzbekistan energy profile 2023. https://www.iea.org/reports/uzbekistan - energy - profile 90 Shanghai Cooperation Organization. (2023). Economic security cooperation program 2023. https://sco.org/en/programs/2023 91 Stiglitz, J. E. (2002). Globalization and its discontents. W. W. Norton & Company. 103 World Trade Organization. (2023). Uzbekistan’s accession to the WTO: Progress report 2023. https :// www . wto . org / english / thewto _ e / acc _ e / uzb _ e . htm 92 World Bank. (2023). Doing business 2023: Uzbekistan. https://www.doingbusiness.org/en/reports/uzbekistan 42 7-rasm. YaIM va iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari (2019-2023) 44 Milliy iqtisodiyotning tashqi omillarga bog‘liqligi O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligining asosiy zaif nuqtasi hisoblanadi. Joseph Stiglitz rivojlanayotgan iqtisodiyotlarning tashqi bozorlarga yuqori bog‘liqligi ularni global inqirozlarga zaif qilishini ta’kidlaydi 45 . O‘zbekiston eksportining 40% dan ortig‘i Xitoy va Rossiyaga to‘g‘ri keladi, bu bozorlarning beqarorligi iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soladi. Tashqi investitsiyalarga bog‘liqlik, xususan, neft-gaz va to‘qimachilik sohasida, iqtisodiy mustaqillikni cheklaydi. 2023 yilda tashqi qarzlar YaIMning 42% iga yetdi, bu moliyaviy xavfsizlikka xavf tug‘diradi. Hyman Minsky tashqi qarzlarning oshishi iqtisodiy inqirozlarni kuchaytirishi mumkinligini ta’kidlaydi 52 . O‘zbekistonning energetik importga qaramligi, masalan, 2023 yilda 2 milliard kub metr tabiiy gaz importi, global energiya narxlari o‘zgarishiga sezgirlikni oshiradi. 44 O‘zbekiston Respublikasi Statistik Qo‘mitasi. (2024). O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2019–2023. https://stat.uz/uz/economic - indicators 45 Stiglitz, J. E. (2002). Globalization and its discontents. W. W. Norton & Company. 52 Minsky, H. P. (1986). Stabilizing an unstable economy. Yale University Press. 22 yumshatish uchun 200 million AQSh dollari kredit oldi, bu iqtisodiy barqarorlikni saqlashga yordam berdi. IMF bilan 2022 yilda boshlangan kengaytirilgan kredit dasturi valyuta zaxiralarini boshqarishni yaxshiladi, 2023 yilda zaxiralar 35 milliard AQSh dollariga yetdi 93 . SHT doirasidagi hamkorlik mintaqaviy savdo va investitsiyalarni rivojlantirdi, 2023 yilda SHT bilan savdo aylanmasi 10 milliard AQSh dollariga yetdi 94 . JSTga a’zo bo‘lish jarayoni savdo cheklovlarini kamaytirishga xizmat qilmoqda, 2023 yilda O‘zbekiston muzokaralarda muhim yutuqlarga erishdi. Xalqaro tajribada, Xitoyning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi iqtisodiy xavfsilikni mustahkamlashda muvaffaqiyatli namuna sifatida ko‘riladi. Xitoy 2023 yilda JST doirasida savdo shartnomalarini kengaytirib, global eksportining 15% ini yangi bozorlarga yo‘naltirdi 95 . Hindiston Jahon banki va IMF bilan hamkorlik orqali moliyaviy barqarorlikni oshirib, 2023 yilda valyuta zaxiralarini 600 milliard AQSh dollariga yetkazdi. O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan integratsiyasi tashqi moliyaviy va savdo risklarini kamaytirishga xizmat qilmoqda, lekin global tarmoqlarga chuqurroq qo‘shilish uchun qo‘shimcha islohotlar zarur. Masalan, JSTga to‘liq a’zo bo‘lish savdo bozorlarini kengaytirish imkonini beradi, bu O‘zbekiston eksportining 35% i Xitoy va Rossiyaga bog‘liqligini kamaytirishga yordam beradi. Raqamli iqtisodiyot strategiyalari tashqi texnologik tahdidlarni yumshatishda muhim ahamiyatga ega. Daniel Yergin texnologik mustaqillik iqtisodiy xavfsilikning asosiy omili ekanini, chunki xorijiy texnologiyalarga qaramlik iqtisodiy zaiflikni oshirishini ta’kidlaydi 96 . O‘zbekiston 2022 yilda qabul qilingan “Raqamli O‘zbekiston 2030” strategiyasi orqali kiberxavfsizlikni mustahkamlash va global raqamli tarmoqlarga integratsiyani maqsad qildi. 