Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatining media bilan aloqalari

Boshqaruvga bo‘lgan ehtiyoj bevosita umumiy maqsadlarga erishish uchun
birlashgan jamoa a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtirish zarur
bo‘lganda paydo bo‘ladi. Bu maqsadlar o‘z navbatida quyidagilar bo‘lishi
mumkin, masalan maksimal foyda olish, xalqaro bozorga kirish va boshqalar.
Boshqaruv tizimi – boshqaruv obyekti (masalan, korxona) va boshqaruv
subyekti (masalan, ma’muriy apparat) majmuini o‘zida aks ettiradi.
Subyekt - maqsadlarni shakllantirsh, rejalarni ishlab chiqarish, qabul
qilinadigan qarorlar uchun talablarni ishlab chiqarish va ularni amalga oshirishni
nazorat qilish vazifalarni bajaruvchi korxona rahbarlari. 1

Boshqarish obyektining vazifasi esa boshqaruv apparati tomonidan ishlab
chiqilgan rejalarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi.
Boshqaruv tizimining har ikkala qismlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri a va teskari
aloqa bilan bog‘lanadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa boshqaruv apparati tomonidan
obyektga yuborilgan ko‘rsatma ma’lumotlarining oqimi bilan ifodalanadi. Teskari
aloqa esa yuborilgan qarorlarning bajarilishi to‘g‘risida hisobot berish oqimi bilan
ifodalanadi.
Ko‘rsatma ma’lumotlar ma’muriy apparat tomonidan boshqaruv maqsadlari
va joriy iqtisodiy vaziyat, atrof-muhit haqida ma’lumotlarga muvofiq ishlab
chiqariladi.
Hisobot obyekt tomonidan shakllantiriladi va ichki iqtisodiy vaziyatni aks
ettiradi, shuningdek tashqi muhitning ta’siri darajasini (to‘lov kechikishlar, elektr
uzilishi, ob-havo sharoitlari, mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat va boshqalar) aks
etadi.Shunday qilib, tashqi muhit faqat obyektga ta’sir qilmaydi, u boshqaruv
xodimlariga tashqi omillarga (bozor sharoitlari, raqobat, foiz stavkalari, inflyatsiya,
soliq va bojxona siyosati) bog‘liq bo‘lgan qarorlarni qabul qilish uchun ma’lumot
beradi. Axborot oqimlar ( to‘g‘ridan-to‘g‘ri va teskari aloqalar), ma’lumotlarni
qayta ishlash, ma’lumotlarni uzatish va saqlash vositalari, shuningdek
ma’lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshiruvchi boshqaruv
xodimlarining o‘zaro bog‘likligi iqtisodiy obyekt axborot tizimini tashkil etadi.
Foydalanish sohalari bo’yicha quyidagi tizimlarni ajratish mumkin:
• Texnik axborot tizimlari;
• Iqtisodiy axborot tizimlari;
• Gumanitar sohadagi axborot tizimlari va boshqalar.
• Davomida bizlarni faqat iqtisodiy axborot tizimlar qiziqtiradi, shuning
uchun iqtisodiy axborot tizim ( IAT ) tushunchasini ifodalaymiz.
• Iqtisodiy axborot tizim ( IAT ) - foydalanuvchilarning so’roviga binoan
iqtisodiy ma'lumotni saqlash, izlash va etqazib berish uchun mo'ljallangan
tizim.
• Iqtisodiy axborot tizimining foydalsnishning asosiy maqsadi - iqtisodiy
tizimni (sanoat korxonasi, savdo tashkiloti, tijorat banki, davlat agentligi va
boshqalar) samarali boshqarish.
1
Aripov A.N., Mirzaxidov X.M., Shermatov Sh.X., Saidxodjayev S.R., Hasanov P.F.,
Amirov D.M., Bakirov O.A. Axborot – kommunikatsiya texnologiyalari. Izohli lug‘at. Toshkent-2004.-499 bet.
4

Elektron pul birliklari. WMY – O‘zbekiston zonasida operatsiyalarni
amalga oshirish uchun UZSning Y-hamyondagi ekvivalenti.
WMR – rubl zonasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun RURning R-
hamyondagi ekvivalenti, WMR operatsiyalarining kafili bo‘lib WebMoney
Transfer ning Rossiya hududidagi vakili “BMP” MCHJ xizmat qiladi.
WMZ – AQSH dollarida operatsiyalarni amalga oshirish uchun USD ning
Z-hamyondagi ekvivalenti.
WME – YEVRO da operatsiyalarni amalga oshirish uchun EURning E-
hamyondagi ekvivalenti, WMZ va WME operatsiyalarining kafili bo‘lib Amstar
Holdings Limited, S.A. xizmat qiladi.
WMU – Ukraina zonasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun UAHning
U-hamyondagi ekvivalenti, WMU operatsiyalarining kafili bo‘lib “Ukrainskoye
Garantiynoye Agentstvo” MCHJ xizmat qiladi.
WMB – Bellorusiya zonasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun
BYRning B-hamyondagi ekvivalenti.
WMG – 1 gramm oltinning G-hamyondagi ekvivalenti.
WBC va WMD – WMZningn C va D hamyonlaridagi kredit operatsiyalari uchun
ekvivalenti.
Xulosa
O‘zbekistonda AKT uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqarishni
xalqaro standartlarga muvofiq ravishda rivojlantirish, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, 2017-2021 yillarda
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ko‘zda tutilgan boshqa vazifalar
ijrosini ta’minlash maqsadida davlat organlari va boshqa budjet
tashkilotlarining axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirish, rivojlanishini yanada tezlashtirish, hamda barcha sohalar
faoliyatiga tatbiq etib samaradorligini oshirish maqsadida 2018-yil 19-
fevraldagi №PF-5349-sonli "Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni qabul
qilindi.
Ushbu hujjatga binoan iqtisodiyotda biznesni rivojlantirish va
zamonaviy ish o‘rinlarini yaratishda axborot texnologiyalarini asos
qilish ta’kidlab o‘tilgan. Firmaning boshqaruvidagi axborot
texnologiyalari – bu apparatli va dasturiy vositalar yordamida biznesda
optimal natijalarga erishish maqsadida har xil shakllardagi
boshlang‘ich ma’lumotlarning qayta ishlash orqali ishonchli axborotga
ega bo‘lish va ular asosida qaror qabul qilish majmuasidir.
38

imkoni paydo bo‘ladi. Masalan, yuridik shaxs, o‘z faoliyatini yuritish uchun
maxsus ruxsatnomalar (litsenziya, patent, bojxona ko‘rigi kabi) olishi yoki, davlat
organlariga hisobot (masalan soliq deklaratsiyalari) topshirishi uchun tegishli
portaldan foydalanib, tezkor va qulay ravishda ko‘zlangan maqsadga erishishi
mumkin. Bunda to‘lovlarni ham on-layn usulda, internet banking yoki SMS-
banking kabi xizmatlardan foydalanib amalga oshirish imkoniyati yaratiladi.
Davlat boshqaruvi ichki strukturasi – vazirliklar, idoralar, tashkilot va
muassasalar, markaziy, hududiy va mahalliy hokimiyatlar, orasida elektron hujjat
almashinuvi yo‘lga qo‘yiladi. Idoralararo munosabatlarda yaxlit interaktiv axborot
tizimini qo‘llash orqali, o‘zaro aloqa va ichki monitoring tizimi shaffoflanadi. 14

Bulardan tashqari, elektron hukumatni joriy qilish orqali iqtisodiy va ijtimoiy
foydalalarga erishilishi mumkin, masalan, 1) elektron hujjat almashinuvi tufayli,
qog‘oz iste’moli qisqaradi, ya’ni qog‘oz mahsuloti tejaladi; 2) hujjat almashinuv
tizimida vaqt tejaladi, ya’ni elektron hujjat axborot kommunikatsiya
texnologiyalari orqali yuborilganda, mazkur hujjat shu lahzaning o‘zidayoq
belgilangan manzilda bo‘ladi.; 3) Davlat idorasiga murojaat etuvchi fuqaro,
dastlabki zaruriy hujjatlarni to‘plamini yoki murojaatnomani bir marotaba
shakllantirib, kerakli manzilga yo‘llaydi, murojaatni ko‘rib chiqish va unga
munosabat bildirishning keyingi bosqichlari maxsus semantik tizim asosida,
avtomatlashtirilgan ko‘rinishda, murojaat etuvchining ishtirokisiz amalga oshadi,
ya’ni, murojaat etuvchi fuqaro, zaruriy hujjatlar to‘plamini, yoki, murojaatnomani
ko‘tarib, idorama-idora sarson bo‘lib yurishi zarur bo‘lmaydi, bu orqali, vaqt,
transport va boshqa turdagi xarajatlarni oldi olinadi. Bunday murojaatni ko‘rib
chiqishi va unga javob berishi zarur bo‘lgan idoraning mazkur murojaatga nisbatan
munosabati yuqori tashkilot tomonidan nazorat qilib turiladi, agar tegishli idora
qonunda belgilangan muddatda murojaatni ko‘rib chiqmasa yoki unga javob
bermasa, yuqori davlat tashkiloti tomonidan chora ko‘rilishi mumkin bo‘ladi.
Murojaatni ko‘rib chiqish jarayoni qaysi bosqichga yetgani haqida fuqaro maxsus
axborot kommunikatsiya vositalari, masalan, elektron pochta yoki SMS orqali
xabardor bo‘lib turishi imkoniyati yaratiladi.
Ilm-fan va texnikaning barcha yo‘nalishi kabi axborotkommunikatsiya
texnologiyalari sohasi ham tinimsiz rivojlanishda ekanligini nazarda tutsak,
elektron hukumat tizimi ham mazkur sohaning keyingi yangi yutuqlarini o‘zida
joriy etish orqali yanada takomillashib, mukammallashib borishi tabiiy.
Gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali. O‘zbekiston
Respublikasining Hukumat portali Internetning global kompyuter tarmog‘idagi
asosiy va rasmiy davlat axborot resursi hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining Hukumat portalining tashkil etilishi va qo‘llab -
quvvatlanishi, O‘zbekiston Respublikasining «Telekommunikatsiyalar
14
Zaynidinov H.N., Zaynalov N.R., Safarov B.Sh. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. O‘quv
qo‘llanma. Elektron variant.– 2018. – 255 b.
26

5– rasm. Korxona boshqaruv tizimidagi buxgalteriya axborot tizimi

Buxgalterlik axborotlarini foydalanuvchilarni tasniflash Buxgalterlik
axborotlarini barcha foydalanuvchilar ichki va tashqi qismlarga bo‘linadi (6-
rasm.).
Ichki foydalanuvchilar boshqaruv qarorlarini qabul qilishning barcha
bosqichlarida buxgalterlik ma’lumotlaridan foydalanadilar. Ma’lumotlar ishlab
chiqarish va investitsiya faoliyati, ta’minot va ta’minot holati, moliyaviy va sotish
va tashkilotning tashkiliy faoliyati to‘g‘risida ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi
kerak.
Foydalanuvchilarning ushbu turkumiga quyidagilar kiradi:
• Tashkiliy-boshqaruv xodimlari (bosh direktor, boshqarma, kuzatuv kengashi
va boshqalar);
• Tashkilot egalari;
• Bo‘lim boshliqlari va tashkilot mutaxassislari.
Hisob-kitob ma’lumotlarini asosiy foydalanuvchilar korxona boshqaruvi va
bo‘limlarni menejerlari hisoblanadi. Ushbu ma’lumotlarga asosan, korxonaning
oxirgi hisobot davridagi sof foydasi, daromadning kutilayotgan qiymati, naqd pul
mablag‘lari mavjudligi, sof aktivlar va ustav kapitalining nisbati, eng daromadli
faoliyat, mahsulot tannarxi mosligi belgilanadi. Buxgalteriya ma’lumotlari
boshqaruvchilarni nafaqat natijalarni tushunish va tahlil qilish, balki turli qarorlar
qabul qilishda korxona faoliyatining natijalarini bashorat qilish imkonini beradi. 6

Tashqi foydalanuvchilar yuridik shaxslar va to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita
moliyaviy manfaatlarga ega bo‘lgan shaxslardir. Moliyaviy manfaatdorlik
darajasiga ko‘ra ular uchta guruhga bo‘linadi.
Birinchi guruhga to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy manfaatdor (haqiqiy yoki potentsial
investorlar, kreditorlar, yetkazib beruvchilar, aktsiyadorlar, xaridorlar) ega bo‘lgan
foydalanuvchilar kiradi. Bunda korxonaning moliyaviy hisobotiga ko‘ra
tashkilotning moliyaviy holati va to‘lov qobiliyati aniqlanadi.
6
Zaynidinov H . N ., Zaynalov N . R ., Safarov B . Sh . Zamonaviy axborot - kommunikatsiya texnologiyalari . O‘quv
qo‘llanma. Elektron variant.– 2018. – 255 b.
12BuAT Ma’lumotnomali –
huquqiy tizim
Rejalashtirishni
t aqvi mli - tarmoqli
tizim
Moliyaviy
rejalashtirishni
tizimi Ish yuritish tizimi
Marketing tizimi Kadrlarni
boshqarish tizimi
Moliyaviy va
xo
‘ jalik faoliyatini
tahlil qilish tizimi
Ishlab chiqarishni
tezkor boshqarish
tizimi

