Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	59.0KB
Покупки	6
Дата загрузки	08 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi va davlat tomonidan tartibga solish strategiyasi

haydovchilik guvohnomasini olish uchun nazariy va amaliy imtihonlarni
o’tkazish va baholash inson omilisiz, to’liq avtomatlashtirilgan holda amalga
oshiriladi;
haydovchilik guvohnomasini olish uchun nazariy va amaliy imtihonlar
Davlat yo’l harakati xavfsizligi xizmati vakilining bevosita yoki onlayn nazorati
ostida o’tkaziladi;
haydovchilik guvohnomasini olish uchun imtihonlarni o’tkazish bo’yicha
xizmatlar uchun to’lovlar miqdori tadbirkorlik subyekti tomonidan mustaqil
ravishda belgilanadi hamda kelib tushadigan mablag’lar to’liq hajmda uning
tasarrufida qoladi;
nazariy va amaliy imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirgan shaxslarga
haydovchilik guvohnomasini olish uchun asos bo’ladigan maxsus himoyalangan
sertifikatlar beriladi;
maxsus himoyalangan sertifikatlarning barcha zarur rekvizitlari tadbirkorlik
subyekti tomonidan davlat xizmatlari markazlari va ichki ishlar organlariga
avtomatlashtirilgan holda taqdim etiladi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, davlatning iqtisodiyotga aralashishi anchagina iqtisodiyotga
yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Biroq davlat iqtisodiyotga to’g’ridan to’g’ri emas, o’zining
richaklari orqali aralashishi maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Rivojlangan mamlakatlardagi davlatning juda muhim vazifalaridan biri
iqtisodiyotni barqarorlashtirish, iqtisodiy-moliyaviy inqirozlarning oldini olish,
ulardan chiqish va iqtisodiy o sishni rag batlantirish bo yicha choratadbirlarʻ ʻ ʻ
ko rishdir. Davlat boshqa mamlakatlar xo jaliklari bilan iqtisodiy, savdo va to lov
ʻ ʻ ʻ
balanslarini nazorat qiladi, ularni muvofiqlashtirishga va faollashtirishga harakat

tomonidan belgilanadigan talablar va boshqa zarur shartlarga muvofiq biriktirilgan
joylarda o’rnatadi;
o’rnatilgan maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-
texnik vositalarini Davlat yo’l harakati xavfsizligi xizmatining “Ma’muriy
amaliyot” kompleks avtomatlashtirilgan axborot tizimiga integratsiya qilish Ichki
ishlar vazirligi tomonidan amalga oshiriladi;
o’rnatilgan maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-
texnik vositalarining texnik ekspluatatsiyasi va uzluksiz ishlashini ta’minlash, shu
jumladan joriy elektr energiyasi xarajatlarini qoplash tadbirkorlik subyektlari
zimmasiga yuklatiladi;
tadbirkorlik subyektlariga tegishli maxsus avtomatlashtirilgan foto va video
qayd etish dasturiy-texnik vositalari orqali qayd etilgan yo’l harakati qoidalari
buzilganligi uchun jarimalardan ajratmalar miqdori Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilangan tartibda taqsimlanadi.
2021-2022-yillarda respublika bo’yicha maxsus avtomatlashtirilgan foto va
video qayd etish dasturiy-texnik vositalarini o’rnatish dasturi 2-ilovaga muvofiq
tasdiqlansin.
4. Milliy haydovchilik guvohnomasini berish sohasida 2021-yil 1-apreldan
boshlab avtomototransport vositalari va shahar elektr transporti vositalari
haydovchilarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish
bo’yicha nodavlat ta’lim xizmatlari ko’rsatish faoliyati uchun litsenziyaga ega
tadbirkorlik subyektlariga barcha toifadagi avtomototransport vositalarini
(trolleybus va tramvaydan tashqari) boshqarish huquqini beruvchi haydovchilik
guvohnomasini olish uchun nazariy va amaliy imtihonlarni o’tkazish huquqi
berilsin. Bunda:
haydovchilarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini
oshirishga qo’yiladigan davlat talablarida, shu jumladan tadbirkorlik subyektlari
uchun zamonaviy avtodromlarni tashkil etish va ularni avtomatlashtirilgan maxsus
transport vositalari bilan jihozlash bo’yicha qo’shimcha majburiyatlar nazarda
tutiladi;


turli iqtisodiy mintaqalar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi
jadallashadi.
Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o’zaro
muvofiqlashtirilgan holda xo’jalik yuritish , takror ishlab chiqarish nisbatlarini
ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit
iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo
bo’ladi. Shunga ko’ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab
chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish
umumlashuvining ma’lum darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi.
2. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan
foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin:
1. Bevosita ta’sir qilish usullari;
2. Bilvosita ta’sir qilish usullari;
3. Tashqi iqtisodiy usullar.
Ma’lumki, markazdan boshqarish tartibi ustun bo’lgan mamlakatlarda
dvlatning qitisoiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun
bo’lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda, iqtisodiy jarayonlarni bilvosita
tartibga solish bilan bog’langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda
iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning
davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo’l orqali shakllanadi:
1) Ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog’ozlar bilan
tomon to’lash orqali mulkni milliylashtirish;
2) Davlat byudjeti mablag’lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi hollarda
yaxlit tarmoqlarni barpo etish;
3) Davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va
apralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Bu uchinchi yo’l ustun ravishda
amal qilmoqda.

aralashuvi va bozor usullarini uyg’unlashtirish orqali erishiladi. Hozirgi davrda
Respublikamizning milliy iqtisodiyoti rivoji uchun ko’proq uchinchi yo’l
xususiyatli xisoblanadi.
Iqtisodiy tafakkur tarixida birinchi marta davlatning iqtisodiyotdagi roli
masalasi A.Smit tomonidan ilmiy asosda ko’rib chiqilgan. Uning " Х alqlar
boyligining tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida" (1776y.) degan kitobida
bozor usullari orqali iqtisodiyotning o’z-o’zini tartibga solishning zarurligi
ta’kidlab o’tilgan. A.Smitning fikricha , bozor vositasida tartibga solish, har qanday
chetdan aralashuvsiz ishlab chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun
harakat qilishga majbur qiladi, davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday
aralashuvi oxir oqibatda faqat vaziyatni yomonlashtiradi.
Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi J.M.Keynsning "Ish bilan
bandlik , foiz va pulning umumiy nazariyasi" (1936y.) nomli kitobida o’z aksini
topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal (xazinaviy) va kreditli tartibga solish
vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni va aholining
ish bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum chegaralari ham
mavjud bo’lib, ular ishlab chiqarish samaradorligiga davlatning ta’siridan kelib
chiqadi. Iqtisodiyotga davlatning har qanday aralashuvi ma’lum xarajatlarni taqozo
etadi. Ularga eng avvalo tartibga solishni tashkil etish va amalga oshirish bo’yicha
xarajatlarni kiritish mumkin. Shuningdek, tartibga solishning u yoki bu shakli
bozor muvozanati , ishlab chiqarish hajmi, resurslarning qayta taqsimlanishiga
ko’rsatishi mumkin bo’lgan ta’sirni ham hisobga olish lozim. Bunda tartibga
solishni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan sarf-xarajatlarning miqdori
davlatning iqtisodiyotni tartibga solishi natijasida olinadigan samaradan kam
bo’lishi lozim. Ularning nisbati davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralarini
belgilab beradi.
ХХ asrning 80-yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ
konsepsiyalar asosida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni
cheklash jarayonlari boshlandi. Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan

Xususan, bunda iqtisodiyotdagi soliq yukini izchil kamaytirib borish siyosati
sharoitida byudjet xarajatlarini manzilli va maqsadlik darajasini oshirish, jon
boshiga moliyalashtirish tizimini joriy etish, byudjet ijrosining g’aznachilik
tizimini joriy qilish kabi chora-tadbirlarning ahamiyati kattadir.
3. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti bo'lgan mamlakatlarda qabul qilingan
qonunlarga muvofiq, Markaziy bank faoliyati hukumatning iqtisodiy siyosatining
maqsadlarini bajarishga qaratilgan bo'lishi kerak. Shu bilan birga, ushbu kredit
markazi hukumatga nisbatan boshqa maqomga ega bo'lishi mumkin. Ba'zi hollarda
Markaziy bank to'liq javobgar, ba'zida kichik mustaqillik mavjud va ba'zida bu
juda mustaqil mavqega ega.
Mustaqillikning ma'lum darajasi Markaziy bank energiyani ajratish
printsipiga asoslangan holda beriladi. G'arb mamlakatlarining tajribasi shuni
ko'rsatadiki, maxsus maqom Markaziy bankka davlatning irodasi a'zosi bo'lish
huquqini beradi. Qiyin iqtisodiy vaziyat sharoitida hukumat qo'shimcha
miqdordagi pul tarmog'iga berish orqali moliyaviy muammolarini hal qilish uchun
kredit markazini talab qila olmaydi.
Amaliyot xorijiy davlatlar Shoular: Markaziy bankning operatsion
mustaqilligi, qoida tariqasida, eng muvaffaqiyatli makroiqtisodiy natijalarga olib
keladi.
Markaziy bank pul muomalasi sohasida faoliyat yuritayotgan, turli
vositalardan foydalanadi. Ularning aksariyati bilvosita ta'sir xususiyatiga ega. Bu
iqtisodiyotda davlatning umumiy printsiplariga taqqoslanadi. Biroq, kredit
markazining ba'zi operatsiyalari to'g'ridan-to'g'ri amalga oshirilishi mumkin.
Operatsiya operatsiyalari Markaziy bankning iqtisodiyotga ta'sirining eng ko'p
bozoridir. Rasmiylashtirilgan maqsad mamlakatda muomalada pul miqdorini
tartibga solishdir. Qimmatli qog'ozlarni tijorat banklariga sotish paytida ularda
qoldiq zaxiralari mavjud. Natijada, pul massasi kamayadi. Qimmatli qog'ozlar
sotib olingan taqdirda, KB biznes banklari ularning narxini to'laydilar va shu bilan
xalqning aylanmasiga qo'shimcha pulni taqdim etadi.

2018 yilning 3-choragiga kelib YaIM deflyatori 31,6 foizga teng bo’ldi.
Uning pasayishiga asosan devalvatsiya effektining kamayib borishi va almashuv
kursining barqarorligi ta'sir ko’rsatdi.
Deflyatorning YaIMning xarajatlar tarkibi bo’yicha tahlili 2018 yildagi
o’sish asosan yalpi qo’yilmalar deflyatori keskin oshishi evaziga shakllanganligini
ko’rsatmoqda, bu, o’z navbatida, iqtisodiyotga xorijiy valyutadagi investitsiyalar
hajmining ortishi va milliy valyuta almashuv kursining devalvatsiyasi bilan
izohlanadi (1-rasm)
Muomalani ta’minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagi omillarga
bog’liq:
1. Muayyan davr davomida sotilishi va sotib olinishi lozim bo’lgan tovarlar
summasiga;
2. Pul birligining aylanish tezligiga;
3. Kreditning rivojlanishiga, puldan to’lov vositasi vazifasidan
foydalanishga ham bog’liq bo’ladi:
Pm = Tb – Xk + Xt – O’x-k ;
Bu yerda: Pm - muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori ;
Tb - sotilishi lozim bo’lgan tovarlar summasi (tovarlar miqdori narxi);
Xk – kreditga sotilgan tovarlar summasi;
Xt – to’lash muddati kelgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to’lovlar
summasi;
O’x-k – naqd pulsiz o’zaro hisob-kitoblar;
At – pulning aylanish tezligi.
Pul miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olib, pul muomalasi qonuniga
quyidagicha ta’rif berish mumkin: boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda,
muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori sotishga chiqariladigan
tovarlar narxi summasiga to’g’ri mutanosib, pulning aylanish tezligiga teskari
mutanosibdir.

ilmiy xodimlar, profescor-o qituvchilar, madaniyat xodimlarining ish haqi 30ʻ
foizdan 100 foizgacha oshirildi.
Xususan, 2019-yil 1-yanvardan:
– tushumdan olinadigan majburiy ajratmalarni to liq bekor qilish natijasida
ʻ
korxonalarda qo shimcha 5,2 trillion so m daromad qoladi;
ʻ ʻ
– jismoniy shaxslar uchun daromad solig ining eng yuqori stavkasi 22
ʻ
foizdan 12 foizgacha, yagona ijtimoiy to lovi 25 foizdan 15 foizgacha tushirilishi,
ʻ
fuqarolarning 8 foizlik sug urta badali bekor qilinishi natijasida aholi daromadlari
ʻ
6,5 foizga oshadi;
– yuridik shaxslar mol-mulk solig i 5 foizdan 2 foizgacha, foyda solig i 14
ʻ ʻ
dan 12 foizgacha, kichik biznes subyektlari yagona solig i 5 foizdan 4 foizgacha
ʻ
kamaytirilishi natijasida tadbirkorlar ixtiyorida 2 trillion so m qo shimcha mablag
ʻ ʻ ʻ
qoladi. Umuman olganda , mavjud 19 ta soliq va majburiy to lovlar turi 15 tagacha
ʻ
kamaytiriladi.
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal
siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati
deganda noinflyatsion YaIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq
bandlilikni, to’lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga
qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora
tadbirlar tushuniladi.
Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan vaziyatlarda davlat
tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi.
Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib
chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat- fiskal restriktsiya
olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarnni (G) kamaytirish yoki
soliqlarni (T) oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali
iqtisodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat.
Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o’ynaydi. Agar
hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi bo’lsa, davriy pasayishni tugatish uchun

