Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	265.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Iqtisodiyotning davlat sektori - hozirgi holati va rivojlanish muammolari

rag’batlantirishga erishdi. Bu holat davlat sektorining iqtisodiy muvozanatni
tiklashdagi o’rni naqadar muhimligini yana bir bor tasdiqladi.
Biroq davlat sektori faoliyatini faqat ijobiy jihatlar bilan baholash to’g’ri
bo’lmaydi. Davlatning haddan tashqari aralashuvi, resurslarning noto’g’ri
taqsimlanishi, samarasizlik va korrupsiya xavfi – bu omillar iqtisodiy o’sish uchun
jiddiy to’siq bo’lishi mumkin. Shu bois, zamonaviy iqtisodiy yondashuvlarda
davlat sektori faoliyati doimiy ravishda isloh qilinishi, samaradorlik, ochiqlik va
hisobdorlik tamoyillari asosida tashkil qilinishi kerakligi ta’kidlanmoqda.
Xulosa qilib aytganda, davlat sektori iqtisodiy barqarorlik va rivojlanishda
asosiy ustunlardan biridir. Uning faoliyati strategik boshqaruv, raqamli
transformatsiya, ijtimoiy himoya va makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash kabi
ustuvor vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Shu asosda
O’zbekiston ham o’z davlat sektorini zamon talablari asosida yangilash, xususiy
sektor bilan muvozanatli aloqalar o’rnatish orqali iqtisodiy taraqqiyotga barqaror
turtki bera oladi.
O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektorining hozirgi holati
O’zbekiston iqtisodiy tizimi bozor munosabatlariga o’tish jarayonida davlat
sektorining yetakchi o’rni saqlanib qolayotgan tizimlardan biridir. So’nggi yillarda
davlat ishtirokidagi korxonalarning faoliyati bosqichma-bosqich qayta ko’rib
chiqilmoqda, ularni isloh qilish va xususiylashtirish jarayonlari jadallashmoqda.
Shu bilan birga, ularning mamlakat iqtisodiy hayotidagi roli hozirda ham sezilarli
darajada yuqoriligicha qolmoqda.
O’zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi, Davlat aktivlarini
boshqarish agentligi hamda Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2024-
yil boshiga kelib, mamlakatda 2 000 dan ortiq davlat ishtirokidagi yirik va o’rta
korxonalar faoliyat yuritmoqda. Bu korxonalar, asosan, energetika (gaz va elektr
energiyasi), transport (temiryo’l, aviatsiya, yo’l qurilishi), kimyo, metallurgiya,
tog’-kon, bank va moliya xizmatlari sohalarida jamlangan. Shuningdek, sog’liqni
saqlash, ta’lim, kommunal xizmatlar kabi ijtimoiy sohalarda ham davlat sektori
asosiy xizmat ko’rsatuvchi sifatida faoliyat yuritmoqda.
23

kelmasligi kuzatiladi. Ko’plab korxonalarning xarajatlarida ortiqcha byurokratik
jarayonlar, ortiqcha shtatlar va resurslarning noto’g’ri taqsimlanishi mavjud.
Masalan, ba’zi korxonalarning xarajatlari daromadlaridan yuqori bo’lishi
natijasida, davlat byudjetidan qo’shimcha subsidiyalar yoki imtiyozlar orqali
moliyaviy qo’llab-quvvatlash zarurati tug’iladi.
Bundan tashqari, davlat sektori va xususiy sektor o’rtasida raqobat
muvozanati hali to’liq shakllanmagan. Davlat korxonalari ko’plab hollarda
eksklyuziv huquqlar, preferensiyalar va soliq imtiyozlariga ega bo’lganligi sababli,
xususiy sub’yektlar bilan adolatli raqobat sharoiti buziladi. Bu holat esa bozor
ishtirokchilari o’rtasida teng sharoitlar yaratilmasligiga olib keladi.
Shuningdek, 2021–2024 yillar davomida davlat sektori faoliyatini isloh
qilish, xususan, xususiylashtirish jarayonlari bosqichma-bosqich amalga
oshirilmoqda. Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan ishlab chiqilgan
“Davlat ishtirokidagi korxonalarni transformatsiya qilish dasturi” asosida 600 dan
ortiq korxona sotuvga chiqarilgan yoki restrukturizatsiyadan o’tkazilgan. Bu
jarayonda investorlar uchun ochiqlik, baholash mezonlarining shaffofligi,
moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarga muvofiqligi talab etilmoqda. 13
Ayni vaqtda, 2022-yildan boshlab “Xalq mulki portali” orqali davlat
korxonalarining moliyaviy holati, sof foydasi, soliq to’lovlari, dividend siyosati,
menejment tarkibi haqidagi ma’lumotlar ochiq e’lon qilinmoqda. Bu holat davlat
sektorining faoliyatini jamoatchilik nazorati ostiga olishga xizmat qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektori hozircha
asosiy tayanch ustunlardan biri bo’lib qolmoqda. U mamlakat iqtisodiy xavfsizligi,
barqarorlik va ijtimoiy sohalarning uzluksiz ishlashini ta’minlashda muhim rol
o’ynaydi. Shu bilan birga, mavjud muammolarni hal qilish va jahon andozalariga
moslashtirish yo’lida jiddiy islohotlar va transformatsion choralar amalga
oshirilishi talab etiladi. Davlat sektori zamonaviy iqtisodiy realiyalar va raqobat
sharoitlariga moslashgan, samarali, ochiq va professional tizimga aylanishi lozim.
13
Rixsieva O., Asqarov D. – Iqtisodiyotda davlat ishtiroki. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021.
25

sohalarda nazorat, tartibga solish va strategik boshqaruv funksiyalarini bajaradi.
Masalan, Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
qo’mitasi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi huzuridagi agentliklar, Soliq
qo’mitasi, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi kabi tuzilmalar davlat sektorining
maqsadli va tartibli ishlashini ta’minlaydi.
Davlat sektori boshqaruvi asosan markazlashgan va mahalliy darajadagi
boshqaruv tizimlariga bo’linadi. Markaziy darajadagi boshqaruv Vazirlar
Mahkamasi, tegishli vazirliklar va agentliklar orqali amalga oshiriladi. Ular davlat
mulkini boshqarish, investitsiya loyihalarini muvofiqlashtirish, islohotlarni amalga
oshirish, budjet mablag’larining maqsadli ishlatilishini nazorat qilish kabi
funksiyalarni bajaradi. Mahalliy darajadagi boshqaruv esa viloyat, tuman va shahar
hokimliklari, ularning huzuridagi iqtisodiy bo’limlar orqali olib boriladi. Mahalliy
boshqaruv organlari davlat dasturlarini joylarda amalga oshirish, aholi ehtiyojlarini
o’rganish va ularni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlarni
ishlab chiqish bilan shug’ullanadi.
So’nggi yillarda O’zbekistonda davlat sektorini isloh qilish, uning faoliyatini
optimallashtirish, davlat ishtirokidagi korxonalarni xususiylashtirish va
samaradorlikni oshirish bo’yicha keng ko’lamli islohotlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan, 2020–2024-yillarga mo’ljallangan davlat mulkini boshqarish
strategiyasiga muvofiq, 1000 dan ortiq davlat aktivlari xususiy sektor ixtiyoriga
o’tkazildi. 2022-yilda esa davlat ishtirokidagi 25 ta yirik kompaniya
transformatsiya qilish uchun alohida dastur asosida tanlab olindi. Bu islohotlar
davlat sektorining ortiqcha yukini kamaytirish, bozor raqobatini rivojlantirish va
samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi.
Davlat sektori faoliyatida zamonaviy boshqaruv tamoyillarining qo’llanilishi
ham muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda strategik rejalashtirish, korporativ
boshqaruv, hisobotdorlik, shaffoflik, natijaga yo’naltirilgan yondashuv kabi
boshqaruv uslublari joriy etilmoqda. Davlat sektorida raqamli boshqaruv tizimlari,
elektron hisobotlar, yagona moliyaviy platformalar faol joriy etilmoqda. Bu esa
12

auditdan o’tish, jamoatchilikka ochiq yillik hisobotlar taqdim etish va korxona
faoliyatida “ochiqlik va javobgarlik” tamoyillarini kuchaytirish talab etilmoqda.
2023-yilda Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan o’tkazilgan
tahlillarga ko’ra, DIKlar umumiy daromadining atigi 12–15 foizigina sof foyda
sifatida shakllanmoqda, bu esa ularning rentabellik darajasining pastligidan dalolat
beradi. Boshqa tomondan, ayrim kompaniyalar (masalan, “UzAuto Motors” yoki
“O’ztemiryo’lyo’lovchi”) eksport salohiyati va daromad keltirish qobiliyati
bo’yicha ijobiy natijalarni ko’rsatmoqda. Shu jihatdan davlat korxonalarining ichki
tarmoqlarda samaradorligi pastroq, eksportga yo’naltirilgan faoliyati esa nisbatan
yuqori daromad keltirmoqda.
2.2.1-rasm. Davlat xarajatlarining tarmoq bo‘yicha taqsimoti – davlat
byudjeti qanday sohalarga sarflanishini aks ettiradi. 9
DIKlarning samaradorligini oshirish uchun quyidagi chora-tadbirlar taklif
etilmoqda:
Zamonaviy korporativ boshqaruv tizimlarini joriy etish
Ijtimoiy yuklamani kamaytirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
Mahsulot va xizmatlarning bozor talablariga moslashtirilgan marketing
strategiyalarini ishlab chiqish
Moliyaviy va texnik jihatdan ishonchli hamkorlarni jalb etish
9
www.economy.gov.uz
18

