Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 63.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 15 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

ISROILJONOVLAR

Ro'yxatga olish sanasi 31 May 2024

10 Sotish

Iroda jarayoni haqida maʼlumot. Iroda jarayonining kasalliklarda buzilishi

Sotib olish
Iroda jarayoni haqida ma lumot. Iroda jarayoniningʼ kasalliklarda buzilishi Reja: Kirish. I BOB. IRODA HAQIDA UMUMIY MALUMOT VA UNI PSIXOLOGIYADA O RGANILISHI. ʼ 1.1. Psixologiyada iroda tushunchasi. 1.2. Iroda va uning turlari. I bob bo yicha xulosa. ʼ II BOB. IRODA SIFATLAR VA ULARNING TUZILISHI. 2.1. Irodaviy sifatlar va ularning rivojlanishi 2.2. Irodaviy harakatlarning tuzilishi II bob bo yicha xulosa. ʼ Kirish Iroda — odamning o z faoliyati va psixik jarayonlarini o zi ʻ ʻ boshqarishda namoyon bo ladigan qobiliyati. Inson I. viy harakatini ʻ amalga oshirar-kan, o ziga hukmron ehtiyoj va xohishlariga qarshi turadi: ʻ Iroda uchun "men xohlayman" degan kechinma emas, balki "kerak", "bajarishim shart" degan kechinma xosdir. Inson faoliyatining barcha turlari va har qanday mehnat kishidan mustahkam Irodani talab qiladi. Iroda mehnatda paydo bo ladi va ʻ toblanadi. Iroda ning ongdagi faoliyati harakat maqsadini belgilashda, maqsadga erishish vosi-talari va yo lyo riqlarini oldindan aniqlab,ʻ ʻ ma lum qarorga kelishda hamda bu qarorni ijro etishda namoyon bo ladi. ʼ ʻ Odamda Irodaning qay darajada ekanligi maqsadni qanday ro yobga ʻ chiqarishida ko rinadi. I.viy harakat jarayonlarida kishi ichki va tashqi ʻ to siqlarga duch keladi. Ichki to siqlar kishining o ziga, uning ichki ʻ ʻ ʻ mayllariga xos holat. Kishining ichki mayllarini yenga olish, o zini ʻ boshqarish va o z ustidan hukmronlik qila bilish layoqati ichki I. deb ʻ ataladi. Tashqi to siklar tevarakatrofdagi voqelikda uchraydi. Kishining ʻ ana shunday tash-qi to siqlarni yenga olish layoqati tashki I. deb ataladi. ʻ Irodaviy faoliyatda tashqi to siqlarni yengish (tashqi Iroda) ichki to siqlar ʻ ʻ (ichki Iroda) ni yengish bilan uzviy bog liq. ʻ Irodaning muhim sifatlari: o zini tuta bilish, dadillik, qat iylik, ʻ ʼ chidam va toqat, prinsipiallik, mustaqillik va b. Iroda kuchi shu sifatlarning qay darajada namoyon bo lishiga qarab belgilanadi. Kishi ʻ yuksak g oyalarga asoslangan ongli qat iyat va sabot bilan o z harakati ʻ ʼ ʻ yo lidagi to sikdarni yengar ekan, u kuchli I. egasi hisoblanadi. Iroda ʻ ʻ kishining harakteri bilan uzviy bog liq, uning shakllanishida muhim rol ʻ o ynaydi va ʻ bu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Kurs ishining maqsadi. Irok jarayonini va uning buzilishlarini tadqiq etishdan iborat. Kurs ishining predmeti. Idrok jarayonlari va buzilishlari. Kurs ishining obyekti. Idrok jarayonlari va uning patologiyasida bemorning psixologik holati. Kurs ishining metodi. Kuzatish, kantent analiz, suhbat. Kurs ishining tuzilishi. 2 bob, 4 paragraf, xulosa tavsiya va foydalanilgan adabiyotlar ro yhatidan iborat. ʼ I BOB. IRODA HAQIDA UMUMIY MALUMOT VA UNI PSIXOLOGIYADA O RGANILISHI.ʼ 1.1. Psixologiyada iroda tushunchasi. Iroda - bu faoliyatni va uni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan ichki harakatlarni tanlash qobiliyati. Ong va faoliyat kabi o'ziga xos harakat. Ixtiyoriy harakatni amalga oshirayotib, odam bevosita boshdan kechirilgan ehtiyojlar, impulsiv istaklar kuchiga qarshi turadi: irodali harakat "men xohlayman" tajribasi bilan emas, balki "kerak", "men kerak" tajribasi bilan tavsiflanadi. harakat maqsadining qiymat xususiyatlari. Ixtiyoriy xatti-harakatlar ko'pincha motivlar kurashi bilan