Majburiy minimal zaxiralarning siyosati - bu biznes banklarining
aktivlarining Markaziy bankdagi aktivlarining bandligini bron qilish. Qonunga
ko'ra, barcha banklar Markaziy bank ixtiyorida o'z aktivlarining taxminan 20
foizini ushlab turishlari shart. Ushbu mablag'lar doimiy badallar shaklida
joylashtirilgan. Markaziy bankda saqlash uchun ulush "Zaxira kursi" deb
nomlanadi. Rossiyada ushbu operatsiyani (majburiy qo'riqxonalar) 1990 yildan
beri amal qila boshladi. Zaxira kursi 2,5 dan 18% gacha (aktivlarning turli
guruhlariga ko'ra).
Markaziy bankning ishlashi - bu muomaladagi pul etkazib berish miqdoriga
ta'sir qilish mexanizmi hisoblanadi. Ushbu usulni tavsiflash: "Boshqa tartibga
solish imkoniyatlariga nisbatan u" qo'pol "deb hisoblanadi. Bu bozor yo'nalishi
(masalan, ochiq bozorda operatsiyalar bilan taqqoslaganda).
Shunday qilib, tartibga solish jarayonida eng katta ta'sir ko'rsatadi:
a) keng ko'lamli usullardan foydalanish,
b) biznes banklarining reaktsiyasiga qarab, ulardan maqsadli ketma-ketlikda
(yumshoqroqgacha).
Hozirda Rossiyada asosan ikkita operatsiyani amalga oshirmoqdalar:
Qayta moliyalash siyosati
Majburiy minimal zaxiralarning siyosati.
Markaziy bank tijorat banklari bilan biznes shartnomalarini tuzishga
qaratilgan. Ushbu usul sizga tez va maxsus byurokratik bo'lmagan operatsion
echimlarni qabul qilish imkoniyatini beradi.
Pul siyosatini ko'rib chiqishni umumlashtirish, quyidagi xulosalar
chiqarilishi mumkin:
a) uni amalga oshirish jarayonida kredit siyosati bir qator samarali
partiyalarga ega. Shu bilan birga, aniq xatolar mavjud;
b) iqtisodiyotga ta'sir qilishning pul usullari (shuningdek, moliyaviy) ikki
tomonlama tabiatga ega. Bir tomondan, ular davlat iqtisodiy siyosatini amalga
oshirish mexanizmi hisoblanadi. Boshqa tomondan, bu makroiqtisodiy tartibga
solishning mustaqil yo'nalishi.

Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan foydalanadi.
Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish
va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi. Ayniqsa ishlab
chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish tadbirlari
kam samarali bo’lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu
usullardan quyidagilarni alohida ko’rsatish mumkin:
2010-2017 yillar uchun ma'lumotlar aniqlik kiritilgan (qayta baholab chiqilgan)
ma'lumotlarni hisobga olgan holda keltirilgan;
2) 2011-2019 yillar uchun ma’lumotlar XXTUT tasniflagichi asosida keltirilgan.
2011-2018 yillar uchun ma'lumotlar aniqlik kiritilgan (qayta baholab chiqilgan)
ma'lumotlarni hisobga olgan holda keltirilgan.
3) alohida faoliyat turlarini hisoblash uslubiyatining o’zgarishi sababli 2011 yildan
boshlab ma'lumotlar aniqlashtirildi
Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib Respublikamizning YaIM ko’rsatgichlarida
ijobiy o’zgarishlar sodir bo’lgan. 2017 – 2018 yillar oralig’ida YaIM hajmi 105
trillion so’mga o’sgan. Bunda sanoat maxsulotlari va xizmatlar ko’rsatish
soxalarining ulushi yetakchilik qilmoqda.
Ish bilan bandlik xizmati faoliyati (mehnat birjalari) ni tashkil qilish;
4) Iqtisodiy sohani tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlarni ishlab
chiqish va qabul qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik
to’g’risidagi, bank sohalari , qimmatli qog’ozlar bozorining faoliyatini tartibga
solishni ko’zda tutuvchi qonunlar).
Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga
ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo’ladi:
1) Hisob stavkasini tartibga solish;

tegishli hududlarda davlat funksiyalari o’tkazilayotgan sohalarda yetarli
miqdorda xususiy sektor subyektlari tashkil etilguniga qadar mazkur
funksiyalarning davlat organlari va tashkilotlari tomonidan ham amalga oshirilishi;
xususiy sektorga o’tkazilishi taklif etilayotgan davlat funksiyalari,
shuningdek, xususiy sektorning tegishli takliflarini e’lon qilish va muhokamadan
o’tkazish uchun elektron maydoncha faoliyatining ishga tushirilishi;
vazirlik va idoralar kesimida xususiy sektorga o’tkazilishi mumkin bo’lgan
davlat funksiyalarini tahlil etish mexanizmlarini yo’lga qo’yishga qaratilgan davlat
funksiyalarining yagona reyestri shakllantirilishi.
2. Kadastr ishlarini bajarish sohasida:
a) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 5-apreldagi “Ko’chmas
mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4270-son qarori bilan 2020-yil
1-yanvardan boshlab tajriba-sinov tariqasida Toshkent viloyati va Toshkent
shahrida ko’chmas mulk bo’yicha kadastr muhandisi instituti joriy etilganligi
inobatga olinsin;
b) belgilab qo’yilsinki, Toshkent viloyati va Toshkent shahrida
o’tkazilayotgan mazkur tajriba-sinov 2022-yil 31-dekabrga qadar amal qiladi
hamda uning doirasida:
2021-yil 1-apreldan boshlab Kadastr agentligi tomonidan beriladigan malaka
shahodatnomasiga ega ko’chmas mulk bo’yicha kadastr muhandislariga, shu
jumladan ko’chmas mulk obyektlariga birlamchi kadastr yig’majildini tayyorlash
huquqi beriladi;
ko’chmas mulk obyektlariga kadastr yig’majildini, shu jumladan birlamchi
kadastr yig’majildini tayyorlash jarayonlari maxsus avtomatlashtirilgan axborot
tizimi orqali amalga oshiriladi hamda Kadastr agentligi tomonidan monitoringi
olib boriladi;
ko’chmas mulk bo’yicha kadastr muhandisi o’z faoliyatini yuridik shaxslar
bilan mehnat shartnomasini tuzish orqali yoki yakka tartibdagi tadbirkor sifatida
amalga oshiradi;

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti o’zining ob’ektiv qonunlari hamda o’zini-o’zi
tartiblash dastaklari, vositalari orqali amal qiladi. Ammo bozor iqtisodiyotining
ijobiy jihatlari bilan bir qatorda salbiy jihatlari ham mavjuddir. Ularning eng
asosiysi iqtisodiyotdagi ob’ektiv qonunlar va munosabatlar , regulyatorlar asosida
shakllanadigan bozor muvozanati hamda mutanosibliklarining buzilishi oqibatida
vujudga keladigan nomutanosibliklarning kuchayishi, iqtisodiy tanglik va
inqirozlardir. Inqirozlar natijasida iqtisodiy pasayish , ishsizlik, infyatsiyaning
kuchayishi , xalq turmush darajasining yomonlashuvi sodir bo’ladi. Shu boisdan
ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni ustuvir ravishda iqtisodiy dastak va
vositalar yordamida tartiblashi zarur bo’ladi. Bu esa zamonaviy bozor
iqtisodiyotining o’zini-o’zi tartiblashining bozor mexanizmi bilan uni davlat
tomonidan tartibga solish mexanizmini uyg’unlashtirishni hamda unga mos
ravishda davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishni taqozo etadi. Ushbu vazifalarni
amalga oshirish uchun davlatning iqtisodiy siyosati mamlakatimizda
rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotini tartiblash mexanizmini yanada
takomillashtirish va bozorning o’zini-o’zi tartiblashning ob’ektiv mexanizmi bilan
uyg’unlashtirish muxim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o’ziga xos ahamiyat kasb etib, har
biri mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir-biridan
iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining nisbati
bo’yicha keskin farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko’proq davlat tomonidan
boshqarishga tayansa , boshqasi bozor mexanizmi orqali tartiblashga ustunlik
beradi.
Mamlakatizmining deyarli barcha sohalarida davlat aralashuvi juda yuqori.
Bu o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishimizda bir qator muammolarni yuzaga
keltirmoqda. Bu to’g’risida prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev tomonidan quyidagi
fikrlarning bildirilgan bizning fikrimiz asoslanganligini ayon qildi. Xususan,
davlatimiz rahbari “...iqtisodiyotni boshqarishda davlat aralashuvini keskin
kamaytirish lozim. Bugungi kunda mamlakatimizda 603 ta aksiyadorlik jamiyati

