• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 148.9KB
Покупки 28
Дата загрузки 24 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Kamron Zaripov

Дата регистрации 30 Ноябрь 2023

263 Продаж

Iqtisodiyot tizimda xufiya iqtisodiyotning o'rni va funktsiyalari

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi Ro'yxatga olindi № «____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi № «____» _______ 20 __ й “TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI “MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN KURS ISHI MAVZU: Iqtisodiyot tizimda xufiya iqtisodiyotning o'rni va funktsiyalari Ilmiy rahbar: Egamberdiyeva O.A. Bajardi: 3-kurs IQ21-S/10 guruh talabasi Nomozov Nurmanov Oybek Jamol o‘g‘li Komissiya a’zolari:____________________________ ____________________________ ____________________________ Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y. Toshkent – 2024 Mavzu : Iqtisodiyot tizimda xufiya iqtisodiyotning o'rni va funktsiyalari 1 sterilizatsiya qilish maqsadida amalga oshiriladi. Intervensiyalar hajmi ichki valyuta bozoriga kelib tushadigan xorijiy valyuta tushumlarining mavsumiyligi ta’sirida oylar orasida o‘zgarishi mumkin. Milliy valyutaning qadrsizlanishi ichki narxlar shakllanishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bank hisob-kitoblariga ko‘ra, so‘m almashuv kursining bir foizga qadrsizlanishi yillik inflyatsiya sur’atini o‘rtacha 0,2 foiz bandga tezlashishiga olib keladi. Tashqi omillar o‘zgarishi va so‘m almashuv kursi dinamikasining inflyatsiya darajasi hamda inflyatsion kutilmalarga ta’sirini kamaytirish maqsadida pul-kredit siyosati yo‘nalishlariga tegishli o‘zgartirish kiritish masalasi Markaziy bank Boshqaruvining joriy yil 22 sentabridagi yig‘ilishida muhokama qilinadi. 25 Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga ishonch darajasi; jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal etilishi darajasi; aholining ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning xususiy mulk va sektorga munosabati; Ijtimoiy omillar: aholining tabaqalanishi darajasi; ishsizlik darajasi; kam ta’minlangan aholi qatlamlarining ko‘lami; mehnat migrantlarining ko‘pligi; mehnat munosabatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi tizimi; ijtimoiy kafolatlar, pensiya ta’minoti; Ma’muriy omillar: davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar; byurokratiya, davlat xizmatchilarining kompetentlik va mas’uliyatlilik darajasi; tadbirkorliklarga ma’muriy bosim, xomiylik qilishga majburlash darajasi va boshqalar ; Shakllangan xufyona iqtisodiyotining yana bir qancha omillari guruhlari mavjud. Sabablar va sharoitlar iqtisodiy sohada xufyona faoliyatini shakllantirish jarayonida boshqacha rol o‘ynaydi. Agar sabablar aslida uni yuzaga keltirsa, unda sharoitlar bu hodisani keltirib chiqarmaydi, balki avlod jarayonlariga ta’sir qiladi va uni aniqlashda ishtirok etadi. Xufyona iqtisodiyoti davlat va iqtisodiyot mavjud bo‘lgan har qanday jamiyatda mavjud. Iqtisodiy sohada noqonuniy xatti-harakatlarning sabablarini ikki darajada ko‘rib chiqish mumkin: ma’lum bir iqtisodiy tizimning muhim xususiyatlari bilan bog‘liq fundamental sabablar: bozor, buyruq-ma’muriy, o‘tish davri; asosan olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat bilan bog‘liq aniq sabablar. Bozor iqtisodiy tizimiga xos bo‘lgan xufyona iqtisodiy faoliyatining muhim omillari uning asosiy institutlari - bozor va davlatning disfunksiyalari hisoblanadi. 14 Xufyona iqtisodiyot, — ishtirokchilar tomonidan oshkora olib borilmaydigan, davlat va jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan, soliqlar to lanmaydigan, rasmiy davlat statistikasida qayd etilmaydigan iqtisodiyʻ jarayonlar, iqtisodiy faoliyat turlari. Xufyona iqtisodiyotoshkora payqab bo lmaydigan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash, ʻ iste mol jarayonlari — iqtisodiy munosabatlar bo lib, uning negizida ayrim kishilar ʼ ʻ yoki kishilar guruhi manfaatlari yotadi. Xufyona iqtisodiyotdunyoning deyarli hamma mamlakatlarida mavjud. Xufyona iqtisodiyot ko p bosqichli hodisa, uning tur va shakllari xilmaxil. ʻ Xufyona iqtisodiyot maqsadi, faoliyati va iqtisodiyijtimoiy oqibatlariga ko ra bir ʻ necha turlarga bo linadi: 1) jinoiy iqtisodiy faoliyat. Bu mutlaqo ma n etilgan, ʻ ʼ qonun yo li bilan ta qib etiladigan ishlar bilan shug ullanish, mas, narkobiznes, ʻ ʼ ʻ pornobiznes, qurol biznesi va h.k.; 2) g ayriqonuniy, g ayriiqtisodiy usullar bilan ʻ ʻ daromadlarni qayta taqsimlab o zlashtirib olish, mas, o g irlik, bosqinchilik, reket, ʻ ʻ ʻ poraxo rlik; 3) ikkilamchi iqtisodiyot — kishilarga zarar keltirmaydigan, ular ʻ uchun naf beradigan, lekin rasman ruxsat etilmagan va davlat ro yxatidan ʻ o tmagan iqtisodiy faoliyat. Ularga yashirin tadbirkorlik, 1—2 va 5—10 kishi band ʻ bo lgan yashirin kichik korxonalar faoliyati kiradi. Yashirin tadbirkorlik xizmati ʻ ko rsatish, qishloq xo jaligi, qurilish, savdo, kiyimkechak ishlab chiqarishda keng ʻ ʻ tarqalgan; 4) rasman ruxsat etilgan faoliyat bilan birga qo shimcha ravishda ʻ yashirin ishlab chiqarishga qo l urish, ochiq ishlaydigan korxonalarda qo shimcha ʻ ʻ ravishda hisobga kirmagan mahsulot chiqarib, uni yashirin sotish; 5) mansabni suiiste mol qilish va korrupsiyaga asoslangan iqtisodiy xattiharakatlar. Bular ʼ jumlasiga davlat idoralaridagi poraxo rlik, yashirin lobbizm, mansabdan ʻ foydalanib subsidiyalar olishni kiritish mumkin; 6) qalbakilashtirilgan iqtisodiy faoliyat, bu iqtisodiyot davlat sektoriga xos bo lib, davlatni aldashga qaratiladi. ʻ Buning eng yaqqol namunasi davlat sektoridagi qo shib yozishlar, qilinmagan ʻ ishlar uchun davlatdan haq olish va boshqalar Xufyona iqtisodiyot dagi ijtimoiy zararli faoliyat davlat tomonidan qat iyan taqiqlanadi, hamma choralar bilan unga ʼ qarshi kurash olib boriladi, ijtimoiy foydali faoliyatning (norasmiy bo lsada ʻ 3 Xulosa Yashirin iqtisodiyot xufiya iqtisodiyot — ishtirokchilar tomonidan oshkora olib borilmaydigan, davlat va jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan, soliqlar to lanmaydigan, rasmiy davlat statistikasida qayd etilmaydigan iqtisodiyʻ jarayonlar, iqtisodiy faoliyat turlari. Yashirin iqtisodiyot oshkora payqab bo lmaydigan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash, ʻ iste mol jarayonlari — iqtisodiy munosabatlar bo lib, uning negizida ayrim kishilar ʼ ʻ yoki kishilar guruhi manfaatlari yotadi. Yashirin iqtisodiyot dunyoning deyarli hamma mamlakatlarida mavjud. Xufiya iqtisodiyot murakkab ko p bosqichli hodisa, uning tur va shakllari ʻ xilmaxil. Yashirin iqtisodiyot maqsadi, faoliyati va iqtisodiyijtimoiy oqibatlariga ko ra bir necha turlarga bo linadi: 1) jinoiy iqtisodiy faoliyat. Bu mutlaqo ma n ʻ ʻ ʼ etilgan, qonun yo li bilan ta qib etiladigan ishlar bilan shug ullanish, mas, ʻ ʼ ʻ narkobiznes, pornobiznes, qurol biznesi va h.k.; 2) g ayriqonuniy, g ayriiqtisodiy ʻ ʻ usullar bilan daromadlarni qayta taqsimlab o zlashtirib olish, mas, o g irlik, ʻ ʻ ʻ bosqinchilik, reket, poraxo rlik; 3) ikkilamchi iqtisodiyot — kishilarga zarar ʻ keltirmaydigan, ular uchun naf beradigan, lekin rasman ruxsat etilmagan va davlat ro yxatidan o tmagan iqtisodiy faoliyat. Ularga yashirin tadbirkorlik, 1—2 va 5— ʻ ʻ 10 kishi band bo lgan yashirin kichik korxonalar faoliyati kiradi. Yashirin ʻ tadbirkorlik xizmati ko rsatish, q.x., qurilish, savdo, kiyimkechak ishlab ʻ chiqarishda keng tarqalgan; 4) rasman ruxsat etilgan faoliyat bilan birga qo shimcha ravishda