birga keladigan qarorlar qabul qilish va uni amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Irodaning zaifligi, tartibsizlik, eng kuchli motiv bo'yicha harakat qilish, ob'ektiv ahamiyatga ega bo'lishiga qaramay, belgilangan maqsadga erishishdan nisbatan osonlikcha voz kechish - bularning barchasi insonga xosdir. Biz har doim ham qat'iyatlilikni o'jarlikdan, ma'lum tamoyillarga sodiqlikni intilishdan, har qanday holatda ham maqsadimizga erishishdan farqlay olmaymiz, bularning barchasida irodaning teng ko'rinishlarini ko'ramiz. Shuning uchun irodaning haqiqiy ko'rinishlarini yolg'ondan ajratishni o'rganish kerak. Iroda tushunchasi Iroda inson psixologiyasidagi eng murakkab hodisadir. Irodani psixologik xususiyatlarning o'ziga xos ichki kuchi sifatida aniqlash mumkin, bu psixologik hodisalarni va inson xatti-harakatlarini boshqarishga qodir. Bu inson tomonidan amalga oshiriladigan va uning ongi, tafakkuri bilan bog'liq bo'lgan xatti-harakatlarni ichki nazorat qilish shaklidir. Iroda inson xatti-harakatlarini tartibga solishning eng yuqori darajasidir. Aynan shu narsa o'z oldiga murakkab maqsadlarni qo'yish, belgilangan maqsadlarga erishish, iroda tufayli ichki va tashqi to'siqlarni engib o'tish imkonini beradi, odam bir nechta xatti-harakatlar shakllaridan birini tanlash zarurati bilan duch kelganda ongli ravishda tanlov qiladi. Inson xulq-atvorining boshqa mavjudotlarning xatti-harakatlaridan asosiy farqi irodadir. 300 yil davomida ilm-fan iroda va irodaviy tartibga solishning ma'nosini tushunishda deyarli ilgarilamadi. Buning sababi shundaki, iroda sub'ektiv hodisa bo'lib, u ma'lum tashqi ko'rinishlarga va fiziologik belgilarga ega bo'lmaydi, miyaning qaysi tuzilmalari ixtiyoriy tartibga solish uchun javobgar ekanligi ma'lum emas. Iroda o'z-o'zini cheklashni, qandaydir kuchli harakatlarning cheklanishini, ularning boshqa, muhimroq, muhim maqsadlarga ongli ravishda bo'ysunishini, ma'lum bir vaziyatda bevosita yuzaga keladigan istak va impulslarni bostirish qobiliyatini nazarda tutadi. Yoniq yuqori darajalar iroda o'zining namoyon bo'lishidan ma'naviy maqsadlar va axloqiy qadriyatlarga, e'tiqod va ideallarga tayanishni nazarda tutadi. Umuman olganda, irodaviy jarayonlar uchta asosiy funktsiyani bajaradi. Birinchisi, tashabbuskor (motivatsion omillar bilan bevosita bog'liq) u yoki bu harakatni, xatti-harakatni, faoliyatni boshlashga majburlash, ob'ektiv va sub'ektiv to'siqlarni engib o'tishdir. Ikkinchisi, turli xil tashqi va ichki to'siqlar yuzaga kelganda, faoliyatni kerakli darajada ushlab turish uchun ixtiyoriy harakatlar bilan bog'liq bo'lgan barqarorlashtirishdir. Uchinchi - tormozlovchi boshqa, ko'pincha kuchli motivlar va istaklarni, boshqa xatti-harakatlarni inhibe qilishdan iborat. Jarayon sifatida iroda nafaqat boshqa barcha psixik jarayonlarni tashkil etishning eng yuqori shakllaridan biri hisoblanadi. Irodaviy jarayonlarda shaxs va uning psixik jarayonlari nafaqat namoyon bo`ladi, balki shakllanadi va rivojlanadi. Shu munosabat bilan irodaning yana bir funktsiyasi ajralib turadi - genetik, mahsuldor. Uning harakati natijasida boshqa psixik jarayonlarni anglash va tashkil etish darajasi oshadi va shaxsning irodaviy xususiyatlari - mustaqillik, qat'iyatlilik, qat'iyatlilik, o'zini tuta bilish, maqsadga muvofiqlik va boshqalar shakllanadi. O'zboshimchalik va ixtiyorsiz ixtiyoriy harakatlar Har qanday inson faoliyati har doim o'ziga xos harakatlar bilan birga keladi, ularni ikkita katta guruhga bo'lish mumkin: ixtiyoriy va ixtiyorsiz. Ixtiyoriy harakatlar o'rtasidagi asosiy farq shundaki, ular ong