15. Yo’ldoshev U. – Iqtisodiyot va davlat tartibga solish mexanizmlari. –
Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2023.
Qo’shimcha adabiyotlar:
Moliya vazirligi hisobotlari (yillik)
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari (2017–2024
yillar)
Oliy Majlis palatalari majlislari stenoqrammalari
Davlat aktivlarini boshqarish agentligi nashrlari
Jahon banki va Xalqaro Valyuta Fondi (IMF) O’zbekiston bo’yicha
hisobotlari
Internet manbalari:
1. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Statistika agentligi
2. www.lex.uz – Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi
3. www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
4. www.president.uz – Prezident rasmiy sayti
5. www.mineconomy.uz – Iqtisodiyot va moliya vazirligi
6. www.economy.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyot
yangiliklari
7. www.worldbank.org – Jahon bankining O’zbekiston sahifasi
8. www.imf.org – Xalqaro Valyuta Fondi
9. www.uzreport.news – iqtisodiy yangiliklar
10. www.spot.uz – iqtisodiy tahlillar va ma’lumotlar
33

hisoblanadi. Ularning to’liq xususiylashtirilishi mamlakat manfaatlariga zid
bo’lishi mumkin, chunki strategik tarmoqlar ustidan nazorat yo’qolsa, milliy
xavfsizlik, narxlar barqarorligi va resurslardan samarali foydalanish xavf ostida
qoladi. Shu sababli ham O’zbekiston kabi ko’plab rivojlanayotgan mamlakatlarda
davlat ushbu sohalarda yetakchi rolni saqlab qolmoqda. Masalan,
“O’zbekneftgaz”, “O’zenergo”, “Temiryo’l” va boshqa yirik korxonalar bugungi
kunda ham davlat mulkida bo’lib, strategik boshqaruv doirasida ishlamoqda.
To’rtinchidan, davlat sektori mehnat bozori va bandlik siyosatini amalga
oshirishda muhim omil hisoblanadi. Ayniqsa, mehnatga layoqatli aholining katta
qismini ish bilan ta’minlash zarur bo’lgan mamlakatlarda davlat sektori asosiy ish
beruvchi sifatida maydonga chiqadi. Bu, ayniqsa, qishloq hududlarida va iqtisodiy
jihatdan kam rivojlangan mintaqalarda dolzarb masaladir. Davlat sektoriga tegishli
muassasalar va korxonalar orqali aholi bandligi saqlanib qoladi, bu esa ijtimoiy
barqarorlikni mustahkamlashda asosiy vositalardan biridir. Masalan, 2022-yil
holatiga ko’ra, O’zbekiston mehnat bozorida davlat sektorining ulushi taxminan 26
foizni tashkil etgan. Bu degani, har to’rtinchi ish o’rni davlat sektori orqali
yaratilgan.
Beshinchidan, davlat sektori regional nomutanosibliklarni kamaytirishda
ham muhim rol o’ynaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy investorlar odatda
foydali va aholi zich yashaydigan hududlarga intiladi. Biroq iqtisodiy rivojlanishda
barcha hududlarning teng ishtirok etishini ta’minlash uchun davlat sektorining
aralashuvi zarur bo’ladi. U qoloq yoki rivojlanmagan hududlarga infratuzilma
loyihalarini olib kirish, ijtimoiy muassasalar qurish, sanoatni rivojlantirish orqali
bu hududlarda yashovchi aholi uchun teng imkoniyatlar yaratadi. Masalan,
O’zbekistonning Qoraqalpog’iston Respublikasi, Surxondaryo, Jizzax, Sirdaryo
viloyatlarida davlat investitsiyalari hisobidan ko’plab yirik loyihalar amalga
oshirilmoqda, bu esa iqtisodiy rivojlanishda hududiy muvozanatni shakllantirishga
xizmat qiladi.
Oltinchidan, davlat sektori favqulodda vaziyatlarga javob berishda yetakchi
rolni o’ynaydi. Pandemiya, tabiiy ofatlar, moliyaviy inqirozlar, global narxlar
9

investitsion faoliyati, byudjet xarajatlari va infratuzilma loyihalari orqali umumiy
iqtisodiy faollikni qo’llab-quvvatlaydi. Masalan, O’zbekistonda 2020–2021-
yillarda pandemiya davrida davlat byudjeti hisobidan sog’liqni saqlash, ijtimoiy
himoya, aholini qo’llab-quvvatlashga yo’naltirilgan mablag’lar keskin oshirildi. Bu
jarayonda davlat sektori inqirozning salbiy oqibatlarini yumshatishda muhim
vosita bo’ldi.
Ikkinchidan, davlat sektori ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda asosiy
rolni o’ynaydi. Ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, sport, kommunal xizmatlar
kabi sohalar asosan davlat tomonidan moliyalashtiriladi yoki davlat sektoriga
tegishli muassasalar orqali tashkil etiladi. Ushbu sohalarda xususiy sektorning
ishtiroki odatda past bo’lib, ularning asosiy yukini davlat o’z zimmasiga oladi. Bu
esa ijtimoiy adolatni ta’minlash, aholining turmush sifatini oshirish va mehnat
resurslarini rivojlantirish uchun muhim zamin yaratadi. 2023-yil yakunlariga ko’ra,
O’zbekiston Respublikasi byudjetining 54 foizi ijtimoiy sohaga yo’naltirilgan
bo’lib, bu davlat sektorining bu yo’nalishdagi ustuvorligini yaqqol ko’rsatadi.
1.2.1-rasm. Davlat sektori bandlikdagi ulushi – qaysi sektor qancha
ishchi kuchini band qilganini aniqlashtiradi. 4
Uchinchidan, davlat sektori strategik tarmoqlarni nazorat qilish orqali
iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlaydi. Energetika, transport, aloqa, mudofaa, tabiiy
resurslardan foydalanish kabi sohalar iqtisodiyotning “tayanch nuqtalari”
4
https://files09.oaiusercontent.com/file
8

KIRISH
Bugungi globallashuv va iqtisodiy integratsiya jarayonlari sharoitida milliy
iqtisodiyotlarning barqaror va izchil rivojlanishi davlatning iqtisodiy faoliyatdagi
ishtirokini ilmiy asosda tashkil etishni talab qilmoqda. Ayniqsa, bozor
iqtisodiyotiga o’tish davrida iqtisodiyotning davlat sektori o’ziga xos strategik
ahamiyat kasb etadi. Davlat sektori nafaqat asosiy strategik tarmoqlarni
boshqarish, balki ijtimoiy xizmatlar, bandlik va infratuzilmani rivojlantirish orqali
iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. O’zbekiston
Respublikasida davlat sektori hozirgi paytda keng islohotlar bosqichini boshdan
kechirmoqda. Aynan shunday sharoitda iqtisodiyotda davlat sektorining hozirgi
holatini chuqur tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni hal etish
yo’llarini ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy masala sifatida namoyon bo’ladi. 1
Mazkur kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, iqtisodiyotni
modernizatsiya qilish, uning raqobatbardoshligini oshirish, samaradorligini
kuchaytirish jarayonlarida davlat sektorining roli, funksiyalari va islohoti
yuzasidan kompleks yondashuv talab etiladi.
Kurs ishining maqsadi – O’zbekiston iqtisodiyotidagi davlat sektorining
hozirgi holatini chuqur tahlil qilish, uning asosiy muammolarini aniqlash hamda
takomillashtirish bo’yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan
iborat.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
davlat sektori tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o’rnini nazariy jihatdan
asoslash;
O’zbekiston iqtisodiyotidagi davlat sektorining rivojlanish bosqichlari va
hozirgi holatini o’rganish;
mavjud tizimdagi muammolar va ularning kelib chiqish sabablarini aniqlash;
xorijiy tajriba asosida solishtirma tahlillar o’tkazish;
1
Karimov I.A. – O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 1997.
2

