Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	35.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Iqtisodiyotni tartibga solishda monetaristik nazariya va siyosat

yumshatishda banktizimining roli. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozihamon
davom etayotgan sharoitda O`zbekistonda bank tizimini yanada mustahkamlash va
rivojlantirish yo`llari.Pul-kredit tizimini tartibga solishni yanada takomilashtirish
yo`nalishlariJamiyat ijtimoiy sohasi, uning tarkibi va jamiyat rivojlanishidagi roli.
Ijtimoiy (sotsial) siyosat tushunchalarining mazmuni. Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor
iqtisodiyoti va ijtimoiy siyosat tushunchalarining o`zaro bo`gliqligi. “Sotsial
davlat” tushunchasining mazmuni.Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning asosiy
chora-tadbirlari. Aholi turmush darajasini oshirish samarali ijtimoiy siyosatning
maqsadi ekanligi. Ijtimoiy sohada davlat boshqaruvining shakllari va vositalari.
O`zbekistonda davlatning bandlik siyosati va aholini ish bilan ta`minlash yo`llari.
Daromadlar siyosati va aholi turmush darajasini o`stirish.Kam ta`minlangan
aholini ijtimoiy himoyalash.O`zbekistonda kuchli ijtimoiy siyosat mexanizmining
va kam ta`minlangan aholini ijtimoiy himoyalash tiziminingshakllanishiva
rivojlanishi.Davlatning ta`lim, so`gliqni saqlash, madaniyat va sport sohalaridagi
siyosatining maqsadlari va ularni amalga oshirishning yo`nalishlari. Jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O`zbekistonda aholini ijtimoiy qullab-
quvvatlash va turmush darajasini oshirishning ustuvor yo`nalishlariIqtisodiy
xavfsizlikning mohiyati va uni ta`minlashning ahamiyati.Iqtisodiy xavfsizlikning
namoyon bo`lish shakllari. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligi ko`rsatkichlari
indikatorlari.Davlat tomonidan iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlash maqsadlari
vazifalari.Iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlashning ustuvor yo`nalishlari.
O`zbekistonda ichki ijtimoiy-iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlashda erishilgan
natijalar istiqbol yo`nalishlar. Mamlakatimizda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
sharoitida tashqi iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlash xalqaro iqtisodiy va moliyaviy
tashkilotlar, uyushmalar faoliyatida ishtiroki bilan bo`gliq iqtisodiy xavfsizlikni
ta`minlash yo`llari.Mamlakatning iqtisodiy raqobatbardoshligi va iqtisodiy
xavfsizligini ta`minlashning uzviy bo`gliqligi.Makroiqtisodiy muvozanat va uning
bozor iqtisodiyotida namoyon bo`lish shakllari.Davlatning makroiqtisodiy
barqarorlashtirish siyosati. Iqtisodiy tsikl va inqirozlarning kelib chiqish sabablari.
Iqtisodiy inqirozlarning turlari. Global moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib
chiqish sabablari.Jahon moliyaviy inqirozi sharoitida O`zbekistonda
makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlashda davlat siyosatining ustuvor
yo`nalishlari.Islohotlarni chuqurlashtirish, mamlakatimizni yangilash va
modernizatsiya qilish, inqirozga qarshi choralar dasturining bajarilishi hamda
makroiqtisodiy muvozanatni ta`minlanishi. Hozirgi davrda global moliyaviy-
iqtisodiy inqirozning hamon davom etishi sabablari va uning rivojlangan
mamlakatlar iqtisodiyotiga salbiy ta`sir etishitendentsiyalari. Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozining O`zbekiston iqtisodiyotiga salbiy ta`sirini yumshatishga
imkon bergan omillar.O`zbekistonning inqirozga qarshi choralar dasturining
13

chiqarilishi bilan bo`gliqdir. Inflyatsiya darajasi joriy davr narxlarida baholangan
tovar va xizmatlar yi`gindisini o`tgan davr narxlaridagi bahosiga nisbatan foizlarda
aniqlanadi. Inflyatsiya jamiyatni barqaror rivojlanishini izdan chiqaradi, ko`zda
tutilmagan taqsimlash jarayonlarini, kapitalni qayta taqsimlashni, bankdagi
jam`garmalarining qadrsizlanishi va boshqa muammolarni keltirib chiqaradi.
Davlatning inflyatsiyaga qarshi siyosati va uning zarurligi inflyatsiya iqtisodiy
o`sishni pasaytirishi va ba`zi hollarda ishlab chiqarishni inqiroz sabablaridan biri
bo`lishi bilan asoslanadi. Inflyatsiyaga qarshi siyosat – u yoki bu mamlakatda
inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi aniq sabablar, uning darajasiga bo`gliq holda
yuritiladi. Inflyatsiyaga qarshi kurashishning turli usullari mavjud, xususan: 1)
nomonetar usullar – iqtisodiy faollikni o`sishini, iqtisodiy samaradorlikni o`sishini
soliqlar orqali ra`gbatlantirish2) monetar usullar. Hozirgi davrda G‘arb
mamlakatlarida inflyatsiya nisbatan yuqori darajada emas, yiliga 3,5%-4%
orali`gini tashkil etadi. Markazlashgan-rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
o`tish davrida MDH mamlakatlarida inflyatsiya o`ziga xos xususiyatlariga ega
bo`ladi. 1991-1995 yillarda inflyatsiya yuqori darajaligi bilan xarakterlanadi. 1996-
2003 yillarda esa inflyatsiya darajasining pasayishi va barqarorligi bilan
xarakterlanadi.2022 yilda inflyatsiya darajasi 15,5% da kuzatilmoqda, bu
ko’rsatkichlar 2020 yida 12,6%, 2021 yilda esa 9,9% bo’lishi prognoz qilinmoqda.
Buni YaIM deflyator ko`rsatkichida ham ko`rish mumkin, O`zbekiston
Respublikasida 1993 yilda u 1170% ni, 2002 yilda 152,7% ni, 2004 yilda esa
104,7% ni tashkil etdi.2018 yilda 326,9% ni, 2022 yilda 424,1% ni tashkil etishi,
2020 yilda 524,1% ni, 2021 yilda 637,9% bo’lishi prognoz qilinmoqda.
O`zbekiston Respublikasining inflyatsiyaga qarshi siyosatida 1994 yilda milliy
valyutaning joriy etilishidan keyingi davr muhim bosqichi bo`ldi. Inflyatsiyaga
qarshi siyosat – iqtisodiyotni barqarorlashtirish vositalaridan biri bo`lib, 1996
yildan iqtisodiy o`sish davri bosqichiga o`tildi. Milliy valyutani mustaxkamlash –
O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biridir.
O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «O`zbekiston
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida» kitobida «Valyutaning
mustaxkamligi – iqtisodiy islohotlar yangi bosqichining asosiy muammosi»
paragrafida ta`kidlanganidek milliy valyuta iqtisodiy barqarorlikning, korxona va
tarmoqlarni moliyaviy holatini mustaxkamlashning qudratli omili, respublika
iste`mol bozorini va aholini ijtimoiy himoyalashning omili ekanligi ma`lum
bo`ldi.Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, pul-kredit siyosatini amalga
oshirishda bilvosita vositalar ixtiyoriy ravishda qo`llanilishi va sonining ko`pligi
jihatidan bozor iqtisodiyoti talablariga to`liq javob berishi bilan bevosita
vositalarga nisbatan afzalligi yaqqol ko`rinmoqda. Shu bois hozirgi paytda
jahonning eng taraqqiy etgan davlatlarida ham pul-kredit siyosatining bilvosita
9