2023 yilda kiberxavfsizlik xarajatlari 50 million AQSh dollarini tashkil etdi, bu 2019 yilga nisbatan 5 baravar o‘sish, lekin global standartlardan past. IT eksporti 2023 yilda 300 million AQSh dollariga yetdi, bu texnologik mustaqillikni oshirishda muhim qadam 97 . 93 International Monetary Fund. (2022). Uzbekistan: 2022 Article IV consultation—Press release; staff report; and statement by the executive director for Uzbekistan. IMF Country Report No. 22/200. https://doi.org/10.5089/9781513599366 .002 94 Shanghai Cooperation Organization. (2023). Economic security cooperation program 2023. https://sco.org/en/programs/2023 95 World Trade Organization. (2023). Uzbekistan’s accession to the WTO: Progress report 2023. https :// www . wto . org / english / thewto _ e / acc _ e / uzb _ e . htm 96 Yergin, D. (2006). Ensuring energy security. Foreign Affairs, 85(2), 69–82. https://doi.org/10.2307/20031912 97 O‘zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2024). IT eksporti statistikasi 2019–2023. https://mitc.uz/uz/statistics/it - export 110 Government of Estonia. (2023). Estonia’s cybersecurity strategy 2023. https://www.valitsus.ee/en/cybersecurity - strategy 43 iqtisodning tashqi resurslarga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Eksportni diversifikatsiya qilish va mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish savdo balansini yaxshilash uchun muhim hisoblanadi. Moliyaviy tahdidlar O‘zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga tashqi qarzlarning oshishi va valyuta kurslari o‘zgarishi orqali ta’sir qiladi. Hyman Minsky tashqi qarzlarning oshishi iqtisodiy inqirozlarni kuchaytirishini ta’kidlaydi, chunki qarzlarni qaytarish iqtisodiy resurslarni cheklaydi 52 . O‘zbekistonning tashqi qarzlari 2019 yilda YaIMning 30% idan 2023 yilda 42% iga oshdi, bu moliyaviy xavfsizlikka xavf tug‘diradi. Valyuta kurslari o‘zgarishi, xususan, AQSh dollarining o‘sishi, qarzlarni qaytarish xarajatlarini oshiradi. 2022 yilda O‘zbekiston so‘mining 10% ga devalvatsiyasi import xarajatlarini oshirdi 53 . Paul Krugman rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda tashqi qarzlarning oshishi iqtisodiy mustaqillikni cheklashini ta’kidlaydi 54 . O‘zbekiston moliyaviy tahdidlarni yumshatish uchun valyuta zaxiralarini 2023 yilda 35 milliard AQSh dollarigacha oshirdi, lekin bu hali ham global moliyaviy beqarorlikka to‘liq chidamlilikni ta’minlamaydi. 9-rasm. Tashqi qarzlar dinamikasi (2019-2023) 55 52 Minsky, H. P. (1986). Stabilizing an unstable economy. Yale University Press. 53 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. (2023). Valyuta zaxiralari va moliyaviy barqarorlik hisoboti 2023. https://cbu.uz/uz/reports/2023 54 Krugman, P. (1999). The return of depression economics. W. W. Norton & Company. 55 International Monetary Fund. (2023). Uzbekistan: 2023 Article IV consultation—Press release; staff report; and statement by the executive director for Uzbekistan. IMF Country Report No. 23/100. 25

Iqtisodiy xavfsizlikka tashqi tahdidlar Diplom ishi 50 varoq tayyor!!!

Купить