tebranishi kabi favqulodda holatlarda aynan davlat sektori zudlik bilan zarur
resurslarni yo’naltiradi, muhim xizmatlarni ta’minlaydi va iqtisodiy tizimni
qo’llab-quvvatlaydi. Masalan, 2020-yilda COVID-19 pandemiyasi davrida xususiy
tibbiyot tizimi to’liq band bo’lgan paytda, davlatga qarashli shifoxonalar,
poliklinikalar va tibbiyot muassasalari pandemiyaga qarshi kurashning bosh
tayanchi bo’ldi. Shu bilan birga, davlat byudjetidan ko’rilgan zararlarni qoplash,
subsidiyalar ajratish va iqtisodiy barqarorlikni saqlash bo’yicha ko’plab choralar
ko’rildi.
Bundan tashqari, davlat sektori innovatsiyalar va ilg’or texnologiyalarni
joriy qilishda ham tashabbus ko’rsatmoqda. Ko’plab mamlakatlarda ilmiy-tadqiqot
institutlari, texnoparklar, startaplarni qo’llab-quvvatlash fondlari davlat sektori
doirasida tashkil etilgan. O’zbekistonda ham "InnoTex", "Yoshlar texnoparki",
"Digital Uzbekistan" loyihalari davlat sektori ko’magida rivojlanmoqda. Bu esa
davlatning nafaqat iqtisodiy, balki ilmiy-texnologik taraqqiyotdagi rolini ham
ifodalaydi.
Xulosa qilib aytganda, davlat sektori zamonaviy iqtisodiy tizimda ko’p
qirrali, strategik va ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan institut hisoblanadi. Uning
vazifalari nafaqat iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilash, balki fuqarolarning hayot
sifatini oshirish, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, global va mahalliy inqirozlarga
qarshi tura olish salohiyatini kuchaytirishga qaratilgan. Davlat sektori samarali
boshqarilgan taqdirdagina u bozor iqtisodiyotini to’ldiruvchi, raqobat muhitini
mustahkamlovchi va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi kuchga aylanadi. 5
1.3. Davlat sektori faoliyatining shakllari va boshqaruv tizimi
Davlat sektori faoliyati turli shakllarda va darajalarda tashkil etiladi. Bu
sektor davlat mulkiga asoslangan korxonalar, muassasalar, agentliklar va byudjet
tashkilotlari orqali faoliyat yuritadi. Ularning boshqaruv tizimi, moliyalashtirish
manbalari, huquqiy maqomi va iqtisodiy roliga qarab farqlanadi. Davlat sektori
tarkibiga kiruvchi tuzilmalar iqtisodiyotning barcha sohalarida — sanoat, transport,
5
G‘ulomov S.S., Xakimov N.A. – Iqtisodiy nazariya. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2018.
10

xususiylashtirish jarayonlarini bosqichma-bosqich amalga oshirish, samaradorlikni
oshirishga qaratilgan islohotlar olib borilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, davlat sektori – bu iqtisodiy xavfsizlikni
ta’minlovchi, ijtimoiy adolat tamoyillarini amalga oshiruvchi va muhim strategik
sohalarda davlat ishtirokini ifodalovchi tizimdir. Uning shakllanishi tarixiy va
global tajriba asosida kechgan bo’lib, har bir davlat o’zining siyosiy tuzilmasi,
iqtisodiy darajasi va ijtimoiy ehtiyojlariga qarab bu sektorni tashkil etadi va
rivojlantiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlar, xususan O’zbekiston uchun esa davlat
sektori hali uzoq yillar davomida barqaror taraqqiyot va ijtimoiy himoya kafolati
bo’lib qoladi. 3
1.2. Davlat sektorining asosiy vazifalari va iqtisodiy jarayondagi roli
Davlat sektori zamonaviy iqtisodiy tizimda ko’plab muhim funksiyalarni
bajaradi. U nafaqat iqtisodiy o’sishni ta’minlashda, balki ijtimoiy tenglikni
saqlashda, barqarorlikni ta’minlashda va muhim strategik sohalarni rivojlantirishda
ham hal qiluvchi o’rin egallaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat
sektori iqtisodiyotdagi ayrim kamchiliklar va nosozliklarni yumshatish, xususiy
sektor qamrab olmaydigan sohalarda faoliyat yuritish, ishsizlik va ijtimoiy himoya
kabi muammolarni hal etishda muhim vositadir. Davlat sektorining vazifalarini
umumlashtirgan holda, uni quyidagi asosiy yo’nalishlarda ko’rib chiqish mumkin:
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, muhim
strategik tarmoqlarni nazorat qilish, bandlikni qo’llab-quvvatlash, regional
muvozanatni saqlash va favqulodda vaziyatlarga javob berish.
Birinchidan, davlat sektori iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy
mexanizmlardan biri sifatida qaraladi. Bozor iqtisodiyoti o’z mohiyatiga ko’ra
tsiklik xususiyatga ega bo’lib, u rivojlanish, inqiroz, tiklanish va o’sish
bosqichlarini o’z ichiga oladi. Shu jarayonda ayrim vaqtlarda iqtisodiyotda
pasayish, ishsizlik, talabning keskin tushishi, xususiy sektorning faolligining
kamayishi kabi holatlar yuzaga keladi. Bunday sharoitlarda davlat sektori o’zining
3
Jo‘rayev O. – O‘zbekiston iqtisodiyotining davlat sektori: muammolar va takliflar. – Toshkent, 2020.
7

energetika, aloqa, qishloq xo’jaligi, sog’liqni saqlash, ta’lim va boshqa
tarmoqlarda faoliyat yuritadi. Bu shakllar davlatning bevosita boshqaruvi ostida
yoki ishtirokida amalga oshiriladi.
Davlat sektori faoliyatining eng keng tarqalgan shakllaridan biri bu davlat
korxonalari hisoblanadi. Bu korxonalar davlat tomonidan to’liq yoki ustav
kapitalining nazorat paketi orqali boshqariladi. Ular iqtisodiy jihatdan mustaqil,
lekin ijtimoiy mas’uliyatli bo’lgan tashkilotlar bo’lib, davlat strategiyasini hayotga
tatbiq etishda muhim rol o’ynaydi. Davlat korxonalari odatda energetika (masalan,
“O’zbekenergo”), yoqilg’i sanoati (masalan, “O’zbekneftgaz”), transport (masalan,
“O’zbekiston temir yo’llari”) kabi strategik tarmoqlarda faoliyat yuritadi. Bunday
korxonalarning maqsadi nafaqat foyda olish, balki umumiy iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash, ijtimoiy vazifalarni bajarishdir. 6
Yana bir muhim shakl bu davlat muassasalari bo’lib, ular asosan ijtimoiy
xizmat ko’rsatish — sog’liqni saqlash, ta’lim, madaniyat, sport, fan va tadqiqot
sohalarida faoliyat yuritadi. Ular asosan davlat byudjeti mablag’lari hisobidan
moliyalashtiriladi va foyda olish maqsadida ishlamaydi. Ularning faoliyati
qonunlar asosida tartibga solinadi va jamoatchilik manfaatlariga xizmat qiladi.
Masalan, davlat oliy o’quv yurtlari, maktablar, tibbiyot muassasalari, teatrlar,
kutubxonalar shular jumlasidandir.
Shuningdek, davlat ishtirokidagi kompaniyalar — aksiyadorlik jamiyatlari
yoki mas’uliyati cheklangan jamiyatlar shaklida faoliyat yurituvchi subyektlar
mavjud. Bu shakl xususiy va davlat kapitalining uyg’unlashuvini ifodalaydi.
Davlat bu korxonalarda ulushga ega bo’lib, strategik boshqaruvga ta’sir qiladi,
lekin ular bozor qonuniyatlariga asoslangan tarzda mustaqil iqtisodiy faoliyat
yuritadi. Masalan, “UzAuto Motors”, “Aloqabank”, “O’zmilliybank”,
“O’ztransgaz” kabi tashkilotlar davlat ishtirokidagi kompaniyalarga misol bo’la
oladi.
Davlat sektori faoliyatini muvofiqlashtirish va samaradorligini oshirish
maqsadida turli davlat agentliklari va qo’mitalari faoliyat yuritadi. Ular muayyan
6
Nazarov B.Q. – Davlat moliyasini boshqarish. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2019.
11

2023-yil yakunlariga ko’ra, davlat ishtirokidagi korxonalar yalpi ichki
mahsulot (YAIM)ning qariyb 35 foizini ta’minlagan. Energetika sohasida bu
ko’rsatkich yanada yuqori: elektr energiyasi ishlab chiqarish va taqsimlash
bozorining 90 foizidan ortig’ini davlat tashkilotlari egallaydi. Masalan,
“O’zbekneftgaz”, “O’zkimyosanoat”, “O’zmetkombinat”, “O’zavtosanoat”,
“O’ztemiryo’l”, “O’zbekiston Havo Yo’llari” va boshqa yirik davlat korxonalari
nafaqat milliy iqtisodiyotda, balki Markaziy Osiyo mintaqasida ham strategik
ahamiyatga ega hisoblanadi.
2.2.2-rasm. Davlat sektori daromadlarining asosiy manbalari – davlat
byudjetining asosiy daromad yo‘nalishlarini ko‘rsatadi. 12
Davlat sektori mehnat bozorida ham muhim rol o’ynaydi. U minglab
fuqarolarning doimiy ish joyi bilan ta’minlanishiga imkon bermoqda. 2023-yilda
davlat sektori orqali band bo’lganlar soni 1,1 million kishidan ortiq bo’lib, bu
umumiy rasmiy bandlikning 18 foizini tashkil etdi. Sog’liqni saqlash, ta’lim va
davlat boshqaruvi tizimlarida esa bu ko’rsatkich yanada yuqoridir.
Shu bilan birga, davlat sektori faoliyatida qator muammolar ham mavjud.
Jumladan, ko’plab DIKlarda moliyaviy samarasizlik, eskirgan texnologiyalar,
ishchi kuchining past malakasi, menejmentning zamonaviy yondashuvlarga mos
12
www.mineconomy.uz
24