iqtisodiyotni makro darajada tartibga solishda, aholining ma`lum qismini ijtimoiy
himoya qilish va ularga yordam ko`rsatishda (ishsizlarga, tu`gma nogironlarga),
pensiya ta`minotida, mudofaani ta`minlashda, ekologik muammolarni xal etishda,
ijtimoiy tartibni saqlashda, pul muomalasini tartibga solishda, iqtisodiy takror
ishlab chiqarish tsikliga ta`sir etishda, fundamental ilmni rivojlantirishda davlat
aralashuviga zarurat tu`giladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat aralashuvisiz
tartibga solib bo`lmaydi. Bozor mexanizmi jamiyat manfaatlarini himoya etish,
uzoq davrli ijtimoiy muammolarni va mamlakatlarning o`zaro aloqalarida yuzaga
keladigan muammolarni bartaraf eta olmaydiDavlat bozor mexanizmi bajara
olmaydigan bir qator iqtisodiy vazifalarni bajaradi. Ular quyidagilardir: 1.
Mamlakatning ijtimoiy - iqtisodiy xavfsizligini va milliy iqtisodiyotni
raqobatbardoshligini ta`minlash; 2. Barqarorlashtirish vazifalari (pul muomalasini
tartibga solish, inflyatsiyani oldini olish va h.); 3. Qonuniy tartibga solish vazifasi;
4. Muvofiqlashtirish vazifasi; 5. Ijtimoiy yo`naltirilgan vazifasi; 6. Taqsimlash; 7.
Nazorat va boshqalar. Yuqoridagilarning barchasi hozirgi zamon iqtisodiyotida
bozor mexanizmi orqali iqtisodiyotni tartibga solish qanchalik zarur bo`lsa, davlat
mexanizmini shunchalar zarur ekanligini ko`rsatadi. Eng muhimi, iqtisodiy
jarayonlarni tartibga solishda xar ikkala mexanizmlarni afzal jixatlarini
birlashtirishdir. Bu esa iqtisodiyotni ratsional boshqarishdagi muhim vazifalardan
biri hisoblanadi.
17

vositalarini takomillashtirish jarayonlari davom etmoqda. So`nggi yillarda
mamlakatimizda monetar siyosat sohasida ham bir qator ijobiy natijalarga erishildi.
Xususan, investitsiya loyihalari va davlat byudjeti taqchilligini Markaziy bank
kreditlari hisobidan moliyalashtirish amaliyotiga chek qo`yildi. Bu esa Markaziy
bank mustaqilligini oshirdi. Tijorat banklarining bo`sh pul mabla`glarini Markaziy
bankning depozit sertifikatlariga va maxsus depozitlariga jalb qilish bo`yicha
operatsiyalar muntazam ravishda o`tkazib borilmoqda. Markaziy bankning
obligatsiyalari muomalaga chiqarildi, muomaladagi ortiqcha likvidlilikni
kamaytirishning bozor mexanizmlari yaratildi, inflyatsiya va foiz stavkalari
sezilarli darajada pasaytirildi. Amaldagi mavjud almashuv kurslari birxillashtirilib,
milliy valyutaning barqarorligi ta`minlandi. Aholining banklardagi omonatlari
miqdori sezilarli darajada o`sdi. 2003 yilda Xalqaro joriy operatsiyalar bo`yicha
milliy valyutaning konvertatsiya qilinishi ta`minlanib, XVFning VIII moddasi
talablariga zid keluvchi barcha cheklovlar olib tashlandi. Umuman, 2003 yilda
amalga oshirilgan qat`iy monetar siyosat milliy valyuta barqarorligini
ta`minlashga, inflyatsiya darajasi va foiz stavkalarini yanada pasaytirishga, pul
bozorini rivojlantirish, valyuta bozorini erkinlashtirishga hamda pul
mabla`glarining bankdan tashqari muomalasini qisqartirishga yo`naltirildi. O`z
navbatida, 2003 yilda depozit operatsiyalari pul taklifi va bank tizimi likvidliligini
tartibga solishda eng ko`p qo`llanilgan vosita bo`ldi. O`zbekistonda bank tizimini
rivojlantirish va mustahkamlash, banklarning kapitallashuv darajasi, likvidligi,
ya`ni to`lov qobiliyatini oshirish uchun oldindan chora-tadbirlar amalga oshirildi.
O`zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan 2009-2012 yillarga mo`ljallab
qabul qilingan Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida moliya-bank tizimini
mustahkamlash bo`yicha talay ishlar amalga oshirildi. Oqibatda, so`nggi ikki yilda
tijorat banklarining umumiy kapitali 2 barobarko`paydi. 2009 yilning o`zida
yetakchi banklarning nizom jam`garmalarini oshirish uchun qo`shimcha ravishda
500 milliard so`mdan ortiq davlat mabla`glari ajratildi. Banklarimiz kapitalining
yetarlilik darajasi 23 foizdan oshadi. Mamlakatimizda28 ta tijorat banki “Fitch
Reytings”, “Mudis” va “Standartend Purs” kabi yetakchi xalqaro reyting
kompaniyalarning “barqaror” degan yuqori reyting bahosini olishga muvaffaq
bo`ldi. Umuman, davlat bank-moliya tizimining barqarorligini oshirish tijorat
banklarini yirik investitsiya institutlariga aylantirish orqali iqtisodiyotni barqaror
va mutanosib rivojlanishi uchun mustahkam shart-sharoit yaratadi. Asosiy
tushuncha va atamalar Pul, pulning vazifalari, muomala uchun zarur bo`lgan pul
miqdori, pul muomalasi, pul emissiyasi, kredit, kreditning turlari, bank
krediti.bank,Markaziy bank, tijorat banki, bank turlari, monetar siyosat, monetar
vositalar, xalqaro kredit. Klassik siyosiy iqtisod namoyondalari bozorning o`zi
umumiqtisodiy muvozanatni ta`minlaydi, bu o`rinda davlatning aralashuvini shart
10

chiqarish xarajatlariga va u orqali orqali narxga ta`sir etishidir. Bunga
tezlashtirilgan amortizatsiya harajatlari usulini misol qilib keltirish mumkin.
Davlat narx shakllanishiga, ishlab chiqaruvchiga yoki haridorga davlat tomonidan
maxsus qo`shimcha to`lab berish yo`li bilan narxlarni pasaytirishi nazarda
tutiluvchi narx subsidiyasi orqali ham ta`sir ko`rsatadi. Narxni tartibga solishda
davlatning qat`iy o`rnatgan narxlari, davlat tomonidan buyurtma qilingan ishlab
chiqaruvchilar maxsulotiga narxlar muxim o`rinni egallaydi. Qishloq xo`jaligi
maxsulotlari ishlab chiqarishni narx, dotatsiya va subsidiya orqali tartibga solishda
davlatning roli juda yuqoridir. Davlat narx darajasi va narx barqarorligi
mutanosibligini qo`llab-quvvatlaydi. Barcha rivojlangan mamlakatlarda bozor
tebranishini yumshatish maqsadida davlat tomonidan anchagina resurslar agrar
sohaga yo`naltiriladi. Narxlar, qo`shimcha to`lovlar orqali maxsulot ishlab
chiqaruvchilarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishlarini amalga oshirishlari
darajasida davlat fermerlik narxlarini qo`llab quvvatlaydi. Shu yo`l bilan qishloq
xo`jaligi maxsulotlari ishlab chiqarish tarkibi va xajmi tartibga solinadi. Barcha
`garb mamlakatlarida narxlarni davlat tomonidan tartibga solish tizimi juda ham
bir-biriga yaqin. Bu qishloq xo`jaligi maxsulotlarining alohida turlariga narxlarni
tebranishining yuqori va quyi chegaralarini o`rnatish hisoblanadi. Evropa
hamkorlik mamlakatlarida umumiy qishloq xo`jaligi siyosati yuritiladi. Bu
siyosatning dastagi bo`lib, ichki va import narxlari o`rtasidagi farqlarni qoplovchi
bojxona bojlari va kompensatsion to`lovlar shuningdek, qishloq xo`jaligi
maxsulotlarini eksport qiluvchilarga maxsulotlarini yevropadan jahon bozorlariga
nisbatan past narxlarda olib chiqish imkoniyatini beruvchi kompensatsion to`lovlar
hisoblanadi. Bunday tizim nafaqat yevropa qishloq xo`jaligi salohiyatini saqlab
qolish, qishloq xo`jaligida ilmiy-texnika inqilobini amalga oshirish, balki, G‘arbiy
yevropani yirik maxsulot eksportchisiga aylantirish imkonini beradi. yevropa
hamkorlik mamlakatlarida qishloq xo`jaligi va qora metallurgiya
sohasida(narxlarni 15% gacha qamrab oladi) narxlarni milliy tartibga solish
xususiyatlari mavjud.Qishloq xo`jaligi maxsulotlari narxlari bo`yicha qarorni
yevropa hamkorligining vazirlar Kengashi qabul qiladi, biroq qora metallurgiya
maxsulotlari narxlari esa bazis narxlari orqali o`rnatiladi.Ba`zi davlatlarda narxni
tartibga solish tajribalari.AQSh da 10-15% narxlar davlat tomonidan tartibga
solinadi.Davlat tomonidan narxlarni tartibga solish ishlab chiqarish xarajatlarini
subsidiyalash vositasida hamda ishlab chiqaruvchilarga sotish narxlarini
kafolatlash yordamida ham amalga oshiriladi.AQSh da bozor narxi kafolatlangan
quyi chegaradan tushib ketgan taqdirda davlat byudjetidan ishlab chiqaruvchilarga
subsidiyalar ajratiladi.Maxsus hukumat tashkiloti kafolatlangan narx bo`yicha
fermerlardan kafillikka qishloq xo`jaligi maxsulotlarini qabul qiladi.Agar
kafillikka olingan muddat davomida (odatda bir yil) bozordagi narx kafolatlangan
7