5. С.С.Қосимов. Ахборот технологиялари. Ўқув қўлланма. Тошкент-
“Алоқачи”, 2006. – 370 б .
6. Р.Х.Алимов, Б.Ю.Ходиев, К.Алимов ва бошқ. /С.С.Ғуломовнинг умумий
таҳрири остида. Миллий иқтисодда ахборот тизимлари ва технологиялари:
Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма. Т.: «Шарқ»,2004. – 320б.
7. Советов Б.Д.Информационные технологии. Москва. Высшая школа, 2004.
8. Nazarov U.A.,Zaynalov N.R.,Karimov A. «Axborot tizimlari» fanidan ma’ruzalar
matni. Elektron variant. – Samarqand: SamDAQI nashri, 2013 yil.
9. Хамидов В.С. Эркин ва очиқ кодли LMS тизимлар таҳлили // infocom.uz
журнали №7,8. 14 бет, 2013 й.
10. Zaynalov N.R., Jomonqulova F.E., V.X.Sirliboyev, Suvankulov A.M., Ernazarov
A.E., Rustamov J.E. Turizm sohasida axborot tizimlari tahlili. Monografiya –
Samarqand: SamISI nashri, 2015. – 166 b.
11. Ганиев С.К., Каримов М.М., Ташев К.А. Ахборот хавфсизлиги . Ахборот-
коммуникацион тизимлар хавфсизлиги . Ўқув қўлланма. Т.-Алоқачи, 2008. -
382 бет.
12. Акбаров Д. Й. Ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг криптографик
усуллари ва уларнинг кўлланишлари. ”Ўзбекистон маркаси” нашриёти.
Тошкент – 2009 йил, -398 б.
13. “Elektron hukumat to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Toshkent
sh., 2015 yil 9 dekabr, O‘RQ 395-son.
14. Informatika va axborot texnologiyalari: Oliy ta’lim muassasalari talabalari uchun
darslik / S.S. G‘ulomov, B.A. Begalov; O‘zR Oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.–T.: Fan, 2010. – 704 b.
15. Zaynalov N.R. Turizmda axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. – T.:
«Vorisnashriyoti», 2017, 584 bet.
16. Zaynidinov H.N., Zaynalov N.R., Safarov B.Sh. Zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. Elektron variant.– 2018. – 255
b.
17. United Nations E-Government Survey 2014. E-Government for the future we want
// United Nations Department of Economic and Social Affairs and Division Public
Adminstration and Development Management.
18. Gunasekaran A., Sandhu M. (Eds.) Handbook on Business Information Systems.
World Scientific Publishing Company – 2010, 960 p.
19. Г.М. Порсаев, А.М. Узаков Ахборотларни қайта ишлаш технологиялари. 1 –
чи қисм. Услубий қўлланма. Самарқанд, 2010.
20. Г.М. Порсаев, А.М. Узаков Ахборотларни қайта ишлаш технологиялари. 2 -
чи қисм. Услубий қўлланма. Самарқанд, 2010.
21. G’. M. Porsaev Korxona menetjmentida axborot texnologiyalari. Uslubiy
qo’llanma. Samarqand, 2010.
40

• Rahbarning AIJ tezkor boshqarish va qarorlarni qabul qilish vazifalarini
bajarish uchun mo‘ljallangan. Rahbarning avtomatlashtirilgan ish joyi
quyidagi imkoniyatlarni beradi: 4

4 - rasm. Avtomatlashtirilgan ish joylarini turlari

 muayyan vaziyatlarga maksimal darajada moslashish bilan qarorlar
qabul qilish;
 avtomatlashtirilgan korporativ ma’lumotlar bazasida joylashgan barcha
ma’lumotlarga talab qilingan shaklda hisobotlarni qabul
 qilish;
 rahbarga yoki uning yordamchilariga tezkor ishlashni oshirish va zarur
ma’lumotlarni topish tezligini ta’minlaydi;
 tashkiliy tuzilma va tashqi muhit bilan bog‘liq boshqa axborot
manbalari bilan tezkor aloqa o‘rnatish imkonini beradi.
Mutaxassisning avtomatlashtirilgan ish joyi ( AIJ) tahliliy ishlarni
bajarishga imkon beradi. Mutaxassisning avtomatlashtirilgan ish joyi quyidagi
vazifalarni amalga oshiradi:
• shaxsiy ma’lumotlar bazalari va tashkilotlarning ma’lumotlar
bazalari bilan ishlash;
• axborotning qo‘shimcha manbalari bilan muloqotni
ta’minlash;
• tajribani hisobga olgan holda tahlil qilingan jarayonlarni
modellashtirish.
Texnik xodimning avtomatlashtirilgan ish joyi bajaradigan kundalik
ishlarni avtomatlashtirishga imkon beradi:
4
Советов Б.Д.Информационные технологии. Москва. Высшая школа, 2004.
10

Ishlatish rejimi
bo
‘ yicha Ixtisoslik
bo
‘ yicha Avtomatlashtirilgan ish joy
T exnik bazasi
bo
‘ yicha
Korporativ
EHM asosida
AIJ
Shaxsiy
kompyuterlar
asosida AIJ Rahbarning
AIJ
Texnik
xodimining
AIJ Mitaxassisning
AIJ Shaxsiy
AIJ
Guruh
AIJ
Tarmoqli
AIJ

• Naqd pul bilan ishlashni avtomatlashtiradigan vositalar (hisob va kupyurani
haqiqiy bo‘lganligini aniqlash va boshqalar uchun).
Hisoblash texnika vositalaridan foydalanish asosan shaxsiy kompyuterlarga,
qaratilgan. Markaziy shaxsiy kompyuter - serverga ulangan kompyuterlarni
mahalliy tarmoqlar keng tarqalgan.
Bank texnologiyalarining ishlashi va ishonchliligini oshirish maqsadida
kompyuterlar ma’lum qo‘shimcha apparat va dasturlardan foydalangan holda
tarmoqda birlashtirilgan. Bank faoliyatida mahalliy hisoblash tarmoq (MHT) lar
xuddi shu bino ichida yoki bir-biridan yaqin masofada bo‘lgan masofali obyektlar
bilan bog‘laniladi.
Tarmoqda foydalanuvchi xizmatining eng keng tarqalgan usullari fayl - server
va mijoz - server sifatida tashkil etiladi. Umumiy foydalanuvchi xizmat ko‘rsatish
sxemasiga ega bo‘lgan har ikkala model ham murakkablik, ishlash doirasi,
vazifalarning xilma-xilligi, dasturiy ta’minot va apparat, shuningdek ishlash
ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadi. Mijoz - server modeli ko‘proq resurslar
qobiliyatiga ega, so‘rovlarga javob beradi, birinchi esa tarmoq orqali fayllarni
uzatadi.
II BOB. Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmati da zamonaviy axborot
kommunikatsiya texnologiyalari
2.1. Elektron hukumat tushunchasi. Elektron hukumat modellari
Ko‘p asrlik jahon taraqqiyoti davomida davlat va uning fuqarolari
o‘rtasidagi munosabatlar muhim ahamiyatga ega, dolzarb masala bo‘lib kelgan.
Bugungi kunda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, aholi huquqiy ongi va
madaniyatining oshishi, aholining axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalanishining o‘sishi davlat boshqaruvida axborot kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanishni kengaytirish, jismoniy va yuridik shaxslar bilan
davlat organlari o‘rtasidagi aloqalarni axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan
bevosita foydalangan holda kengaytirishni taqazo etmoqda.
Mamlakatimizda bu sohada keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda.
Axborotlashtirish, axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirishga oid qonunlar, qonun osti hujjatlari qabul qilingan hamda bunday
qonunlarni takomillashtirish va yangilarini qabul qilish jarayoni davom etmoqda.
Elektron hukumat atamasi dastlab XX asrning 90-yillarida paydo bo‘lgan.
Bu atamaning paydo bo‘lishiga sabablardan biri bu Internetning vujudga kelishi va
uning aholi orasida keng tarqalishi hamda dunyo hamjamiyati siyosatchilari
orasida davlat boshqaruvini liberallashtirish va ochiqligini ta’minlashga qaratilgan
konsepsiyalari sabab bo‘lgan. Elektron hukumat yangi texnologiyalardan, ayni
damda, Internet tarmog‘idan samarali foydalangan holda davlat organlari va
fuqarolar o‘rtasida munosabatlarni amalga oshirishni nazarda tutadi. 10

10
Г . М . Порсаев , А . М . Узаков Ахборотларни қайта ишлаш технологиялари . 2 - чи қисм. Услубий қўлланма.
Самарқанд, 2010.
20

Hujjatli texnologiyalar bankning elektron hujjat aylanishini tashkil etishga
asoslangan. Buxgalteriya provodkalari avtomatik tarzda tuziladi.
Bank faoliyati davomida hujjatlar bir-biri bilan bog‘liq. Bitta hujjat boshqa
hujjatlarni yaratilishiga sababchi bo‘lishi mumkin, hujjatdagi o‘zgarishlari u bilan
bog‘liq boshqa hujjatlar o‘zgarishlariga olib keladi. Shuning uchun uchta asosiy
turdagi obyektlar mavjud:
• bitim ( kelishuv, operatsiya);
• bitim uchun asos bo‘lgan hujjat; • buxgalteriya hisobini provodkasi.
Kompyuter tarmoqlari avtomatlashtirilgan bank axborot tizimlarida keng
qo‘llaniladi. Odatda, banklar mahalliy kompyuter tarmog’iga ega, ular axborot
almashish va ma’lumotlar almashinuvini tashkil etishga imkon beradi. Ko‘pgina
foydalanuvchilarning bir vaqtning o‘zida ishlashini ta’minlash uchun "mijoz-
server" texnologiyasini qo‘llash kerak.
Ma’lumotlar bazasi yagona markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi sifatida
va quyi bo‘limlarda (filiallarda) tarqatilishi mumkin.
Birinchi holda, ma’lumotlar bazasi quvvatli va tez ishlaydigan serverlarda
saqlanadi, ularga masofaviy foydalanuvchilardan aloqa kanallari orqali murojaat
qilish mumkin. Ikkinchi holda, ma’lumotlar bazasi ham markaziy ofisning
serverlarida, ham filial serverlarida saqlanadi.
Bank axborot tizimlarini yaratish tamoyillari quyidagilardir:
Bank vazifalari keng doirasini qamrab olishda kompleks yondashuv. Tizim
amaliy vazifalarni amalga oshirishi va bank ma’lumotlarini qayta ishlash
texnologiyasining talablariga mos kelishi kerak.
Yagona ma’lumotlar bazasida axborotni saqlash.
Modulli qurish tamoyili. Tizimlarni sozlash va qo‘shish imkonini beradi.
Ishonchlilik. Avtomatlashtirilgan tizimning ishdan chiqishi mijozlarga
xizmat ko‘rsatishning mumkin emasligiga va bankni yopilishiga olib keladi.
Axborot xavfsizligi. Bank ma’lumotlarini turli xil tahdidlardan himoya qilish
alohida ahamiyatga ega. Bank ma’lumotlarining bir qismi haqiqiy pul deb ko‘rish
mumkin, uning o‘g‘irlanishi pulni o‘g‘irlash bilan tengdir. Bank ma’lumotlari bank
mijozlarining manfaatlariga ta’sir qiladi, u maxfiydir va bank uning himoyasini
ta’minlash uchun javobgardir.
Tashqi tizimlar bilan aloqa qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan
texnologiyalarning ochiqligi, boshqa uskunalarga o‘tish, tizimni o‘z faoliyatini
to‘xtatmasdan kengaytirish, modernizatsiyalash, takomillashtirish imkoniyatlarini
beradi.
Ko‘p foydalanuvchi va ko‘p vazifali operatsiyalarni ta’minlash.
17

• integratsiyalashtirilgan savdo va marketing platformalarini, internet-
magazinlarni, yanada takomillashtirilgan to‘lov tizimlarini, shuningdek
elektron tijoratda logistika tizimini yaratish;
• tadbirkorlikni rivojlantirish yo‘lidagi byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish,
xalqaro standartlarga yo‘naltirilgan holda ishbilarmonlik muhitini
yaxshilash;
• elektron tijorat sohasidagi ilg‘or xorijiy tajribani o‘rganish, tahlil qilish va
qo‘llash.
Elektron tijoratning an’anaviy savdo turlaridan farqi. Elektron tijoratning
an’anaviy savdo turidan quyidagi harakterli xususiyatlari bilan farqlanadi:
• xaridor o‘ziga qulay vaqt, joy va tezlikda mahsulotni tanlash va sotib olish
imkoniyatiga ega;
• savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga parallel ravishda, ya’ni ishlab
chiqarishdan ajralmagan holda olib borish imkoniyati mavjud;
• ko‘p sonli xaridorlarning bir vaqtning o‘zida bir nechta firmalarga murojaat
qila olishi. Bu ko‘p sonli xaridorlarning aloqa vositalari yordamida
sotuvchilar bilan muloqotda bo‘lish imkoniyati;
• kerakli mahsulotlarni tezlikda izlab topish va shu mahsulotlari bor
firmalarga murojaat qilishda texnika va transport vositalaridan samarali
foydalanish, mahsulotlarni bir joyga yig‘ish va ularni sotib olishda aniq
manzillarga murojaat qilish. Ortiqcha vaqt va harajatlarni kamaytiradi;
• xaridorning yashash joyi, sog‘lig‘i va moddiy ta’minlanish darajasidan
qat’iy nazar hamma qatori teng huquqli mahsulot sotib olish imkoniyati;
• hozirgi kunda chiqqan jahon standartlariga javob beradigan mahsulotlarni
tanlash va sotish imkoniyati;
• elektron tijorat sotuvchining mahsulotlarini (ish, xizmatlarini) sotish
jarayonidagi imkoniyatini yanada kengaytiradi va yangilaydi. Endi sotuvchi
mahsulotlarini sotish jarayonini tezlashtirishi, yangi va sifatli mahsulotlarni
muntazam almashtirishi, mahsulotlarning aylanma harakatini tezlashtirishi
kerak bo‘ladi. 17

Elektron tijoratda savdoni tashkil qilish firmalarning raqobatini kuchaytiradi,
monopoliyadan chiqaradi va mahsulotlarning sifatini oshirish imkoniyatini beradi.
Xaridorlar kundalik hayotida kerakli mahsulotlar ichida sifatlilarini tanlashi
mumkin bo‘ladi va shu bois bevosita xorij firmalariga chishi mumkin.
Virtual bank. Virtual bank – bu faqatgina Internet orqali faoliyat ko‘rsatadigan
va o‘z yuridik maqomiga ega bo ‘lgan bank hisoblanadi.
Birinchi virtual bank 1995-yil noyabr oyida tashkil etilgan va SFNB
(Security First Network Bank) deb nomlangan. Keyinchalik, 1996-yilda
“Advance Bank”, 1999-yilda “BankDirect” va “E-bank”. Hozirgi kunda dunyoda
1000 dan ortiq virtual bank mavjud. Keyinchalik bank tizimida raqobatning
17
Zaynidinov H.N., Zaynalov N.R., Safarov B.Sh. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. O‘quv
qo‘llanma. Elektron variant.– 2018. – 255 b.
36