chiqarilishi rejalashtirilgan. Bu esa davlat sektorining hajmini kamaytirish, xususiy
kapitalning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ishtirokini oshirish va bozor
mexanizmlarini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, davlat sektori kelajakda raqamli texnologiyalar bilan
uyg’unlashgan yangi boshqaruv modeliga o’tishi kutilmoqda. Elektron boshqaruv
tizimlari, sun’iy intellekt asosidagi tahlil platformalari, avtomatlashtirilgan xarajat
monitoringi tizimlari joriy etilishi orqali davlat korxonalarining moliyaviy
samaradorligini oshirish, korrupsion xavflarni kamaytirish, xarajatlar shaffofligini
ta’minlash maqsad qilingan. Jumladan, 2024-yilda O’zbekiston byudjeti xarajatlari
bo’yicha “Ochiq byudjet” platformasining yangi talqini ishga tushiriladi va bunda
davlat sektori korxonalarining har bir xarajati real vaqt rejimida jamoatchilik
nazoratiga ochiq bo’ladi.
Yana bir muhim yo’nalish – davlat sektori va xususiy sektor o’rtasidagi
hamkorlikni kuchaytirish (PPP – public-private partnership) hisoblanadi. Ushbu
model orqali davlat muhim infratuzilma yoki ijtimoiy loyihalarni boshlaydi, biroq
uni amalga oshirishda xususiy sheriklarni jalb etadi. Bunday yondashuv nafaqat
byudjet yukini kamaytiradi, balki xizmat ko’rsatish sifati va samaradorligini ham
oshiradi. Masalan, sog’liqni saqlash, ta’lim, energetika va transport sohalarida
O’zbekistonda 30 dan ortiq yirik PPP loyihalari boshlangan bo’lib, bu tajriba
kelgusida kengaytirilishi rejalashtirilgan. 14
Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda davlat sektorini rivojlantirish
istiqbollari bevosita chuqur va tizimli islohotlarga bog’liq. Bu yo’lda korxonalarni
boshqarish samaradorligini oshirish, moliyaviy intizomni kuchaytirish, raqamli
texnologiyalarni joriy etish, xususiy sektor bilan hamkorlikni yo’lga qo’yish va
xususiylashtirish jarayonlarini izchil davom ettirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu islohotlar orqali davlat sektori samarali, raqobatbardosh va ochiq
iqtisodiyotning ajralmas tarkibiy qismiga aylanishi mumkin. Natijada, O’zbekiston
14
Toshpulatov B.B. – Davlat-xususiy sheriklik asoslari. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2022.
27

Buyuk Britaniyada esa 1980–90-yillarda davlat sektori faoliyatida “New
Public Management” (Yangi jamoatchilik boshqaruvi) yondashuvi joriy qilindi. Bu
yondashuv davlat tashkilotlarini xususiy sektor korxonalari kabi boshqarishni,
ularning samaradorligini o’lchashni, byurokratiyani kamaytirishni va xizmatlar
sifati ustuvor bo’lishini ko’zda tutadi. Ushbu tajriba boshqa davlatlar – Kanada,
Avstraliya, Singapur, Yangi Zelandiya – tomonidan ham muvaffaqiyatli qabul
qilindi.
Xitoy tajribasi esa O’zbekiston uchun o’ziga xos ahamiyatga ega. Xitoyda
davlat sektori transformatsiyasi davlat korxonalarini xususiylashtirish orqali emas,
balki ularni modernizatsiya qilish va bozor mexanizmlariga moslashtirish orqali
amalga oshirildi. Masalan, Xitoyda yirik davlat korxonalari “Davlat aktivlarini
nazorat qilish va boshqarish komissiyasi” (SASAC) orqali yagona strategik
tizimda boshqariladi. Korxonalarga samaradorlik, foyda, eksport hajmi, texnologik
modernizatsiya bo’yicha rejalar yuklanadi va bu rejalar qat’iy nazorat qilinadi. Shu
asosda davlat sektori faoliyati bir tomondan iqtisodiy, ikkinchi tomondan ijtimoiy
vazifalarni bajarmoqda.
Yaponiya va Janubiy Koreyada esa davlat sektori islohotlarida inson
kapitalini rivojlantirish va zamonaviy menejment yondashuvlarini joriy etish
asosiy omil sifatida e’tirof etiladi. Bu davlatlarda davlat xizmatchilari uchun
maxsus tayyorgarlik tizimlari mavjud bo’lib, har bir rahbarning strategik fikrlashi,
moliyaviy tahlil qilish ko’nikmalari va jamoaviy boshqaruv malakalari ustuvor
o’rinda turadi.
Xalqaro tajribalardan kelib chiqib, O’zbekiston davlat sektorini
takomillashtirishda quyidagi yo’nalishlarga alohida e’tibor qaratishi zarur:
Korporativ boshqaruv standartlarini joriy etish: Har bir davlat ishtirokidagi
korxonada direktorlar kengashi faoliyatini mustahkamlash, ular orqali strategik
qarorlar qabul qilishni tizimlashtirish lozim. Shuningdek, mustaqil auditorlar va
kuzatuv kengashlari joriy etilishi korxonalar ustidan nazoratni kuchaytiradi.
Shaffoflik va hisobdorlik tizimini kuchaytirish: Davlat sektoridagi barcha
moliyaviy operatsiyalar ochiq onlayn platformalar orqali jamoatchilikka taqdim
20

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR
FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIY O`SISH”
fanidan
Iqtisodiyotning davlat sektori: hozirgi holati va
rivojlanish muammolari
Mavzusidagi
KURS ISHI

«Himoyadan o’tdi»
Baholandi __________________
«____» _____________ 2024 г .
Qabul qildi:
_____________________________
_____________________________ Bajardi:
II-kurs, 43-22 guruh talabasi
Ilmiy raxbar:
_______ _______________________

Davlat sektorini rivojlantirish istiqbollari va taklif etilayotgan islohotlar
yo’nalishlari
Davlat sektori har qanday mamlakat iqtisodiy tizimida strategik ahamiyatga
ega bo’lgan tarkibiy qism hisoblanadi. Biroq zamonaviy iqtisodiy sharoitlar, bozor
mexanizmlarining kengayishi, raqobat muhitining kuchayishi va globallashuv
davlat sektorining ham moslashuvchan, samarali va innovatsion faoliyat yuritishini
taqozo etmoqda. Shu nuqtai nazardan qaralganda, davlat sektorini rivojlantirish
istiqbollari uning ichki boshqaruv tizimini takomillashtirish, samaradorlikni
oshirish, raqobatbardoshlikni kuchaytirish va xususiy sektor bilan sog’lom
hamkorlikni yo’lga qo’yish orqali bog’liqdir.
Hozirgi kunda O’zbekistonda davlat sektorini isloh qilish bo’yicha aniq va
uzoq muddatli strategik yo’nalishlar belgilangan. 2023–2026 yillarga
mo’ljallangan iqtisodiy rivojlanish strategiyasida davlat ishtirokidagi korxonalarda
korporativ boshqaruvni joriy etish, moliyaviy ochiqlikni ta’minlash, byurokratik
to’siqlarni bartaraf etish, manfaatdorlik va javobgarlik prinsiplarini kuchaytirish
asosiy maqsad qilib olingan.
Davlat korxonalarini modernizatsiya qilish istiqbollari, avvalo, ularni
boshqarishning zamonaviy korporativ tizimlariga o’tkazish orqali bog’liq. Ya’ni,
boshqaruv kengashlari faoliyatini kuchaytirish, mustaqil direktorlar institutini joriy
etish, xalqaro audit va hisobot standartlarini tatbiq etish orqali davlat sektori
korxonalari xususiy kompaniyalar bilan teng sharoitlarda faoliyat yuritishga imkon
topadi. Shu orqali raqobat muhitida faoliyat yuritayotgan davlat korxonalari
moliyaviy intizom, resurslardan oqilona foydalanish, innovatsiyalarni joriy etish va
foydani ko’paytirish yo’lida harakat qilishga majbur bo’ladi.
Davlat sektorini transformatsiya qilishning yana bir muhim yo’nalishi bu —
xususiylashtirish jarayonini bosqichma-bosqich, tizimli va shaffof shaklda amalga
oshirishdir. Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan tuzilgan rejalarga
ko’ra, 2024–2026 yillar oralig’ida bir qator yirik korxonalar — jumladan
“O’zmetkombinat”, “O’zbekneftgaz”, “O’zkimyosanoat”, “O’zavtosanoat” va
“Aloqabank”ning aksiyalari xalqaro investorlar ishtirokida ochiq savdoga
26