yashirin ishlab chiqarishga qo l urish, ochiq ishlaydigan ʻ ʻ korxonalarda qo shimcha ravishda hisobga kirmagan mahsulot chiqarib, uni ʻ yashirin sotish; 5) mansabni suiiste mol qilish va korrupsiyaga asoslangan ʼ iqtisodiy xattiharakatlar. Bular jumlasiga davlat idoralaridagi poraxo rlik, yashirin ʻ lobbizm, mansabdan foydalanib subsidiyalar olishni kiritish mumkin; 6) qalbakilashtirilgan iqtisodiy faoliyat, bu iqtisodiyot davlat sektoriga xos bo lib, ʻ davlatni aldashga qaratiladi. Buning eng yaqqol namunasi davlat sektoridagi qo shib yozishlar, qilinmagan ishlar uchun davlatdan haq olish va boshqalar ʻ Yashirin iqtisodiyot dagi ijtimoiy zararli faoliyat davlat tomonidan qat iyan ʼ 31 narxlarida savdo qiluvchi valyuta ayirboshlash shahobchalarini tashkil qilish darkor. Naqd xorijiy valyutani bemalol rasmiy soliq to‘lab faoliyat yuritadigan xususiy shahobchalarda almashtirish imkonini berish kerak. Shundan so‘ng yashirin savdo qilayotgan valyuta sotuvchilarni qattiq jazolash lozim. Davlat tomonidan naqd pulsiz savdo qilayotgan tadbirkorlarga imtiyoz preferensiyalar berish orqali qo‘llab-quvvatlash mamlakatimiz iqtisodiyoti barqarorligini yanada ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, rivojlangan davlatlarda bugungi kunga kelib naqd pul muomalasi maksimal darajada qisqartirilgan, barcha pul aylanishi bank orqali amalga oshirilishi davlat iqtisodiyotining rivojlanishiga olib kelishi hech kimga sir emas. «O‘zbek oziq ovqat xolding» xolding kompaniyasi raisi Tohirjon Jalilov O‘zbekiston meva-sabzavot mahsulotlari xufiya bozori hajmini 6,8 milliard dollarga baholadi. Kompaniya ma’lumotlariga ko‘ra, 2019 yilning birinchi yarmi yakunlari bo‘yicha xolding korxonalarida umumiy ishlab chiqarish hajmi 18,2 trln so‘mni tashkil etdi. Kutilishicha, yillik hajm taxminan 38 trln so‘mga teng bo‘ladi. «Bu juda kam. O‘ylaymanki, bizda 90-100 trillion so‘mlik mahsulot ishlab chiqariladi. Kompaniyalar past ko‘rsatkichlar qayd etilgan hisobotlarni taqdim etadi. Korxonalar esa kuniga 24 soat ishlayapti. Qolgan mahsulotlar qayerga ketyapti? Bozorga chiqarilmoqda, masalan, «O‘rikzor»ga, naqd pulga. Albatta, bularning barchasi hech qayerda hisobga olinmaydi»39, - dedi Tohirjon Jalilov. Xolding rahbarining ta’kidlashicha, kompaniya xufiya iqtisodiyotga qarshi kurashni tadbirkorlar yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlash orqali amalga oshirmoqchi40.O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot ko‘lamining kattaligini norasmiy iqtisodiyot sektorida band bo‘lgan kishilar sonining kattaligi ham ko‘rsatib turibdi. 2020 yil 18 fevral kuni Toshkentda«O‘zbekiston Respublikasida davlat va jamiyat qurilishining yangi bosqichi, mamlakatni demokratik modernizatsiyalashda parlament va hokimlik vakillik organlarining rolini oshirish» mavzusida o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirining o‘rinbosari B.X.Umrzoqov «[2020 yil 1 yanvar holatiga] band bo‘lgan aholi soni 13 million 541 ming nafar kishini tashkil 19 Bozor, iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirishning muhim mexanizmlaridan biri bo‘lib, cheklangan iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlanishini ta’minlashi kerak. Biroq, u qaytarib bo‘lmaydigan, ichkarida mavjud bo‘lgan disfunksiyalarga ega, ular iqtisodiy nazariyada nuqsonlar, nomukammalliklar yoki kamchiliklar deb nomlanadi.Bozor yetishmovchiligi bu uning faoliyatining ichki namoyonidir, bu bozor sub’ektlarini jamiyat uchun maqbul bo‘lmagan yoki istalmagan iqtisodiy qarorlar qabul qilishga, ya’ni Pareto Optimallik mezoniga javob bermaydigan qarorlarni qabul qilishga undaydi. Potensial jinoyatchilar bozorning buzilishlariga duch kelmoqdalar, chunki ular minimal xarajatlar bilan foydalanilishi yoki yaratilishi mumkin bo‘lgan vaziyatlar va noqonuniy daromad olish va yuridik javobgarlikdan qochish uchun xavf tug‘diradi.Davlatning muvaffaqiyatsizliklari noqonuniy foyda olish uchun xufyonali faoliyatda ham qo‘llanilishi mumkin. Shunday qilib, davlat nazoratidan yashirilgan har qanday ma’lumot noqonuniy bitimlar mavzusiga aylanib, jinoiy vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, axborot to‘g‘risidagi noqonuniy kelishuvning natijalari har xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin: bozor turi (pul shaklida ifodalangan foyda olish) yoki bozorga xos bo‘lmagan, guruhlar yoki jamoalar agar ma’lumotni oshkor qilmaslik uchun to‘lov har qanday harakatni amalga oshirishga yoki biron- bir norasmiy qoidalarga rioya qilishga majbur bo‘lsa. Ushbu jarayonni quyidagi mexanizmlar orqali ham tavsiflash mumkin: giperselektuallik; sudraluvchi effekt; oldingi rivojlanish trayektoriyasiga bog‘liqlik. Shunday qilib, bozor va davlat iqtisodiy sohada ijtimoiy xavfli harakatlarni amalga oshirish uchun imkoniyat yaratadigan tubdan tuzatib bo‘lmaydigan kamchiliklarga (nomukammalliklarga) ega. Bozor va davlatning tuzatib bo‘lmaydigan nomukammalligi davlatning rolini haddan tashqari kuchaytirish sharoitida ham, davlatni o‘ziga xos vazifalarini bajarishdan asossiz chiqarib tashlash bilan ham kuchayadi. 15 nazaridan kriminal, jinoiy yoki kuzatilmagan xufyona iqtisodiyot sektorlariga ajratiladi. Kriminal, ya’ni jinoiy, qora xufyona iqtisodiyotda umuman iqtisodiy faoliyat yashiriladi. Kuzatilmagan, norasmiy iqtisodiyot sektorida sarf xarajat yoki daromad yashiriladi yoki umuman hisobga olinmaydi. Xufyona faoliyatning turlarini farqlashning uch mezonidan foydalaniladi: ularni “oq” (“birinchi”, rasmiy) iqtisodiyot bilan bog‘liqligi, hamda iqtisodiy faoliyatning sub’ektlari va ob’ektlari. Shu nuqtai nazardan yashirin iqtisodiyotni uch sektor (soha)ga ajratish mumkin. 1. “ikkinchi” (“oq yoqalilar”); 2. “kul rang” (“norasmiy”); 3. “qora” (“maxfiy”) yashirin iqtisodiyot. Huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlari yashirin ishlab chiqarish va ayirboshlash bilan shug‘ullanadilar. 2 Rasmiy ro‘yxatga olinmagan xo‘jalik sub’ektlariga quyidagilar kiradi: uy xo‘jaligi va korxonalarga naqd pulga yoki natura shaklidagi to‘lovlar asosida mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi tadbirkor sifatida rasmiy ro‘yxatga olinmagan jismoniy shaxslar; aholigi pullik uy va boshqa xizmatlar ko‘rsatish; legal tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi yashirin korxonalar, sexlar. Ularning faoliyati statistika va buxgalteriyada hisobga olinmaydi. Xufyona iqtisodiyot mikro, mezo, makro va megaiqtisodiyot darajalarida faoliyat yuritadi. Jahon miqyosida xufyona iqtisodiyot bank va korporativ sohalarida moliyaviy-iqtisodiy jinoyatlar, narkobiznes, foxishabozlik, odam savdosi, pornabiznes, yashirin qurol savdosi, “harom pullarni oqlash”, ya’ni jinoyatchilik orqali topilgan pullarni legallashtirish hamda korrupsiya shakllarida namoyon bo‘ladi. Xufyona iqtisodiyotining iyerarxik tarkibi tarkibiy qismlar o‘rtasidagi ko‘plab munosabatlar bilan tavsiflanadi, ularning eng xarakteristikasi 2 Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства: учебник.-М., 2005. С.34. 