maqsadi, yo`nalishlari va amalga oshirilishi. Global moliyaviy-iqtisodiy inqirozi
davom etishi sharoitida O`zbekiston iqtisodiyotini barqarorva mutanosib
rivojlantirish istiqbolyo`nalishlari.Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi.Iqtisodiyot
tarkibiy tuzilishidagi siljish va o`zgarishlar,ularni belgilab beruvchi omillar.Davlat
tarkibiy siyosatining mazmuni, zarurligi va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati. Tarkibiy
siyosatning maqsadi, printsiplari va yo`nalishlari. O`zbekistonda iqtisodiyot
tarkibiy tuzilishini o`zgartirishning zarurligi. O`zbekistonda davlatning tarkibiy
siyosatining o`ziga xos xususiyatlari. Chuqur tarkibiy o`zgarishlarni va
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishni amalga oshirishning asosiy bosqichlari va
yo`nalishlari. Investitsiyalar va investitsion faoliyat. Investitsiya siyosatining
mazmuni va uning davlat iqtisodiy siyosatidagi o`rni. Investitsiyasohasidagi
davlatning uzoq muddatli strategiyasi va uning ustuvor jihatlari.O`zbekistonda
davlat investitsion siyosatining maqsadlari va asosiy yo`nalishlari. To``gridan-
to``gri xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga jalb etishni
ra`gbatlantirish.Investitsion faoliyatni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash
mexanizmini takomillashtirish masalalari. Aholi jam`garmalarini va
korxonalarning o`z mabla`glarini investitsiya jarayonlariga jalb etishni
ra`gbatlantirish yo`llari. Davlat agrar siyosatining mohiyati va maqsadi.Qishloq
xo`jaligi sohasiga davlat aralashuvining zarurligi va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati.
Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish tarkibini tubdan o`zgartirish zarurati. Qishloq
xo`jaligi mahsulotlariga davlat buyurtmasi. Fermerlikni rivojlantirishda davlatning
roli. Qishloq xo`jaligi rivojlanishini davlat tomonidan qo`llabquvvatlashning
asosiy yo`nalishlari. O`zbekistonda agrar sohada olib borilayotgan islohotlarning
o`ziga xos xususiyatlari. Agrar sohadagi mulkiy, moliya, narx sohalaridagi hamda
yer va suv islohotlari. Bozor iqtisodiyotiga xos agrar-iqtisodiy munosabatlarning
shakllanishi va rivojlanishi. Agrar sohada Xususiy tarmoq va tadbirkorlikning
milliy iqtisodiyotda tutgan o`rni hamda ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati. Biznes va
tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning mikroiqtisodiy siyosati. Davlat
mikroiqtisodiy siyosatining asosiy yo`nalishlari. Davlatning xususiy tarmoq va
tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishining usul va vositalari. Davlat tomonidan
ishbilarmonlik-biznes uchun amaliy qulay sharoit va muhitning tu`gdirib berilishi.
O`zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini ra`gbatlantirish
va qo`llab-quvvatlash tizimi.Tadbirkorlik sub`ektlari huquqlarining ustuvorligi
haqidagi printsipning joriy etilishi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
rivojlanishini ra`gbatlantirish uchun berilgan imtiyoz va
preferentsiyalar.O`zbekistonda tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari va
ularni himoya qilishda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining vazifalari.
O`zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan
oshirish chora-tadbirlari. Xususiy mulk va sektorning ustuvorligini amalda
14

xarajatlarni har qanday inflyatsiya yo`li bilan oshirish mabla`glar yetishmasligi
tufayli o`z-o`zidan yo`qolib ketadi.Davlatning inflyatsiyaga qarshi siyosati va
uning zarurligi inflyatsiya iqtisodiy o`sishni pasaytirishi va ba`zi hollarda ishlab
chiqarishni inqiroz sabablaridan biri bo`lishi bilan asoslanadi. Inflyatsiyaga qarshi
siyosat – u yoki bu mamlakatda inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi aniq sabablar,
uning darajasiga bo`gliq holda yuritiladi. Inflyatsiyaga qarshi kurashishning turli
usullari mavjud, xususan: 1) nomonetar usullar – iqtisodiy faollikni o`sishini,
iqtisodiy samaradorlikni o`sishini soliqlar orqali ra`gbatlantirish; 2) monetar
usullar. Hozirgi davrda G‘arb mamlakatlarida inflyatsiya nisbatan yuqori darajada
emas, yiliga 3,5%-4% orali`gini tashkil etadi.Monetar siyosat vositalarining turlari
Bevosita vositalar Bilvosita vositalar Foiz stavkalarini chegaralash Ochiq
bozordagi operatsiyalar Maqsadli kreditlar Majburiy zaxiralar Har bir bank uchun
kreditlash miqdorini belgilash Veksellarni qayta hisobga olish mexanizmi Har bir
bank uchun hisobga olish me`yorlarini belgilash va boshqalar Qisqa muddatli
depozitlar mexanizmi Kredit auktsionlari Lombard va overdraft mexanizmlari
Valyuta svoplari va bevosita oldi-sotdi operatsiyalari.XX asrning ohiri va o`tgan
asrning boshlarida davlatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifalari asosan rivojlangan bozor
iqtisodiyoti mamlakatlarida yetarlicha kegaytirildi, Davlat xarajatlari 40- 50% ga
yetdi, YaIM ga nisbatan esa bundanda ko`proq. Gap shundaki, nafaqat miqdor
krsatkichlarini, balki sifat o`zgarishlariga ham erishildi. Aholini muhtoj qismiga
davlat xarajatlari darajasi oshdi (davlatning ijtimoiy-madaniy xarajatlarini oshishi,
tadbirkorlik sektoriga e`tiborning oshishi va b.). Iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish jarayonida keyns va monetarizm kabi neoklassik kontseptsiyalaridan
zururlari tanlanib foydalanmoqda.Ularning asosida funktsional iqtisodiy
tizimlar(FIT) ko`rinishida o`z-o`zini boshqarish mexanizmining keng tizimi
shakllantirilmoqda. FIT – bu iqtisodiyotni tartibga solishning yagona mexanizmida
keynschilik, monetarizm va neoklassik kontseptsiyalarning o`ziga xos
aralashmasidan iborat. Bunga raqobatmuhitini shakllantirish tizimi, milliy
valyutani barqarorligini ta`minlash, ichki narx darajasini qo`llab-quvvatlash, ichki
talabni ra`gbatlantirish, tashqi ta`sirlardan himoyalashlar misol bo`la oladi.AQSh
misolida, inflyatsiya ta`siri kuchaygan biror-bir bozorda erkin bozorlar bo`yicha
federal komissiya vaziyatni taxlil etadi va federal fond stavkalarini va qayta
moliyalashtirish stavkalarini o`zgartirish bo`yicha federal zaxira tizimiga tavsiyalar
beradi. FIT xo`jalik tarkibiy qismlarini samarali faoliyat yuritishi uchun tanlab
olingan bozorinfratuzilmasi elemantlarini birlashtiradi.Narxlarni davlat tomonidan
tartibga solinishining maqsadi va asosiy usullari. Iqtisodiyot sohasida oldimizda
turgan vazifalar haqida gapirganda, avvalo keng qamrovli iqtisodiy islohotlar
negizida quyidagi maqsadlar mujassam ekanini qayd etish lozim: – ochiq
iqtisodiyot, sog‘lom raqobat, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan
5