9 – rasm. Bank kunining modullarining tarkibi
Banklarni avtomatlashtirishning murakkabligiga bevosita yaxshi o‘ylangan
arxitektura orqali erishiladi. Bank dasturlarining arxitekturasi bajaradigan
vazifalari bo‘yicha uchta darajaga bo‘linadi (10- rasm):

10 - rasm. Bank ilovalarini arxitekturasi

18“ Yuridik
shaxslarga
xizmat
ko
‘ rsatish”
quyitizimi
“ Jismoniy
shaxslarga
xizmat
ko’rsatish”
quyitizimi
“ Ma’muriy
hujjatlarni
oqimi va
kadrlarni
boshqarish”
quyitizimi
“ Filiallarni
boshqarish
”
quyitizimi “ Xo
‘ jalik
operasiyalarni
”
rejalashtirish va
tahlil qilish”
quyitizimi
“ Xorijiy
valutalar bilan
operatsiyalar”
quyitizimi
“ Rejalashtirish
va tahlil qilish”
quyitizimi
“ Korrespondent
hisob raqami”
quyitizimi Bankni
operatsion
kuni
Telekommunikatsiya vositalari
Filial Bank - korrespondent Uzoq masofaviy mijoz
Balans
h isob -
kitob i Balansdan
tashqari hisob -
kitoblar Ishonchli
hisob Depozitar
hisob Tezkor
Operasiyalar
hisobi Accountin g
Buxgalte -
riyaning
yadros i Bank operatsiyalari Front - office
Ma’lumotlarni kiritish
Mijozlar
to‘lovlari,
banklararo
to‘lovlar,
plastik
kartalar Kartotekalar,
Qimmatbaho
buyumlar Veksellar,
Portfellarni
boshqarish Kreditlar,
pul bozorida
operasiyalari,
fond bozorida
operasiyalar Back -
office
Vazifali
modul -
lar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

• respublika aholisi hamda xalqaro jamoatchilikning O‘zbekiston Respublikasi
Hukumati faoliyati to‘g‘risida, respublikaning ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy hayotida amalga oshirilayotgan islohotlardan xabardorligini
ta’minlash; • tashkilotlarning yuridik va jismoniy shaxslar bilan o‘zaro
hamkorligi samaradorligini oshirishga ko‘maklashish;
• axborotlarni ayirboshlash va tarqatish tezligi darajasi, tashkilotlarning
xabardorligi darajasi o‘sishi hisobiga tashkilotlar faoliyatining sifati va
samaradorligini oshirishga ko‘maklashish;
• axborotlarni idoralararo elektron ayirboshlashni birxillashtirish. 2009
yilgacha portal ma’lumotlar bilan to‘ldirilib kengaytirib borildi. Portalning
funksional imkoniyatlarni mukammallashtirish, foydalanuvchilar qulayligi
uchun do‘stona interfeys yaratish hamda davlat hokimiyati va boshqaruv
organlari faoliyati to‘g‘risida dolzarb va tezkor ma’lumotlarni joylashtirish
bo‘yicha ishlar olib borildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 20-yanvardagi “Ishlab
chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida” PQ–1041 – sonli qaroriga asosan O‘zbekiston
Respublikasi Hukumat portalining yangi
versiyasi ishlab chiqildi va 2009-yil 1-oktabrdan faollashtirildi. Hozirgi kunda
davlat hokimiyati organlariga veb-saytlar va O‘zbekiston
Respublikasining Hukumat portali (www.gov.uz) orqali to‘rt yuzdan ziyod
interfaol davlat xizmati ko‘rsatilayotir.
2013-yilning 1-iyul kuni respublikamizda Yagona interaktiv davlat
xizmatlari portali www.my.gov.uz ishga tushirildi. Yagona portalda fuqarolarga
qulayliklar yaratish maqsadida birinchi navbatda davlat organlariga murojaatlarni
elektron ravishda yuborish xizmati joriy etildi. 2018-yil ma’lumotlariga ko‘ra
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali hozirda 308 xil davlat xizmatini
ko‘rsatmoqda. Bu xizmatlarning 176 xili to‘la interaktiv va avtomatlashtirilgan,
qolganlari esa faqat ma’lumot olish yoki ariza berish uchun mo‘ljallangan.
Hozirgi kunga qadar Yagona portal orqali fuqarolardan davlat organlariga
2000000 ga yaqin murojaatlar yuborilgan, ularning 99 foizi o‘z vaqtida ko‘rib
chiqilgan va qolganlari esa ish jarayonida.
Portal O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Interaktiv davlat
xizmatlari ko‘rsatishni hisobga olgan holda Internet tarmog‘ida O‘zbekiston
Respublikasining Hukumat portali faoliyatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” 2012-yil 30dekabrdagi 378-sonli qaroriga asosan yaratilgan.
Ushbu loyihaning amalga oshirilishi mamlakatimizda “Elektron hukumat” tizimini
joriy etish va rivojlantirish yo‘lida qo‘yilgan yana bir muhim qadam hisoblanadi.
Yagona portalning shiori – “Xizmatlar yangi qiyofada” deb nomlanadi va bu on-
layn tarzda yagona nuqta orqali davlat interaktiv xizmatlarini taqdim etish
ma’nosini bildiradi.
32

• ma’lumotlarni kiritish;
• arxivlarni saqlash va kartotekani olib borish;
• kiruvchi va chiquvchi hujjatlarni qayta ishlash;
• rahbarning kunlik shaxsiy rejasini nazorat qilish va h.k.
1. 3. Buxgalteriya axborot tizimlari (BuAT)
Korxonada buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish sabablari va
tendentsiyalari
Buxgalteriya hisobi murakkab va vaqt sarflaydigan jarayondir, shuning
uchun buxgalteriya axborotlarni qayta ishlashda kompyuter texnologiyasidan
foydalanish shart. Zamonaviy axborot tizimlari korxonaning samaradorligini
oshirish uchun mo'ljallangan.
Buxgalteriyaning avtomatlashtirilishi - bu buxgalteriya hisobni
kompyuterga o‘tkazish natijasida korxonani samaradorligi oshirishi va
buxgalteriya hisobi sifatini yaxshilash jarayonidir.
Avtomatlashtirilgan buxgalteriya axborot tizimlariga o‘tishning quyidagi
sabablari mavjud:
• hujjatlarni qayta ishlash, mehnat xarajatlarini kamaytirish ishlarini
osonlashtirish;
• xatolarni kamaytirish;
• balans hisobotini tayyorlash jarayonini osonlashtirish; • buxgalteriya hisobi
samaradorligi va ishonchliligini oshirish;
• tezkorlikni oshirish. 5
Buxgalteriya axborot tizimi (BuAT) korxona ishlab chiqarish, xo‘jalik
faoliyatini boshqarish va zarur bo‘lgan axborotlarni olish maqsadiga muvofiq
yaratiladi. BuAT korxona xo‘lalik faoliyati va qaror qabul qiluvchi xodimlar
o‘rtasidagi aloqa sifatida xizmat qiladi (5- rasm.).
BuAT yordamida korxonada xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni
to‘plash, ro‘yxatdan o‘tkazish, ularni qayta ishlash, saqlash, tahlil qilish va qaror
qabul qilish vazifalar bajariladi.
BuAT faoliyatining asosiy maqsadi - korxona resurslarini ishlatish uchun
muqobil variantlarni tanlashda, asoslangan qarorlar qabul qilish uchun moliyaviy
axborot bilan boshqaruvchilarni ta’minlashdir. Buxgalteriya tizimi iqtisodiy
tizimlarning eng muhimidir, chunki u boshqaruv obyektining holati to‘g‘risida
axborot oqimini boshqarishda etakchi rol o‘ynaydi.
5
Ганиев С.К., Каримов М.М., Ташев К.А. Ахборот хавфсизлиги . Ахборот- коммуникацион тизимлар
хавфсизлиги . Ўқув қўлланма. Т.-Алоқачи, 2008. -382 бет.
11

to‘g‘risida»gi va «Axborotlashtirish to‘g‘risida» gi qonunlari, Kompyuterlashtirish
va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha
Muvofiqlashtiruvchi Kengashning tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining
Hukumat portalini ishlab chiqish va qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari rejasiga
muvofiq amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining Hukumat portali davlat hokimiyati organlari
faoliyatining funksional jarayon va tartibini qo‘llabquvvatlovchi, davlat hokimiyati
va boshqaruvi organlarining elektron hamjihatlik infratuzilmasining tizimini
tashkil etuvchi qism hisoblanadi.
Elektron hukumatning infratuzilmasi

(Bu yerda YaIDXP - Yagona interaktiv davlat xizmatlari portal, GIS –
Geoaxborot tizimi.)
Asosiy maqsadlari:
• fuqarolar va xo‘jalik subyektlariga hokimiyat va boshqaruvi organlari
tomonidan taqdim etiladigan axborot resurslari va xizmatlarining hajmini
oshirishga mo‘ljallangan ixtisoslashtirilgan axborot tizimini yaratish;
• O‘zbekiston Respublikasi Hokimiyatining faoliyati to‘g‘risidagi
ma’lumotlar bilan ta’minlash, O‘zbekiston Respublikasining Hukumat
portali maqsadli auditoriyasini zarur muassasalar bilan o‘zaro aloqa qilish
27

Yuqori daraja ( front-office ) axborotlarni tezkor va qulay kiritish, mijozlar,
boshqa banklar, Markaziy bank, axborot agentliklari va boshqalar bilan birlamchi
ishlov berishni ta’minlaydigan modullardan iborat.
O‘rta daraja ( back-office ) - bank ichki faoliyati va ichki hisobkitoblarning
turli faoliyati (kreditlar, depozitlar, qimmatli qog‘ozlar, plastik kartochkalar va
h.k. bilan ishlash) modullardan iborat.
Past daraja ( accounting ) - bu buxgalteriya hisobini asosiy vazifalari yoki
buxgalteriyaning yadrosi.
Bank elektron xizmatlari turli xil bo‘ladi. Elektron mijozlarga xizmat
ko‘rsatishning asosiy turlari:
• mijoz-bank tizimi - uzoq ish joyidan ba’zi bank operatsiyalarini bajarish
qobiliyati;
• bank kartalari bilan ta’minlangan xizmatlar;
• telefon xizmatlari;
• Internet xizmatlari.
Mijoz-bank tizimi moliyaviy hujjatni qayta ishlashning texnologik
tarmog‘idan mijozning qo‘lida qog‘oz varaqasini bank operatsiyalarini olib
borayotgan mansabdor shaxslariga topshirish va uni elektron shaklga o‘tkazish
bo‘yicha operatsiyani olib tashlash imkonini beradi. Ushbu jarayon bilan birga
hujjatni identifikatsiya qilish jarayoni ham avtomatik ravishda amalga oshiriladi.
Bank mijozlar bilan 24 soat davomida ishlash, operatsiyalarni olib
borayotgan xodimlar va binolar uchun kerak bo‘lgan xarajatlarini kamaytirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. 9

Mijoz ofisdan chiqmasdan naqd bo‘lmagan to‘lovlarni amalga oshirishi
mumkin, bankga borish uchun vaqt va yo‘l xarajatlarni tejab qoladi. Mijoz bankga
hududi bog‘liq bo‘lmaydi. Bundan tashqari, mijoz tashqi hujjatlarni boshqarish
tizimiga kirish, bank tomonidan elektron shaklda hujjatlar qabul qilish
imkoniyatlariga ega bo‘ladi.
To‘lov hujjatlari mijozning hisob-kitob dasturida yaratilishi mumkin. Keyin
raqamli elektron imzo bilan tasdiqlanadi va himoya qilinadi va mijozning
kompyuteridan elektron shaklda bankning kompyuteriga o‘tkaziladi.
Mijoz, shuningdek, bank tomonidan to‘lov hujjatlarini qabul qilish va qayta
ishlash, uning hisob varag‘ining holati va hisob varaqdagi operatsiyalar to‘g‘risida
ma‘lumot oladi.
Zamonaviy BATlarni texnik jihozlar
Zamonaviy bank tizimlarida apparatning tarkibi mavjud bo‘lib, ular
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
• Hisoblash texnika vositalari (HTV);
• Mahalliy tarmoqlar uchun jihozlar (MHT);
• Telekommunikatsiya va aloqa vositalari;
• Turli xil bank xizmatlarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan uskunalar:
avtomatlashtirilgan kassirlar va boshqalar.
9
G’. M. Porsaev Korxona menetjmentida axborot texnologiyalari. Uslubiy qo’llanma. Samarqand, 2010.
19