9 rasmiy iqtisodiyot bilan huquqiy iqtisodiy tuzilmalar, shuningdek, davlat va jamiyat institutlari orqali o‘zaro yaqinlashish orqali o‘zini namoyon qiladigan tashqi muhit bilan bog‘liqlik; xufyona iqtisodiyotida barqaror aloqalar va munosabatlar mavjud bo‘lgan tarkibi, uning yaxlitligi va o‘ziga xosligini ta’minlash turli xil ichki va tashqi o‘zgarishlar bilan uning asosiy xususiyatlarini saqlab qolish qobiliyati; iyerarxiya (strukturaning alohida holati sifatida) - xufyona iqtisodiyotining qismlari va elementlarini yuqoridan pastgacha tartibda joylashtirish; o‘z-o‘zini tashkil etish va uzluksiz rivojlanish, jahon iqtisodiy munosabatlariga organik qo‘shilish qobiliyati; amaldagi maqsadlarga erishish uchun odatiy uslublar va usullarning umumiyligidan iborat maqsadga muvofiqligi va universal ishlash mexanizmining mavjudligi; bir-biriga qarama-qarshi ikkita ikkita tamoyilning mavjudligi - konstruktiv (ishlab chiqarish sektori) va buzuvchi (jinoiy sektor). Aytish lozimki, xufyona faoliyatning turli xillari sifat jihatdan farqlanadi. Shu sababdan, xufyona iqtisodiyotning muammolarini to‘g‘ri tushunib yetish uchun uning asosiy segmentlari va sektorlarini ajratish kerak bo‘ladi. Xufyona iqtisodiyot milliy xavfsizlikka tahdid sifatida alohida shaxslar, shaxslar guruhi, institutsional sub’ektlari o‘rtasidagi moddiy ne’mat va xizmatlar ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish yuzasidan bo‘ladigan munosabatlar yig‘indisi bo‘lib, uning natijalari rasmiy statistikada hisobga olinmaydi va soliqqa tortilmaydi. Xufyona iqtisodiyot amal qilishi davlat iqtisodiy xavfsizligiga potensial va real xavf, tahdid soladi. U normal iqtisodiy jarayonlarga, rasmiy iqtisodiyotda sodir bo‘ladigan daromadlarning shakllanishi va taqsimlanishi, xalqaro savdo, investitsiyalash, iqtisodiy o‘sish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy fanda iqtisodiyotning qaysi sektorga, ya’ni norasmiy, kiriminal, fiktiv, xufyona yoki ochiq, rasmiy iqtisodiyotga tegishli ekanligini aniqlashda quyidagi mezonlar asos qilib olinadi:  davlatning fiskal (soliq) manfaatlari; 7 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev asari. 2. Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2017. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi ―Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan hizmatlar sifati uchun ularning mas‘uliyatini oshirish to‘g‘risida PQ-843-son‖ qarori. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2003 yil 8 maydagi 210- sonli ―Baholash faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risida gi Qarori. ‖ 5. T. Jo’rayev Iqtisodiyot nazariyasi (o’quv qo’llanma) Toshкent – 2017. 6. O. Qo’shnazarov. «Ish haqi fondi va undan foydalanish hisobi hamda tahlili». Bitiruv malakaviy ishi. Toshkent – 2015. 7. Sadikova K. “Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholash” Dissertatsiya Toshkent-2017. 8. Xodiyev B.Y., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Barkamol fayz-media, 2017. 9. Shodmonov Sh.Sh., Alimov R.H., Jo’raev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. - T.: «Moliya» nashriyoti, 2002. XII bob, 227-243-b. 10. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matniG`Mualliflar jamoasi.-TDIU. IPO "Polipaper", 2005 Internet saytlari 11. http://www.press-service.uz (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti portali). 12. www.gov.uz (O‘zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti). 13. www.gki.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi). 14. www.rmm.uz (―Respublika mulk markazi YoAJning sayti). 15. www.sion.uz (Ko‘chmas mulk agentligi) 33 KIRISH……………………………………………..…………………..…….….3 1-BOB . IQTISODIYOT TIZIMIDA XUFYONA IQTISODIYOTNING MOHIYATI. 1.1 Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli ta’riflar ………….…..5 1.2 Xufyona iqtisodiyot ijtimoiy taraqqiyotni jadallashtiruvchi omil sifatida……………………………………………………………………………12 2-BOB XUFYONA IQTISODIYOTNI O‘LCHASH VA UNING MIQYOSLARI. 2.1 O‘zbekistonda soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi chora- tadbirlar…………………………………………………………………………19 2.2 Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari……………….26 Xulosa…………………………………………………………………………….31 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………33 Kirish 2 Bozor, iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirishning muhim mexanizmlaridan biri bo‘lib, cheklangan iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlanishini ta’minlashi kerak. Biroq, u qaytarib bo‘lmaydigan, ichkarida mavjud bo‘lgan disfunksiyalarga ega, ular iqtisodiy nazariyada nuqsonlar, nomukammalliklar yoki kamchiliklar deb nomlanadi. Bozor yetishmovchiligi bu uning faoliyatining ichki namoyonidir, bu bozor sub’ektlarini jamiyat uchun maqbul bo‘lmagan yoki istalmagan iqtisodiy qarorlar qabul qilishga, ya’ni Pareto Optimallik mezoniga javob bermaydigan qarorlarni qabul qilishga undaydi. Potensial jinoyatchilar bozorning buzilishlariga duch kelmoqdalar, chunki ular minimal xarajatlar bilan foydalanilishi yoki yaratilishi mumkin bo‘lgan vaziyatlar va noqonuniy daromad olish va yuridik javobgarlikdan qochish uchun xavf tug‘diradi. Davlatning muvaffaqiyatsizliklari noqonuniy foyda olish uchun xufyonali faoliyatda ham qo‘llanilishi mumkin. Shunday qilib, davlat nazoratida yashirilgan har qanday ma’lumot noqonuniy bitimlar mavzusiga aylanib, jinoiy vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, axborot to‘g‘risidagi noqonuniy kelishuvning natijalari har xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin: bozor turi (pul shaklida ifodalangan foyda olish) yoki bozorga xos bo‘lmagan, guruhlar yoki jamoalar agar ma’lumotni oshkor qilmaslik uchun to‘lov har qanday harakatni amalga oshirishga yoki biron-bir norasmiy qoidalarga rioya qilishga majbur bo‘lsa. Ushbu jarayonni quyidagi mexanizmlar orqali ham tavsiflash mumkin:  giperselektuallik;  sudraluvchi effekt;  oldingi rivojlanish trayektoriyasiga bog‘liqlik. Iqtisodiy tizimning chuqur xususiyatlari bilan bog‘liq asosiy sabablar va sharoitlar bilan bir qatorda, xufyona iqtisodiy faoliyatning sabablari majmui alohida mamlakatlar, sanoat, bozor, korxonalarning iqtisodiy holatining yanada aniq sharoitlari bilan bog‘liq. Eng muhim sabablarga quyidagilar kiradi: 29 keltiradi, aslida esa chuqur islohotlar zarurdir; “yashirin” bandlik hukumatning yangi ish o‘rinlarini yaratish bo‘yicha harakatlari ishsizlikni kamaytirishga olib kelishiga yo‘l qo‘ymaydi, ammo budjet taqchilligini oshiradi va h.k. Xufyona iqtisodiyotning har qanday shaklini rivojlanishi xo‘jalik etikasiga putur yetkazadi. Agar bu tendensiyalar juda chuqurlashib ketsa, insonlar umumqabul qilingan “o‘yin qoidalari” to‘g‘risidagi tushunchani yo‘qota boshlashadi, “hamma narsa mumkin” shiori ostida yashay boshlashadi, natijada jamiyat tartibsizlikka va beqarorlikka yuz tutadi. Xufyona iqtisodiyotning ijobiy va salbiy samaralarining nisbati uning miqyosiga bog‘liq bo‘ladi O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligida 2019 yil 17 sentyabrda ”O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot: baholash, sabablari va uni qisqartirish yo‘llari” mavzusida o‘tkazilgan davra suhbatida O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyotning YaIMga nisbatan ulushi 40-50%ni tashkil etishi bayon qilindi. 