XULOSA
O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektori uzoq yillar davomida asosiy
tayanch bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Iqtisodiyotni markazlashtirilgan boshqaruv
asosida yuritish amaliyoti tarixan davlat ishtirokidagi korxonalar va
tashkilotlarning salmog’ini yuqori saqlab kelgan. Mustaqillik yillarida esa bu
tizimni bozor iqtisodiyotiga moslashtirish, isloh qilish, samaradorligini oshirish
zarurati tobora kuchayib bordi. Bugungi kunda davlat sektori iqtisodiyotning
barqaror ishlashini ta’minlovchi, muhim ijtimoiy xizmatlar va infratuzilmalarni
boshqaruvchi, strategik sohalarni nazorat ostida ushlab turuvchi mexanizm sifatida
o’z ahamiyatini saqlab qolmoqda
Mazkur kurs ishida davlat sektorining iqtisodiy tizimdagi o’rni, funksiyalari,
asosiy tamoyillari va zamonaviy rivojlanish tendensiyalari har tomonlama tahlil
qilindi. Shu bilan birga, mavjud muammolar, jumladan, samaradorlikning pastligi,
moliyaviy ochiqlik yetishmasligi, xususiy sektor bilan raqobatda ojizlik,
byurokratik to’siqlar va eskirgan boshqaruv mexanizmlari aniqlandi. Bugungi
kunda O’zbekiston iqtisodiyotining davlat sektori bo’yicha muhim ustuvor
yo’nalishlar sifatida – korxonalarni isloh qilish, ularni bozor tamoyillariga
moslashtirish, moliyaviy intizomni kuchaytirish, xususiylashtirish jarayonlarini
izchil amalga oshirish va innovatsion boshqaruv tizimlarini joriy qilish kabilar
belgilanmoqda.
Davlat sektori ishtirokidagi korxonalar hozirgi paytda milliy iqtisodiyotning
sezilarli qismini tashkil etadi. Masalan, 2023-yil holatiga ko’ra, mamlakatda 2
mingdan ortiq davlat ishtirokidagi yirik va o’rta korxonalar faoliyat yuritmoqda,
ulardan 25% dan ortig’i zarar bilan ishlamoqda. Aksariyat sohalarda energiya,
transport, neft-gaz, metallurgiya, bank va aloqa tizimlarida davlat ulushi 50–100%
oralig’ida bo’lib, bu esa ushbu sohalarda raqobat muhitining shakllanishiga salbiy
ta’sir ko’rsatmoqda.
Davlat sektorini rivojlantirishning istiqbollari bir necha yo’nalishda ko’rib
chiqildi:
29

iqtisodiyotga faol aralasha boshladi. Masalan, AQShda Franklin Ruzvelt
tomonidan amalga oshirilgan "Yangi kurs" dasturi doirasida davlat sektorining
kengaytirilishi orqali iqtisodiy tiklanishga erishilgan edi. Davlat qurilish, transport,
energetika, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarda bevosita investitsiyalarni amalga
oshirib, yangi ish o’rinlari yaratdi va talabni rag’batlantirdi. Yevropa davlatlarida
ham, xususan, Buyuk Britaniya, Frantsiya va Germaniyada davlat sektorining roli
kuchaytirildi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng, ko’plab mamlakatlarda davlat
sektori iqtisodiyotning yetakchi qismiga aylandi. Ayniqsa, sog’liqni saqlash,
ta’lim, ijtimoiy ta’minot kabi sohalarda davlatning roli keskin oshdi.
1.1.1-rasm. Davlat sektori ulushining YAIMdagi o‘zgarishi (2015–2023) – bu
grafik davlat ishtirokining iqtisodiy o‘sishdagi dinamikasini ko‘rsatadi. 2
Sobiq SSSR va sotsialistik lager mamlakatlarida esa davlat sektori mutlaq
hukmronlik qilgan. Barcha ishlab chiqarish vositalari davlatga tegishli bo’lib,
butun iqtisodiy faoliyat markazlashgan rejali boshqaruv asosida yuritilgan. Bu
tizimda davlat sektori faqat iqtisodiy emas, balki siyosiy va ijtimoiy hayotning ham
asosiy tashkilotchisi bo’lgan. Biroq, bu model uzoq muddatli barqaror
rivojlanishga erisha olmagan va oxir-oqibat, 1990-yillarda iqtisodiy tanazzul va
siyosiy inqirozga olib kelgan.
2
Madumarov R. – Davlat moliyasi. – Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2021.
5

Davlat sektori orqali mamlakatlar iqtisodiy siyosatini shakllantiradi.
Xususan, davlat budjeti orqali investitsion loyihalarni moliyalashtirish, ijtimoiy
himoya dasturlarini amalga oshirish, infratuzilma tarmoqlarini rivojlantirish
imkoniyati yaratiladi. Bu esa o’z navbatida iqtisodiyotga ijobiy turtki beradi va
xususiy sektor uchun qulay muhitni shakllantiradi. Davlat ishtirokidagi korxonalar
ko’plab mamlakatlarda energetika, transport, aloqa, sog’liqni saqlash va ta’lim
kabi strategik ahamiyatga ega sohalarda faoliyat yuritadi. Bu sohalarda bozor
mexanizmlari yetarlicha samarali ishlamasligi mumkinligi sababli davlat ishtiroki
zaruriy deb topiladi. 11
Raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi fonida davlat sektori yangi
funksiyalarni ham o’z zimmasiga olmoqda. Masalan, raqamli infratuzilma
qurilishi, internet xizmatlari sifati, kiberxavfsizlikni ta’minlash, sun’iy intellekt va
texnologik innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlash yo’nalishlarida davlat bevosita
moliyaviy va tashkiliy yordam ko’rsatmoqda. Shu jihatdan davlat sektori nafaqat
an’anaviy iqtisodiy barqarorlikni, balki zamonaviy raqamli muhitda
raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Ayni vaqtda, O’zbekiston misolida davlat sektori iqtisodiyotdagi eng yirik
ish beruvchi bo’lib, yuz minglab fuqarolarni bandlik bilan ta’minlamoqda. Davlat
sektori orqali byudjet daromadlarining salmoqli qismi shakllanadi: soliq
tushumlari, dividendlar va boshqa to’lovlar orqali iqtisodiyotga qayta investitsiya
qilinadigan resurslar yig’iladi. 2023-yil yakunlariga ko’ra, O’zbekistonda davlat
ishtirokidagi korxonalar umumiy yalpi ichki mahsulotning qariyb 35 foizini
ta’minlagan, davlat byudjetining 60 foizdan ortig’i esa aynan davlat sektori orqali
shakllangan.
Shuningdek, global inqirozlar sharoitida davlat sektori iqtisodiy
barqarorlikni saqlab qolishda asosiy “tampon” funksiyasini bajaradi. Pandemiya
davrida ko’plab davlatlar, jumladan, O’zbekiston ham, aynan davlat sektori orqali
sog’liqni saqlash tizimini kuchaytirishga, aholining eng zaif qatlamlarini ijtimoiy
qo’llab-quvvatlashga, biznes sub’yektlarini subsidiya va kreditlar bilan
11
Abduvohidov A.A. – Davlat sektori iqtisodiyoti. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021.
22

iqtisodiyotning davlat sektorini takomillashtirish bo’yicha aniq taklif va
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti – O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida faoliyat
yuritayotgan davlat sektori korxonalari va ularning boshqaruv tizimi.
Kurs ishining predmeti – davlat sektori faoliyatining samaradorligi,
iqtisodiy va ijtimoiy natijalari, boshqaruv va islohot mexanizmlari.
Mazkur kurs ishi quyidagi tuzilishdan iborat:
I bobda – davlat sektori tushunchasi, uning iqtisodiyotdagi o’rni va nazariy
asoslari bayon etiladi;
II bobda – O’zbekiston iqtisodiyotining davlat sektori amaliy jihatdan tahlil
qilinadi, statistika va real ko’rsatkichlar asosida mavjud holat yoritiladi;
III bobda – davlat sektorini takomillashtirish yo’nalishlari, xorijiy tajribalar
asosida takliflar va istiqbolli rivojlanish choralari ko’rib chiqiladi.
Kurs ishi yakunida umumlashtirilgan xulosalar va amaliy tavsiyalar berilgan.
Ushbu ish iqtisodiyotni yanada samarali boshqarishda davlat sektorining roli va uni
zamonaviylashtirish zarurligini asoslab beradi.
3

nafaqat samaradorlikni, balki jamoatchilik nazoratini ham kuchaytirishga xizmat
qilmoqda.
1.3.1-rasm. Davlat investitsiyalarining umumiy investitsiyalardagi ulushi
(2015–2023) – bu chizma davlat sarmoyasining umumiy investitsiyalar
ichidagi foizini ko‘rsatadi. 7
Xulosa qilib aytganda, davlat sektorining faoliyat shakllari turli-tuman
bo’lib, ular bir-birini to’ldiruvchi va umumiy iqtisodiy tizimni mustahkamlovchi
omillardir. Davlat korxonalari, muassasalar, agentliklar va ishtirokdagi
kompaniyalar orqali iqtisodiyotning muhim yo’nalishlari nazorat qilinadi, ijtimoiy
barqarorlik saqlanadi va strategik maqsadlar amalga oshiriladi. Yaxshi tashkil
etilgan boshqaruv tizimi orqali davlat sektori iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga
katta hissa qo’shmoqda. Shu sababli, bu tizimni yanada takomillashtirish,
zamonaviy boshqaruv tamoyillarini chuqur joriy qilish dolzarb ahamiyat kasb
etadi.
7
Bekmurodov A. – Bozor iqtisodiyoti va davlat boshqaruvi. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2020.
13