Elektron hukumatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
• davlat organlari faoliyatining samaradorligi, tezkorligi va shaffofligini
ta’minlash, ularning mas’uliyati va ijro intizomini kuchaytirish, aholi va
tadbirkorlik subyektlari bilan axborot almashishni ta’minlashning
qo‘shimcha mexanizmlarini yaratish;
• ariza beruvchilar uchun mamlakatning butun hududidagi davlat organlari
bilan o‘zaro munosabatlarni elektron hukumat doirasida amalga oshirish
bo‘yicha imkoniyatlar yaratish;
• aholi va tadbirkorlik subyektlari bilan o‘zaro munosabatlarni amalga
oshirishda elektron hujjat aylanishi, davlat organlarining o‘zaro hamkorligi
va ularning ma’lumotlar bazalari o‘rtasida axborot almashinuvi mexanizmini
shakllantirish hisobiga davlat boshqaruvi tizimida “bir darcha” prinsipni
joriy etish;
• tadbirkorlik subyektlarini elektron hujjat aylanishidan foydalanishga, shu
jumladan, statistika hisobotini taqdim etish, bojxona rasmiylashtiruvi,
litsenziyalar, sertifikatlar berish jarayonlarida, shuningdek, davlat
organlaridan axborot olish jarayonida elektron hujjat aylanishidan
foydalanishga o‘tkazish;
• tadbirkorlik subyektlarining elektron tijorat, Internet jahon axborot tarmog‘i
orqali mahsulotni sotish va xaridlarni amalga oshirish tizimlaridan
foydalanishni, shuningdek kommunal xizmatlarni hisobga olishning, nazorat
qilishning va ular uchun haq to‘lashning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy
etishni kengaytirish;
• naqd bo‘lmagan elektron to‘lovlar, davlat xaridlarini oshirish, masofadan
foydalanish tizimlarini, bank moliya sohasidagi faoliyatning boshqa elektron
shakllarini rivojlantirish.
Yuqorida belgilangan vazifalarni amalga oshirishdan ko‘zlangan maqsaddavlat
organlari va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni yangi bosqichga ko‘tarishdan
iborat. Ya’ni “e-hukumat” amaldagi mavjud davlat boshqaruvi tizimini
o‘zgartirmaydi, unga qo‘shimcha vosita vazifasini bajarmaydi balki, yangi axborot
kommunikatsiya texnologiyalarini faol qo‘llagan holda fuqarolarga samarali davlat
xizmatlarini ko‘rsatilishini ta’minlaydi 12
.
O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, elektron
hukumatning maqsadlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
 yuqori darajada axborotlashgan fuqarolik jamiyatiga o‘tish;
 “bir darcha” prinsipida ishlovchi fuqarolar va davlat organlari o‘rtasida
integratsiyalashgan yagona makon yaratish;
 davlat hokimiyati organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash;
 byurokratik to‘siqlarni yo‘qotish;
 moliyaviy xarajatlarni minimallashtirish;
12
“Elektron hukumat to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Toshkent sh., 2015 yil 9 dekabr, O‘RQ
395-son.
22

• Muayyan vaqtga oid davriy hisobotlarni tuzish;
• Arxiv ma’lumotlariga kirishni ta’minlash va h.k.
Strategik axborot tizimlari
Har qanday tashkilotning (kompaniyaning) rivojlanishi va muvaffaqiyati
asosan unda qabul qilingan strategiya bilan belgilanadi. Strategiya uzoq muddatli
istiqbolli vazifalarni hal qilishning usullari va vositalari to‘plami sifatida
tushuniladi.
Strategik axborot tizimi - tashkilotning strategik uzoq muddatli maqsadlarini
amalga oshirishga qaror qabul qiluvchi kompyuter axborot tizimi.
Strategik darajadagi axborot tizimlari yuqori darajadagi menejerlarga
boshqaruv masalalarni yechishga va uzoq muddatli rejalashtirishni amalga
oshirishga yordam beradi. Asosiy vazifa - tashqi muhitda yuzaga keladigan
o‘zgarishlarni tashkilotning (kompaniyaning) mavjud salohiyati bilan
solishtirishdir.
1.2. Avtomatlashtirilgan ish joylar
Avtomatlashtirilgan ish joylari (AIJ) - bu biznes jarayonlarini
avtomatlashtirish va tashkilot xodimlarining samaradorligini oshirish imkonini
beradigan apparat va dasturiy ta’minotning majmuasidir. Odatda AIJ o‘rnatilgan
dasturiy ta’minot va tashqi qurilmalar bilan jihozlangan shaxsiy kompyuterdan
iborat bo‘ladi.
Avtomatlashtirilgan ish joylari:
• mutaxassisning axborot va hisoblash ehtiyojlarini tezkor ta’minlashni va
uning ish joyida joylashgan apparat va dasturiy vositalar to‘plamidir.
• ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish, ishlab
chiqarishni tashkil qilish va boshqarish, tashkiliy va iqtisodiy boshqaruv.
Avtomatlashtirilgan ish joyini tuzilmasi:
3- rasm. Avtomatlashtirilgan ish joyini tuzilmali

8

to‘g‘risida”gi qarori mazkur sohani yanada rivojlantirishda g‘oyat muhim qadam
bo‘ldi.Yuqorida qayd etilgan qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va
Vazirlar Mahkamasining qarorlari jamiyatda jamoatchilik bilan aloqalar hamda
axborot xizmatlarining huquqiy asosi hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatining
media bilan aloqalari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha
tavsiflash. Iqtisodiy obyektni boshqarishda axborot tizimining roli va
o‘rni hamda O‘zbekistondagi ushbu sohada yuz bergan o‘zgarishlarni chuqur tahlil
qilish.
Kurs ishining vazifasi: Turli idora va tashkilotlar tomonidan muntazam
ravishda dolzarb mavzularda matbuot konferensiyalari, brifinglar o‘tkazilishi,
bunda jamoatchilik bilan muloqotning interfaol usullaridan keng foydalanish,
tegishli ma’lumotlarning maxsus veb-saytlarda joylashtirilishi aholining axborot
olishga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilmoqda. Ayni paytda bu
yo‘nalishdagi ishlarni yanada samarali tashkil etish, davlat va jamoat birlashmalari
axborot xizmatlari, media-tuzilmalar ishini faollashtirish, soha mutaxassislarining
bilim va ko‘nikmalarini muttasil oshirib borish.
Kurs ishining nazariy metodologik asosi : Ushbu mavzuni tayyorlashda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ma’ruzalarida ilgari
surilgan xalq bilan muloqotni rivojlantirishga oid g‘oyalar, tegishli qonunlar va
qarorlarda belgilangan normalar metodologik hamda huquqiy asos qilib olindi.
Mamlakatimizda xalq bilan muloqot jarayonlarini tadqiq etgan holda bu borada
to‘plangan bilim va tajribalar, ilmiy xulosalar yuzasidan tegishli tavsiyalar beriladi.
Unda idora va tashkilotlarning jamoatchilik bilan aloqalar (PR), Axborot
xizmatlari faoliyatini ilmiy tashkil etish hamda takomillashtirish, bu borada
to‘plangan tajribalar haqida so‘z yuritiladi.
Ishning tarkibiy tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va
qilingan xulosalardan iborat.Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda berildi.Ishga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan
adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
I BOB. Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatining media bilan
aloqalari
1.1. Iqtisodiy obyektni boshqarishda axborot tizimining roli va o‘rni
Axborot tizimlari jamiyat paydo bo‘lgandan beri mavjud edi, chunki
rivojlanishning har qanday bosqichida jamiyat o‘zining boshqaruvi uchun oldindan
tayyorlangan axborotni muntazam ravishda talab qiladi.
Bu ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari - moddiy va moddiy bo‘lmagan
tovarlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq jarayonlar, chunki ular jamiyatni
rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ishlab chiqarish jarayoni eng
dinamik tarzda ishlab chiqarilayotgan jarayon. Rivojlanayotgan davrda ularning
boshqaruvi yanada murakkablashadi, bu o‘z navbatida axborot tizimlarini
takomillashtirish va rivojlantirishni rag‘batlantiradi.
Iqtisodiy axborot tizimining nima ekanligini tushunish uchun, birinchi
navbatda, iqtisodiy obyektning boshqaruv tizimidagi o‘rnini aniqlash kerak.
3

tayangan holda interaktiv xizmatlar ko‘rsatilishi nazarda tutiladi. Masalan, viza
masalalari, investitsiyalar, ta’lim va turizm sohalariga oid xizmatlar ko‘rsatilishi
nazarda tutiladi.
4) G2B (Government to Business) – Davlat biznesga – mazkur tizim esa,
yuridik shaxslar, ishbilarmonlar va tadbirkorlar uchun ruxsatnomalar olish, turli xil
rasmiy jarayonlarni interaktiv usulda soddalashtirilgan tarzda amalga oshirish,
shuningdek, davlat yig‘imlari, to‘lovlar va hokazolarni on-layn amalga oshirish,
hisobotlar va rasmiy murojaatlarni on-layn yuborish imkonini berishi ko‘zlanadi.
Hozirgi kunda quyidagi xizmat turi rivojlanmoqda, ya’ni G2B (ingl. Government
to Business, Hukumat biznes uchun) - bn biznesni rivojlantirish uchun hukumat
tashkilotlari tomonidan tijoratni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan dasturiy va
texnikaviy vositalar majmuyi bo‘lib hisoblanadi. Mazkur tizim yuridik shaxslar,
ishbilarmonlar va tadbirkorlar uchun ruxsatnomalar olish, turli xil rasmiy
jarayonlarni interaktiv usulda soddalashtirilgan tarzda amalga oshirish,
shuningdek, davlat yig‘imlari, to‘lovlar va hokazolarni on-layn amalga oshirish,
hisobotlar va rasmiy murojaatlarni onlayn yuborish imkonini berishi ko‘zlanadi.
2.2. Interaktiv xizmatlar.
Hozirgi kunda respublikamizda veb-saytlar orqali ko‘rsatilayotgan interaktiv
xizmatlar tadbirkorlarning vaqt va mablag‘ini tejashda muhim o‘rin tutmoqda.
Interaktiv xizmatlar avvalambor veb portallar orqali amalga oshiriladi.
Veb portal (inglizcha “portal” – darvoza so‘zidan olingan) - bu Internet
foydalanuvchisiga turli interaktiv xizmatlarni ko‘rsatuvchi yirik veb-sayt.
Portallar gorizontal (ko‘p mavzularni qamrovchi) va vertikal (ma’lum mav-zuga
bag‘ishlangan), xalqaro va mintaqaviy, shuningdek ommaviy va korporativ bo‘lishi
mumkin.
Portal orqali Internet foydalanuvchilariga quyidagi interaktiv xizmatlar
ko‘rsatiladi:
• elektron pochta;
• ma’lumotlarni qidirish;
• veb-saytlarni joylashtirish;
• konferensaloqalarni taqdim etish;
• yangiliklar;
• forumlar va h.k.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi
majlisida “elektron hukumat” tizimini shakllantirish, jumladan, biznes sohasi va
fuqarolarga interfaol davlat xizmatlari ko‘rsatish jarayonini takomillashtirish
muhimligini alohida ta’kidlagan edi.
Birinchi Prezidentimiz tomonidan 2012-yil 27-iyunda qabul qilingan
O‘zbekiston Respublikasining “Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada
30

Yagona portalning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: •
foydalanuvchilarga davlat organlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qilish uchun
imkoniyat berish;
• foydalanuvchilarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi
boshqa loyihalar bilan integratsiyalash;
• foydalanuvchilarning davlat organlari bilan o‘zaro hamkorligi
samaradorligini oshirish;
• davlat organlariga murojaat qilinganda foydalanuvchilar uchun byurokratik
to‘siqlarni qisqartirish va ularni bartaraf etish; • « elektron hukumat »ni
yanada rivojlantirish va davlat boshqaruviga zamonaviy axborot
texnologiyalarini joriy etishda ko'maklashish.
Yagona portal zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida
interaktiv davlat xizmatlari olishda foydalanuvchining shartsharoitlarini
rivojlantirish va imkoniyatlarini kengaytirish uchun mo‘ljallangan.
Yagona portal orqali foydalanuvchiga bir tomonlama va ikki tomonlama
shakldagi interaktiv davlat xizmatlari, shuningdek davlat organlari tomonidan
ko‘rsatiladigan tranzaktsion xizmatlar ko‘rsatiladi.
Interaktiv davlat xizmatlari Yig‘ma reestri (keyingi o‘rinlarda Yig‘ma reestr
deb ataladi) Kompyuterlashtirish va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan tasdiqlanadi.
Yig‘ma reestrga kiritilgan interaktiv davlat xizmatlari majburiy tartibda Yagona
portal orqali berilishi kerak.
Portalda samarali aloqani yo‘lga qo‘yish va davlat organlarining murojaatlar
bilan ishlashi haqida fuqarolar fikrini hisobga olish maqsadida portalda
«Baholash» xizmati yordamida qaytarilgan javobga sharh berish imkoniyati
mavjud. Bu tizim davlat organlarining fuqarolar murojaatlari bilan mukammal
ishlash sifatini oshirishga ko‘maklashadi.
Mamlakatimizda turli tashkilotlar, shuningdek, kommunal xo‘jalik sohasi
muassasalari faoliyatiga interfaol xizmatlar keng joriy etilayotganini ta’kidladi.
Prezidentimizning 2012-yil 21-martda qabul qilingan “Zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq uy-joy-kommunal xizmatlarining yagona
internet-portali ham yaratildi. Ayni paytda portal sinov rejimida ishlamoqda, undan
ekommunal.uz manzili orqali foydalanish mumkin, portalda kommunal va ijtimoiy
xizmatlarning yagona ma’lumotlar bazasi shakllantirilmoqda. Bundan ko‘zlangan
asosiy maqsad uy-joy kommunal xo‘jaligi sohasida aholi, nazorat organlari,
xususiy uy-joy mulkdorlari shirkatlari va mahallalar, shuningdek, kommunal
xizmatlar o‘rtasida axborot almashinuvini osonlashtiradigan umumiy
kommunikatsiya infratuzilmasini yaratishdan iboratdir. Bu aholi mablag‘larining
maqsadli sarflanishini ochiq nazorat qilishni yo‘lga qo‘yish imkonini beradi. Bu
34

Mavzu: Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatining media bilan
aloqalari
Mundarija
Kirish .................................................................................................................................................... 2
I BOB. Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatining media bilan aloqalari ......................................... 3
1.1. Iqtisodiy obyektni boshqarishda axborot tizimining roli va o‘rni .......................................................... 3
1.2. Avtomatlashtirilgan ish joylar ............................................................................................................... 8
1.3. Buxgalteriya axborot tizimlari (BuAT) ................................................................................................. 11
II BOB. Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatida zamonaviy axborot kommunikatsiya
texnologiyalari ........................................................................................................................................... 20
2.1. Elektron hukumat tushunchasi. Elektron hukumat modellari ............................................................. 20
2.2. Interaktiv xizmatlar. ............................................................................................................................ 30
2.3.Elektron tijorat ..................................................................................................................................... 35
Xulosa ........................................................................................................................................................ 38
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 39
Ilovalar ................................................................................................................................................... 41
Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 17 fevralda
qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi davlat va xo‘jalik boshqaruvi
organlarining axborot xizmatlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi 125-qarorida davlat va xo‘jalik boshqaruvi sohasida
ochiqlik va shaffoflikka asoslangan samarali qarorlar qabul qilish tizimini joriy
etish, axborot olishda mansabdor shaxslarning jamiyat oldidagi hisobdorligi,
ochiqligi va mas’uliyatini ta’minlash vazifalari belgilab berildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 27 iyundagi “Ommaviy
axborot vositalari mustaqilligini ta’minlash hamda davlat organlari va tashkilotlari
axborot xizmatlari faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
2

• qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar;
• boshqa xizmatlar.
BAT quyidagi maqsadlarga qaratilgan:
• operatsiyalarni o‘tkazish va hujjatlarni rasmiylashtirish uchun vaqtni
qisqartirish, bank o‘tkazmalarini oshirish;
• bir xil ishlar bilan shug‘ullanadigan xodimlar sonini kamaytirish;
• mijozlarga xizmat ko‘rsatishni takomillashtirish;
• bank xodimlari malakasini oshirish.
Bank axborot tizimlarining tarkibi va texnologiyasi
BATni yaratish yoki tanlab olish bank strukturasining o‘ziga xos
xususiyatlarini, bank faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini va hajmini,
shuningdek, bankning barcha bo‘limlarining o‘zaro hamkorligini inobatga olgan
holda, qo‘llab-quvvatlovchi tizimlarni rejalashtirish bilan bog‘liq.
BATni tuzilishi - yagona texnologiya asosida ishlab chiqilgan vazifali
modullar to‘plami bo‘lib, u yagona moliyaviy yadro atrofida birlashtirilgan va
yagona apparat-dasturiy asosida ishlaydi.
Barcha modullar markaziy modul - tizimning yadrosi orqali birbiriga
bog‘langan. Markaziy modul bankning barcha vazifalarini axborot bazasida
tayorlab beradi va o‘zaro hamkorlikni ta’minlaydi - hisoblarni ochish va yopish,
analitik va sintetik hisoblarni yuritish, balans va hisobotlarni shakllantirish, tizimni
boshqarish, ma’lumotlarni arxivlash. Tizimning alohida modullari quyidagilarga
mo‘ljallangan: 8
• pul mablag‘larini boshqarish bo‘yicha xizmatlar;
• hujjatlarni boshqarish bo‘yicha tashkillashtirish;
• banklararo hisob-kitoblar (vakillik hisob varaqlari bilan ishlash,
SVIFT tarmog‘idagi hisob-kitoblar);
• pul mablag‘larini qabul qilish, qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar,
depozitar xizmatlar, valyuta operatsiyalari va hisobvaraqlari (depozitlar, "ish
haqi" va boshqa hisob varaqlarga xizmat ko‘rsatish, qarz berish) ;
• masofali mijozlarga xizmat ko‘rsatish (“mijoz-bank” to‘lovlari, Internet-
banking);
• moliyaviy bozorlarda operatsiyalar (valyuta operatsiyalari, banklararo
kreditlar, qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq bitimlar);
• bank kartalari bilan ishlash;
• filiallar bilan ishlash;
• depozitariy hisobini va boshqalar. Bankning axborot texnologiyalarini
yaratish bo‘yicha turli yondashuvlar mavjud.
Uning uch turdagi axborot texnologiyalari mavjud: operatsion , hujjatli , obyektli .
Operatsion texnologiyalar operatsiyalar zanjiri shaklida yaratilgan.
Operatsiyalarning ba’zilari BATning turli modullarida aks ettirilishi kerak, bu
ularning vazifali munosabatlarini amalga oshirishda qiyinchiliklarga olib keladi.
8
Gunasekaran A., Sandhu M. (Eds.) Handbook on Business Information Systems. World Scientific Publishing
Company – 2010, 960 p.
16

Har qanday bankning ishi avtomatlashtirish jarayoni bilan amalga oshiriladi.
Bank faoliyati texnologiyalarining murakkabligi, kompyuter axborot
texnologiyalaridan foydalanmasdan iloji yo‘qligiga olib keldi.
Bank axborot tizimi (BAT) - bankda qo‘llaniladigan barcha vositalar va
axborot texnologiyalarining majmuasi bo‘lib, bankda bajariladigan barcha
texnologiyalarni avtomatlashtiriladigan tizimidir. 7
Bank axborot texnologiyalariga bankni boshqarishning axborot
texnologiyalari va bank xizmatlari texnologiyalari kiradi. Bank boshqaruv tizimi
odatda boshqa boshqaruv tizimlariga xos vazifalarni o‘z ichiga oladi
(rejalashtirish, buxgalteriya hisobi, tahlil qilish, boshqarish, tartibga solish va
boshqalar).
2-Jadval
Bank axborot tizimlarini rivojlantirish bosqichlari
Bosqish BAT xususiyati Yaratilgan
yili Vazifalar
I Avtomatlashtirilgan ish joy 1990 To‘lov hujjatlari. Balans hisoboti.
II Yagona operatsion kuni 1992 Hisob-kitob. Hisoblar.
To‘lovlar. Kreditlar.
Balans hisoboti
III Birlashgan bank hisob
tizimlari 1995 Filialli tarmoq.
Kliring.
Tahlil.
Nazorat.
Saqlash.
Vakolatlarni ajratish.
IV Bank faoliyat
boshqarishini
ko‘pvazifali tizimlar 1997 Xizmatlar turlarini o‘sishi.
Axborotli.
Bog’liklik.
Mobillik.
V Bank faoliyat
boshqarishini
kompleksli,
moslashuvchanli tizimlar 2000 Taqsimlanganlik Ochiqlik.
Boshqaruvchanlik.
Tezkorlik.
Kengayish imkoniyati.
Ishonchlilik
Himoyalanganlik.
Bank xizmatlari va operatsiyalar bozorida quyidagilar keng tarqalgan:
• xo‘jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy shaxslarning hisob varaqlarini,
depozitlarini saqlash;
• hisob-kitoblar, jumladan, “mijoz-bank” texnologiyalari, plastik bank
kartalari, Internet-banking, WAP-banking;
• banklararo to‘lovlar;
• turli xil kredit berish turlari;
• valyuta operatsiyalari;
7
Zaynidinov H.N., Zaynalov N.R., Safarov B.Sh. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. O‘quv
qo‘llanma. Elektron variant.– 2018. – 255 b.
15

Avtomatlashtirilgan ish joylarini texnologik asosi quyidagi vositalar to‘plami
bilan ta’minlanadi:
• "elektron pochta", "elektron kotib", "elektron yozma daftarchasi" va
boshqalarni qo‘llab-quvvatlashning turli vositalarini o‘z ichiga olgan tezkor
faoliyatning to‘plami;
• axborotni izlash va tahlil qilish vositasi, jumladan turli xil axborot tizimlari,
tahliliy fayllar, elektron grafik vositalar;
• boshqaruv va iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish, shu jumladan, iqtisodiy-
matematik modellari, elektron jadvallarni, qarorlarni qabul qilish modellari;
axborot bazalari bilan qo‘llab-quvvatlangan ekspert tizimlari (ET); sonly va
matnli axborotlarni qayta ishlash vositalari.

4- rasm. AIJ ta’minotini texnologik tizimlari

Avtomatlashtirilgan ish joylarni sinflash
Avtomatlashtirilgan ish joylarini belgilarlar bo‘yicha quyidagi sinflarga
ajratish mumkin (Rasm x.x.).
Texnik bazaga muvofiq quyidagi avtomatlashtirilgan ish joylarni ajratish mumkin:
• Korporativ EHM asosida yaratilgan AIJ . Ular tashkiliy – iqtisodiy
boshqarma mutaxassisi xodimlari tomonidan katta ma’lumotlar bazalari
bilan ishlash imkoniyatini beradi;
• Shaxsiy kompyuterlar asosida yaratilgan AIJ . Bu avtomatlashtirilgan ish
joyining eng sodda va keng tarqalgan ko‘rinishidir. Bunday holatda,
avtomatlashtirilgan ish joyi foydalanuvchi o‘zi to‘g‘ridan-to‘g‘ri axborotni
qayta ishlash bo‘yicha barcha vazifalarini bajaradi.
Ixtisoslik bo‘yicha avtomatlashtirilgan ish joylarining quyidagi turlarini ajratish
mumkin:
9

O‘zbekiston Respublikasining Hukumat portalini axborot bilan ta’minlash va
rivojlantirish guruhi tomonidan xizmat ko‘rsatiladi.
Portaldan foydalanish uchun fuqaro, maxsus identifikatsiya tizimi –
www.id.uz (yoki www.oneid.uz) da ro‘yxatdan o‘tishi zarur bo‘ladi.
Foydalanuvchi www.id.uz ma’lumotlari orqali www.my.gov.uz da ham o‘z
shaxsiy kabinetiga ega bo‘ladi. Shaxsiy kabinetda, zaruriy ma’lumotlarni kiritib,
tahrirlab olish kerak. Chunki, davlat idorasiga murojaat etishda, murojaatchining
shaxsi aniq va to‘g‘ri bo‘lishi muhim. 15
Ko‘pincha saytlardagi boshqa nom yoki taxallus bilan ro‘yxatdan o‘tish
maqsadga muvofiq emas. Shaxsiy kabinetda, murojaatchi, o‘z murojaatining ko‘rib
chiqilishi bosqichi haqida yangilanib turadigan ma’lumotlarga ega bo‘ladi.
Shuningdek, soliq, aloqa, hamda kommunal xizmat tashkilotlaridagi shaxsiy hisob-
varaqalar raqamlarini kiritib, ulardan kelgusida foydalanishga zamin yaratishi
mumkin.
Elektron tijoratni to‘rt yo‘nalishga ajratish qabul qilingan: biznes biznesga
(busines-to-business, B2B); biznes iste’molchiga (business-toconsumer, B2C);
biznes ma’muriyatga (business-to-administration, B2A (ba’zida business-to-
Government (B2G) deb yuritiladi)); iste’molchi ma’muriyatga (consumer-to-
administration, C2A (ba’zida consumer-toGovernment (C2G) deb yuritiladi)).
Shuningdek, keyingi vaqtda iste’molchi iste’molchiga (consumer-to- consumer,
C2C) va iste’molchi biznesga (consumer-to-business, C2B) modellari rivoj
topmoqda.
Ba’zi davlatlarning elektron hukumat tizimi shuningdek quyidagi
tarmoqlarga ham ega: G2S (Government to Science) – Davlat–Ilm-fanga; G2N
(Government to third sector) – Davlat-uchinchi sektorga. Mazkur yo‘nalishlarni
batafsil ko‘rib chiqamiz:
1) G2G (Government to Government) – Davlat–davlatga – bunda Davlat
boshqaruvi apparati ichki strukturalari, markaziy va mahalliy hokimiyatlar, turli
davlat idora, tashkilot va muassasalari orasidagi o‘zaro munosabatlarda elektron
hukumat tizimini joriy etish, elektron hujjat aylanishi, davlat organlari
faoliyatining shaffofligi ortishi, doimiy monitoring va hisobot shakllari kabilar
amalga oshiriladi.
2) G2C (Government to Citizens) – Davlat fuqarolarga – bu tizimda esa,
fuqarolar, yagona davlat interaktiv xizmatlari portali orqali, o‘zlarining davlat
organlariga ariza, shikoyat yoki taklif kabi murojaatlarini elektron tarzda
yuborishlari va ularga javob olishlari, turli xil davlat xizmatlaridan foydalanishlari,
ya’ni, masalan, rasmiy hujjatlarning elektron nusxalarini shakllantirib olishlari,
turli xil ma’lumotnoma, xabarnomalarni olishlari, shuningdek turli xil to‘lovlar
bo‘yicha tranzaksiyalarni on-layn usulda amalga oshirishlari mumkin bo‘ladi.
3) G2F (Government to Foreigners) – Davlat xorijliklarga – bu tizimda,
Davlat va xorijlik shaxslar o‘rtasida, milliy qonunchilik va xalqaro hujjatlarga
15
Хамидов В . С . Эркин ва очиқ кодли LMS тизимлар таҳлили // infocom.uz журнали №7,8. 14 бет, 2013 й.
29

Xodimlarning jami shtat birligi (texnik va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar
bundan mustasno) — 4-5 nafar.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar axborot va
ommaviy kommunikatsiyalar boshqarmalari xodimlarning umumiy cheklangan
soni (texnik va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar bundan mustasno) — 60 nafar.
42