3 BMT Taraqqiyot dasturi konsultantlari tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari ham ushbu davra suhbatida e’lon qilindi. O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot miqyosini monetar usullar asosida, shuningdek, respublika hududlarida 700 dan ortiq korxonalar va 30 nafar tadbirkor o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish yo‘li bilan baholangan. Xufyona iqtisodiyotning asosiy sabablari soliq turlarining, yig‘imlar, majburiy ajratmalar sonining va ular miqdorining ko‘pligi ekanligi ta’kidlandi. Ushbu sabablarga korxonalarda yetarli miqdorda mablag‘larning yo‘qligi , banklar bilan bo‘ladigan hisob-kitoblarni va to‘lovlarni amalga oshirishdagi, xizmat ko‘rsatish sifati, kredit stavkalarining yuqoriligi bilan bog‘liq muammolar ham kiradi. Noiqtisodiy tavsifdagi sabablarga tadbirkorlarning bilim va tajribalarining, raqobat, ishlab chiqarish infratuzilmasining yetarli emasligi, biznesni tashkil etish va yuritishdagi ma’muriy to‘siqlarning mavjudligi, korrupsiya va mulk huquqining himoya qilinmaganligi kiradi. BMT taraqqiyot dasturi loyihasi doirasida monetar yondashuv asosida amalga oshirilgan hisob-kitob natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda “xufyona 3 Специалисты выявили основные причины существования теневой экономики Узбекистана // https :// www . spot . uz / ru /2019/09/18/ shadow / 17 Piramidaning o‘rta segmentini tadbirkorlar, ishbilarmonlar, moliyachilar, sanoatchilar tashkil etadi. Bu odamlarni bir narsa birlashtiradi - oddiy bozor iqtisodiyotiga ega mamlakat o‘rta sinfining asosi bo‘lish istagi va imkoniyati. Bu sinf shuningdek o‘z pozitsiyalarini shaxsiy foydalari uchun ishlatadigan bir qator "o‘rtacha" (ta’sir doirasi bo‘yicha) mansabdor shaxslar, jinoiy unsurlarni o‘z ichiga oladi.Piramidaning o‘rta qismidagi xufyona ishchilarining potensial ittifoqchilari, bizning fikrimizcha, uchinchi segmentning haddan tashqari qismi - yollangan ishchilar, oddiy davlat xizmatchilari, oddiy jinoiy elementlar bilan ifodalanadigan piramidaning oyoqlari.Xufyona darajalari va faoliyat shakllarining ramzi quyidagicha bo‘lishi mumkin: rasmiy, oligarx, jinoiy element, tadbirkor, yollangan ishchi. Shunga o‘xshash taqsimotlar noaniq darajalar va iqtisodiy faoliyat shakllarini belgilash bilan mos keladi (jinoiy unsurlar bundan mustasno). Buning sababi shundaki, mamlakat aholisining katta qismi xufyonali faoliyat bilan shug‘ullanadi. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari. Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat tomonidan iqtisodiyot tartibga solinishiga javoban paydo bo‘lgan munosabat sifatida qabul qilinishi kerak. Tartibga solish jarayoni cheklovlarsiz bo‘lmaydi, cheklovlarni puxta o‘ylamay joriy etish ularga amal qilmaslikni yuzaga keltiradi, ayniqsa, buning oqibatida biron naf ko‘rish mumkin bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko‘p turlari (masalan, soliq to‘lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga solish jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan boshqaruvning byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va h.k. 1.2 Xufyona iqtisodiyot ijtimoiy taraqqiyotni jadallashtiruvchi omil sifatida. 11 Iqtisodiy tizimning chuqur xususiyatlari bilan bog‘liq asosiy sabablar va sharoitlar bilan bir qatorda, xufyona iqtisodiy faoliyatning sabablari majmui alohida mamlakatlar, sanoat, bozor, korxonalarning iqtisodiy holatining yanada aniq sharoitlari bilan bog‘liq. Eng muhim sabablarga quyidagilar kiradi: moliya-kredit tizimini rivojlanishidagi nomuvofiqliklar; iqtisodiyotni barterizatsiya qilish; iqtisodiyotdagi tarkibiy nomutanosibliklar; iqtisodiyotdagi monopolizm; aholining ijtimoiy tabaqalanishi; ajratilgan annuitet miqdorining oshishi; korxonalarning moliyaviy ahvoli yomonlashishi; Xufyona iqtisodiyotga dualizm xos bo‘lib, bu uning ikkiyoqlama rolidan, ya’ni: pozitiv (ijobiy) – biznes rivojlanishi bo‘yicha salbiy sharoitlarni yumshatish; negativ (salbiy) – jamiyat daromadlarining qayta taqsimlanishidagi salbiy oqibatlarning vujudga kelishi va aholi turmush darajasining yomonlashuvi, iqtisodiyotni boshqarish tizimi samaradorligining pasayishining yuz berishida namoyon bo‘ladi. Shunga muvofiq ravishda xufyona iqtisodiyotga uch guruh o‘zaro bog‘langan funksiyalar xosdir xufyona iqtisodiy faoliyat oqibatlarini bir xil baholash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Xufyona iqtisodiyotning ko‘pgina turlari (ayniqsa “kul rang”) rasmiy iqtisodiyotni rivojlanishiga to‘siqlik qilmasdan, balki unga ko‘maklashadi ham. Shveysariyalik iqtisodchi Diter Kasselbozor xo‘jaligida xufyona iqtisodiyot rivojlanishining uchta ijobiy funksiyalarini ajratib ko‘rsatgan: Umuman olganda, xufyona iqtisodiyotning jamiyatga ta’siri ijobiydan ko‘ra ko‘proq salbiydir. Xufyona iqtisodiyotning “ikkinchi” va “qora” turlari eng katta zarar keltiradi. Bir tomondan, jamiyat daromadlari nisbatan kam sonli imtiyozli guruhlar (byurokratlar, mafiya) foydasiga noijtimoiy qayta taqsimlash qayta taqsimlanadi. Ikkinchi tomondan, iqtisodiyotning markazlashgan boshqaruv tizimi buziladi: qo‘shib yozishlar hukumatda yanglish farovonlik hissini vujudga 16 kishilar talabehtiyojlarini qondiradi) oshkoralikka chiqishi iqtisodiy jihatdan rag batlantiriladi.ʻ Xufyona iqtisodiyot miqyosi yashirin iqtisodiy aylanma, ya ni ruxsat ʼ etilmagan tovar va xizmatlarni yaratish va ularni sotish hajmi bilan belgilanadi. Aylanma xufiyona bo lganidan uning aniq hisobkitobi bo lmaydi. Buning o rniga ʻ ʻ ʻ uni taxminan baholash usuli qo llaniladi. Ayrim hisobkitoblarga ko ra, o tgan asr ʻ ʻ ʻ oxirlarida Yer yuzidagi yashirin iqtisodiy aylanma 8 trln. dollarga yoki jahon yalpi mahsulotining 27,5% ga teng bo lgan. BiroqYa.i. miqyosi turli mamlakatlarda ʻ farqlanadi. Xufyona iqtisodiyoteng rivojlangan mamlakatlarga Lotin Amerikasi va Afrika mamlakatlari kiradi. Mas, 1999-yil Misr va Nigeriyada u yalpi ichki mahsulotning 70% ga teng bo ldi. Xufyona iqtisodiyothissasi eng kam bo lgan ʻ ʻ mamlakat Osiyoda Yaponiya (1—2%), G arbiy Yevropada Shveysariya ʻ hisoblanadi. MDH mamlakatlarida Xufyona iqtisodiyotdarajasi o rtacha. ʻ Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, mas, AQSH va Italiyada Yashirin iqtisodiyotning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi tegishlicha 6,4 va 11,4% ni tashkil etdi (1997). 21-asrga kelib iqtisodiyotining globallashuvi oqibatida Xufyona iqtisodiyot milliy doiradan chiqib xalqaro darajaga ko tarildi. Xufyona ʻ iqtisodiyotgloballashuvi bu bir mamlakatdagi Xufyona iqtisodiyotboshqa mamlakatga ko chirilishida, nojo ya biznes ishlari bilan shug ullanuvchi xalqaro ʻ ʻ ʻ firmalarning paydo bo lishida ko rinadi. Bunga misol qilib xalqaro narkobiznesni, ʻ ʻ yashirin qurol savdosini, ishchi kuchining yashirin migratsiyasini uyushtirishni, offshor zonalar orqali g ayri qonuniy yo llar bilan topilgan pulni "halollab" olish ʻ ʻ kabilarni ko rsatish mumkin. Bular xalqaro hamjamiyatga katta xatar tugdiradi. ʻ Pulni chet mamlakatga yashirin chiqarib "halollab" olishga qarshi kurash maqsadlarida xalqaro hamjamiyat maxsus tashkilot — Xalqaro moliyaviy harakatlar guruhini tashkil etgan (36 mamlakat a zo; 2000). ʼ 1-BOB . Iqtisodiyot tizimida xufyona iqtisodiyotning mohiyati. 4 bag‘ishlangan konferensiyasi bo‘lib o‘tgan. Uning materiallari asosida rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida xufyona iqtisodiyot statistikasi bo‘yicha maxsus ko‘rsatmalari nashr etilgan. Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli ta’riflari. Xufyona iqtisodiyot qonun asosida man qilingan faoliyat turlari deb ta’riflanadi. Xufyona iqtisodiyot iqtisodiy faoliyatning kuzatilmagan va yashirin faoliyat turi. Xufyona iqtisodiyot rasmiy statistikada u yoki bu sabablarga ko‘ra hisobga olinmagan har qanday iqtisodiy faoliyat bo‘lib, unda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar yalpi ichki mahsulot tarkibiga kiritilmaydi hamda soliqqa tortishdan chetda qoladi. Xufyonalik – shaxslarning kundalik faoliyatni tashkil qilishda mavjud huquq(qonun) normalaridan foydalanishdan bo‘yin tovlash va yozilmagan huquqqa, ya’ni an’analar va urf-odatlarda qayd etilgan normalarga hamda mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash yuzasidan kelib chiqqan nizolarni hal etishning huquq doirasidan chetga chiquvchi mexanizmlariga murojaat etishidan iborat. Bozor turlari bo‘yicha xufyonaviy iqtisodiy faoliyat turlari iste’mol tovarlari va xizmatlar bozorida; investitsiya tovarlari bozorlarida; moliya bozorlarida; mehnat bozorlarida; boshqa bozorlarda (axborot, texnologik, intellektual mulk) mavjud bo‘ladi. Xufyona iqtisodiy faoliyati uzoq vaqtdan beri rasmiy iqtisodiyot doirasidan tashqariga chiqdi va jamiyatning barcha sohalarida parazitar edi: uy xo‘jaliklari iqtisodiyotidan tortib yirik korxonalarga qadar, davlat faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadigan va mamlakat aholisining hayot darajasi va turmush tarzini o‘zgartirgan. Bularning barchasi, xufyonali iqtisodiyotni quyidagi ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lgan ijtimoiy iqtisodiyotning alohida segmenti sifatida ko‘rib chiqish kerak, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi:  universallik  yaxlitlik 6 16. www.wikipedia.ru (Ma‘lumotlar qidiruv portali) 17. www . profocenka . ru (ЗАО ―Профессиональные оценки и экспертизы) 34 Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda, qonun doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta’kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni «qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi: qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari); qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar (soliqlarni to‘lash); mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to‘lash. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega mamlakat ham uni butunlay yo‘q qila olmaydi. Soliq stavkalari eng past darajada bo‘lgan taqdirda ham ba’zibir soliq to‘lovchilar soliq to‘lashdan qochishadi. Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot faqatgina bozor erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb bo‘lmaydi, bunga ma’lum jihatdan bozor munosabatlarining tabiati ham sabab bo‘lgan. Bozor xo‘jaligi foydani ilohiylashtirishga, daromadga sig‘inishga asoslangan holda shakllantiriladi. Shu sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo‘lish imkoniyati yuzaga kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat manfaatlaridan o‘zlarining manfaatlarini yuqori qo‘yishadi. Boylikka ega bo‘lish ishtiyoqi ko‘proq “ikkinchi” va “qora” yashirin iqtisodiyot uchun xosdir. Antropologik omillar, ya’ni insonning qarama-qarshi tabiati, undagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash xususiyatlari. Iqtisodiy omillar: davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar, bozorning tovar va xizmatlar bilan to‘yinmaganligi; iqtisodiyot tarmoqlari va 27 2.2 Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari. Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat tomonidan iqtisodiyot tartibga solinishiga javoban paydo bo‘lgan munosabat sifatida qabul qilinishi kerak. Tartibga solish jarayoni cheklovlarsiz bo‘lmaydi, cheklovlarni puxta o‘ylamay joriy etish ularga amal qilmaslikni yuzaga keltiradi, ayniqsa, buning oqibatida biron naf ko‘rish mumkin bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko‘p turlari (masalan, soliq to‘lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga solish jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan boshqaruvning byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va h.k. Xufyona iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning aralashuvi haqiqatiga munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish mumkin emas va asossiz cheklovlar ularning buzilishiga olib keladi, ayniqsa bu foydali bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotining ko‘plab turlari (masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) ko‘p jihatdan davlat tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi: Menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan tashqari ko‘pligi va boshqalar. Biroq, hatto eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Va eng kam soliq bo‘lgan taqdirda xam, soliq to‘lovchilarning bir qismi majburiy ravishdato‘lashdan bo‘yintovlashadi. Boshqa tomondan, zamonaviy xufyona iqtisodiyoti nafaqat bozor erkinligini cheklashga urinishlar natijasida,balki bozor munosabatlarining o‘ziga xos xususiyati tufayli ham paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni taqsimlash asosida qurilgan. Diniy etika va ijtimoiy o‘zini tutishning boshqa shakllari foyda uchun bo‘lgan tashnalikni qondirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni" urish uchun imkoniyat paydo bo‘lganda, odamlar (yoki odamlar guruhlari) ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy manfaatlariga erishish uchun uzoq muddatli ijtimoiy manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday holatda ham foyda olishga chanqoqlik "ikkinchi" va "qora" xufyona iqtisodiyotiga xosdir. 26 muvofiqlashtirish va bo‘ysunishdir. Muvofiqlashtirish (gorizontal tartib) va bo‘ysunish (vertikal tartib) zamonaviy xufyona iqtisodiyotiga xosdir, shuning uchun xufyonali iqtisodiyot nafaqat iyerarxik, balki tarmoq tuzilmasi hamdir. Xufyona iqtisodiyotining aniq tuzilishi mamlakatda xuddi shunday rasmiy boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan parallel davlatning mavjudligi to‘g‘risida xulosa chiqarishimizga imkon beradi. Xufyona iqtisodiyoti piramida prinsipiga muvofiq tashkil etilgan. Piramidaning shakli tasodifan tanlanmagan. Birinchidan, u xufyona iqtisodiyoti sub’ektlarining o‘zaro ta’sirining vertikalligini ("pastda joylashgan" ning "yuqorida joylashgan" ga bog‘liqligi) qo‘llab- quvvatlaydi. Ikkinchidan, ma’lum miqdordagi taxminlar bilan har bir gorizontal segmentdagi ishtirokchilar soni aniq ko‘rsatilgan. Odatda, piramida uchta segmentdan iborat ko‘rinadi (birinchisi yuqori). Albatta, har bir mezo-, mikro- va makro darajadagi hukumat uchun, piramidaning tarkibi har xil bo‘ladi. Federal darajadagi piramidaning yanada batafsil qurilishi bilan, har bir segment, ehtimol, davlat tuzilishining piramidalari va mezo-mikro birlashganda elementlar guruhlari tomonidan shakllangan ma’lum bir relyefni aks ettiradi. Tetraedral piramidaning sammiti quyidagilardan iborat: 1) ijro etuvchi hokimiyatning birinchi shaxslari, shuningdek, qonun chiqaruvchi organlarning yordamchilari, zarur qarorlarni qabul qilish uchun haqiqiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan sud, tergov, moliya organlarining birinchi vakillari; 2) moliyaviy va sanoat kapitali - kapitali mikro va mezoskal budjetiga to‘g‘ri keladigan tadbirkorlar; 3) uyushgan jinoiy uyushma - bir tomondan, katta biznesning vakillari, ikkinchi tomondan - jinoiy olamning vakillari bo‘lgan jinoiy ishbilarmonlar; 4) pravoslav cherkovining avtoritar iyerarxik instituti davlat aralashuvi bilan yopilgan katta pul oqimi bilan ko‘chmas mulkning eng yirik egasidir. 