qiladi. Bularning hammasi milliy iqtisodiyotning barqarorligi, rivojlanishiga jiddiy
ta sir ko rsatadi.ʼ ʻ
Rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi davlatlarning tobora ko proq inson va
ʻ
butun xalq manfaatdorlgini ko zlaydigan hamda aholining mutlaq ko pchiligi
ʻ ʻ
ko llab-quvvatlaydigan
ʻ davlatlarga aylana borishi , kelajakda bu mamlakatlardagi
jamiyatlarning, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarning umum-demokratik ijtimoiy
jamiyatga aylanishi kuzatilmoqda.
Hozirgi davrda o zini sotsialistik hisoblab kelayotgan mamlakatlar — Xitoy
ʻ
Xalq Respublikasi, Vyetnam Sotsialistik Respublikasi, Koreya Xalq Demokratik
Respublikasi va Kuba Respublikasida iqtisodiyot asosan umumlashgan
mulkchilikka, markazdan boshqarishga va rejalashtirishga asoslangan iqtisodiyot
bo lib qolmoqda. Biroq ularning ba zilari (Xitoy, Vyetnam)da jiddiy iqtisodiy
ʻ ʼ
islohotlar amalga oshirilmoqda, bozor iqtisodiyotini ham shakllantirish siyosati
o tkazilmoqda; mamlakat iqtisodiyotida, ayniqsa, erkin iqtisodiy zonalarda, davlat
ʻ
nazoratida xususiy va xorijiy kapital faoliyatiga, kapital, yollanma mehnat
munosabatlariga erkinlik berilmoqda. Natijada ularda Davlat kapitalizmi.ning
ko lami va iqtisodiy hayotga ta siri o smoqda.
ʻ ʼ ʻ
Bozor iqtisodga o tayotgan sobiq sotsialistik mamlakatlarga xorijiy tovarlar
ʻ
va kapitallar juda erkin, tez kirib kelmoqda, ba zi tarmoqlarda vabozorlarda katta
ʼ
hukmron mavqelarga ega bo lmoqda. Davlat tomonidan tartibga solish
ʻ
iqtisodiyotni rivojlantirishga muvofiq zarurdir. Bundan tashqari, davlat tomonidan
tartibga solish darajasi bozor munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq.
Qanday bo'lmasin, har qanday mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va
ijtimoiy-iqtisodiy tizimga ega bo'lgan, iqtisodiyot davlat organlarida davlat
tomonidan davlat tomonidan tartibga solinadi. Davlat qonunchilikni cheklash, soliq
tizimi, majburiy to'lovlar va ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar,
subsidiyalar, subsidiya, subsentsiya, kreditlar, kreditlar, kreditlash, davlat ijtimoiy-
iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish orqali ta'sir qiladi.
Xavfsizlik iqtisodiy o'sish Asosan mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga
davlat ta'siri sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiyotni davlat tomonidan

ko’chmas mulk obyektlariga kadastr yig’majildini, shu jumladan birlamchi
kadastr yig’majildini tayyorlash bo’yicha xizmatlar uchun narxlar tadbirkorlik
subyekti tomonidan mustaqil ravishda Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan minimal
stavkalardan kam bo’lmagan miqdorda belgilanadi hamda kelib tushadigan
mablag’lar to’liq hajmda uning tasarrufida qoladi.
3. Yo’l harakati xavfsizligini ta’minlash sohasida 2021-yil 1-martdan
boshlab tadbirkorlik subyektlariga avtomobil yo’llarida yo’l harakati qoidalari
buzilganligini qayd etuvchi maxsus avtomatlashtirilgan foto va video dasturiy-
texnik vositalari o’rnatilishini tashkil etish huquqi berilsin. Bunda:
Ichki ishlar vazirligi va Avtomobil yo’llari qo’mitasi maxsus
avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalari o’rnatilishi
mumkin bo’lgan joylarning dislokatsiyasini, mazkur hududdagi transport oqimi va
oxirgi ikki yilda aniqlangan yo’l harakati qoidalari turlari bo’yicha
qoidabuzarliklar to’g’risidagi ma’lumotlarni “E-IJRO AUKSION” tizimidagi
alohida veb-sahifada e’lon qilib boradi;
maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik
vositalari o’rnatiladigan joylarni tadbirkorlik subyektlariga biriktirish elektron
auksion savdolari orqali amalga oshiriladi;
elektron auksion savdolariga qo’yish uchun maxsus avtomatlashtirilgan foto
va video qayd etish dasturiy-texnik vositalari o’rnatiladigan joylarning minimal
qiymati (boshlang’ich narxi) Ichki ishlar vazirligi va Moliya vazirligi tomonidan
belgilanadigan tartib asosida aniqlanadi;
elektron auksion savdolarida g’olib bo’lgan tadbirkorlik subyektlariga
maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalari
o’rnatiladigan joylar cheklanmagan muddatga va boshqa tadbirkorlik subyektiga
o’tkazish huquqi bilan biriktiriladi;
elektron auksion savdolarida g’olib bo’lgan tadbirkorlik subyektlari maxsus
avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalarini Ichki
ishlar vazirligi tomonidan belgilanadigan aniq mezonlar va texnik topshiriqlarga
muvofiq xarid qiladi hamda Ichki ishlar vazirligi va Avtomobil yo’llari qo’mitasi

faoliyat yuritayotgan bo’lsa, ularning 486 tasida davlat ulushi 52 trillion so’mni
tashkil etmoqda. Yoqilg’i-energetika, neft-gaz, kimyo, transport va bank sohalarida
davlat ishtiroki yuqori darajada saqlanib qolayotgani ularni bozor
mexanizmlari asosida rivojlantirish , investitsiyalar jalb etishga to’sqinlik
qilmoqda. Ayrim vazirliklar o’zi nazorat qiladigan sohadagi korxonalarda ta sischiʼ
ekani erkin va sog’lom raqobatga yo’l bermayapti, buniyam bugun ochiq aytish
kerak. Bunday tizimni endi o’zgartirmasak, ushbu tarmoqlarda ham va umuman ,
iqtisodiyotda barqaror rivojlanishga erishib bo’lmaydi” deya ta’kidlaganlar. Har
qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal ishlashini ta'minlashda muhim rol,
davlatga tegishli. O'zining tarixi davomida davlat butun iqtisodiyotni, milliy
mudofaani tashkil etish, iqtisodiyot sohasida muayyan funktsiyalarni bajargan.
Umumiy qabul qilingan ta'rifga ko'ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xatti-harakati, soliq tizimi, bojxona
to'lovlari tizimi, almashish kurslari, almashish kurslari, birja to'lovlari, almashish
stavkalariga nisbatan bilvosita ta'sir ko'rsatish tizimi hisoblanadi boshqa cheklash
vositalarida yoki aksincha, ma'lum bir faoliyatni motivatsiya qilish.
Iqtisodiyotning iqtisodiyotni tartibga solish uzoq tarixga ega - Evropada ham
erta bosh kapitalizmda narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, foiz stavkalari va tashqi
savdo bo'yicha etakchi nazorat olib borildi. Zamonaviy sharoitda har qanday davlat
har qanday davlat iqtisodiyotga davlat aralashuvining turli daraja darajasiga ega
bo'lgan milliy iqtisodiyotni tartibga soladi.
Davlat va bozorni tartibga solishning qaysi nisbati bilan birlashtirilishi
kerak, ular chegaralari va yo'nalishlari, keng iqtisodiy libopizmga to'liq fikr va
yondashuvlar mavjud. Biroq, iqtisodiyotdagi ayrim funktsiyalarning holatini
bajarish zarurati so'roq qilinmaydi. Bozor iqtisodiyotida davlat iqtisodiyotidagi roli
bo'yicha klassik vissiyada ingliz tilida eng yaxshi ingliz tilida mag'lubiyat kaliti
nomi bilan bog'liq. Uning "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" faoliyati
1936 yilda nashr etildi. "Keysiya inqilobi" da ko'rsatilgan g'oyalar bozor
iqtisodiyotida klassik qarashlarga olib keldi. Iqtisodiy inqirozni o'z-o'zini himoya
qilish, davlat aralashuvi talabi sifatida davlat aralashuvi zarurati va iqtisodiyotni