Hozirgi kunda Yagona portal orqali test rejimida kundalik turmushga
taaluqli soha va yo‘nalishlarni o‘z ichiga oluvchi interaktiv xizmatlar taqdim
etilmoqda. Ularning ichida avtomatik tarzda taqdim etiladigan “Yuridik va
jismoniy shaxslar uchun Internet va statsionar telefon ulash uchun arizalarni qabul
qilish, ro‘yxatga olish va ko‘rib chiqish” va “Davlat soliq xizmatlari organlari
tomonidan soliq qarzi mavjud emasligi to‘g‘risida ma’lumotnoma olish uchun
arizalarni qabul qilish, ro‘yxatga olish va ko‘rib chiqish”, “Telekommunikatsiya
sohasiga tegishli litsenziyalarni olish bo‘yicha arizalarni qabul qilish” kabi
xizmatlar mavjud. Bundan tashqari, tadbirkorlar uchun tegishli litsenziyalarni olish
uchun arizalarni elektron ravishda yuborish xizmatlari ham joriy etilgan. Asosiy
e’tibor aholidan kelib tushgan murojaatlarni ko‘rib chiqishga qaratilgan. Yagona
portal orqali fuqarolar va tadbirkorlik subyektlari davlat va xo‘jalik boshqaruvi,
mahalliy davlat hokimiyati organlariga o‘z murojaatlarni yuborishlari mumkin.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, Yagona portal orqali taqdim etiladigan interaktiv
davlat xizmatlar ichida yarim avtomatik tarzda taqdim etiladigan axborotma’lumot
xizmatlari ham mavjud. Yagona portalning yana bir asosiy va zarur bo‘lgan
jihatlaridan biri, bu -“Statistika” modulidir. Ushbu modul orqali davlat organi
tomonidan foydaluvchining murojaat va arizalarini real vaqt tarzida ko‘rib chiqish
va bajarish jarayonini kuzatish mumkin. Ushbu modul davlat organlari
faoliyatining ochiqligi va shaffofligi darajasini oshirish, aholi va davlat organlari
o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikning samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan.
O‘tgan vaqt davomida Yagona portalda foydalanuvchilarga yanada kengroq
imkoniyatlar yaratish maqsadida bir qator yangi xizmatlar joriy etildi. Misol
uchun, davlat organidan olingan javobni baholash va ularga izoh yozish, yangi
xizmatlarni taklif etish, murojaatni bekor qilish xizmatlari shular jumlasidandir.
Bundan tashqari Yagona portalga respublikamizning barcha tuman (shahar)
hokimliklari ulandi.
Endi Yagona portal orqali murojaat yo‘llanganda, fuqaro o‘zining turar joy
manzili bo‘yicha tegishli shahar yoki tuman hokimligini tanlashi va unga o‘z
murojaatini yo‘llashi mumkin. Ushu xizmat murojaatni tegishli davlat organiga va
ijrochiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yetkazish imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida
fuqarolar va davlat organlarinig vaqtini tejash, murojaatlar bilan ishlash sifatini
hamda davlat organi ish samaradorligini oshirish imkonini beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali
Internet tarmog‘ida O‘zbekiston Respublikasining Hukumat portali doirasida, shu
jumladan «bir darcha» rejimida faoliyat ko‘rsatadi. Yagona portal orqali interaktiv
davlat xizmatlari ko‘rsatish ushbu O‘zbekiston Respublikasi Yagona interaktiv
davlat xizmatlari portali to‘g‘risida Nizomga muvofiq ro‘yxatga olish va
avtorlashtirish tartibotidan o‘tgan arizachilar uchun amalga oshiriladi.
Yagona portal davlat organlari tomonidan ko‘rsatiladigan, shu jumladan pulli
asosda ko‘rsatiladigan interaktiv davlat xizmatlaridan erkin foydalanishning
yagona nuqtasi hisoblanadi.
33

rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori bilan tasdiqlangan 2013-2020-
yillarda O‘zbekiston Respublikasining Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini
rivojlantirishning kompleks dasturi «elektron hukumat» tizimini shakllantirish va
keng qo‘llashga qaratilgan muhim me’yoriy-huquqiy hujjatlardan biri bo‘ldi.
Dastur aholining davlat hokimiyati organlari bilan o‘zaro munosabatini elektron
shaklda amalga oshirishni ta’minlash, davlat boshqaruvi tizimida «yagona oyna»
tamoyilini joriy etish kabi vazifalarni hal etishni o‘z ichiga oladi.
Interaktiv davlat xizmati – idoralar tomonidan idoralarning axborot tizimlari
vositasida telekommunikatsiyalar tarmog‘i orqali jismoniy va yuridik shaxslarga
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda ko‘rsatiladigan
xizmatlar. 16
Interaktiv davlat xizmati quyidagi shakllarda ko‘rsatiladi:
• umumiy foydalaniladigan axborotni e’lon qilish (tarqatish) - tegishli axborot
tizimlari, shu jumladan Internet orqali davlat axborot resurslaridan
foydalanish bo‘yicha xizmatlarni realizatsiya qilish;
• bir tomonlama o‘zaro hamkorlik - elektron shakldagi hujjatlarning har xil
formulyarlaridan foydalanish imkoniyatini berish;
• ikki tomonlama axborot ayirboshlash - so‘rov bo‘yicha qabul qilish, tahlil
(ko‘rib chiqish) va javob yuborishni o‘z ichiga oladigan idora xizmatlari
(buyurtmanomalar va murojaatlarni taqdim etish, ularni qayta ishlash
natijalarini taqdim etish yoki berish);
• elektron shakldagi ma’lumotlar to‘liq ayirboshlanishini amalga oshirish, shu
jumladan xizmatlar ko‘rsatish va ularga haq to‘lash shaklida ko‘rsatilishi
mumkin.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 2012-yil sentabr oyida Koreya
Respublikasiga davlat tashrifi davomida axborotlashtirish sohasida hamkorlik
to‘g‘risida o‘zaro anglashuv memorandumi imzolangan edi. Ushbu memorandum
ayni paytda to‘liq amalga oshirilmoqda.
Koreya Respublikasi «elektron hukumat»ni joriy etish sohasida BMT
tomonidan har ikki yilda tuziladigan jahon reytingida yetakchilardan biridir. Ayni
paytda ushbu tizimni rivojlantirish natijasida Koreya Respublikasida «aqlli
hukumat» strategiyasi amalga oshirilmoqda.
Vazirlar Mahkamasining “Internet tarmog‘ida O‘zbekiston Respublikasining
Hukumat portalini yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida” 2007-yil 17-
dekabrdagi 259-son qaroriga asosan Hukumat portali Internet tarmog‘ida
O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining rasmiy davlat axborot resursi hisoblanadi.
Bu bilan Hukumat portalida chop etilgan axborot, ommaviy axborot vositalarida
chop etilgan axborot bilan teng kuchga ega ekanligi belgilab berilgan. Ushbu
portalning asosiy maqsadlari qilib quyidagilar belgilangan:
16
O‘zbekiston Respublikasining “Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” gi qarori
31

Internet tizimining jadal rivojlanishi natijasida iqtisodiyotning
barcha sohalaridagi kompaniyalar o‘z xizmatlarini vebda taqdim qilish
hajmi kundan-kun oshib bormoqda, bunda mehmonxonalar,
aviakompaniyalar, turoperatorlar bu borada juda katta imkoniyatlarga
ega bo‘lishmoqdalar. Bundan tashqari ushbu kompaniyalarda hujjat
yuritish tizimi ham tubdan o‘zgarmoqda. Mobil texnologiyalarining
rivojlanishi esa ushbu sohada geoaxborot tizimlarini kirib kelishini
jadallashtirib yubordi.
Foydalanilgan adabiyotlar
O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, Prezident asarlari,farmonlari
va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. –T.: O‘zbekiston, 2017. – 488 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko‘taramiz. 1-jild. –T.: O‘zbekiston, 2017. – 592 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy
bahodir. 2-jild. –T.: O‘zbekiston, 2018. – 508 b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi
farovon bo‘ladi. 3-jild. –T.: O‘zbekiston, 2019. – 400 b.
5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. – 176
b.
6. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi –T.: O‘zbekiston, 2016.
7. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari
faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi qonuni. –T 2014 lex.uz
8. O‘zbekiston Respublikasining “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari
to‘g‘risida”gi qonuni. /Axborot va axborotlashtirishga oid normativ-huquqiy
hujjatlar to‘plami. –T.: Adolat, 2008.
9. O‘zbekiston Respublikasining “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi (yangi
tahriri) qonuni. /Axborot va axborotlashtirishga oid normativ-huquqiy hujjatlar
to‘plami. –T.: Adolat, 2008.
10. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonuni. /Axborot
va axborotlashtirishga oid normativ-huquqiy hujjatlar to‘plami. –T.: Adolat, 2008.
Ilmiy-ommabop adabiyotlar
1. Aripov A . N ., Mirzaxidov X . M ., Shermatov Sh . X ., Saidxodjayev S . R ., Hasanov
P . F ., Amirov D . M ., Bakirov O . A . Axborot – kommunikatsiya texnologiyalari .
Izohli lug‘at. Toshkent-2004.-499 bet.
2. Алимов Р.Х. ва б. Ахборот технологиялари ва тизимлари. Ўқув
қўлланма.
3. Т.ТДИУ. 2007. -168 б.
4. Избачков Ю.С., Петров В.Н. Информационные системы: Учебник для вузов.
2-е изд. — СПб.: Питер, 2006. — 656 с.
39

esa, o‘z navbatida, taqdim etilayotgan kommunal xizmatlar sifatini yaxshilashga
ko‘maklashishi lozim.
Hozirgi vaqtda portalda poytaxtimizdagi mavjud xususiy uy-joy mulkdorlari
shirkatlari, pochta bo‘linmalari, tibbiyot muassasalari, banklar va militsiya tayanch
punktlari, banklar filiallari hamda minibanklar bo‘yicha ma’lumotlar bazasi
jamlangan.
Shunday qilib, respublikamizda amalga oshiralayotgan islohotlar va AKT ni
keng joriy etish natijasida yaratilgan Yagona portal tizimi orqali har xil
xizmatlarning joriy etilishi fuqarolarning muammolarini yanada tezroq va
samaraliroq hal etishga yordam beradi va respublikamiz aholisini Yagona portal
xizmatlari va imkoniyatlaridan yanada kengroq va faolroq foydalanishga imkon
yaratib beradi. Bu borada ko‘rilayotgan choralar davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari faoliyatining ochiqoshkoraligi va ishonchliligini ta’minlash, ularning
aholi bilan o‘zaro hamkorligi samaradorligini oshirishga ko‘maklashadi.
2.3.Elektron tijorat
Elektron tijorat faoliyati O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat
to‘g‘risida”gi 2004-yil 29-apreldagi 613-II son Qonuni va 2015-yil 22-maydagi
O‘RQ-385-sonli qonunida kiritilgan o‘zgartirishlar bilan belgilanadi va amalga
oshiriladi. Ushbu Qonunning maqsadi etib elektron tijorat sohasidagi
munosabatlarni tartibga solish belgilab qo‘yilgan. Ushbu qonunning 3-moddasida
Elektron tijoratga quyidagi ta’rif berilgan:
Elektron tijorat - axborot tizimlaridan foydalangan holda amalga
oshiriladigan, tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatishga doir
tadbirkorlik faoliyati elektron tijoratdir.
Demak, elektron tijorat Internet tarmog‘idagi tijorat sohasiga oid faollikni,
unda oldi-sotiqni amalga oshirilishini ifodalash uchun qo‘llaniladi. U kompyuter
tarmog‘idan foydalangan holda xarid qilish, sotish, servis xizmatini ko‘rsatishni
amalga oshirish, marketing tadbirlarini o‘tkazish imkoniyatini ta’minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2016-2018 yillar davrida
O‘zbekiston Respublikasida elektron tijoratni rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2016-yil 4-dekabrdagi qaroriga binoan elektron tijoratni
rivojlantirish konsepsiyasi ishlab chiqilgan va unga binoan 2016-2018 yillar
davrida quyidagi asosiy vazifalar belgilab berilgan:
• elektron tijorat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish;
• kelgusida ushbu biznes-segmentda rivojlangan mamlakatlarga yaqinlashgan
darajaga erishishni nazarda tutgan holda elektron tijorat sohasida
tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
• elektron tijorat infratuzilmasini, shu jumladan telekommunikatsiyalar
tarmog‘ini yanada rivojlantirish va modernizatsiyalash;
• tovar aylanmasini, mahsulot ishlab chiqarish hajmlarini ko‘paytirish,
iste’mol bozori talabiga muvofiq ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatish;
35

• Boshqarish uchun ishlatiladigan ma’lumotlarni ayrim qismi, iqtisodiy
axborot tizimining yordamisiz qayta ishlaniladi. Buning sababi axborot ichki
tuzilmasini murakkabligi.
Boshqaruv obyektdan iqtisodiy axborot tizimiga ( IAT ) xodimlar ishtirokisiz,
faqatgina kompyuter yordamida qayta ishlaydigan axborotlarni qismi (T
1 ')
yuboriladi. Xuddi shunday, boshqaruv obyektidan xodimlar ishtirokisiz
kompyuterda qayta ishlangan axborotlar qismi (T
2 ') iqtisodiy axborot tizimi (IAT)
yordamida boshqaruv subyektiga o‘tkaziladi.

1– rasm. Boshqaruv tizimini tuzilishi
T1 – to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa; T
2 – teskari aloqa.
Iqtisodiy axborot tizimining o'rnini iqtisodiy obyektlarni
boshqarishda ko‘rib chiqamiz (2- rasm):
5

SUB Y EKT
( Boshqaruv apparati
-
maqsadni ifodalaydi )

O B Y EKT T
1
T
2
Tashqi mu h
itni ng ta
’ siri Tashqi mu h
it to
‘ g
‘ risida
axborot

Tashqi mu h itni ng
ta’siri Tashqi mu h it
to‘g‘risida
SUB Y EKT
( Boshqaruv apparati -
maqsadni ifodalaydi )