narxdan qo`tarilsa, u holda fermer o`z maxsulotini qaytib sotib olib, uni bozorda
sotishi mumkin bo`ladi. Agar bozor narxi kafolatlangan narxdan pastligicha qolsa,
tovar fermerlar tomonidan qaytib sotib olinmaydi va korporatsiya mulkiga o`tadi.
AQSh da 10-15 yil mobayinida mamlakat ichida shakarning chakana narxi juda
qat`iy tarzda kuzatib borildi. Bir kilogramm shakar 1 dollardan oshishi mumkin
emas.Narxni makroiqtisodiy barqaror bo`lishi uchun subsidiya kiritildi.
Yaponiyada narxlarni tartibga solish uchun hukumatning maxsus narx byurosi
mavjud.Byuro vazirliklarni minimal narxlar bo`yicha bergan takliflariga hulosa
beradi.Frantsiyada qishloq xo`jaligi maxsulotlari, gaz, elektr energiyasi, transport
xizmatlari narxlari to``gridanto``gri tartibga solinadi. Shvetsariyada narxlarni
nazorat qilish bo`yicha federal muassasa mavjud. Narxlar asosan davlat tomonidan
moliyalashtiriladigan tarmoqlarda, xususan qishloq xo`jaligi, tarnsport, ta`lim,
so`gliqni saqlash sohalarida tartibga solinadi.Rossiya Federatsiyasida narxni
tartibga solishda qat`iy narxlarni(tariflar) kiritish, yuqori samaradorlik darajasini,
narxni o`zgarish koeffitsentini, savdo, savdo-ta`minot va sotuv narxlarining yuqori
darajasini o`rnatish va deklaratsiya narxlarini o`rnatish usullari qo`llaniladi.
O`zbekiston Respublikasida davlat buyurtmasi asosida paxta xom ashyosiga va
bu`gdoyga (yalpi xosilning ma`lum qismiga, masalan, paxta xom ashyosini 50%
davlat buyurtma narxi bo`yicha bozordan arzon narxda sotib olinadi) narxning
yuqori chegarasi o`rnatiladi. Qishloq xo`jaligi maxsulotlari esa qo`shilgan qiymat
soli`giga tortilmaydi. Narxni tartibga solish tizimi qishloq xo`jaligida barqarorlikka
erishishga qaratilgan.Bu sohadagi narx kichik farq bilan tebranadi. G‘arb
mamlakatlarida davlat qishloq xo`jaligiga anchagina mabla`g sarflaydi. Ta`kidlash
joyizki, qishloq xo`jaligidan byudjetga tushadigan mabla`g, shu sohaga qilinadigan
xarajatdan bir necha bor kamni tashkil etadi. YEIRXT ning 25 ta mamlakatlarida,
ko`proq rivojlangan G‘arb mamlakatlarida qishloq xo`jaligiga byudjetdan
ajratilgan mabla`glar shu tarmoqdan byudjetga tushadigan mabla`gdan 9 marotaba
ko`pni, agar narx subsidiyasini ham qo`shadigan bo`lsak 18 barobar ko`pni tashkil
etadi. Umuman YEIRXT mamlakatlari bo`yicha, 1994 yilda byudjetdan va narx
orqali qishloq xo`jaligiga ajratiladigan mabla`g qishloq xo`jaligida band bo`lgan
bir kishiga 16342 dollarni, shu jumladan, AQSh da 39957 dollarni tashkil etadi. Bu
mamlakatlarda subsidiyalar va maxsulot narxiga qo`shimcha to`lovlar ulushini
hisobga olsak u holda: bu`gdoy narxida – 48%, guruchda – 86%, dehqonchilik
maxsulotlarida – 50%, chorvachilik maxsulotlarida – 43 % ni tashkil etadi.Tovar
va xizmatlarni sifatiga bo`gliq bo`lmagan holda narxning oshishi bevosita
inflyatsiyani yuzaga keltiradi. Inflyatsiya pul birligini qadrsizlantiradi va xarid
qobiliyatini pasaytiradi. Ishlab chiqarishdagi nomutanosiblik, avvalo, pul
massasining tovar va xizmatlar massasiga mutanosib emasligi inflyatsiyani keltirib
chiqaruvchi sabab hisoblanadi va u tovar va xizmatlar bilan ta`minlanmagan pulni
8

KIRISH.
Iqtisodiyotni tartibga solishda monetar nazariya va siyosatning ahamiyati Bugungi
kunda iqtisodiyotni monetar boshqarishning pul nazariyasi, inflyatsiya bilan kurash
muammolari 1976 yilgi Nobel mukofoti sovrindori amerikalik Milton Fridman
boshliq Chikago maktabi olimlari tomonidan zo`r berib ishlab chiqilmoqda.
Monetar nazariya burjua iqtisodiy nazariyasi shakllanishi paytida paydo bo`ldi.
O`sha mahalda “pul neytralligi” kontseptsiyasi umumiy iqtisodiy ortiqcha ishlab
chiqarish inqirozi “bo`lmasligini” va demak, kapitalizmning hayotbaxshliligini
isbotlashda asos bo`lib xizmat qilgan edi. XX asrning 20-yillarida boshqarishning
monetar usullari ko`pchilik iqtisodchilar tomonidan “abadiy farovonlikka” erishish
vositasi sifatida baholandi. Ammo mazkur usul 30- yillar sinoviga bardosh bera
olmadi. Hatto ular 1929-1933 yillardagi iqtisodiy inqirozning va undan so`ng uzoq
davom etgan tanazzulning asosiy sabablaridan biri bo`ldi.Xuddi mana shuning
uchun pul keynscha modelning muhim tarkibiy qismi bo`lsa ham ushbu modelning
ko`plab o`ziga xos jihatlari monetar omillar ta`sirini yetarlicha e`tiborga olmadi.
Pul jarayonlarining bunday nazarga ilinmasligi, ularning mumkin bo`lgan ta`sirini
mensimaslik iqtisodiy siyosat masalalari bo`yicha tavsiyalarda yorqin namoyon
bo`ldi, ushbu tavsiyalar sarmoyalar mul tiplikatorining sodda sxemasiga
asoslangan edi.Biroq kamomadli moliyaviy ta`minlash amaliyoti pul sohasi
beqarorligiga va inflyatsiya jarayonlarining kuchayishiga olib keldi. Shuning
uchun 50-yillardan boshlab monetar tahlilni faollashtirish zarurati paydo bo`ldi.
Ayniqsa, 1971-1973 yillardagi iqtisodiy hamda valyuta inqirozlari inflyatsiya bilan
kurashning va iqtisodiyotni boshqarishning monetar usullarini dolzarb qilib quydi.
Ayni 50- yillarning boshlaridan pul nazariyasi keynschilar va M. Fridman boshliq
monetarchilar o`rtasidagi kurash maydoniga aylandi. Monetarchilar pulni xo`jalik
tuzilmasining muhim qismi, pul-kredit siyosati esa iqtisodiyotni boshqarishning
eng samarali usuli, deb hisoblaydilar. Fridman keynscha kontseptsiyaga mantiqiy
muqobil bo`lgan nazariya yaratish maqsadida pulning miqdor nazariyasi asosiy
qoidalariga yangicha ta`rif berdi va asosiy e`tiborni inflyatsiyaga qaratdi. U
inflyatsiyani sof pul muammosi sifatida ko`rib chiqdi. Uning fikricha, bu
muammoni monetar tadbirlar tizimi yordamida hal qilish mumkin. Monetar
nazariya tahlil sohasi bo`lib, u iqtisodiy muvozanat va o`sishning umumiy
muammolari hamda pul va bank mexanizmi ishlashi maxsus masalalari qo`shilgan
joyda yotadi. Monetar soha pul agregati ko`rsatkichlari o`rtasidagi sababiy va
funktsional bo`gliqliklar, shuningdek, ularning xo`jalik tizimi monetar elementlari
bilan o`zaro ta`siri muammolari, uning asosiy yo`nalishi bo`lib xizmat qiladi.
“Monetar siyosat” tushunchasi deganda esa davlatning pul-kredit sohasida
boshqaruvchilik tadbirlari majmui tushuniladi. Shuning uchun keynschilik va
2