Iqtisodiy-texnik auditi asosida yillik transformatsiya dasturlarini qabul qilish
Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda davlat ishtirokidagi korxonalar
mamlakat iqtisodiyotida muhim o’rin tutadi. Ularning samaradorligini oshirish,
zamon talablariga moslashtirish va ularni xususiy sektor bilan raqobatdosh shaklga
keltirish mamlakat rivojlanishining muhim sharti hisoblanadi. Shu yo’nalishda
boshlangan islohotlar chuqurlashtirilsa, DIKlar nafaqat ichki ehtiyojlarni, balki
xalqaro bozor talablari va investitsiyaviy muhit talablarini ham qondira oladigan
darajaga yetishi mumkin. 10
2.3. Davlat sektori faoliyatini takomillashtirishda xalqaro tajriba va
O’zbekiston uchun darslar
Zamonaviy davlat boshqaruvi tizimida davlat sektori samaradorligini
oshirish, raqobatbardoshlikni ta’minlash va iqtisodiyotning turli sohalarida davlat
ishtirokini maqbullashtirish eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu borada
ko’plab mamlakatlarda to’plangan xalqaro tajriba davlat sektorini takomillashtirish
bo’yicha O’zbekiston uchun muhim darslar beradi. Jumladan, rivojlangan davlatlar
tajribasi, rivojlanayotgan davlatlar islohot yo’llari va xalqaro tashkilotlar (Jahon
banki, IMF, OECD) tavsiyalari diqqat bilan o’rganilmoqda.
Masalan, Skandinaviya davlatlari – Shvetsiya, Norvegiya, Daniya – davlat
sektori faoliyatini yuqori shaffoflik, samaradorlik va fuqarolarga xizmat ko’rsatish
tamoyillari asosida olib boradi. Ularning yondashuvida asosiy e’tibor davlat
organlarini raqamlashtirish, byudjet mablag’larining ochiq monitoringi, faoliyat
samaradorligini baholash ko’rsatkichlarini aniq belgilashga qaratilgan.
Norvegiyada, masalan, har bir davlat korxonasi uchun yil boshida natijaviy
ko’rsatkichlar belgilanadi va ular asosida yil yakunida rahbariyat faoliyati
baholanadi. Shvetsiyada esa davlat xarajatlarining 80 foizi onlayn portal orqali real
vaqtda kuzatib boriladi.
10
Azizov U.B. – O‘zbekiston iqtisodiyoti: islohotlar va rivojlanish yo‘llari. – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2022.
19

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................. 2
I BOB. DAVLAT SEKTORINING IQTISODIYOTDAGI O’RNI VA MOHIYATI ........................................... 4
1.1. Davlat sektori tushunchasi va uning shakllanishi ..................................................................... 4
1.2. Davlat sektorining asosiy vazifalari va iqtisodiy jarayondagi roli .............................................. 7
1.3. Davlat sektori faoliyatining shakllari va boshqaruv tizimi ...................................................... 10
II BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA DAVLAT SEKTORINING HOZIRGI HOLATI .......................... 14
2.1. O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektorining roli va uning asosiy ko’rsatkichlari .................. 14
2.2. Davlat ishtirokidagi korxonalar faoliyatining tahlili va samaradorligi ..................................... 16
2.3. Davlat sektori faoliyatini takomillashtirishda xalqaro tajriba va O’zbekiston uchun darslar . . 19
XULOSA ......................................................................................................................................... 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ................................................................................... 32
1

Xulosa o’rnida aytish joizki, davlat sektori – bu nafaqat iqtisodiyotdagi yirik
faoliyat sohasi, balki siyosiy va ijtimoiy barqarorlik garovi hamdir. Uni zamon
talablari asosida isloh qilish, samarali boshqaruv tizimini joriy etish va ochiqlikni
ta’minlash orqali O’zbekiston iqtisodiyoti nafaqat ichki ehtiyojlarga javob bera
oladi, balki xalqaro maydonda ham o’z o’rnini mustahkamlashi mumkin. Shunday
ekan, davlat sektori islohoti – bu bir martalik emas, balki doimiy davom etuvchi,
chuqur o’ylangan va qat’iyatli yondashuvni talab qiladigan jarayondir. Shu
jarayonni ilmiy asoslash, uni tizimli tahlil qilish va samarali takliflar ishlab chiqish
har bir iqtisodchi olim, mutaxassis va talabaning dolzarb vazifasidir.
Quyida kurs ishingiz uchun foydalanilgan adabiyotlar ro yxati alifboʻ
tartibida taqdim etiladi. Shuningdek, qo shimcha adabiyotlar va internet manbalari
ʻ
ham berilgan.
31

— birinchi navbatda, korxonalarni korporativ boshqaruvga o’tkazish, bu
orqali samaradorlik, mas’uliyat va shaffoflikni oshirish;
— ikkinchidan, davlat-xususiy sheriklik mexanizmlarini keng joriy etish,
sog’liqni saqlash, ta’lim, transport kabi ijtimoiy sohalarda xususiy investorlarni
jalb etish orqali xizmatlar sifatini oshirish;
— uchinchidan, raqamli texnologiyalarni keng joriy qilish orqali
boshqaruvda inson omiliga bog’liqlikni kamaytirish, korrupsion xavflarni
pasaytirish va xarajatlarning aniqligini oshirish;
— to’rtinchidan, byudjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlar faoliyatini
samaradorlik indikatorlari asosida baholash orqali moliyaviy intizomni
mustahkamlash.
Shuningdek, O’zbekiston Prezidentining tegishli farmon va qarorlariga
muvofiq 2024–2026-yillar davomida davlat ulushi mavjud bo’lgan 100 dan ortiq
yirik korxonani xususiylashtirish, bir qator banklar va sanoat kompaniyalarining
aksiyalarini ochiq savdoga chiqarish ko’zda tutilgan. Bu esa nafaqat bozor
mexanizmlarini mustahkamlash, balki xorijiy investitsiyalar uchun ochiqlikni
ta’minlashda ham muhim qadam hisoblanadi. 16
Davlat sektorining iqtisodiyotdagi ishtirokini zamonaviy bosqichga olib
chiqish uchun quyidagi ustuvor chora-tadbirlar muhim deb hisoblanadi:
korxonalarni sektorlar bo’yicha tahlil qilib, samaradorlik past bo’lganlarini
bosqichma-bosqich xususiylashtirish yoki tugatish;
ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan sohalarda (masalan, ta’lim, sog’liqni
saqlash, ekologiya) davlat ishtirokini saqlab qolgan holda ularni samarali
boshqaruv asosida rivojlantirish;
har bir davlat tashkiloti va korxonasining yillik hisobotlarini jamoatchilik
uchun ochiq va tushunarli shaklda e’lon qilish;
xalqaro tajribalarni o’rganib, ular asosida islohotlar strategiyasini
takomillashtirish.
16
Abdukarimov A., Qodirov A. – Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2020.
30

tarmoqlari” AJ kabi tashkilotlar mamlakatning barcha hududlariga elektr
energiyasi yetkazib berish, ishlab chiqarish va iste’molni muvofiqlashtirishda
asosiy rol o’ynaydi.
Davlat sektori bandlik sohasida ham katta ahamiyatga ega. Mamlakatdagi
ishchi kuchining taxminan 20 foizi bevosita davlat sektori tashkilotlarida ish bilan
ta’minlangan. Ayniqsa, ta’lim, sog’liqni saqlash, mudofaa, xavfsizlik, moliya va
davlat boshqaruvi sohalarida ishchi o’rinlari to’liq davlat tomonidan
moliyalashtiriladi. Bundan tashqari, yirik davlat korxonalari minglab ishchilarni
ish bilan ta’minlab, ijtimoiy mas’uliyatli faoliyat yuritmoqda. Shu sababli, davlat
sektori nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy barqarorlikni saqlashda ham muhim o’rin
tutadi.
So’nggi yillarda davlat sektori samaradorligini oshirish, ortiqcha byurokratik
to’siqlarni kamaytirish va resurslardan oqilona foydalanish maqsadida islohotlar
amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2020–2024-yillarda davlat ishtirokidagi 1000 dan
ortiq korxonalar transformatsiya qilinib, ayrimlari xususiylashtirildi. Bu jarayonlar
O’zbekistonning 2022–2026-yillarga mo’ljallangan taraqqiyot strategiyasi
doirasida amalga oshirilmoqda. Strategiyada davlat ishtirokidagi korxonalarni
xususiy sektor bilan raqobatbardosh shaklga keltirish, ularni moliyaviy jihatdan
mustahkamlash va faoliyatini shaffoflashtirish bo’yicha aniq chora-tadbirlar
belgilangan. 8
Shuningdek, davlat sektorida moliyaviy intizomni kuchaytirish va budjet
mablag’larining samarali ishlatilishini ta’minlash maqsadida elektron boshqaruv
tizimlari, yagona moliyaviy monitoring platformalari va xalqaro standartlarga mos
hisobot tizimlari joriy qilinmoqda. Bu orqali resurslardan oqilona foydalanish,
korrupsiya xavfini kamaytirish va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish ko’zda
tutilgan.
Davlat sektori investitsiya jalb etishda ham muhim vosita sifatida qaraladi.
Yirik infratuzilmaviy loyihalarga xorijiy va xalqaro moliyaviy institutlar
tomonidan jalb etilgan mablag’lar ko’pincha davlat korxonalari orqali
8
Rasulov M., Mamatqulov S. – Davlat sektori iqtisodiyotini modernizatsiyalash. – Toshkent: “Fan”, 2020.
15