O B Y EKT T
1
T
2
IAT T
1
’
T
2
’
T
2
’
T
1
’

fuqarolarga davlat xizmatlari ko‘rsatish kabi muhim ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda
qo‘llaniladi.
Xususan, «Elektron hukumat» so‘zining ingliz tilidagi muqobili -
«Electronic Government» so‘zi, ko‘pchilik o‘ylagani singari hukumat, ya’ni,
davlat boshqaruvining, ijro etuvchi markaziy hokimiyat tushunchasigagina
taalluqli emas, balki kengroq ma’noda bo‘lib, ya’ni, u – davlat boshqaruvi
organlarining o‘z funksiyalarini amalga oshirishda axborot kommunikatsiya
vositalari potensialidan keng foydalanishini nazarda tutadi. Ya’ni, hukumat
organlari va davlat tashkilotlari faoliyatining samaradorligini yanada orttirish
orqali fuqarolarga va tadbirkorlarga ko‘rsatiladigan davlat xizmatlarini interfaol
usulda, zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari vositalari orqali
xizmat ko‘rsatish nazarda tutiladi.
O‘zbekiston Respublikasi “Elektron hukumat to‘g‘risida”gi qonuniga binoan
Elektron hukumat - bu davlat organlarining jismoniy va yuridik shaxslarga
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llash yo‘li bilan davlat xizmatlari
ko‘rsatishga doir faoliyatini, shuningdek idoralararo elektron hamkorlik qilishni
ta’minlashga qaratilgan tashkiliyhuquqiy chora-tadbirlar va texnik vositalar
tizimidir.
Elektron hukumat tizimiga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
• Jismoniy va yuridik shaxslarga ko‘rsatiladigan davlat xizmatlarining yuqori
sifat darajasida tezkor ravishda, yagona standartlar asosida ko‘rsatilishi;
• Davlat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda, fuqarolarning davlat
hokimiyati organlarining faoliyatiga oid axborotlar bilan uzluksiz
ta’minlanishi;
• Davlat hokimiyatining ichki strukturalarida, hukumat organlarining turli
bo‘g‘inlarida, tashkilot va muassasalarda idoralararo ichki munosabatlarda
samaradorlikning ortishi;
• Geografik faktor; hujjat aylanishi va almashinuvi kabilarda sarfxarajatlarni
minimallashtirish. Elektron hujjat almashinuvi tizimini joriy etish.
Mazkur konsepsiyalarning amaliyotda o‘z aksini topishi natijasida, davlat va
jamiyat munosabatlarida, davlat boshqaruvi ichki strukturalarida quyidagicha
samaradorlik va qulayliklarga erishish maqsad qilinadi:
Fuqarolarga va tadbirkorlarga ko‘rsatiladigan davlat xizmatlarida samaradorlik
ortadi, ya’ni, fuqaro davlat idorasiga ariza, shikoyat yoki taklif bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri, elektron shaklda murojaat etishi va javob olishi mumkin bo‘ladi. Davlat
xizmatlaridan foydalanishda tayyor hujjat shakllarini (blankalarni) on-layn
to‘ldirish va topshirish, zaruriy ma’lumotnoma, ruxsatnoma va boshqa hujjatlarni
on-layn tarzda shakllantirib, yuklab olishi, chop etishi kabi interaktiv xizmatlardan
foydalanishi mumkin bo‘ladi.
Standartlashtirilgan va avtomatlashtirilgan interaktiv xizmatlardan foydalangan
holda, yuridik shaxs, o‘zi uchun zaruriy davlat xizmatlarida on-layn foydalanishi
25

kuchayishi natijasida oddiy banklar Internet-banking tizimini faol qo‘llashni
boshladilar.
1998-yil 24-noyabrda Internet tizimida tovar va xizmatlar bozori ishtirokchilari
o‘rtasida hisob-kitoblarni xavfsiz real vaqt oralig‘ida muntazam ravishda amalga
oshirish, shuningdek xususiy pul o‘tkazmalarini amalga oshirish imkoniyatini
beruvchi WebMoney
Tranfer elektron to‘lov tizimi o‘z faoliyatini boshladi.
WebMoney Transfer – bu elektron hisob tizimi bo‘lib, unda barcha
foydalanuvchilar universal hisob birliklari bilan ayira boshlashlari mumkin, ya’ni
WebMoney (WM) titul belgilari bilan. WM titul belgilari bilan Internet tizimida
tovar va xizmatlar uchun to‘lov sifatida qabul qilinishi mumkin, undan tashqari
WM titul belgilarini keng tarqalgan WM ayira boshlash shahobchalari orqali bank
yoki pochta o‘tkazmalariga, boshqa titul belgilariga ayira boshlash mumkin.
O‘z kompyuterida WM Keeper mijozlik dasturiy ta’minot tizimini o‘rnatish
bilan WebMoney Transfer tizimi foydalanuvchisi maqomini oladi. Har bir
WebMoney Tranfer tizimi foydalanuvchisi o‘z shaxsiy WM-hamyonni ochadi
(yoki turli hildagi WM titul belgilari uchun bir necha hamyonlarni), bu hamyondan
boshqa bir istalgan hamyonga tovar va xizmatlar uchun to‘lov sifatida
mablag‘larni bir zumda o‘tkazishi mumkin, yoki xususiy o‘tkazmani amalga
oshirishi mumkin. Bunda o‘tkazma uchun foiz – o‘tkazma miqdoridan 0,8%, biroq
mutanosib ravishda 50 dollardan oshmagan holda. Titul belgilarining hisobi,
saqlanishi va bir zumda bir foydalanuvchining hisobidan boshqa foydalanuvchi
hisobiga o‘tkazilishi WM Keeper mijozlik dasturiy ta`minot tizimi tomonidan olib
boriladi. WebMoney Transfer tizimida moliyaviy va huquqiy kafolatni tizim
garantlari ta’minlaydi.
Xavfsizlik tadbirlari majmuasi foydalanuvchilarning mablag‘laridan
noqonuniy foydalanish holatlarinig oldini oladi va ma’lumotlarning sir saqlanishini
ta’minlaydi. Maxfiy xabarlar orqali boshqa foydalanuvchilar bilan yopiq muloqot
olib borish, shartnoma qismlarini muhokama qilish, to‘lovlarni sharhlab borish
mumkin. Amalda ko‘rsatilganidek, WebMoney Transfer tizimining
himoyalanganlik darajasi boshqa to‘lov tizimlari nisbatan ancha yuqori
hisoblanadi.
WebMoney Transfer tizimida foydalanuvchilar o‘rtasidagi bahsli holatlarni
hal etish uchun Hakamlik xizmati va foydalanuvchining xohish-istagiga qarab
uning shaxsini tasdiqlovchi elektron raqamli attestatlar beruvchi WM-attestatlash
xizmatlari mavjud.
Elektron pullar tushunchasi. Elektron pul – bu pul birligiga
tenglashtirilgan belgilar hamda kupyura va tanga rolini bajaruvchi juda katta son
yoki fayllardir. Bunday tizimning faoliyat ko‘rsatish harajatlari boshqalaridan
ancha kam. Bundan tashqari, elektron pullar to‘liq anonimlikni ta’minlashi
mumkin, chunki uni ishlatgan mijoz haqida hech qanday ma’lumot berilmaydi.
37

7-.rasm . Buxgalteriya tizimining axborot tashqi
foydalanuvchilar axborot tizimlari bilan aloqadorligi
Yirik korxonalarda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish muammosi
hozirgi sharoitda juda murakkab va qiyin bo‘lib qolmoqda. Bu, birinchi navbatda,
katta hajmdagi axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash, natijalarini tahlil qilish va
boshqaruv qarorlarini o‘z vaqtida berishdan iborat.
Korxona boshqaruvi samaradorligini oshirish muammolarini hal qilish uchun
yirik korxonaning BuATi quyidagilarni ta’minlashi kerak:
• Korxonaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini hisobga olish, rejalashtirish,
tahlil qilish vazifalarini, shuningdek ichki audit kabi vazifalarni kompleks
hal etishni avtomatlashtirilgan ko‘rinihda hal qilish;
• Korxona faoliyatining hozirgi holati to‘g‘risida tezkor va o‘zgaruvchan
axborotni olish;
• Yig‘ma boshqaruv va har xil shakldagi moliyaviy hisobotlarni olish
imkoniyati.
1.4. Bank axborot t izimlari
Bank - pul mablag‘larini jalb qilish va ularni o‘z nomidan qaytarish, to‘lash
va tezkorlik shartlari bilan joylashtirish uchun tashkil etilgan tashkilot.
Bankning asosiy maqsadi kreditorlardan qarz oluvchilarga va sotuvchilardan
haridorlarga mablag‘larni o‘tkazish vositachilik qilishdir.
Bank tizimi ko‘plab o‘zaro bog‘liq elementlardan (turli banklardan) iborat,
bu o‘z navbatida murakkab tizimchalarni ifodalaydi. Bank tizimida
avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalaridan foydalanish samarali bo‘ladi,
chunki u bank ko‘pchilik boshqaruv vazifalarini va operatsiyalarini bajaradi.
Bank axborot tizimlarini tasniflash
Bankining axborot tizimlarni rivojlanishi bir necha bosqichlarni o‘tkazdi
14

BuAT Soliq
organlari
Bojxona
xizmalrari
Statistika
organlari Pensiya
jamg’armasi
Auditorlik firmalar Sug
‘ urta
kompaniyalar
Banklar
G
‘ aznachilik
organlari

2.- rasm. Boshqaruv tizimlarida iqtisodiy axborot tizimlarning
o‘rni
Bu erda: T
1 va T
2 – iqtisodiy axborot tizimidan ( IAT ) o‘tmagan axborot
oqimlarini qismi; T
1 ' va T
2 ' - iqtisodiy axborot tizimidan ( IAT ) o‘tgan axborot
oqimlarini qismi;
Shunday qilib, iqtisodiy axborot tizimi - xo‘jalik yurituvchi subyektni
boshqarish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy ma’lumotlar va ma’lumotlar shaklida
iqtisodiy axborotlarni saqlash, izlash, qayta ishlash va tarqatish uchun
mo‘ljallangan avtomatlashtirilgan tizim. 2

Iqtisodiyotda foydalaniladigan axborot tizimlari ( AT ) quyidagi mezonlarga
muvofiq tasniflanadi:
Rivojlanish va foydalanish yo‘nalishi bo‘yicha:
• Tadbirkorlik AT
• Boshqaruv AT
• Bank AT
Iqtisodiyotda tizimni foydalanish masshtabi bo‘yicha:
• Mamlakatlar
• Hudud
• Sohalar
• Korporatsiyalar
• Korxonalar
• Bo‘limlar
• Ishchi guruh
• Foydalanuvchilar Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning shakli bo‘yicha:
• Davlat
• Xususiy
• Mahalliy xokimlik
Tizimni sohaviy foydalanisi bo‘yicha:
• Banklar
• Fond bozorlari
• Sug‘urta
• Sanoat
• Maishiy va xizmat ko‘rsatish va boshqalar Tizim tomonidan vazifalari
bo‘yicha:
• Buxgalteriya hisobi
• Moddiy-texnik ta’minot
• Marketing
• Rejalashtirish va bashorat qilish
2
Алимов Р . Х . ва б . Ахборот технологиялари ва тизимлари. Ўқув қўлланма.
Т.ТДИУ. 2007. -168 б.
6

• Ishlab chiqarishni boshqarish
Iqtisodiy axborot tizimlarini boshqaruv darajasida bo‘lgan turlari
Boshqarishning barcha darajalari hamma vazifali tizimlardan ma’lumotlarni
talab qiladi.
Tezkor darajani axborot tizimlari
Tezkor darajadagi axborot tizimlari korxona va tashqi muhit o‘rtasidagi
aloqa vazifasini bajaradi. Tezkor darajadagi axborot tizimlarining quyidagi
namunalarini keltirish mumkin: 3
• buxgalteriya hisobi;
• bank depozitlari;
• ishlov berish buyrug‘i;
• aviachiptalarni ro‘yxatdan o‘tkazish va h.k .
Mutaxassislarni axborot tizimlari . Axborot tizimlarining vazifasi- yangi
axborotlarni tashkilotlarga integratsiyalash va qog‘oz hujjatlarini qayta ishlashda
ko‘maklashishdir. Bugungi kunda bunday tizimlar biznesda eng tez rivojlanmoqda.
Axborot tizimlarining ushbu sinfini ikki guruhga ajratish mumkin:
• Ofislarni avtomatlashtirish axborot tizimlari;
• Bilimlarni qayta ishlash uchun axborot tizimlari.
Ofisni avtomatlashtirish axborot tizimlari quyidagi vazifalarni bajaradi:
• Turli xil matn protsessorlardan foydalangan holda kompyuterda matnlarni
qayta ishlash;
• Yuqori sifatli bosma mahsulotlarni ishlab chiqarish;
• Hujjatlarni arxivlashtirish;
• Ishbilarmon ma’lumotlarini saqlash uchun elektron kalendarlar va yozma
daftarchalar bilan foydalanish;
• Elektron va audio pochta;
• Video va tele-konferensiyalar. Odatda ular o‘rta darajali mutaxassislar
tomonidan qo‘llaniladi: buxgalterlar, kotiblar, referentlar. Asosiy maqsad –
ma’lumotlarni qayta ishlash, ularning ish samaradorligini oshirish va ish
yuritish ishlarini soddalashtirish.
Axborotni qayta ishlash bo‘yicha bilim tizimlari , jumladan, ekspertlar
tizimi yangi axborotli mahsulot ishlab chiqishda yoki yaratishda muhandislar,
advokatlar va olimlar tomonidan zarur bo‘lgan bilimlarni oladi.
O‘rta menejerlar uchun axborot tizimlari monitoringi (doimiy kuzatish),
boshqarish, qaror qabul qilish va boshqarish uchun o‘rta menejerlar tomonidan
qo‘llaniladi.
Ushbu axborot tizimlarining asosiy vazifalari quyidagilardir:
• Korxonani mavjud iqtisodiy ko‘rsatkichlarni oldingi iqtisodiy ko‘rsatkichlar
bilan solishtirish;
3
Р.Х.Алимов, Б.Ю.Ходиев, К.Алимов ва бошқ. /С.С.Ғуломовнинг умумий таҳрири остида. Миллий
иқтисодда ахборот тизимлари ва технологиялари: Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма. Т.:
«Шарқ»,2004. – 320б.
7

6- rasm. Buxgalteriya axborot foydalanuvchilarining sinflanishi
Foydalanuvchilarning ikkinchi guruhi to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy
manfaatlarga ega emas. Bunga quyidagilar kiradi:
• Soliq solinadigan bazani tekshirish, soliqlarni hisoblash uslublariga rioya
etilishi, ularning to‘lanishini to‘liq va o‘z vaqtida bajarilishini nazorat
qiluvchi soliq organlari;
• Fond bozori mutaxassis ishtirokchilari - dilerlar, brokerlar, depozitariylar,
fond birjalari va fond bozoridagi ishtirokchilarning moliyaviy barqarorligini
aniqlashga mo‘ljallangan boshqa tashkilotlar;
• Iqtisodiyotni boshqaradigan organlar.
Uchinchi guruhga moliyaviy manfaatdor bo‘lmagan foydalanuvchilar
(auditorlik firmalari, statistika organlari, arbitraj va boshqalar) kiradi.
13

M oliyaviy
manfaatlarsiz Buxgalterlik ma'lumotlarini
foydalanuvchilar
I ch ki
foydalanuvchilar Tashqi
foydalanuvchilar
T o'g'ridan -
to'g'ri
moliyaviy
manfaatdorlik
bilan B il vosita
moliyaviy
manfaatdorlik
bilan
D i rektorlar
kengashi
Bohqaruvchilar
Xodimlar Korxona
ma’muriyat
i Korxona
egalari
Moliya
organlari
Soliq
organlari
Davlat
organlari
Sug'urta
kompani -
yalari Statistika
organlari
Auditorlik
firmalari