amal qiladi. 2. Klassik model egiluvchan narx mexanizmi mavjudligini nazarda
tutadi. Keyns bu xulosani rad etdi. O`z maxsulotiga talabni pasayishiga duch
kelgan tadbirkorlar maxsulot narxni pasaytirmasdan ishlab chiqarishni qisqartiradi
va ishchilarni bo`shatadi, bu esa ishsizlikni keltirib chiqaradi. Bu holatda bozor
mexanizmidagi ko`rinmas qo`l bir meyordagi bandlikni ta`minlay olmaydi. Keyns
bozor mexanizmi bilan davlat tomonidan talabni tartibga solish asosidagi
mexanizmlarining bo`glangan modelni ishlab chiqdi. J.B.Seyning «taklif o`z-
o`zidan talabni yuzaga keltiradi» qonunini tanqid qilgan holda, Keyns meyondagi
rivojlanishni ta`minlash uchun talabni ra`gbatlantirish zarur deb hisoblaydi, ya`ni
shaxsiy iste`mol va investitsiyani.XX asrning 70 yillardagi rivojlangan
mamlakatlardagi ishlab chiqarishning pasayishi Keynis kontseptsiyasini tanqid
qilishga imkon yaratdi va klassik kontseptsiya asosida takomillashtirilgan
neoklassik kontseptsiya yuzaga keldi. Keyns nazariyasi inflyatsiyani
ra`gbatlantirmasdan qanday qilib ishlab chiqarishni o`sishiga erishish va bandlikni
ta`minlash mumkin degan savollarga javob bera olmadi. Talabni ra`gbatlantirish
samara bermadi, inflyatsiya kuchaydi. Iqtisodiy nazariyada neoklassiy yo`nalishi
kontseptsiyasi vujudga keldi, aynan: monetarizm, iqtisodiy taklif nazariyasi va
ratsional kutish nazariyasi. Takror ishlab chiqarishda talabning ta`siri
kontseptsiyasiga qarama-qarshi kontseptsiya, taklifga bilvosita ta`sir etish usulidan
foydalanish kontseptsiyasi vujudga keldi. Taklif iqtisodi tarafdorlari quyidagilarni
zarur deb hisoblaydi: - Klassik jam`garish mexanizmining qayta tashkil etish; -
Bozor mexanizmining qayta vujudga keltirish, xususiy tadbirkorlikka erkinlik
berish. Taklif iqtisodi tarafdorlari jam`garishni ra`gbatlantiruvchi bo`lib yuqori
soliq va inflyatsiya bo`lishi lozim deb hisoblaydi.Ular kontseptsiyasining asosiylari
quyidagilar: - Tadbirkorlarga soliq imtiyozlarini taklif etish, soliq islohotlarini
o`tkazishni talab etish; - Inflyatsiyaga qarshi tadbirlarning mavjud bo`lishi.
Ratsional kutish kontseptsiyasi tarafdorlari iqtisodiy agentlar iqtisodiy jarayonlarni
mustaqil bashorat qilishda mavjud ma`lumotlardan foydalanadi va optimal qarorlar
qabul qiladi deb hisoblashadi. Ushbu kontseptsiya tarafdorlari har qanday iqtisodiy
siyosat (keynscha, monetar) samarasiz deb bilishadi. Pul va pul muomalasi, pulga
bo`lgan talab va pul taklifi.Davlatning pul muomalasini tartibga solishi. Pul
emissiyasi va uni nazorat qilish.Kredit va bank tizimining bozor iqtisodiyotidagi
vazifalari.Davlatning monetarsiyosati va uning iqtisodiyotni tartibga solishdagi
ahamiyati.Pulkredit siyosati vositalarining iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli.
O`zbekistonning kredit tizimi.O`zbekistonning bank tizimi va uning rivojlanish
bosqichlari. Iqtisodiyotni, biznes va xususiy tadbirkorlikni kreditlash va moliyaviy
qo`llab-quvvatlash.Rivojlangan mamlakatlardaiqtisodiyotni pul-kredit vositalari
orqali tartiblash muammolari. Jahon moliyaviy –inqirozining yuz berish sabablari.
O`zbekistonda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlarini
12

Mavzu:Iqtisodiyotni tartibga solishda monetaristik nazariya va siyosat
REJA:
Kirish…………………………………………………………………………… 2
1.Bob. Iqtisodiyotni tartibga solishning mazmun mohiyati
1.1.Iqtisodiyotni tartibga solish asoslari………………………….……………. 7
1.2.Iqtisodiyotni tartibga solishda monetar nazariya
ahamiyati………………………………………………………………...……….13
1.3 . Davlatning monetar siyosati va uning iqtisodiyotni tartibga solishdagi
ahamiyati………………………………………………………………...………. 16
Xulosa va takliflar………..
………………………………………………………….………17
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………....……………………… 18
1

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Stiglitz, J. (2015). Qayerda sotsializm? MIT matbuoti.
2. Samuelson, P. (2019). Iste'molchi xatti-harakatlarining sof nazariyasi
haqida eslatma. Economica, 5(17), 61-71.
3. Xayek, F. (2016). Jamiyatda bilimlardan foydalanish. American Economic
Review, 35(4), 519-530.
4. Lange, O. (2018). Sotsializmning iqtisodiy nazariyasi bo'yicha: birinchi qism.
Iqtisodiy tadqiqotlar sharhi, 4(1), 53-71.
5. Marks, K. (2019). Kapital, Birinchi jild: Kapital ishlab chiqarish jarayoni.
6. Vallershteyn, I. (2011). Zamonaviy dunyo tizimi I: kapitalistik qishloq
xo'jaligi va XVI asrda Evropa jahon iqtisodiyotining kelib chiqishi (1-jild).
Kaliforniya universiteti matbuoti.
7. Vud, E. M. (2017). Kapitalizmga qarshi demokratiya: tarixiy materializmni
yangilash. Kembrij universiteti matbuoti.
8. Blunden, A. (2010). Iqtisodiy inqiroz va iqtisodiyotdagi inqiroz. Nazariya va
kurash, 1(1), 1-15.
9. Xarvi, D. (2015). Global kapitalizmning makonlari: notekis geografik
rivojlanish nazariyasi. Verso kitoblar.
10. Sraffa, P. (2020). Tovarlar vositasida tovar ishlab chiqarish. Kembrij
universiteti matbuoti.
11. Amin, S. (1997). Globallashuv davrida kapitalizm: zamonaviy jamiyatni
boshqarish. Zed kitoblar.
12. Bardhan, P. (2006). Uyg'onuvchi gigant: II Hindistonning iqtisodiy
o'sishining uzluksizligi va o'zgarishi. Prinston universiteti matbuoti.
13. Barma, N. (2018). Boshqaruvning tugallanmagan ishi. Brukings instituti
matbuoti.
14.Internet manbalari. Lex.uz/ ziyo.net/ Wikipedia/ Google
18