inflyatsiyada 20dan 200 foizgacha, giperinflyatsiyada 200 foizdan yuqori darajada
o’sishi ko’zatiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini ta’minlashda banklar muhim
rol o’ynaydi. Banklar pul mablag’larini to’plash, joylashtirish va ularning
harakatini tartibga solish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiy muassasalardir.
Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo’lib, o’z ichiga Markaziy (emission)
bank va tijorat (depozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarini oladi.
Davlat banki – mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda
boshqaradi va davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki
Markaziy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan,
ko’pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo’lib, u
o’tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o’rnatiladi.
Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat banklari va jamg’arma muassasalaridan
mablag’larni qabul qilib, ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko’ra
Markaziy bank “baklar banki” deyiladi.
Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga ijtimoiy faoliyat qilmaydi,
davlatning butun iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va
ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga qo’maklashadi.
Markaziy bank ko’plab xilma-xil vazifalarni bajaradi:
1) boshqa bank muassasalarining majburiy zahiralarini saqlash;
2) cheklarni qayd (inkassatsiya) qilish mexanizmini ta’minlash va
banklararo hisob-kitoblarni amalga oshirish, ularga kreditlar berish;
3) davlatning monetar siyosatini amalga oshirish;
4) barcha banklar faoliyatini uyg’unlashtirish va ular ustidan nazoratni
amalga oshirish;
5) xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlash;
6) pul taklifi ustidan nazorat qilish, milliy valyutani muomalaga chiqarish.
Tijorat banklari o’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aktsionerlik tipidagi
muassasalar hisoblanadi. Tijorat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarni

2) Moliya-kredit muassasalarining markaziy bankdagi zahiralari minimal
hajmini o’rnatish va o’zgartirish;
3) Davlat muassasalrining qimmatli qog’ozlar bazoridagi operatsiyalari
(davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to’lash)
4) Davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag’larining qarzga
beriladigan va zahirada turadigan qismlari o’zgartiradi;
5) Markaziy boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning
kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o’sishiga ta’sir qilishini ta’minlaydi;
6) Davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o’z
obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog’ozlarini sotib oladi. Natijada taklif
etilgan pul miqdori o’zgarib, bu foizga ta’sir qiladi.
Davlatning pulga bo’lgan talab va taklifini o’zgartirish borasidagi siyosati
monetar siyosat deb yuritiladi.
Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va xarajatlar qismii
o’zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy
mablag’larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Soliqlardan
xo’jalik sub’ektlari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikka ta’sir ko’rsatishda ham
keng ravishda foydalandi.
Davlat iqtisodiyotni tartib solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham
foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga
hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o’ynaydi.
Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo’yilmalari muhim rol o’ynaydi.
Jumladan, bozor kon’yunkturasi yomonlashgan, turg’unlik yoki inqiroz sharoitida
xususiy kapital qo’yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odamda o’sadi.
Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o’sishiga qarshi
turishga harakat qiladi.
SHuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator
shakllarini ham ajratib ko’rsatish mumkin:
1. Davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi;

qishloq xo'jaligi va ijtimoiy tarmoqlar) ishlab chiqarishni byudjet tomonidan
moliyalashtirish hisobiga katta darajada rivojlanishni rag'batlantiradi.
4. Mamlakatda davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini qisqartirish, samarali
raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda tadbirkorlarga yanada qulay shart-
sharoitlar yaratishga qaratilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, davlat tomonidan alohida sohalarni ortiqcha tartibga solish
holatlari hanuzgacha mavjudligi xususiy sektorning davlat funksiyalarini amalga
oshirishdagi ishtiroki darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Jumladan, davlat funksiyalarini xususiy sektorga berish imkoniyatini
o’rganishga hamda mazkur yo’nalishda tegishli shart-sharoitlarni yaratishga
ko’maklashuvchi tizimning mavjud emasligi davlat organlari tomonidan ushbu
masalalarga e’tibor qaratilmayotganligiga olib kelmoqda.
Bozor sharoitida raqobatni yanada rivojlantirish, tadbirkorlikning yangi
yo’nalishlarini rivojlantirishga qo’shimcha imkoniyatlar yaratish, fuqarolarning
ishchanlik faolligini oshirish, aholiga xizmat ko’rsatish tizimini yanada
takomillashtirish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
strategiyasiga muvofiq:
1. Adliya vazirligi, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish
vazirligi, Moliya vazirligi, Monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi va Savdo-
sanoat palatasining quyidagilarni nazarda tutuvchi “Davlat funksiyalari — biznes
uchun imkoniyat” loyihasini amalga oshirish to’g’risidagi taklifiga rozilik berilsin:
1-ilovaga muvofiq davlat boshqaruvi sohasiga xususiy sektorni jalb
qilishning dastlabki yo’nalishlari;
davlat funksiyalarini autsorsing, kraudsorsing, davlat ijtimoiy buyurtmasi,
akkreditatsiya, sertifikatlashtirish va boshqa usullar orqali bosqichma-bosqich
xususiy sektorga o’tkazish hamda davlat boshqaruvi sohasida amalda mavjud
imkoniyatlarni kengaytirish;

voz kechildi, davlat mulkini xususiylashtirish yo’li bilan davlat sektori ulushi
qisqartirildi, xo’jalik qarorlarini qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonlari
kuchaytirildi , iqtisodiyotdagi bozor mexanizmlarining ahamiyati oshirildi.
90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga solishda keynscha tendensiyalar
yangidan kuchaya boshladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
yangi nazariyasi davlat va xususiy sektor o’rtasidagi munosabatlarni ro’yobga
chiqarish, davlat tomonidan tartibga solishning moslashuvchanligini oshirish,
to’g’ridan-to’g’ri aralashuv shakllari va byurokratik nazoratning kamayishi bilan
tavsiflanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi.
Ko’plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining
zarurligini faqat bozorning kamchiliklari , uning ko’plab iqtisodiy muammolarni
hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to’g’ri bo’lsada,
biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo’lib ham milliy iqtisodiyot
darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi
negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi:

chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning
ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi yanada
kuchayadi;

ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida
xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi;

ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to’planuvi jarayoni o’sadi;

mavjudligi va uni aylanma harakati muhim rol o’ynaydi. Pulning o’z vazifalarini
bajarish jarayonidagi to’xtovsiz harakati pul muomalasi deyiladi.
Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy
ravishda mustahkamlanib qo’yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi.
Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
1. Milliy pul birligi (so’m, dollar, yena, marka va x.q.);
2. Naqd pul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal qiluvchi
qog’oz, tanga va kredit pullar tizimi;
3. Pul emissiyasi, ya’ni belgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga
chiqarish tizimi;
4. Pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari.
Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul
muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi.
Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, vekselllar, akkreditivlar,
to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul
agregati deb yuritiladi.
Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi (naqd va kredit pullari) qo’shish
yo’li bilan aniqlanadi.
Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Shunday
qonunlardan biri va eng muhim muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini
aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir.
Mazkur davrda valyuta almashuv kursi devalvatsiyasi hisobiga tashqi
iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi sub'ektlarda mahsulot va xizmatlar
nominal hajmining oshishi YaIM deflyatorining keskin o’sishiga sabab bo’ldi.
Jumladan, oldingi chorakka nisbatan tog’-kon sanoati, qurilish, transport va aloqa
sektorlarining YaIM deflyatoridagi hissasi 3 barobarga ortdi (2.2.1-rasm).

o’z xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi
maqsadga muvofiq bo’ladi.
Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo’lsa, davriy
pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko’tarilish paytida esa davlat
xarajatlarini oshirish maqbul yo’l hisoblanadi.
Xukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari
va to’lov balansi holatini o’zgartirishga yo’naltirilgan maxsus qarorlarni qabul
qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini maqsadli
o’zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskretsion fiskal siyosat yuritilganda
iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag’batlantirish uchun davlat xarajatlarini
oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga
keltiriladi. O’z navbatida davriy ko’tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga
keltiriladi.
Diskretsion fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol
o’ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari
bilan bog’liq.
Nodiskretsion fiskal siyosat — davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti
qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat
o’rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o’rnatilgan
barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va
foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy
tebranishlarni yumshatish uchun huqumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi
Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va
xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha
majburiyatlarni qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari
hukumatning davlat qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil
etadigan davlat mulki bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak.
Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukumatining qarziy
majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika byudjetining
daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ
ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ
“ ИҚТИСОДИЁТ ” КАФЕДРАСИя
“ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ”ФАНИДАН
КУРС ИШИ
Мавзу: “Иқтисодиётга давлатнинг аралашуви ва
иқтисодиётни давлаттомонидан тартибга солиш стратегияси ”
Бажарди: Иқтисодиёт факултети И-53-2 гурухи талабаси
Нарсаидов Санжар Носир ўғли
Текширди: _____________________________
РЎЙХАТГА
ОЛИНДИ
“ ____ ” _______202 2 й .
_______________
___ РЎЙХАТГА
ОЛИНДИ
“ ____ ” _______202 2й .
_______________
___
Курс иши
тақризга
топширилган сана
“ ____ ” _______202 2й . Курс иши
тақризга
топширилган сана
“ ____ ”
_______2022 й .
Курс иши
ҳимояга қилинган
сана
“____”
_______20 2 2й.
Баҳо“ ___ ”
_______ __________
_
( имзо )
__________
__
(имзо)
__________
_
(имзо) Комиссия
аъзолари aр и :
_______________
___
_______________
___
_______________
___
Тошкент

2. Ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni
davlat tomonidan rag’batlantirish hamda iqtisodiyotdagiikibiy siljishlarni
ta’minlash;
3. Investitsiya jarayoni va iqtisodiy o’sishni davlat tomonidan tartibga
solish;
4. Ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta’sir ko’rsatish;
5. Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori
davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Dasturning vazifasi tartibga solishning
barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar
o’rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo’lishi mumkin. O’rta muddatli
umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig’iz
vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya
sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyaga ega bo’ladi. Bunday
maqsadli dasturlarning ob’ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy
tadqiqotlarning har xil yo’nalishlari bo’lishi mumkin.
Iqtisodiyotga davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar
yordamida ham amalga oshiriladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika
yutuqlari eksportini rag’batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash , chet ellardan
investitsiyalar va eksportlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini
kafolatlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreitlarini kafolatlash, tashqi
iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj
to’lovlarini o’zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish,
xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish
mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy
vositalaridir.
Xullas, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llaniladigan
vosita va dastaklari birgalikda milliy iqtisoiyotni takror ishlab chiqarish jarayoniga
va mamlkatlarning tashqi iqtisodiy aloqalariga o’z ta’sirini ko’rsatib boradi.
Moliyaviy mexanizmlar va moliyaviy munosabatlarni ishlash uchun pul tovarining

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
O’zbekiston Respublikasi Qonunlari
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.:2017
2. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2007 y., 4—6-
son, 39-modda
3. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Raqobat to’g’risida. 2012 yil 6
yanvar.
4. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. - T.:«Adolat» 2018.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezdentining “2017-2021 yillarda
O’zbekiston Respublikasini rivojlanishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
Harakatlar Strategiyasi to’g’risida” PF-4947-sonli farmoni
6. O’zbekiston Respublikasining Prezdentining 2017 – yil 2 fevraldagi
“Ish haqi, pensiya, nafaqa va stependiyalar to’lash mexanizimini
takomillashtrishga doir chora-tadbirlar to’g’risidagi” PF-2753-sonli karori
7. SH.M.Mirziyoyev ,,Milliy taraqqiyot yo’limizni qa’tiyat bilan davom
ettirib,yangi bosqichga ko’taramiz’’
8. ,,Erkin va farovon,demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz’’, Sh.M.Mirziyoyev,O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimidagi nutq.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning
mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari
va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi
ma’ruzasi.

tartibga solishning eng muhim va belgilab olinishi va iqtisodiy o'sishni
ta'minlashning ko'plab vazifalari sezilarli darajada oshib borishi va Rossiya
iqtisodiyotining mavjud o'sish potentsialini amalga oshirishga qaratilgan bo'lishi
kerak.
Bozor sharoitida davlat oldidagi qiyin vazifa mavjud: bir tomondan, u bozor
tizimining ishlashini qo'llab-quvvatlash va osonlashtirish kerak, boshqa tomondan,
ushbu tizimni haddan tashqari ta'sir bilan buzmang.
Iqtisodiy o'sish soliq yukini kamaytirish yoki davlat xarajatlarini ko'paytirish
orqali davlatdan jiddiy yordamga ega bo'lishi mumkin. Ikkinchisi davlat
daromadlarining etarli darajada yuqori darajasi natijasida amalga oshirilishi
mumkin. Soliq ma'muriyati darajasini oshirishda soliq stavkalarining pasayishi
orqali daromadlarning davlatini ko'paytirish muammosini hal qilish. Bunga soliq
to'lash uchun byudjetda imkon qadar ko'proq erishish kerak.
Soliq tizimi moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. Iloji boricha tezroq
bozorda yuzaga keladigan turli xil yangiliklarga moslashishga tayyor bo'lishi
kerak. Bunday harakatchanlikka erishish uchun asosiy to'siq - bu qonunchilik soliq
jarayonining jarayoni.