I BOB. DAVLAT SEKTORINING IQTISODIYOTDAGI O’RNI VA
MOHIYATI
1.1. Davlat sektori tushunchasi va uning shakllanishi
Davlat sektori iqtisodiyotning ajralmas qismi bo’lib, u davlatga qarashli
mulklar va ular asosida tashkil etilgan iqtisodiy subyektlar faoliyatidan iboratdir.
Bu sektor davlat mulkchiligiga asoslangan tashkilotlar, yirik sanoat korxonalari,
transport, aloqa, energetika, sog’liqni saqlash, ta’lim, mudofaa kabi strategik
tarmoqlardagi muassasalarni o’z ichiga oladi. Davlat sektori odatda bevosita
ijtimoiy manfaatlarga xizmat qiluvchi faoliyatlar bilan shug’ullanadi va uning
asosiy vazifasi bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim iqtisodiy va ijtimoiy
funksiyalarni bajarishdir. Davlat sektorining mavjudligi va faoliyati birinchi
navbatda, umumiy iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, aholini asosiy ijtimoiy
xizmatlar bilan qamrab olish, infratuzilmalarni rivojlantirish, ishsizlikni
kamaytirish va iqtisodiyotdagi inqiroz holatlarini yumshatish vazifalarini
bajarishga qaratilgan bo’ladi.
Davlat sektorining shakllanishi asosan tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
omillar bilan uzviy bog’liq. Tarixan olib qaralganda, davlat sektorining paydo
bo’lishi va kengayishining dastlabki bosqichlari davlatning mudofaa, huquq-
tartibot va ma’muriy boshqaruv sohalarida ishtirok etishi bilan bog’liq bo’lgan.
Dastlabki davlat tuzilmalarida davlat iqtisodiy faoliyatda bevosita qatnashmagan,
balki faqat umumiy tartib-intizomni saqlash, soliqlar yig’ish va tashqi xavfsizlikni
ta’minlash kabi vazifalarni bajargan. Biroq sanoat inqilobi, shaharlarning jadal
o’sishi, aholining ehtiyojlarining murakkablashuvi natijasida davlatning iqtisodiy
faoliyatdagi roli ham tobora ortib bordi. Ayniqsa, XIX asrning ikkinchi yarmida,
kapitalizmning inqiroz holatlari yuzaga kelgan bir paytda, davlat iqtisodiyotga faol
aralashishga majbur bo’ldi.
XX asrning boshlarida davlat sektorining ahamiyati yanada ortdi. Ayniqsa,
1929-1933 yillardagi Buyuk iqtisodiy inqiroz davrida ko’plab mamlakatlarda
davlat sektori jadal rivojlandi. Bu davrda xususiy kapitalning inqirozga uchrashi,
korxonalar bankrot bo’lishi, ishsizlikning keskin ortishi natijasida davlat
4

doirasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining bir qator farmon va qarorlari
qabul qilindi.
Masalan, 2022-yilda qabul qilingan “Davlat korxonalarini isloh qilish
to’g’risida”gi Prezident Farmoni asosida 500 dan ortiq davlat ishtirokidagi korxona
transformatsiyalandi, ularning bir qismi xususiylashtirildi, boshqalar esa korporativ
boshqaruv tizimiga o’tkazildi. Transformatsiya jarayonida davlat tomonidan
korxonalarning samaradorlik ko’rsatkichlari belgilandi, yillik natijadorlik
hisobotlari joriy etildi, moliyaviy intizomni kuchaytirishga alohida e’tibor
qaratildi.
Davlat ishtirokidagi korxonalarning samaradorligini baholashda bir nechta
asosiy ko’rsatkichlar qo’llaniladi. Bular:
Sof foyda va rentabellik darajasi
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi
Xodimlar samaradorligi (ishchilarga to’g’ri keluvchi mahsulot hajmi)
Xarajatlarning pasayishi yoki oshishi
Moliyaviy hisobotlar shaffofligi
Afsuski, ayrim DIKlar faoliyatida samaradorlik pastligi kuzatilmoqda.
Bunga sabab sifatida eskirgan texnologiyalar, ortiqcha boshqaruv xarajatlari, past
raqobatbardoshlik, zamonaviy menejment tamoyillarining yetishmasligi va ayrim
hollarda korrupsiya holatlari keltiriladi. Masalan, “O’zbekenergo” va
“O’ztransgaz” kabi kompaniyalarda ilgari yillik xarajatlarning 20–30 foizi yuqori
yo’qotishlar va noefektiv boshqaruv bilan bog’liq bo’lgan. Shu sababli bu
kompaniyalarda raqamli boshqaruv tizimlari, energiyani tejovchi texnologiyalar,
yangi moliyaviy monitoring mexanizmlari joriy etila boshlandi.
Shuningdek, DIKlarning tashqi bozordagi raqobatbardoshligi ham hali
yetarli emas. Xalqaro miqyosda tan olinadigan korporativ boshqaruv standartlari –
masalan, OECD tamoyillari – hali ko’plab korxonalarda to’liq joriy etilmagan. Bu
esa xorijiy investorlar bilan hamkorlik qilish imkoniyatlarini cheklaydi. Shu
sababli O’zbekistonda faoliyat yuritayotgan yirik DIKlar uchun xalqaro moliyaviy
17

Bozor iqtisodiyotiga o’tgan ko’plab mamlakatlar, jumladan O’zbekiston
ham, aralash iqtisodiy modelga asoslanib, davlat sektorining rolini qayta ko’rib
chiqdi. O’zbekistonda mustaqillik yillarida iqtisodiy islohotlar doirasida davlat
sektorini samarali boshqarish, ortiqcha byurokratiyani kamaytirish va xususiy
sektorni rag’batlantirishga qaratilgan qadamlar qo’yildi. Hozirgi kunga kelib,
davlat sektori mamlakatda yirik sanoat korxonalari, strategik infratuzilma
obyektlari, bank-moliya tizimi va ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish sohalarida faoliyat
olib bormoqda. Masalan, "O’zbekneftgaz", "O’ztemiryo’l", "O’zavtosanoat",
"O’zbekenergo", "O’zkimyosanoat" kabi yirik davlat korxonalari mamlakat
iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, yalpi ichki mahsulotning
salmoqli qismini ta’minlamoqda. 2023-yil yakunlariga ko’ra, O’zbekistonda davlat
mulkchiligiga asoslangan subyektlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot va
xizmatlar umumiy YIMning 38-40 foizini tashkil etgan. Bu esa davlat sektorining
iqtisodiyotdagi real o’rnini ko’rsatadi.
Bundan tashqari, davlat sektori orqali ijtimoiy tenglikni ta’minlash, past
daromadli qatlamlarni qo’llab-quvvatlash, regional nomutanosibliklarni
kamaytirish va ishsizlikka qarshi kurashish kabi muhim ijtimoiy vazifalar amalga
oshirilmoqda. Ayniqsa, pandemiya davrida davlat sektori orqali sog’liqni saqlash
tizimiga ajratilgan mablag’lar ortdi, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari
uchun subsidiya va yordamlar yo’naltirildi. Bu esa davlat sektorining inqirozli
vaziyatlarda aholini qo’llab-quvvatlashdagi o’rni naqadar muhimligini yana bir bor
isbotladi.
Bugungi kunda zamonaviy davlat sektorining shakllanishi faqat davlat
mulkchiligini emas, balki samarali boshqaruv, shaffoflik, hisobotdorlik,
innovatsiyalarni joriy etish va davlat-xususiy sheriklikni ham o’z ichiga oladi.
Zamonaviy boshqaruv yondashuvlariga ko’ra, davlat sektori byurokratik va
noefektiv tizim emas, balki iqtisodiy o’sish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi
muhim vosita bo’lishi kerak. Shu sababli O’zbekistonda ham davlat korxonalarini
transformatsiya qilish, ularni tijorat asosida faoliyat yuritishga o’tkazish,
6