ta`minlash, uni qo`llabquvvatlash va dahlsizligini kafolatlashning istiqbol
yo`nalishlari.xo`jalik yuritish shakllari. O`zbekistonda fermer va dehqon
xo`jaliklari faoliyatini davlat tomonidan qo`llab-quvatlash yo`nalishlari.
Agrosanoat majmuasi va uni rivojlantirish yo`nalishlari. Mintaqaviy iqtisodiyot.
Davlat mintaqaviy siyosatining mohiyati, printsiplari va maqsadlari. Iqtisodiy
hududlarni kompleks rivojlantirish. Hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
darajalaridagi farqlar va ularni tenglashtirish muammolari. Hududlararo mehnat
taqsimotini oqilonalashtirish va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish.Hududlar
rivojlanishini davlat tomonidan tartibga solishning ma`muriy va iqtisodiy usullari
hamda vositalari. Davlatning hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
dasturlari.O`zbekistonda mintaqaviy siyosatning o`ziga xos xususiyatlari.
Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish davlat dasturlari va ularni amalga
oshirish yo`llari.Hududlarning rivojlanish darajalarini bir-birlariga yaqinlashtirish
chora-tadbirlari. Davlatning mintaqaviy siyosatini takomillashtirish yo`nalishlari.
Tabiiy resurslardan foydalanishni boshqarish tizimi va atrof-muhitni saqlash.
Davlatning ekologik siyosatining shakllanishi. Davlatning tabiatdan foydalanish
vazifalari. Atrof-muhit monitoringi. Ekologik me`yorlashtirish. Ekologik
standartlar. Davlatning ekologik ekspertizasi. Ekologik litsenziyalashtirish.
Ekologik nazorat. Ekologiyani davlat tomonidan himoya qilishning iqtisodiy
mexanizmi. Tabiiy resurslar va ob`ektlarning kadastri. Ekologik moliyalashtirish.
Ekologik su`gurtalash fondlari. Tabiiy resurslardan foydalanish va atrof-muhitni
himoya qilish jarayonlarini boshqarish bo`yicha davlat organlarining
vazifalari.O`zbekistonda tabiatdan foydalanish va atrof-muhitni himoya qilishning
o`ziga xos xususiyatlari. O`zbekiston Respublikasining “Ekologik nazorat
to``grisida”gi qonuni va uning ahamiyati. Davlatning ekologik siyosatini
takomillashtirish yo`llari. Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy yo`nalishlari va
ularni tartibga solish printsiplari. Ilmiy asosga ega bo`lgan tashqi iqtisodiy
strategiya va siyosat. Davlatning tashqi iqtisodiy siyosati va uning tarkibiy
qismlari.Davlatning tashqi savdo siyosati. Eksport siyosati.Import siyosati. Tashqi
savdoni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi. Davlatning bojxona siyosati
va uning maqsadi, usullari. Bojxona ishi.Boj to`lovlari. Demping va antidemping,
eksport va import tovar oqimlarini kvotalash. Litsenziyalash.O`zbekistonda tashqi
iqtisodiy siyosatning o`ziga xos xususiyatlari.Tashqi savdo siyosatini faollashtirish
yo`llari. O`zbekistonning jahon xo`jalik tizimiga integratsiyalashuv mexanizmlari.
O`zbekistonning xalqaro iqtisodiy tashkilotlarida ishtirok etishini davlat tomonidan
tartibga solishi.Mamlakat iqtisodiy raqobatbardoshligini ta`minlashda davlatning
roli va vazifalari. Davlatning tashqi iqtisodiy siyosatini takomillashtirish
yo`llariBozor iqtisodiyotiga o`tayotgan va rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni
tartibga solishning ikki mexanizmi yuzaga keldi: davlat va bozor mexanizmlari.
15

monetarizm bahsida asosiy e`tibor pulning ahamiyatiga va pulkredit sohasidagi
siyosatga qaratiladi. Masalan, keynscha yondashuv iqtisodiy kon`yunktura va
xo`jalik rivoji sur`atlari ra`gbatlantirilishini kundalik boshqarish vositasi sifatida
puldan tezkor foydalanish `goyasini o`zida aks ettiradi.Monetarizm pul sohasida
bunday harakatlarni qoralaydi. Monetarizm tarafdorlarining fikriga ko`ra, bunday
siyosat xo`jalik ziddiyatlari va mutanosibliklari kuchayishiga hamda bozorning
o`z-o`zidan barqarorlashtiruvchilar harakatining qiyinlashuviga olib keladi.
Ayirboshlash tenglamasi yoki Fisher formulasi - monetarizmning asosiy
tenglamasidir: MV = R x Q bu yerda: M - pul taklifi; V - daromadlar doiraviy
aylanmasida pul muomalasi tezligi;R - baholar darajasi, aniqro`gi, ishlab chiqarish
natural hajmi har bir birligining sotiladigan o`rtacha bahosi; Q - ishlab chiqarilgan
tovar va xizmatlarning natural hajmi. MV - jami ishlab chiqarilgan boyliklarni
sotib olishga xaridorlar xarajatlarining umumiy sarfi bo`lsa, RQ esa ushbu
boyliklarni sotgan sotuvchilarning umumiy daromadini bildiradi.Agar MV bir
yilda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarga sarflangan umumiy xarajatlar bo`lsa,
u holda u nominal SMM (sof milliy mahsulot)ga teng bo`lishi kerak, ya`ni SMM =
R x Q 1 . Shuning uchun monetarchilar pul massasi o`sish ta`sir sohasini
obligatsiyalar xarid qilish va undan so`ng foiz stavkasini pasaytirish bilan cheklab
qo`yish o`rniga pul taklifining kengayishi ham real, ham moliyaviy aktivlarning
barcha turlariga, shuningdek, ishlab chiqarishning joriy hajmiga bo`lgan talabni
oshiradi, deb hisoblaydilar. Demak, M ning ortishi yoki R ning, yoki = ning, yoki
bo`lmasa biror nisbatda ham R, ham = ning ortishiga olib keladi; M ning
kamayishi esa teskari natijani beradi. M. Fridman ushbu qoidani asoslash uchun
quyidagi formulani taklif qiladi: P M q f (rd x re; P 1 x t dP  W P V ; U ) bu
yerda: real kassa qoldiqlariga bo`lgan talab ( P M ) foiz stavkalari; (rv, re), baholar
o`zgarishi sur`atlari (. P 1 x dt dP ) aktivlar summasi (W), real daromad ( P V )
hamda did va imtiyozlar (U) funktsiyasidir.Fridman nazariyasiga muvofiq, pul
qoldiqlari boshqa aktivlar bilan taqqoslanadigan aktiv sifatida ko`rib chiqiladi.
Ushbu nazariya oqim sifatida emas, balki zaxiralar tariqasida talqin qilinadi. Pul
daromadi - bu oqimdir va uni biror vaqt orali`gida aniqlash mumkin.Pulning o`zi
esa zaxiradir, ya`ni muayyan bir vaqtda mavjud biror miqdordir.Zaxirani orttirish
uchun kishilar o`z xarajatlarini kamaytiradilar yoki o`zlarining pul bo`lmagan
aktivlarini pulga almashtiradilar.Zaxiralarni qisqartirish uchun esa ular aksincha
ish tutadilar, Fridman pulga bo`lgan turli moliyaviy yangiliklar, moliyaviy
aktivlarning daromadliligi Markaziy bank faoliyati ta`siri ostida o`zgarishi
mumkin, deb hisoblaydi.Biroq shunga qaramasdan kishilar baribir pul taklifini
nazorat qiluvchi sarmoyalarning barqarorligi saqlanib qolgan davrda o`z pul
mabla`glarini yalpi milliy mahsulot (YaMM)ning biror muayyan ulushi darajasida
ushlab turishga harakat qiladilar.Agar pulga bo`lgan talab barqaror miqdor bo`lsa,
3