10  YaIMning real hajmi;  huquqiy parametrlar;  ho‘jalik sub’ektlari o‘zaro harakati tavsifi. Xufyona iqtisodiyot daromadlarni soliqqa tortishdan yashirishda namoyon bo‘ladi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullari quyidagilardan iborat: turli banklarda bir necha hisob raqamlarini ochib, ular orqali buxgalteriya hisobida to‘liq ko‘rsatilmagan holda pul operatsiyalarini amalga oshirish trast, veksel va boshqa hisoblardan foydalanish; “ikkiyoqlama buxgalteriya” yuritish, naqd pullar bilan muomala qilish, shu orqali daromad va pul tushumlarini soliqdan yashirish; korxonani bir shahar, tumanda ro‘yxatdan o‘tkazish, ammo hisob raqamini boshqa shahar, tumandagi banklarda ochish orqali soliq to‘lashdan korxona ro‘yxatga olingan joyda va faoliyat yuritgan joyda ham qochadi, ya’ni bo‘yin tovlashadi; hisobga olinmagan xarajatlar hisobiga sotilayotgan mahsulot (xizmat, ishlar)ning tannarxini oshirib ko‘rsatish; rasmiy hisob va to‘lov xujjatlarida tomonlarning kelishuviga asosan bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmatlar) qiymati past narxlarda ko‘rsatiladi, uning qolgan qismini naqd pul shaklida o‘zaro taqsimlab oladilar. Naqd pullardagi daromad soliqqa tortishdan yashiriladi. Xufyona iqtisodiyot diorasida amalga oshiriladigan operatsiyalarni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: to‘liq buxgalterlik hisobidan chiqarilgan, hech qayerda hisobga olinmaydigan ho‘jalik-moliya operatsiyalari. Bunday operatsiyalarni huquqiy jihatdan ro‘yxatga olingan va umuman ro‘yxatga olinmagan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi; qisman yashirilgan operatsiyalar. Bunda korxonalar tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalarning bir qismi, ya’ni olingan daromadning bir qismi buxgalteriya hisobga olinmaydi, soliqqa tortishdan yashiriladi. Xufyona iqtisodiyot amaldagi qonunchilikka zid kelishi yoki zid kelmasligi nuqtai 8 Shu bilan birga, 2018 yilning qolgan oylari so‘m almashuv kursining yil boshidagi darajasiga nisbatan keskin o‘zgarishi kutilmayapti. Valyuta kursining joriy dinamikasi tashqi omillar ta’sirini yumshatib, iqtisodiyotimizni o‘zgaruvchan tashqi sharoitlarga moslashishiga yordam beradi. Xususan, Xalqaro pul o‘tkazmalari va eksportdan tushadigan tushumlarning kamayishi sababli yuzaga keladigan yo‘qotishlar, almashuv kursi pasayishi natijasida uning so‘mdagi ekvivalentining oshishi hisobiga ma’lum darajada qoplanadi. Markaziy bank tomonidan kelgusida ham, almashuv kursining fundamental trendiga ta’sir etmagan holda, uning keskin tebranishlarini oldini olish maqsadida, ichki valyuta bozorida intervensiyalar amalga oshirib boriladi. Markaziy bankning ichki valyuta bozoridagi ishtiroki oltin-valyuta rezervlari hajmini oshirish yoki ulardan valyuta almashuv kursini ma’lum darajada ushlab turish uchun foydalanish maqsadlarini ko‘zlamaydi. Avval ta’kidlanganidek, Markaziy bank “oltin-valyuta rezervlar neytralligi” tamoyiliga amal qilishni davom ettiradi. Bunda, Markaziy bank tomonidan ichki valyuta bozorida xorijiy valyutani sotish, ishlab chiqaruvchilardan sotib olingan oltin hajmi doirasida likvidlikni 24 tovlovchini aniqlab, unga nisbatan qattiq moliyaviy jazo qo‘llash orqali boshqalarga namuna qilib ko‘rsatish choralari amalga oshiriladi. Ammo soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlar uchun juda ham kam miqdorda moliyaviy jazo qo‘llanishi hech qanday samara bermaydi va uning samaradorligini va ta’sirchanligini yo‘qqa chiqarishi mumkin92. Jahon tajribasi ko‘rsatadiki, rivojlangan mamlakatlarda soliqni o‘z vaqtida to‘lamaslik va ularni to‘lashdan bo‘yin tovlash holatlari uchun qattiq moliyaviy jazo, hatto jinoiy ishlar qo‘zg‘atiladi. Masalan, taniqli sport ustalari, san’atkorlarning soliqni o‘zvaqtida to‘lamaganliklari yoki undan bo‘yin tovlaganliklari uchun butun dunyo ommaviy axborot vositalarida sharmanda qilinganliklari va jinoiy ishlar qo‘zg‘atilganligi to‘g‘risida bot-bot xabarlar tarqatiladi. Masalan, o‘z vaqtida mashhur nemis tennischisi B.Bekker 1992-1996 yillar mobaynida olgan daromadlarining bir qismini soliq tashkilotlariga kamaytirgan holda ko‘rsatganligi uchun sud unga nisbatan shartli ravishda 2 yil qamoq jazosi belgilangan. Italiyalik mashhur tenor L.Pavarotti soliq qonunchiligiga qisman rioya etmaganligi uchun soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlikda ayblanib, ommaviy axborot vositalari orqali butun dunyoga sharmandai sharmisor qilingan. Mashhur kinoaktrisa S. Lorenga nisbatan ham shunday munosabat bildirilgan edi93. Yaqin yillar ichida mashhur futbolistlar Leonel Messi, Krishtian Ronaldular ham soliq to‘lashdagi xatoliklari uchun jazoga tortilish xavfi ostida soliq va jarimalarni to‘lab qutilib qolishgan edilar. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi soliq to‘lovchining soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq yuzaga keladigan majburiyatini soliq majburiyati, deb e’tirof etib, uning tizimini belgilab beradi. Shunga mos ravishda soliq to‘lovchi tomonidan ushbu majburiyatlar tizimini buzish bilan bog‘liq huquqshunoslik sodir etilganda qo‘llaniladigan jazo tizimi umumiy shartlari ham soliq kodeksida belgilangan. Soliqqa oid huquqbuzarlik uchun javobgarlik boshqa turdagi huquqshunosliklar uchun qo‘llaniladigan jazo bilan choralaridan farq qiladi. Ushbu toifaga kiruvchi huquqshunosliklar faqat ma’muriy yoki jinoiy jazo bilan chegaralanmaydi. Soliqqa oid huquqshunoslik 21 1.1 Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli ta’riflar. Xufyona iqtisodiyot mavjudligiga dastlab 20-asrning 30-yillarida e’tibor bera boshladilar. XX asrning 70-yillaridan boshlab xufyona iqtisodiyotni ilmiy tadqiq qilish boshlandi. Xufyona iqtisodiyotni tahlil qilish rivojlanayotgan mamlakatlar misolida ingliz sotsiologi K.Xart tomonidan birinchilar qatorida boshlandi U “uchinchi dunyo” mamlakatlarida ko‘plab shaharliklarning rasmiy iqtisodiyotga aloqador emasligini aniqladi. U norasmiy iqtisodiyot atamasini ilmiy muomalaga kiritdi. Daromad olishning formal va noformal shakllari o‘rtasidagi farq ish haqi va o‘zini o‘zi ish bilan band qilish asosida topilgan daromad o‘rtasidagi farq sifatida izohlandi3. P.Gutman (AQSh) xufyona iqtisodiyot ko‘lamiga va roliga e’tibor qilish lozimligini asosladi. Fernando de Soto “Boshqa yo‘l” asarida xufyona iqtisodiyotni xalqning korrupsiyalashgan davlatning qashshoqlashayotgan aholining asosiy ehtiyojlarini qondirishga layoqatsizligiga nisbatan stixiyali va ijodiy reaksiyasi (javobi) deb atadi. U tarnsaksiya xarajatlarini oshkoralik (legallik) va nooshkoralik (nolegallik) kriteriyalari asosida guruhlashni taklif etgan. 20-asrning 70-yillar ikkinchi yarmi- 80-yillarning boshlarida rivojlangan mamlakatlar olimlari va siyosatchilari amaldagi iqtisodiyot ko‘lamlari rasmiy iqtisodiyot ko‘lamlaridan ortiqroq ekanligini aniqladilar. E. Feyg xufyona iqtisodiyot ko‘lami 70- yillarning oxirida AQSh rasmiy YaIM ning uchdan bir qismini tashkil etishini baholadi. 1 Bu baho AQSh Kongressining Iqtisodiy qo‘mitasida maxsus muhokama qilindi. Faygning fikriga ko‘ra, har bir alohida xufyona iqtisodiyot turining tafsifi uning vakillari buzadigan institutsional qoidalar to‘plami bilan belgilanadi, ya’ni ularning faoliyati qoidalar va normalarning o‘rnatilgan tizimi doirasidan tashqariga chiqadi yoki uni chetlab o‘tadi va, o‘z navbatida, o‘lchanmaydi va ijtimoiy jihatdan hisobga olinmaydi5. 1991 yilda Jenevada Yevropa statistiklarining yashirin va norasmiy iqtisodiyotga 1 Hart K. Informal Urban Income Opportunities and Urban Employment in Ghana Journal of Modern African Studies.1973.Vol. №1.P.61-90). 4 Gutmann P. The Subterranean Economy / Financial Analysts Journal. 1977. № 34. Р . 20. 5 qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar (soliqlarni to‘lash); mehnat munosabatlari sohasida; qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to‘lash; Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega mamlakat ham uni butunlay yo‘q qila olmaydi. Soliq stavkalari eng past darajada bo‘lgan taqdirda ham ba’zi bir soliq to‘lovchilar soliq to‘lashdan qochishadi. Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot faqatgina bozor erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb bo‘lmaydi, bunga ma’lum jihatdan bozor munosabatlarining tabiati ham sabab bo‘lgan. Bozor xo‘jaligi foydani ilohiylashtirishga, daromadga sig‘inishga asoslangan holda shakllantiriladi. Shu sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo‘lish imkoniyati yuzaga kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat manfaatlaridan o‘zlarining manfaatlarini yuqori qo‘yishadi. Boylikka ega bo‘lish ishtiyoqi ko‘proq “ikkinchi” va “qora” Xufyona iqtisodiyotuchun xosdir. Xufyona iqtisodiyotning vujudga kelish va rivojlanish sabablari va omillari xilma- xil bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1.Antropologik omillar, ya’ni insonning qarama-qarshi tabiati, undagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash xususiyatlari. Iqtisodiy omillar: davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar, bozorning tovar va xizmatlar bilan to‘yinmaganligi; iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o‘rtasidagi muvozanat va balansning mavjud emasligi;iqtisodiyotning siklik tebranishlari, aholi xarid qobiliyatining pastligi; transaksiya xarajatlarining yuqoriligi; Huquqiy omillar: qonunchilik bazasining takomillashmaganligi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash mexanizmining mukammal emasligi; huquqni himoya qilish organlari faoliyatining samarasizligi; 13 Xufyona iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning aralashuvi haqiqatiga munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish mumkin emas va asossiz cheklovlar ularning buzilishiga olib keladi, ayniqsa bu foydali bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotining ko‘plab turlari (masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) ko‘p jihatdan davlat tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi: menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan tashqari ko‘pligi va boshqalar. Biroq, hatto eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Va eng kam soliq bo‘lgan taqdirda xam, soliq to‘lovchilarning bir qismi majburiy ravishda to‘lashdan bo‘yin tovlashadi. Boshqa tomondan, zamonaviy xufyona iqtisodiyoti nafaqat bozor erkinligini cheklashga urinishlar natijasida, balki bozor munosabatlarining o‘ziga xos xususiyati tufayli ham paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni taqsimlash asosida qurilgan. Diniy etika va ijtimoiy o‘zini tutishning boshqa shakllari foyda uchun bo‘lgan tashnalikni qondirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni" urish uchun imkoniyat paydo bo‘lganda, odamlar (yoki odamlar guruhlari) ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy manfaatlariga erishish uchun uzoq muddatli ijtimoiy manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday holatda ham foyda olishga chanqoqlik "ikkinchi" va "qora" xufyona iqtisodiyotiga xosdir. Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda, qonun doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta’kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni«qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi: qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari); 12 Ushbu holat mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini pasaytirib, ichki valyuta bozoridagi talab va taklif darajasiga ta’sir etmoqda. Birinchidan, yuqorida qayd etilgan valyutalarning keskin devalvatsiyasi tashqi bozorlarda mahalliy eksportchilar mahsulotlarini qimmatlashuviga olib kelib, ularning valyuta tushumlarini qisqartirdi. Ikkinchidan, ichki bozorda mahalliy mahsulotlar narxlarining chet elda ishlab chiqarilgan mahsulotlar narxlariga nisbatan raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu, o‘z navbatida, chetdan import qilishni rag‘batlantirgan holda, xorijiy valyutaga qo‘shimcha talabni keltirib chiqarmoqda. Uchinchidan, jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan xalqaro pul o‘tkazmalarining asosiy qismi to‘g‘ri keladigan davlatlar valyutalarining qadrsizlanishi, ushbu davlatlardan mamlakatimizga yuboriladigan pul o‘tkazmalari hajmining kamayishiga olib keldi. Yuqorida keltirilgan omillar ta’sirida 2018 yilning avgust oyidan boshlab so‘m almashuv kursining ichki valyuta bozoridagi sharoitlarga javoban o‘zgarishi kuzatilib, joriy yilning 18 sentabr kuni 8062 so‘m/dollarni* tashkil etdi (yil boshida – 8139 so‘m/dollar). Valyuta birjasi savdolaridagi so‘mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi o‘zgarishi dinamikasi 23 etadi. Shundan 5 million 7 yuz ming kishi rasmiy mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadi. 8 millionga yaqini esa norasmiy. Ya’ni bu toifadagi insonlar har kuni norasmiy ishlab, cho‘ntagini pulga to‘ldirib uyga borishadi. Bolalari, maktab, bog‘chalar va hokazolarga berishadi. Lekin davlatga bular bir tiyin ham soliq to‘lamaydi, to‘lovlarni qilmaydi. Ya’ni davlatimizning qudratiga, quvvatiga hissa qo‘shmaydigan 8 million aholimiz bor», – deb ma’lumot berdi. 2.1 O‘zbekistonda soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi chora-tadbirlar O‘zbekistonda soliq to‘lovchilarning soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashlari natijasida soliqlarning undiriluv (yig‘iluv)chanlik darajasi yaxshi emas. U taraqqiy etgan mamlakatlardagi darajadan ancha past. Aslida, hisoblangan soliq summalari o‘z vaqtida budjetga to‘liq o‘tkazilishi kerak. Ammo amaliyotda bu vazifani to‘liq uddalashning iloji bo‘lmayapti. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash holatlariga nisbatan moliyaviy jazo qo‘llaniladi. Moliyaviy jazo qo‘llanilmasa, o‘rnatilgan tartib-qoida buzilaveradi, unga qat’iy va to‘liq rioya qilmaslik davom etaveradi, natijada majburiyat va soliq to‘lash burchi bajarilavermaydi. Soliqlarning undiriluv (yig‘iluv)chanlik darajasi nisbatan past bo‘lsa, moliyaviy jazoning darajasi, aksincha nisbatan yuqori bo‘lishi kerak. Uning ana shunday darajasi soliqlarning undiriluv (yig‘iluv)chanlik darajasining ko‘zlangan darajasiga yetgunga qadar saqlanib turmog‘i lozim. Unga erishilganidan keyin moliyaviy jazoning darajasi, ma’lum bir muddatda saqlanib turilganidan so‘ng, pasaytirilishi mumkin. Davlat soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarga nisbatan haddan tashqari qattiq moliyaviy jazolarni qo‘llashdan manfaatdor emas. Davlat soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarga nisbatan ta’sirchan moliyaviy jazolar tizimini qonuniy tarzda joriy etishi lozim bo‘ladi. Ashaddiy bo‘lmagan soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarga nisbatan sharoitga va ularning moliyaviy holatlaridan kelib chiqib, moliyaviy jazo summalarining undirilish muddatlarini ta’sirchan tarzda ortga surish, moliyaviy ahvolini yaxshilab olishga imkon berish, bir- ikki marta “kechirish”, shu bilan birga ashaddiy soliq to‘lashdan bo‘yin 20 iqtisodiyot” salmog‘i 46,4 foizni tashkil etadi37.Ayrim ekspertlarning fikricha, O‘zbekistonda yashirin iqtisodiyotning YaIMdagi hajmi 50 foiz atrofida. Agarda raqamlarga murojaat etadigan bo‘lsak, 2019 yilda respublikamizda Davlat budjeti daromadlar qismi 102,6 trln so‘mni tashkil qilmoqda. Yalpi ichki mahsulot qiymati 424 trln so‘m qilib belgilandi. Shunda ekspertlar fikriga ko‘ra, yashirin iqtisodiyotning 50 foiz ulushi 212 trln.so‘mni tashkil etmoqda. Ushbu summadan yashirin iqtisodiyotning optimal hajmi 15% (424*15%=64)ni chiqarib tashlanganda, 148 trln so‘m (212-64) mablag‘ iqtisodiyotdan tashqarida aylanayotgani ma’lum bo‘ladi. Agarda biz ushbu mablag‘ning belgilangan tartibda qonuniy aylanmasiga erisha olsak, Davlat budjetiga soliqlar to‘lanishinatijasida qo‘shimcha o‘rtacha 15-20 trln.so‘m (2,3 mlrd AQSh dollariga teng) mablag‘ tushirilishi mumkin. Bugungi kunda bitta umumta’lim maktabini yangitdan qurish uchun o‘rtacha 5 mlrd so‘m mablag‘ sarflanadi. Demak, bir yillik Xufyona iqtisodiyotkeltirayotgan zararga teng mablag‘ni 4 mingga yaqin umumta’lim maktablari qurish yoki aholi turmush sharoitlarini yanada yaxshilash uchun yo‘naltirish imkoni paydo bo‘ladi. 2-BOB XUFYONA IQTISODIYOTNI O‘LCHASH VA UNING MIQYOSLARI. 