Oltin va qog’oz pul muomalasi qonunlarining o’ziga xos xususiyatlari va
bir-biridan farqlari mavjud. Masalan:
1. Oltin pul muomalada bo’lganda:
a) ortiqcha oltin pul xazinaga jalb qilinadi va har xil bezaklar uchun
foydalanishga chiqariladi;
b) tovarlar hajmi ko’payib, muomala uchun qo’shimcha pul zarur bo’lganda
xazinadagi oltin pullar muomalaga kiritiladi. Shu yo’l bilan muomala uchun zarur
bo’lgan oltin pul miqdori o’z-o’zidan tartiblanadi.
2. Muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdori tovarlar qiymatining
miqdoriga teskari mutanosiblikda, oltinning o’z qiymatiga nisbatan esa to’g’ri
mutanosiblikda o’zgaradi:
a) oltin pul qiymati va tovarlar hajmi o’zgarmagan taqdirda tovarlar qiymati
qancha past bo’lsa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori ham shunga kam
bo’ladi, agar tovarlar qiymati o’zgarmasa, pulning miqdori tovarlar hajmining
ortishiga qarab unga mutanosib ravishda ko’payadi;
b) agar tovarlar hajmi va qiymati o’zgarmaydi, deb faraz qilsak,
muomaladagi oltin pul miqdori oltinning o’z qiymatiga qarab o’zgaradi, ya’ni
uning qiymati oshsa, pul miqdori kamayadi, qiymati pasaysa, pul miqdori
ko’payadi.
Qog’oz pul muomalasi qonunlari oltin pul muomalasidan farq qilib, uni
quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Qog’oz pul qancha miqdorda chiqarilmasin, unda belgilangan qiymat
miqdori muomalaga uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdorining qiymatiga teng
bo’ladi.
2. Qog’oz pulning har birligida belgilangan qiymat miqdori muomalaga
uchun zarur bo’lgan oltin pul qiymatining muomalaga chiqarilgan qog’oz pul
miqdori nisbatiga mos keladi.
Naqd pullar rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarda umumiy pul
massasining 9-10 fozni, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mustaqil hamdo’stlik
davlatlarida 35-40 foizni tashkil qiladi.

Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin:
qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotlari, xorijiy
davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va
shartnomalari;
mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali
amalga oshirilgan davlat zayomlari;
mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish to’g’risidagi
shartnomalar;
o’tgan yillardagi mamlakatning qarziy majburiyatlarini restrukturizatsiya
qilish va muddatini o’zgartirish to’g’risidagi mamlakat hukumati nomidan tuzilgan
(shu jumladan, xalqaro) bitimlar va shartnomalar;
Mamlakatning qarziy majburiyatlari o’zining muddatiga qarab qisqa
muddatli (bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq
muddatli (besh yildan yuqori) bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret
shartlariga muvofiq ravishda (zayom shartlarini , jumladan, to’lov muddatlari, foiz
to’lovlarining miqdori, muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak.
Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidagilardan iborat bo’lishi
mumkin:
hukumatning davlatni qimmatbaho qog’ozlari bo’yicha qarzining asosiy
nominal summasi;
hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzning hajmi;
mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majburiyatlar
hajmi; va boshqalar.
O’z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari:
xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro
moliyaviy tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidan taqdim etilgan davlat
kafolatlari bo’yicha majburiyatlar hajmi;
xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro
moliyaviy tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan
iborat bo’ladi.

Iqtisodiy yoki kredit mexanizmi yordamida iqtisodiy yoki kredit mexanizmi
yordamida iqtisodiy yoki kredit mexanizmi yordamida iqtisodchilar oldida muhim
masala, qaysi vaziyatda ko'proq yoki boshqasi? Tegishli va boshqa jihat: moliyaviy
va kredit choralarining nisbati iqtisodiyotda amalda qanday ta'sir ko'rsatadi?
Moliyaviy tadbirlarni tartibga solish jarayonining tarqalishi iqtisodiy siyosat
uchun Kernoriya varianti tomonidan amalga oshiriladi. Qabul qilingan kredit va
pul mexanizmiga ko'proq e'tibor iqtisodiy fan "Mon Tacarizm" nomi. G'arbiy
mamlakatlarda iqtisodiy siyosatni amalga oshirish amaliyoti shuni ko'rsatadiki, eng
oqilona bu tartibga solishning ikkala yo'nalishi kombinatsiyasi. Biroq, uning
doirasida muqobil tebranish har doim iqtisodiy vaziyat holatiga qarab bir yoki
boshqa usulni kuchaytirish yo'nalishi bo'yicha kuzatilmoqda.
Davlat tomonidan tartibga solish usullarida davriy tebranishlar (moliyaviy
va kredit va pul-kreditlar o'rtasida) tsikllikka o'xshaydi. Biroq, mexanik takrorlash
mavjud emas. Iqtisodiyot - iqtisodiy rivojlanayotgan va murakkablashishi uchun
asosidir. Masalan, "Koliyatianizm" mamlakatga qaramlik darajasi zaiflashganda
o'sha paytda muvaffaqiyatli ishladi. Xalqaro tanlov shunchalik shafqatsiz emas edi.
Mamlakatlar hozirgi iqtisodiy ochiqlik darajasi yo'q edi.
Shunday qilib, ob'ektiv voqelik shundaki, iqtisodiy siyosat bir vaqtning
o'zida bir vaqtning o'zida bir vaqtning o'zida, balki bir-biriga zid bo'lgan holda bir
vaqtning o'zida hal qilishi kerak. Shuning uchun davlat har doim ham osongina
birlashtirilgan va ba'zan qarama-qarshi bo'lgan vositalarni (moliyaviy, pul-pulni)
ishlatishga majburdir. Bu davlat tomonidan tartibga solishning asorati xususiyatlari
bilan namoyon bo'ladi.
Rossiyaning iqtisodiy siyosatida ikkala vositadan foydalanish amaliyoti
qo'llaniladi. Islohot boshlanishi muqarrar ravishda pul-tadbirlar rolini kuchaytirdi,
i.e. pul-kredit siyosati. Sababi: Ushbu yo'nalishda islohotning o'zi boshlana olmadi.
1985-1992 yillarda tartibga solishda moliyaviy hisobma-moddalarning tarqalishi.
Bu tub o'zgarishlarning boshlanishini berolmadi.
Shu bilan birga, pul-tadbirlarning ahamiyatini oshirish moliyaviy mexanizm
uning faoliyatini kamaytirishiga olib kelmadi. Mahalliy iqtisodiyot (ayniqsa

omonat tarzida jalb etilgan pul mablag’lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar
o’rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi.
Ixtisoslashgan tijorat banklar – iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat
tamoyillarida kredit-pul operatsiyalarining muayyan turlarini amalga oshiradi.
Xalq banki – mamlakatda omonat ishlarini tashkil etishni, naqd pulsiz hisob-
kitob qilishni va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirishni, aholiga shaxsiy
ehtiyojlarga kredit berishni va shu kabi operatsiyalarni ta’minlaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport-import operatsiyalarini
bevosita amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, qo’shma
korxonalarga kredit berishda qatnashadi.
Investitsion banklar –maxsus kredit muassasalari bo’lib, obligatsiya hamda
qarz majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq muddatli ssuda
kapitalini jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar) ga taqdim
qiladi.
Ipoteka banklar – bu ko’chmas mulk (er va inshoot) hisobiga uzoq muddatli
ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalaridir, uning resurslari o’zlarining
ipoteka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi.
Bugungi kunda respublika hududida mulkchilikning turli shaklidagi 30dan
ziyod tijorat ixtisoslashgan banklar va ularning 3,7 mingdan ko’proq filiallari
faoliyat qilib turadi.
2-jadval
O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari faoliyatining
asosiy ko’rsatkichlari 6

10. X.S.Xadjaev, I.A.Bakiyeva, Sh.sh. Fayziyev “Makroiqtisodiyot”
darslik. T.2015.
11. Malikov T.S., Jalilov P.T. Budjet-soliq siyosati. Darslik – T.: Akadem
nashr, 2011.
12. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika
Qo’mitasining rasmiy sayti
13. www.mineconomy.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
14. www.ceep.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
15. www.internetindicators.com – Iqtisodiy indikatorlar Internet veb-
sayti.
16. www.economyworld.com – Photius Coutsoukis and Information
Technology Associates (Axborot Texnologiyalari Assostiastiyasi) veb sayti.
17. www.Cbu.uz – o’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.