yaxshilash uchun zarur sharoitlarni yaratish; – iqtisodiyotda davlat ishtirokini
kamaytirish, xususiy sektorni jadal rivojlantirish orqali yangi ish o‘rinlarini
ko‘paytirish; – iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, mehnat
unumdorligini oshirish orqali yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash; – “yashirin”
iqtisodiyotga qarshi kurashish, uning hajmini keskin qisqartirish; – valyutani
erkinlashtirish siyosatini izchil davom ettirish, barqaror monetar siyosatni amalga
oshirish; – iqtisodiyotni rivojlantirishga doir strategik vazifalarni ro‘yobga
chiqarishga qodir malakali kadrlarni tayyorlash. Bu maqsadlarga erishish uchun
quyidagi ustuvor vazifalarni amalga oshirish talab etiladi. Birinchidan, biz
makroiqtisodiy barqarorlikni va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlashimiz
shart. Avvalo, inflyasiyani jilovlamasdan turib, makroiqtisodiy barqarorlikka
erishish mumkin emas. Jahon tajribasini puxta o‘rganib, xalqaro ekspertlarni jalb
etgan holda, monetar siyosatni takomillashtirish va narx-navo barqarorligini
ta’minlash konsepsiyasini ishlab chiqishimiz zarur. O‘tish davrida iqtisodiyot
sohasida statistik hisobotlarni to‘g‘ri yuritish va davlatning iqtisodiy salohiyatini
aniq baholash juda muhimdir.Shu orqali yalpi ichki mahsulotni xolisona
baholashga erishish mumkin.Shu maqsadda, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va
Xalqaro valyuta fondining Milliy hisoblar tizimini respublikamizda 2020 yil 1
yanvardan boshlab to‘liq joriy etishimiz lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxni
davlat tomonidan tartibga solish markazlashgan-rejali iqtisodiyotdagidan farqli
o`laroq keng qamrovli xarakter kasb etmaydi. Shu o`rinda bozor iqtisodiyoti
mamlakatlarida narx shakllanishi stixiyali yuz beradi deb hisoblash noto``gri
bo`ladi. Bu mamlakatlarda narx har doim davlatning e`tiborida bo`lib, davlat
tomonidan tartibga solib turiladi. Xususan, jamiyatning ijtimoiy hayoti bilan
bo`gliq narxlar davlatning diqqat markazida bo`ladi. Davlatning narx orqali
tartibga solishi – bu davlatning iqtisodiyotga ta`sir etishining asosiy
ko`rinishlaridan biri hisoblanadi. Narxni davlat tomonidan tartibga solishdan
maqsad: 1) takror ishlab chiqarishning zaruriy mutanosibligiga erishish; 2)
inflyatsiya sur`atini pasaytirish; 3) narx o`sishi va ish haqlari o`rtasidagi
mutanosiblikni ta`minlash; 4) davlat korxonalarini subsidiyalash; 5) davlat
byudjetiga zarur resurslarni jalb etish.Davlat narx shakllanishiga bevosita va
bilvosita ta`sir etadi. Narxni tartibga solishning to``gri va egri usullari farqlanadi.
Ularning bo`linishi quyidagicha: narxni to``gridan-to``gri tartibga solish usuliga
quyidagilar taalluqli: 1) narxni ma`muriy o`rnatilish; 2) narxni muzlatilish; 3)
narxni yuqori darajasini o`rnatish; 4) samaradorlik darajasini reglamentlash; 5)
davlat xarajatlarini tartibga solish; 6) amortizatsiya me`yorini o`rnatish va b.
Davlat spirtli maxsulotlarga monopol «aktsiz» narxlarini va transport tariflariga,
xizmatlarga, aloqaga boshqa qator tovarlarga narxlarni, bojxona tariflarini
belgilaydi. Davlatning narxga ta`sir etish shakllaridan biri – bu davlatning ishlab
6

emas deb hisoblaydilar.Ularning kontseptsiyasiga ko`ra umumiqtisodiy muvozanat
asosida J.B.Seyning «bozor qonuni» yotadiga, unga ko`ra taklif etilgan tovar
o`zida talabni yuzaga keltiradi, ya`ni ma`lum xajmda ishlab chiqarilgan tovarlar
avtomatik tarzda yaratilgan tovarlar qiymatiga mos daromadni keltiradi, faqatgina
ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish lozim bo`ladi. Bu qonun noaniq bo`lgan
taklifdan, ya`ni tovarlarni sotishdan olingan barcha daromadlar, albatda boshqa
tovarlarni sotib olishga sarflashdan kelib chiqadi. Agar daromadning bir qismi
tovarlarni sotib olishga sarf etilmasachi, u holda ja`mi taklif va ja`mi talab
o`rtasidagi muvozanatni buzilishiga olib keladi. Sey qonuni qo`shimchalari
yuqoridagi muammoni xal etish uchun quyidagilarni taklif etadi: ushbu
muvozanatni foiz stavkalari, ish haqlarini o`zgarishi va narx darajasini o`zgarishi
orqali o`zini-o`zi tartibga soladi. Klassik siyosiy iqtisodchilarning fikriga ko`ra bu
ko`rsatkichlarning moslashuvchanligi bozorda talab va taklif muvozanatini
ta`minlaydi va shu yo`l bilan bozor mexanizmi milliy iqtisodiyot darajasida yuzaga
keladigan nomuvofiqlikni bartaraf etadi. Davlat aralashuvi kerak bo`lmay qoladi.
20 yillarning oxiri va 30 yillarning boshida XX asrlik kapitalistik iqtisodiyot kuchli
va uzoq muddatli makroiqtisodiy tengsizlik bilan to`qnashdi (inqiroz 1929-1933
y.). 100 yil muqaddam shakllangan Klassik siyosiy iqtisod XX asrning 30 yillarida
bo`lgan inqiroz jarayonlarini tushuntirib berishga ojizlik qildi. Dj. Keyns ushbu
holatni yoritishga xarakat qildi. Keynsning fikricha ja`mi talab (xarajat) 4 qismdan
tashkil topadi: 1. Shaxsiy iste`mol 2. Investitsiya iste`moli (xususiy va davlat
investitsiyasi) 3. Davlat xarajatlari 4. Sof eksport Keynsning makroiqtisodiy
muvozanat nazariyasi jam`garish va investitsiya tengligidan kelib chiqadi.
Jam`garish deyilganda shaxsiy iste`moldagi daromad va xarajat o`rtasidagi farq
tushuniladi. Investitsiya – bu asosiy va aylanma kapitalni o`sishiga qo`yiladigan
kapital qo`yilmadir. Jam`garish investitsiyaning manbai hisoblanadi. Bu yerda
butun iqtisodiyot darajasidagi investitsiya nazarda tutilib, moliyaviy aktivlar
hisobga olinmaydi. Jam`garish investitsiya bilan mos tushmasligi mumkin. Gap
shundaki jam`garish bir iqtisodiy agent tomonidan amalga oshirilsa, investitsiya
boshqa bir agent tomonidan amalga oshirilishi mumkin.Misol uchun aholining
jam`garmalari bo`yicha.Agar jam`garish investitsiyadan ko`p bo`lsa, u holda
maxsulotning bir qismi iste`mol etilmayotganini bildiradi, tovar-xom ashyo
zaxirasi oshishiga olib keladi. Talabning qisqarishi ishlab chiqaruvchilarni
maxsulot xajmini qisqartirishlariga majbur etadi.Agar jam`garaish investitsiyadan
kam bo`lsa, uholda teskari jarayon kuzatiladi. Klassik muvozanat modelidan
Keyns modelining farqi quyidagilarni ma`lum qiladi: 1. Klassik modelida bank
protsenti va narx egiluvchanligi holatidan sezilarli darajadagi o`zoq muddatli
ishsizlikni namoyon bo`lishi mumkin emas.Keyns modelida jam`garish va
investitsilar tengligiga asoslanadi, bu esa to`liq bo`lmagan ishsizlik sharoitida ham
11