etilishi zarur. Har bir loyihaning xarajatlari, natijalari, shartnomalar bo’yicha to’liq
axborot berilishi kerak.
Raqamlashtirish va axborot texnologiyalarini keng joriy etish: Elektron
boshqaruv, bulutli xizmatlar, “Big Data” va “AI” texnologiyalaridan foydalanish
orqali davlat xizmatlari sifatini oshirish mumkin. Bu esa korrupsiya xavfini
kamaytiradi va tezkorlikni ta’minlaydi.
Davlat-xususiy sheriklik (DXSh) mexanizmlaridan foydalanish:
Infratuzilmaviy loyihalarda davlat o’z resurslarini to’liq sarflash o’rniga, xususiy
sektor bilan sheriklik asosida moliyaviy va texnik imkoniyatlarni birlashtirgan
holda ish olib borishi samaradorlikni oshiradi. Bu tajriba Turkiya, Hindiston,
Malayziya kabi davlatlarda muvaffaqiyatli amalga oshirilgan.
Davlat korxonalarining bozorga moslashuvi: DIKlar mahsulotlarining
raqobatbardoshligini ta’minlash, innovatsion texnologiyalarni joriy etish, xizmat
sifatini yaxshilash yo’li bilan foyda olishni o’rganishi kerak. Bu borada xorijiy
menejerlarni jalb etish yoki o’z kadrlarining salohiyatini oshirish muhim ahamiyat
kasb etadi.
Umuman olganda, xalqaro tajriba O’zbekiston uchun davlat sektori
islohotlarini chuqurlashtirishda yo’l xaritasi vazifasini bajarishi mumkin. Muhimi,
har bir tajriba mahalliy sharoitlarga moslashtirilgan holda, ehtiyotkorlik bilan va
bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim. Shu orqali O’zbekiston davlat sektori
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi, samaradorlikka asoslangan va fuqarolar
manfaatlariga xizmat qiluvchi mustahkam tizimga aylanishi mumkin.
Davlat sektorining iqtisodiy barqarorlik va rivojlanishdagi roli
Davlat sektori har bir mamlakat iqtisodiy tizimida muhim o’rinni egallaydi.
U nafaqat iqtisodiyotning muayyan sohalarida ishlab chiqarishni tashkil qiladi,
balki ijtimoiy tenglikni ta’minlash, barqaror o’sishni rag’batlantirish va muhim
strategik tarmoqlarda milliy manfaatlarni himoya qilish kabi funksiyalarni ham
bajaradi. Iqtisodiy barqarorlikning asosiy elementlari – inflyatsiyani nazorat qilish,
bandlik darajasini ushlab turish, fiskal muvozanat va makroiqtisodiy muvofiqlik –
ko’pincha davlat sektori faoliyatiga bog’liq bo’ladi.
21

II BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA DAVLAT SEKTORINING
HOZIRGI HOLATI
2.1. O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektorining roli va uning asosiy
ko’rsatkichlari
O’zbekiston Respublikasida davlat sektori mamlakat iqtisodiyotining muhim
tayanchi hisoblanadi. Istiqlol yillaridan buyon mamlakatda bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o’tish jarayoni davom etayotgan bo’lsa-da, davlat sektori hali
ham strategik tarmoqlarni boshqarishda asosiy o’rinda qolmoqda. Bu holat
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash, ijtimoiy barqarorlikni saqlash,
aholining hayot sifatini oshirish va yirik infratuzilma loyihalarini amalga
oshirishda muhim vosita sifatida namoyon bo’lmoqda.
O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektori, eng avvalo, energetika, transport,
bank-moliya, aloqa va geologiya-qazilma sanoati kabi tarmoqlarda yetakchi
o’rinda turadi. Bu tarmoqlar mamlakatning ichki ehtiyojlarini qondirish, eksport
salohiyatini oshirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash hamda boshqa sohalarning
rivojlanishiga zamin yaratishda hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Masalan, 2024-yil holatiga ko’ra, O’zbekiston iqtisodiyotida ishlab
chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning qariyb 36–38 foizi davlat sektori
hissasiga to’g’ri keladi. Bu ko’rsatkich xalqaro miqyosda o’rta darajali bo’lib,
davlat va xususiy sektor o’rtasidagi muvozanatni saqlashga urinishlarni aks
ettiradi. Shu bilan birga, mamlakatda faoliyat yuritayotgan yirik ishlab
chiqaruvchilarning aksariyati davlatga qarashli yoki davlat ishtirokidagi
kompaniyalar shaklida tashkil etilgan. Masalan, “O’zbekneftgaz”, “O’ztransgaz”,
“O’zbekenergo”, “O’zbekiston temir yo’llari”, “O’zbekiston havo yo’llari”,
“O’zdonmahsulot” kabi korxonalar umumiy iqtisodiy faoliyatda katta ulushga ega.
2023-yilgi ma’lumotlarga ko’ra, davlat sektori korxonalari mamlakatdagi
umumiy sanoat mahsulotining 52 foizini, eksportning esa 45 foizini ta’minlagan.
Bu holat davlat sektorining mamlakat iqtisodiyotidagi ustuvor o’rnini ko’rsatadi.
Xususan, energetika sohasida ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining asosiy
qismini davlat korxonalari hisobiga to’g’ri keladi. “O’zbekiston Milliy elektr
14

iqtisodiyotining barqaror o’sishi va ijtimoiy farovonlikning yuksalishi uchun
mustahkam poydevor yaratiladi. 15
15
Abdurahmonov Q.X. – Makroiqtisodiyot. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2019.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Abdukarimov A., Qodirov A. – Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent:
“IQTISOD-MOLIYA”, 2020.
2. Abdurahmonov Q.X. – Makroiqtisodiyot. – Toshkent: “Iqtisodiyot”,
2019.
3. Abduvohidov A.A. – Davlat sektori iqtisodiyoti. – Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2021.
4. Azizov U.B. – O’zbekiston iqtisodiyoti: islohotlar va rivojlanish yo’llari.
– Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2022.
5. Bekmurodov A. – Bozor iqtisodiyoti va davlat boshqaruvi. – Toshkent:
“Yangi asr avlodi”, 2020.
6. G’ulomov S.S., Xakimov N.A. – Iqtisodiy nazariya. – Toshkent:
“O’zbekiston”, 2018.
7. Jo’rayev O. – O’zbekiston iqtisodiyotining davlat sektori: muammolar va
takliflar. – Toshkent, 2020.
8. Karimov I.A. – O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – Toshkent: “O’zbekiston”, 1997.
9. Madumarov R. – Davlat moliyasi. – Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”,
2021.
10. Nazarov B.Q. – Davlat moliyasini boshqarish. – Toshkent: “Iqtisodiyot”,
2019.
11. Rasulov M., Mamatqulov S. – Davlat sektori iqtisodiyotini
modernizatsiyalash. – Toshkent: “Fan”, 2020.
12. Rixsieva O., Asqarov D. – Iqtisodiyotda davlat ishtiroki. – Toshkent:
“Iqtisodiyot”, 2021.
13. Toshpulatov B.B. – Davlat-xususiy sheriklik asoslari. – Toshkent:
“Yangi asr avlodi”, 2022.
14. Tursunov B., Xolbo’tayev A. – Iqtisodiyotda davlat sektori. – Qarshi:
QDPI nashriyoti, 2021.
32

o’zlashtiriladi. Masalan, Osiyo Taraqqiyot Banki, Jahon Banki, Islom Taraqqiyot
Banki kabi institutlar ishtirokidagi energetika, suv xo’jaligi va transport sohasidagi
loyihalar asosan davlat sektori orqali amalga oshirilmoqda. Bu holat davlat
sektorining xalqaro miqyosda ishonchli hamkor sifatidagi maqomini
mustahkamlashda xizmat qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektori hozirgi
kunda ham yetakchi rol o’ynaydi. U nafaqat iqtisodiy rivojlanish, balki ijtimoiy
barqarorlik va strategik xavfsizlikning muhim kafolatidir. Ammo zamonaviy
sharoitda uning samaradorligini oshirish, xususiy sektor bilan raqobatga bardoshli
qilish, shaffoflikni ta’minlash va transformatsiya jarayonlarini chuqurlashtirish
muhim vazifalardan biridir. Bu yo’nalishda olib borilayotgan islohotlar davlat
sektorini modernizatsiya qilish, uni yanada kuchli, raqobatbardosh va natijador
tizimga aylantirishga xizmat qiladi.
2.2. Davlat ishtirokidagi korxonalar faoliyatining tahlili va samaradorligi
O’zbekiston iqtisodiyotida davlat ishtirokidagi korxonalar (DIK)
mamlakatning strategik rivojlanishida muhim o’rin tutadi. Bu turdagi korxonalar
energetika, transport, telekommunikatsiya, kimyo sanoati, metallurgiya, kommunal
xizmatlar va boshqa ko’plab tarmoqlarda faoliyat yuritadi. Davlat ulushi mavjud
bo’lgan bu korxonalar iqtisodiy barqarorlikni saqlash, yirik infratuzilmaviy
loyihalarni amalga oshirish, aholini ijtimoiy xizmatlar bilan ta’minlash, bandlikni
ta’minlash hamda xalqaro moliyaviy resurslarni jalb etishda asosiy vosita sifatida
qaraladi.
So’nggi yillarda DIKlarning faoliyat samaradorligini oshirish, boshqaruv
tizimini modernizatsiya qilish va ularni bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirish
yo’lida sezilarli islohotlar olib borildi. Jumladan, 2020–2024-yillarda davlat
ishtirokidagi yirik korxonalarning moliyaviy-texnik holatini yaxshilash, ularni
transformatsiya qilish, samaradorlik ko’rsatkichlarini joriy etish va ularning
faoliyatini shaffoflashtirish bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu islohotlar
16

Iqtisodiyotning davlat sektori - hozirgi holati va rivojlanish muammolari

Купить