Internet ensiklopediyalarda elektron hukumat atamasiga “fuqarolar, biznes
va tadbirkorlik subyektlari, davlat hokimiyatining boshqa tarmoqlari, davlat
xizmatchilariga ariza beruvchi va davlat organlari o‘rtasidagi shaxsiy aloqalarni
kamaytirgan holda hamda axborot texnologiyalarini maksimal qo‘llagan holda
axborot berish va davlat xizmatini ko‘rsatish” deb ta’rif berilgan. Germaniya
Federativ Respublikasining elektron hukumat to‘g‘risidagi memorandum
tayyorlashda mamlakatning turli qismlaridan 70 dan ortiq ekspertlar qatnashgan va
bu memorandumda e-hukumat “jamoat fikrini shakllantirish jarayoni, normativ
huquqiy hujjat muhokamasi, siyosiy ma’muriy va davlat funksiyalarini axborot
texnologiyalarini intensiv qo‘llagan holda amalga oshirish” deb e’tirof etilgan.
2015-yil 9-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hukumat
to‘g‘risida” gi qonuni qabul qilindi. Bu qonunni qabul qilishda xalqaro tajribani
o‘rganib, bugungi kunda uni takomillashtirish yuzasidan fikr-mulohazalar,
jumladan onlayn muhokamalar olib borildi. Qonun loyihasini ishlab chiqishda
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari mutaxassislaridan iborat ishchi guruhi
tomonidan “Elektron hukumat” tizimida ijtimoiy munosabatlarni
muvofiqlashtirishga oid xalqaro tajriba, xususan Koreya Respublikasining
“Elektron hukumat to‘g‘risida”gi qonuni, Rossiya, AQSH hamda Yevropa
davlatlarining shu yo‘nalishdagi qonunchiligi, me’yoriy-huquqiy hujjatlari tahlil
qilinib, muhim jihatlari o‘rganildi. O‘zbekistonda “elektron hukumat” tizimini
joriy etishning dastlabki tajribalari Samarqand va Buxoro viloyatlarida o‘tkazildi
hamda ular o‘zining ijobiy natijalarini berdi. 11
O‘zbekistonda bu atamaga huquqiy ta’rif “Elektron hukumat to‘g‘risidagi”
O‘zbekiston Respublikasi Qonunida keltirilgan bo‘lib, “davlat organlarining
jismoniy va yuridik shaxslaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llash
yo‘li bilan davlat xizmatlarini ko‘rsatishga doir faoliyatini, shuningdek, idoralararo
elektron hamkorlik qilish ta’minlashga qaratilgan tashkiliy-huquqiy chora tadbirlar
va texnik vositalar tizimidir” deb berilgan. Shuningdek, davlat xizmati, so‘rov,
ariza beruvchi, idoralararo elektron hamkorlik qilish, elektron hukumatning
yagona identifiqatorlari, elektron davlat xizmati reglamenti, elektron davlat
xizmati kabi asosiy tushunchalarga ta’rif berilgan. Qonunda elektron hukumatning
asosiy vazifalari sifatida davlat organlari faoliyatining samaradorligini, tezkorligini
va shaffofligini ta’minlash belgilangan. Aholi va tadbirkorlik sub’ektlari bilan
axborot almashinuvini ta’minlashning qo‘shimcha mexanizmlarini yaratish
ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hukumat to‘g‘risida”gi qonuni
davlat organlari faoliyatining samaradorligi, tezkorligi va shaffofligini ta’minlash,
ularning mas’uliyatini va ijro intizomini kuchaytirish, aholi va tadbirkorlik
subyektlari bilan axborot almashishini mustahkamlashning qo‘shimcha
mexanizmlarini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi.
11
“ Elektron hukumat to ‘ g ‘ risida ” O ‘ zbekiston Respublikasining Qonuni . Toshkent sh., 2015 yil 9 dekabr, O‘RQ
395-son.
21

jarayonlari va imkoniyatlari to‘g‘risida, fuqarolarning majburiyatlari va
huquqlarining kelib chiqishi to‘g‘risida, davlat hokimiyati organlarining
faoliyati to‘g‘risidagi axborotlardan to‘liq, tezkor va foydalanishda
qulayligi, davlat hokimiyati organlari va boshqaruvining rasmiy
pozitsiyasini aks ettiruvchi keng ko‘lamdagi axborotlar bilan ta’minlash;
• cheklangan xizmatlanishga mo‘ljallangan axborotga kiritilgan
ma’lumotlardan tashqari, tegishli axborot resurslarini joylashtirish va tashkil
yetish yo‘li bilan fuqaro va tashkilotlarni davlat ijro hokimiyati
organlarining faoliyati to‘g‘risidagi rasmiy axborotga kirishini ta’minlash;
• davlatlararo axborotlar almashinuvining intensifikatsiyasi;
• O‘zbekiston Respublikasining xalqaro nufuzini oshirish va milliy
iqtisodiyotimizga investitsiyalarni jalb etish uchun shartsharoitlarni yaratish;
Asosiy funksiyalari:
• davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining axborot hamjihatligini
ta’minlash;
• ma’lumotlarni belgilangan formatdagi taqdimida davlat muassasalari
o‘rtasida «hukumat» darajasida axborotlarni gorizontal almashinuvi;
• ma’lumotlarning markazlashtirilgan bazasiga kirish asosida yagona axborot
resurslaridan birgalikda foydalanish;
• iqtisodiy, huquqiy, statistik, elektoral axborotlar bilan vertikal axbrot
almashinuvi;
• davlat-jamiyat hamjihatligini ta’minlash;
• davlat-fuqaro;
• davlat-iqtisodiy munosabatlar subyektlari;
• davlat-jamoat institutlari (siyosiy, diniy, milliy, madaniy, notijorat va boshqa
tashkilotlar va birlashmalar);
• tashqi auditoriyaga mo‘ljallangan, davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlarining ko‘psonli axborot resurslariga, idoralarning «yoyilgan»
serveriga kirishning yagona nuqtasini yaratish;
• davlat institutlarining faoliyati to‘g‘risida axborotlarni taqdim etish
(O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati organlarining tizimi, tarkibi);
• huquqiy axborotga kirishni ta’minlash (respublika, mintaqaviy qonunchilik,
vazirlik va idoralarning normativ aktlari);
• davlatda «Global axborotlashgan jamiyat»ga mos munosabatlarni bunyod
etish va shakllantirishga ko‘maklashish;
• davlat institutlarining ishlash samaradorligini oshirish;
• idoraviy va burokratik to‘siqlarni yengib o‘tishga ko‘maklashish;
• davlat xizmatining obro‘si va nufuzini oshirish.
Qo‘llab-quvvatlash:
Portalga «O‘zinfokom» kompyuter va axborot texnologiyalarini
rivojlantirish hamda joriy etish markazi huzuridagi Internet tarmog‘ida
28

Ilovalar
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va
ommaviy kommunikatsiyalar agentligining
TUZILMASI
Boshqaruv xodimlarining umumiy cheklangan soni — 86 nafar.
“Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar axborot va
ommaviy kommunikatsiyalar boshqarmalarining namunaviy tuzilmasi
41

kerakki, Amerika Qo‘shma Shtatlarida ushbu jaayon “Elektron hukumat
to‘g‘risida”gi Qonunni qabul qilinishidan so‘ng boshlangan.
Birlashgan Millatlar Tashkilotning Iqtisodiy va Ijtimoiy ishlar bo‘yicha
departamenti (United Nations Department of Economic and Social Affairs
”UNDESA”) Davlat boshqaruvi va Boshqaruvni rivojlantirish bo‘limi (Division
Public Adminstration and Development Management “DPADM”) orqali har ikki
yilda “United Nations EGovernment Survey”jurnalni chop etadi.Unda tashkilotga
a’zo barcha mamlakatlarda “e-hukumat” tiziminig rivojlanish darajasi tadqiq
etilgan va a’zo davlatlar reytingi keltirilgan. Matematik jihatdan e-hukumat
rivojlanish indeksini hisoblash uchta eng muhim yo‘nalish: onlayn xizmatlarning
ko‘lami va sifati, (Online Servis Index, “OSI”), telekommunikatsion
infrastrukturaning rivojlanish holati (Telecomunication Infrastucture Index, “TII”)
va inson kapitali indeksi (Human Capital Index, “HCI”) orqali amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hukumat to‘g‘risida”gi qonuni
sohani izchil rivojlantirish, muvofiqlashtirish, davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari xizmatlaridan foydalanish, murojaat qilishda, o‘zaro munosabatlarni
amalga oshirish va faoliyatning boshqa qator sohalarida aholiga qulayliklar
yaratishdagi munosabatlarning huquqiy asoslarini yanada mustahkamlashga
xizmat qiladi. 13
Elektron hukumat deganda, fuqaro, korxona va tashkilotlarga, hukumat
idoralarining turli pog‘onalariga va davlat amaldorlariga davlat xizmatlarini
taqdim qilishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish
tushuniladi.
Elektron hukumat davlat boshqaruvida elektron hujjat
almashinuvini ta’minlaydi. O‘z navbatida, elektron hujjat aylanishi bu hujjatni
skanerlab, uni elektron pochta orqali yuborish, degani emasligini yodda to‘tish
lozim.
Elektron hukumat aholiga va korxona-tashkilotlarga ko‘rsatilayotgan davlat
xizmatlarini taqdim qilishni osonlashtiradi. Fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarishlari
uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratadi, ularning texnologik yangiliklardan
xabardorligini oshiradi, davlat boshqaruvidagi ishtirokini osonlashtiradi.
Ijtimoiy soha va iqtisodiyotning turli sohalarini boshqarish, rivojlantirish va
samaradorligini orttirish maqsadida, sohaga axborotkommunikatsiya
texnologiyalarini tatbiq etish - bugungi zamon talabi bo‘lgan dolzarb masaladir.
Bunday sharoitda, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining kuchli
potensialidan nafaqat ijtimoiy yoki iqtisodiy sohalar, balki, siyosiy sohada ham
foydalanish, uni davlat boshqaruvi, davlat va jamiyat munosabatlari hamda,
13
Zaynidinov H.N., Zaynalov N.R., Safarov B.Sh. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. O‘quv
qo‘llanma. Elektron variant.– 2018. – 255 b.
24

 korrupsiyani oldini olish.
Davlat boshqaruvi jarayonida “ e-hukumat ”ning qo‘llanilishi bir qancha ijobiy
natijalarga olib keladi. Birinchidan , davlat boshqaruvidagi demokratik tamoyillar
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari orqali amalga oshiriladi.
Ikkinchidan , keng aholi vakillari o‘rtasida tashabbus amalga oshiriladi, bu
tashabbus qarorlar qabul qilishga o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmaydi. Bunda
fuqarolar qabul qilinishi rejalashtirilayotgan normativhuquqiy hujjatlar loyihalari
yuzasidan o‘z fikr va mulohazalari bilan bevosita ishtirok etishadi.
Uchinchidan , fuqarolar o‘z faolliklarini bevosita davlat organlari bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri munosabatga kirishmagan holda hamda xarajatlarni
minimallashtirgan holda amalga oshirishadi. Ushbu omil ta’sirida davlat
organlarida sarf harajatlari kamayadi va davlat budjeti mablag‘lari tejaladi.
To‘rtinchidan , “ e-hukumat ” vositasida jamoat nazorati o‘rnatiladi, ya’ni davlat
organlari faoliyati ustidan keng omma, shu jumladan, hokimiyatning bir tarmog‘i
ustidan boshqa hokimyati tarmog‘i nazorati o‘rnatiladi. Bu bilan faqatgina jamoat
nazoratigina emas, shu bilan birgalikda hokimiyatlarning “bir-birini tiyish” prinsipi
amalga oshiriladi.
Beshinchidan , Fuqarolarning axborot texnologiyalaridan foydalanish darajasi
va ko‘lami, shuningdek, ularning axborot texnologiyalaridan foydalanish
savodxonligi ortadi.
Oltinchidan , davlat organlari va fuqarolar o‘rtasidagi dialogni ta’minlovchi
yagona makon vujudga keladi.
Mamlakatimizda ushbu sohani rivojlantirish uchun alohida e’tibor qaratilgan.
Dastlab, 2003-yil 11-dekabrda “Axborotlashtirish to‘g‘risidagi” O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni qabul qilingan. Mazkur qonunda axborotlashtirish sohasidagi
davlat siyosatining, sohani davlat tomonidan tartibga solinishi, sohadagi maxsus
vakolatli organlar, axborot resurslari va axborot tizinmini himoya qilishning
huquqiy asoslari mustahkamlangan. Ushbu qonundan kelib chiqib O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining “Zamonaviy axborot-kommuniatsiya
texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi”
1730 - sonli Qarori, 2012-yil 30-dekabrda “Interaktiv davlat xizmatlarini
ko‘rsatishni hisobga olgan holda internet tarmog‘ida O‘zbekiston Respublikasining
Hukumat portali faoliyatini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”
378-sonli Vazirlar Mahkamasining Qarori qabul qilingan. Ushbu qarorda Yagona
interakiv davlat xizmatlari portalini ishiga tushurish vazifasi belgilangan hamda
portal nizomi tasdiqlangan. Biroq “Elektron hukumat to‘g‘risida”gi
Qonun mavjud emas edi. 2015-yil 9-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining
“Elektron hukumat to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi o‘ziga xos harakterga
ega, ya’ni avvalo, elektron hukumat tashkil etish masalalari axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini tartibga solishga qaratilgan qonunosti hujjatlar
qabul qilinib, keyinchalik Qonun qabul qilingan. Shu o‘rinda shuni ta’kidlash
23

Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatining media bilan aloqalari

Mundarija

I BOB. Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatining media bilan aloqalari 4

1.1. Iqtisodiy obyektni boshqarishda axborot tizimining roli va o‘rni 4

1.2. Avtomatlashtirilgan ish joylar. 8

1.3.Buxgalteriya axborot tizimlari (BuAT) 11

II BOB. Iqtisodiyot va moliya vazirligi axborot xizmatida zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari 20

2.1. Elektron hukumat tushunchasi. Elektron hukumat modellari 20

2.2. Interaktiv xizmatlar. 30

2.3.Elektron tijorat 35

Foydalanilgan adabiyotlar. 39

Ilovalar. 41

Купить