Fanning maqsadi - davlat va bozor mexanizmlarining o`ziga xos xususiyatlarini
yoritishdir. Ular hayotda aralash va o`zaro aloqadorlikda uchraydi. Ularning
optimal aloqadorlikda bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Fanning vazifasi
iqtisodiyotni boshqarishda bozor munosabatlari bilan birgalikda davlat
mexanizmini qabul qilgan sohalarni va shakllarini ko`rsatish, iqtisodiyotni
boshqarishda davlatning o`rni haqidagi turli kontseptsiyalarni tahlil etishdir. Bozor
– insoniyat taraqqiyotining buyuk yutuqlaridan biridir. Uning rivojlanishi uzoq
yo`lni bosib o`tgan: bu jarayon kichik-kichik ishlab chiqaruvchilar bilan
iste`molchilar o`rtasidagi aloqalar sifatidagi oddiy shakllaridan boshlab to
zamonaviy ishlab chiqarish faoliyatining barcha shakllari, jamiyat iqtisodiy
sub`ektlari o`rtasidagi rivojlangan iqtisodiy munosabatlari, ijtimoiy maxsulotni
yaratishdan to uni iste`mol etishgacha bo`lgan davrni qamrab oladi. Bozor – bu
turli ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish ko`rinishidagi faoliyatlarni
muvofiqlashtiruvchi murakkab mexanizmdir. Bunda ijtimoiy mehnat taqsimoti va
xususiy mulkchilik bozorni hal etuvchi shartlari bo`lib hisoblanadi. Bozor
iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari, ishlab chiqaruvchilarning
moddiy manfaatdorliklari raqobatga undovchi asosiy kuch bo`lib hisoblanadi.
Ma`lumki, bozorning muxim elementi bu narx va uning darajasi bo`lib, bu ishlab
chiqaruvchi uchun ham, tadbirkor uchun ham va xaridor uchun ham muhim
ko`rsatkich hisoblanadi. Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va haridorlarni qaror
qabul qilishlarida egiluvchanlik va moslashuvchanlik jixatlarini yuqori ekanligi
bilan tavsiflanadi. Bozor ishlab chiqaruvchi va iste`molchi o`rtasidagi aloqalarni
bo`glaydi. Tarmoqlar o`rtasida resurslarni samarali taqsimlanishida, talab va taklif
mutanosibligini ta`minlashda bozor mexanizmi qulaydir. Jamiyat iqtisodiyotining
rivojlanishida, ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning
kengayishida, iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o`rtasidagi aloqalarni tartibga solish
kabi iqtisodiy jarayonlarda bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari
chegaralanganligi namoyon bo`ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelgan iqtisodiy
inqiroz davri qarama-qarshiliklarini misol keltirish mumkin. 1929-1933 yillarda
sodir bo`lgan jahon iqtisodiy inqirozi yaqqol misol bo`la oladi. Bozor mexanizmi
bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonining vazifalari mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin raqobat asosida ishlab
chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk doirasida o`smoqda, balki
jamoa (aktsionerlik)va boshqa mulkchilik shakllarining o`rni ham oshib bormoqda.
Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o`z zimmasiga olishga, ularni
rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo`lmoqda. Masalan: temir yo`l,
telegraf, pochta, mudofaa va h.k. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan ijtimoiy
vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba`zi
faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tu`giladi. Bu, avvalam bor,
16

unda Markaziy bank taklifni barqaror saqlab qolgan holda jami talab ham barqaror
bo`ladi. Shunday qilib, bank zaxiralarining o`sish sur`atlarini va pul taklifini
boshqarish Markaziy bankning muhim vazifasi bo`lishi lozim.Bundan davlatning
jami talabni boshqarish buyicha ikki siyosati, ya`ni fiskal va kreditpul siyosatlari
kelib chiqadi. Iqtisodiyotni boshqarishning monetar yondashuviga muvofiq bozor
mexanizmi kamchiliklarini to``grilash emas, balki uning ishlashi uchun eng yuksak
darajada barqaror moliyaviy sharoitlarni ta`minlash muhim vazifa hisoblanadi.
Ushbu maqsadda pul birligi xarid kuchi va valyuta kursi barqarorligi ular uchun
muhim jihatlardir. Shuning uchun ular fiskal siyosatning resurslarni qayta
taqsimlash va barqarorlashtirish vositasi sifatidagi ahamiyatiga kam e`tibor
beradilar.Ularning fikricha, siqib chiqarish effekti sababli fiskal siyosat mutlaqo
yaramaydi. Ular quyidagicha fikr yuritadilar: davlat obligatsiyalar sotibya`ni pulni
aholidan qarzga olib, byudjet kamomadini hosil qiladilar. Bunda davlat fondlar
uchun xususiy biznes bilan raqobatli kurashga kirishadi. Shu tariqa davlat qarzlari
pulga bo`lgan talabni kengaytiradi, foiz stavkasini oshiradi va, demak, ko`p
miqdordagi xususiy kapital mabla`glarni siqib chiqaradi, aks holda ular foydali
bo`lar edi.Demak, monetarchilar fikricha, byudjet kamomadining jami xarajatlarga
bo`lgan ta`siri pirovard natijasini oldindan aytib bo`lmaydi yoki u sezilmaydi.
Agar kamomad yangi pullarni muomalaga chiqarish bilan qoplansa, siqib chiqarish
effekti sodir bo`lmasligi mumkin va kamomaddan so`ng iqtisodiy faoliyatning
kengayishi yuz berishi mumkin. Ammo bunday kengayish faqat qo`shimcha pullar
yaratish tufayligina amalga oshadi.Monetarizm nazariyasiga muvofiq iqtisodiy
beqarorlik aksariyat hollarda iqtisodiyotning ichki o`zgaruvchanligiga nisbatan
noto``gri pul-kredit boshqarilishi tufayli yuzaga keladi: birinchidan, o`zgaruvchan
vaqt laglari mavjudligi.U shuni bildiradiki, bunda pul-kredit ta`siri bevosita
berilsa-da, pul taklifidagi o`zgarishlar nominal SMMga uzoq va noma`lum vaqt
orali`gidan so`ng ta`sir ko`rsatadi.Shuning uchun vaqt lagining noma`lum
muddatida, monstarchilar fikricha, iqtisodiyotni davriy (tsiklik) yuksalish va
pasayishga moslashtirish uchun diskret pul-kredit siyosatidan foydalanish aksincha
samara berishi va davriy (tsiklik) tebranishlarni kuchaytirishi mumkin.
Ikkinchidan, Federal zaxira tizimi foiz stavkasini barqarorlashtirishga urinib,
iqtisodiyotni beqarorlashtirish va inflyatsiya jarayonlarining kuchayishiga olib
kelishi mumkin.Shuning uchun monetarchilar hukmron pul-kredit muassasalari
foiz stavkasini barqarorlashtirish o`rniga pul taklifi o`sishi sur`atlarini
barqarorlashtirishlari zarur, degan xulosaga keldilar. Bunga bo`gliq holda M.
Fridman monetar qoidalarni qonun yo`li bilan belgilash taklifi bilan chiqdi, unga
ko`ra pul taklifi har yili YaMM o`sishi mumkin bo`lgan sur`atda oshishi, ya`ni pul
taklifi barqaror ravishda yiliga 3-5%ga kengayishi, lozim. Demak, monetarchilar
fikriga ko`ra, pul taklifini berilgan sur`atda doimiy ravishda oshirib borish,
4

Iqtisodiyotni tartibga solishda monetaristik nazariya va siyosat

Купить