2.1 O‘zbekistonda soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi chora-tadbirlar. O‘zbekistonda valyuta qora bozorini yo‘q qilish uchun noqonuniy valyuta qora bozorlarini qonuniylashtirgan holda belgilangan intervallar doirasida bozor 18 taqiqlanadi, hamma choralar bilan unga qarshi kurash olib boriladi, ijtimoiy foydali faoliyatning (norasmiy bo lsada kishilar talabehtiyojlarini qondiradi) oshkoralikkaʻ chiqishi iqtisodiy jihatdan rag batlantiriladi. ʻ Xufiya iqtisodiyot miqyosi yashirin iqtisodiy aylanma, ya ni ruxsat ʼ etilmagan tovar va xizmatlarni yaratish va ularni sotish hajmi bilan belgilanadi. Aylanma xufiyona bo lganidan uning aniq hisobkitobi bo lmaydi. Buning o rniga ʻ ʻ ʻ uni taxminan baholash usuli qo llaniladi. Ayrim hisobkitoblarga ko ra, o tgan asr ʻ ʻ ʻ oxirlarida Yer yuzidagi yashirin iqtisodiy aylanma 8 trln. dollarga yoki jahon yalpi mahsulotining 27,5% ga teng bo lgan. BiroqYa.i. miqyosi turli mamlakatlarda ʻ farqlanadi. Yashirin iqtisodiyot eng rivojlangan mamlakatlarga Lotin Amerikasi va Afrika mamlakatlari kiradi. Mas, 1999-yil Misr va Nigeriyada u yalpi ichki mahsulotning 70% ga teng bo ldi. Yashirin iqtisodiyot hissasi eng kam bo lgan ʻ ʻ mamlakat Osiyoda Yaponiya (1—2%), G arbiy Yevropada Shveysariya ʻ hisoblanadi. MDH mamlakatlarida Yashirin iqtisodiyot darajasi o rtacha. ʻ Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, mas, AQSH va Italiyada Yashirin iqtisodiyotning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi tegishlicha 6,4 va 11,4% ni tashkil etdi (1997). 21-asrga kelib iqtisodiyotining globallashuvi oqibatida Yashirin iqtisodiyot milliy doiradan chiqib xalqaro darajaga ko tarildi. Yashirin iqtisodiyot ʻ globallashuvi bu bir mamlakatdagi Yashirin iqtisodiyot boshqa mamlakatga ko chirilishida, nojo ya biznes ishlari bilan shug ullanuvchi xalqaro firmalarning ʻ ʻ ʻ paydo bo lishida ko rinadi. Bunga misol qilib xalqaro narkobiznesni, yashirin ʻ ʻ qurol savdosini, ishchi kuchining yashirin migratsiyasini uyushtirishni, offshor zonalar orqali g ayri qonuniy yo llar bilan topilgan pulni "halollab" olish kabilarni ʻ ʻ ko rsatish mumkin. Bular xalqaro hamjamiyatga katta xatar tugdiradi. Pulni chet ʻ mamlakatga yashirin chiqarib "halollab" olishga qarshi kurash maqsadlarida xalqaro hamjamiyat maxsus tashkilot — Xalqaro moliyaviy harakatlar guruhini tashkil etgan 32 sohalari o‘rtasidagi muvozanat va balansning mavjud emasligi;iqtisodiyotni siklik tebranishlari, aholi xarid qobiliyatining pastligi; transaksiya xarajatlarining yuqoriligi; Huquqiy omillar: qonunchilik bazasining takomillashmaganligi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash mexanizmining mukammal emasligi; huquqni himoya qilish organlari faoliyatining samarasizligi; Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga ishonch darajasi; jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning haletilishi darajasi; aholining ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning xususiy mulk va sektorga munosabati; Ijtimoiy omillar: aholining tabaqalanishi darajasi; ishsizlik darajasi; kam ta’minlangan aholi qatlamlarining ko‘lami; mehnat migrantlarining ko‘pligi; mehnat munosabatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi tizimi; ijtimoiy kafolatlar, pensiya ta’minoti; Ma’muriy omillar: davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar; byurokratiya, davlat xizmatchilarining kompetentlik va mas’uliyatlilik darajasi; tadbirkorliklarga ma’muriy bosim, xomiylik qilishga majburlash darajasi va boshqalar Shakllangan xufyona iqtisodiyotining yana bir qancha omillari guruhlari mavjud. Sabablar va sharoitlar iqtisodiy sohada xufyona faoliyatini shakllantirish jarayonida boshqacha rol o‘ynaydi. Agar sabablar aslida uni yuzaga keltirsa, unda sharoitlar bu hodisani keltirib chiqarmaydi, balki avlod jarayonlariga ta’sir qiladi va uni aniqlashda ishtirok etadi. Xufyona iqtisodiyoti davlat va iqtisodiyot mavjud bo‘lgan har qanday jamiyatda mavjud. Iqtisodiy sohada noqonuniy xatti- harakatlarning sabablarini ikki darajada ko‘rib chiqish mumkin: ma’lum bir iqtisodiy tizimning muhim xususiyatlari bilan bog‘liq fundamental sabablar: bozor, buyruq-ma’muriy, o‘tish davri; asosan olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat bilan bog‘liq aniq sabablar. Bozor iqtisodiy tizimiga xos bo‘lgan xufyona iqtisodiy faoliyatining muhim omillari uning asosiy institutlari - bozor va davlatning disfunksiyalari hisoblanadi. 28 uchunqo‘shimcha ravishda moliyaviy jazo choralari qo‘llaniladi. O‘tgan yilning sentabr oyidan boshlab valyuta almashuv kursi bozordagi xorijiy valyutaga bo‘lgan joriy talab va taklif holatidan kelib chiqib shakllanib kelmoqda. Valyuta kursining o‘zgarishi oldingi yillarda kuzatilgan doimiy devalvatsiya tendensiyasidan farqli ravishda, joriy yilda ichki va asosan tashqi omillar ta’sirida shakllanib, turli yo‘nalishdagi dinamikaga ega bo‘lmoqda. 2018 yilning yanvar-iyul oylarida valyuta kursi dinamikasi asosan mavsumiy omillar ta’sirida shakllandi. Xususan, yanvar oyida eksport va xalqaro pul o‘tkazmalari hajmining nisbatan kam bo‘lganligi sharoitida milliy valyuta almashuv kursi 8139 so‘m/dollardan 8189 so‘m/dollargacha pasaydi. Shu bilan birga, mart-iyul oylarida eksport va boshqa manbalardan valyuta tushumlarining oshishi natijasida so‘mning almashuv kursi teskari dinamikaga ega bo‘lib, birinchi avgust holatiga 7782 so‘m/dollargacha qadri oshdi. Bundan tashqari, chet el valyutasidagi kreditlar hajmining tez sur’atlarda o‘sishi va depozitlar dollarizatsiya darajasining pasayishi ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutaga bo‘lgan talabni qisman qondirilishiga xizmat qildi. Shuningdek, milliy valyutadagi muddatli va jamg‘arma depozitlar hajmining oshishi ham so‘m almashuv kursining shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Joriy yilning avgust oyidan boshlab almashuv kursi dinamikasiga tashqi omillar, ayniqsa asosiy savdo hamkorlarimiz bo‘lgan davlatlar milliy valyutalarining qadrsizlanishi (Rossiya – 19 foiz, Qozog‘iston – 17 foiz, Xitoy – 9 foiz, Turkiya – 56 foiz) ta’siri kuchaydi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu davlatlar valyutalari kurslarining keskin o‘zgarishi so‘m almashuv kursiga bir oydan uch oygacha bo‘lgan muddatdan keyin o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Natijada so‘mning real almashuv kursi ushbu davlatlar valyutalariga nisbatan qadri sezilarli darajada oshdi (Rossiya rubliga nisbatan 29 foizga, Qozog‘iston tangasiga nisbatan 22 foizga, Turkiya lirasiga nisbatan 67 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 14 foizga). 22  moliya-kredit tizimini rivojlanishidagi nomuvofiqliklar;  iqtisodiyotni barterizatsiya qilish;  iqtisodiyotdagi tarkibiy nomutanosibliklar;  iqtisodiyotdagi monopolizm;  aholining ijtimoiy tabaqalanishi;  ajratilgan annuitet miqdorining oshishi;  korxonalarning moliyaviy ahvoli yomonlashish 30
Купить