Ko’rsatkich 2011 2012 2013 2014 2015 2016
2017 2018
Tijorat banklari
aktivlari (mlrd
so’m) 3198,0 3918,2 4419,0 6400,0 6630,6 7208,0
9276,2 12065,0
Tijorat banklari
yalpi kapitali
hajmi (mlrd
so’m) 602,0 714,7 791,0 824,0 930,9 1250,0
1502,6 2104,0
Faoliyat
ko’rsatayotgan
mini-banklar
soni (birlik) 309 530 795 1122 1450 1500
2038 2161
Kichik
tadbirkorlik
sub ’ ektlariga 20
6,0 256,
0 2
94,0 353,9 419,9 547,9
743,7 1251,0

Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi va davlat
tomonidan tartibga solish strategiyasi
REJA:
KIRISH
1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mohiyati va
zaruriyati
2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish konsepsiyalari
3. Rivojlangan davlatlarda iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish
4. O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi
asosiy vazifalari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

ajratilgan
kreditlar hajmi
( mlrd so ’ m )
Tijorat
banklarda aholi
omonatlari
qoldig’i (mlrd
so’m) 91,5 170,1 245,0 323,0 449,5 975,0
994,6 1724,0
O’rta va uzoq
muddatli
kreditlarning
jami ktredit
qo’yilmalaridagi
ulushi (foiz) 74,
0 81,0 8
1,0 82,8 81,0 85,0
86,7 -

Ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olish hozirgi
iqtisodiyotni isloh qilish strategiyasining boshlangich nuktasi bo’lib xizmat kiladi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida brinchi darajali chora
tadbirlar hamda ustuvor yo’nalishlar sifatida moliya va soliq siyosati sohasida
quyidagilar ilgari suriladi;
qattiq moliyaviy siyosatni amalga oshirish , davlat budjeti defitsitini iloji
boricha hamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarning barcha
turlarini bosqichma-bosqich kiskartirib borish;
budjet mablag’lari daromad tushganidan keyingina taqsimlashtiradigan
yo’ldan ogishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ektiyojlari
uchungina budjetdan mablag’ ajratish;
Xalq xo’jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun
budjetdan pul bilan qaytarilmaydigan kilib ta’minlash amaliyotidan voz kechish.
Ana shu maqsadlar uchun investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
Soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlari barkaror suratda to’ldirib
turilishini ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali
ishtirokidagi, kishlok xo’jalik mahsulotini qayta ishlaydigan va xalq is’temoli
mollari ishlab chiqaradigan ko’shma korxonalarning rivojlanishini
rag’batlantiradigan pishik-puxta soliq siyosatini olib borish.
Byudjet xarajatlari 2017-yilga nisbatan 60 foiz yoki 29 trillion so mgaʻ
oshgan. Ushbu mablag larning 5,6 trillion so mi “Obod qishloq”, “Obod mahalla”,
ʻ ʻ
“Yoshlar – kelajagimiz” dasturlari va arzon uy-joylar qurilishini moliyalashtirishga
yo naltirildi. Yosh tadbirkorlarga imtiyozli kreditlar berish, aholini ish bilan
ʻ
ta minlash uchun “Mikrokreditbank” aksiyadorlik tijorat bankiga 700 milliard
ʼ
so m va Xalq bankiga 1 trillion so mdan ziyod mablag , mamlakatimiz mudofaa
ʻ ʻ ʻ
qobiliyatini oshirishga 4,5 trillion so m ajratildi.
ʻ
Asosiysi, byudjet sohasi xodimlari ish haqi, pensiya va nafaqalarini
inflyatsiya ko rsatkichidan yuqori oshirish bilan birga tarbiyachilar, o qituvchilar,
ʻ ʻ

Pul bozori – bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasining turli
darajalarida pul mablag’lariga bo’lgan talab va pul taklifining o’zaro nisbatini
ifodalovchi mexanizm.
Pul taklifi ko’p jihatdan inflyatsiya jarayonlariga ham ta’sir ko’rsatadi.
“Inflyatsiya” atamasi (lotincha “inflation” – shishmoq, kengaymoq) ilk bora
Shimoliy Amerikada 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida qo’llanilib,
muomalada qog’oz pullarning haddan ortiq ko’payib ketishini ifodalagan edi.
Iqtisodiy adabiyotlarda esa bu atama XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin
keng tarqaldi.
Inflyatsiya deb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog’liq holda qog’oz
pullarning qadrsizlanishiga aytiladi. Inflyatsiya – bu qog’oz pul birligining
qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarining o’sishidir.
Qog’oz pul tovarlarga, oltinga va xorijiy valyutalarga nisbatan qadrsizlanadi.
Inflyatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi. Masalan,
iste’molchilik tovarlariga narx indeksi 2008 yilda 113,6; 2009 yilda 118,3ga teng
bo’lsa, inflyatsiya sur’ati qo’yidagicha bo’ladi:
Inflyatsiya sur’ati =118,3–113,6 x 100% = 4,1%
Kelib chiqish sabablari va o’sish sur’atlariga qarab, inflyatsiyaning bir
qancha turlari mavjud.
Talab inflyatsiyasi – iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning
real hajmining ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi, chunki barcha mavjud
resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning
oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi.
Taklif inflyatsiyasi – bu inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi
taklifning o’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish
xarajatlarining o’sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya mahsulot birligiga qilinadigan
xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi.
Inflyatsiyaning o’rmalab boruvchi, jadal va giperinflyatsiya kabi turlari ham
mavjud: urmalab boruvchi inflyatsiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha , jadal

inqirozli davlatdan yanada barqarorlashtirishga yordam beradigan umumiy taklif
sifatida.
Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyot
uchun muhimdir va ijtimoiy rivojlanish mamlakatlar. Shu bilan birga, iqtisodiyotni
tartibga solishni amalga oshirishni amalga oshirishni amalga oshirish, byudjet,
soliqlar, kredit va pul-kredit va pul-kredit, iqtisodiy qonunchilik va boshqalar kabi
iqtisodiyotga keng ko'lamli vositalar va ta'sir usullaridan foydalanadi. Shunday
qilib, davlat tomonidan tartibga solish diqqatga sazovordir.
1. Milliy iqtisodiyotning samaradorligi ko’p omilli ko’rsatkich bo’lib, bunda
samaradorlikning erishilgan darajasi ko’p jihatdan iqtisodiyotdagi davlat yoki
bozor tizimining tutgan roliga bog’liq bo’lishi mumkin. Chunki ancha yuqori
samaradorlikka, birinchidan , bozorning tartibga solish usullari orqali; ikkinchidan ,
iqtisodiyotni faqatgina yagona markazdan ongli ravishda markazlashgan
boshqarish yo’li bilan; uchinchidan , takror ishlab chiqarish jarayonida davlatning

Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi va davlat tomonidan tartibga solish strategiyasi

Купить