nazorati ostida amalga oshiriladi va odamdan ongli ravishda o'rnatilgan qo'shiqqa erishishga qaratilgan muayyan harakatlarni talab qiladi. Masalan, qo'liga bir stakan suv olib zo'rg'a olib, og'ziga olib, uni egib, og'zi bilan harakat qiladigan, ya'ni bir maqsad bilan birlashtirilgan butun bir qator harakatlarni bajaradigan bemorni tasavvur qiling - o'chirish. uning chanqog'i. Xulq-atvorni tartibga solishga qaratilgan ongning harakatlari tufayli barcha individual harakatlar bir butunga birlashadi va odam suv ichadi. Bu harakatlar ko'pincha ixtiyoriy tartibga solish yoki iroda deb ataladi. Ixtiyoriy yoki ixtiyoriy harakatlar ixtiyorsiz harakat va harakatlar asosida rivojlanadi. Ixtiyorsiz harakatlarning eng oddiylari refleksdir: ko'z qorachig'ining torayishi va kengayishi, miltillash, yutish, aksirish va hokazo.Bu harakatlar sinfiga issiq narsaga tegganda qo'lni orqaga tortish, boshni beixtiyor tovush tomon burish va hokazolar kiradi. Beixtiyor xarakter Bizning ifodali harakatlarimiz ham odatda kiyiladi: g'azabda biz tishlarimizni beixtiyor qisib qo'yamiz; ajablanib, qoshimizni ko'taramiz yoki og'zimizni ochamiz; biror narsadan xursand bo'lganimizda, biz tabassum qila boshlaymiz va hokazo. Irodaviy harakatning tuzilishi Ixtiyoriy harakatning tuzilishini diagramma sifatida ko'rsatish mumkin: Irodaviy faoliyat doimo muayyan irodaviy harakatlardan iborat bo‘lib, ularda irodaning barcha belgilari va sifatlari mavjud. Ushbu harakatda quyidagi oddiy qadamlarni aniq ajratib ko'rsatish mumkin: 1) motivatsiya; 2) maqsadga erishish imkoniyatlaridan xabardorlik; 3) qaror qabul qilish; 4) ixtiyoriy harakat. Ko'pincha 1, 2 va 3-bosqichlar birlashtirilib, ixtiyoriy harakatning bu qismini tayyorgarlik bo'g'ini, 4-bosqich esa ijro etuvchi bo'g'in deb ataladi. Oddiy ixtiyoriy harakat uchun maqsad tanlash, harakatni ma'lum bir tarzda bajarishga qaror qilish motivlar kurashisiz amalga oshirilishi xarakterlidir. Murakkab ixtiyoriy harakatda quyidagi bosqichlar ajratiladi: 1) maqsadni anglash va unga erishish istagi; 2) maqsadga erishish uchun bir qator imkoniyatlardan xabardorlik; 3) ushbu imkoniyatlarni tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi motivlarning paydo bo'lishi; 4) motivlar va tanlov kurashi; 5) imkoniyatlardan birini qaror sifatida qabul qilish; 6) qarorning bajarilishi. Kuchli irodali fazilatlar Irodaviy fazilatlar nisbatan barqaror, muayyan vaziyatdan, aqliy shakllanishlardan mustaqil bo'lib, ular shaxs tomonidan erishilgan xatti- harakatlarning ongli ravishda o'zini o'zi boshqarish darajasini, uning o'z ustidan hokimiyatini tasdiqlaydi. Irodaviy sifatlar irodaning tarbiya jarayonida shakllanadigan axloqiy tarkibiy qismlarini va nerv sistemasining tipologik xususiyatlari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan genetik tarkibiy qismlarni birlashtiradi. Masalan, qo'rquv, charchoqqa uzoq vaqt chiday olmaslik, tez qaror qabul qilish ko'p jihatdan odamning tug'ma xususiyatlariga (asab tizimining kuchli va zaifligi, uning labilligi) bog'liq. Irodaviy sifatlar uchta komponentni o'z ichiga oladi: to'g'ri psixologik (axloqiy), fiziologik (irodaviy harakat) va neyrodinamik (asab tizimining tipologik xususiyatlari). Shunga asoslanib, barcha irodaviy sifatlar "bazal" (birlamchi) va tizimli (ikkilamchi) ga bo'linadi. Birlamchi irodaviy sifatlar xos bo`lib, ular o`z navbatida ikki guruhga bo`linadi. Birinchi guruh maqsadga muvofiqlik, ixtiyoriy harakatni saqlab qolish qobiliyati bilan ajralib turadi, bu sabr-toqat, qat'iyatlilik, qat'iyatlilik. Ikkinchi guruh o'z-o'zini nazorat qilishni tavsiflaydi va jasorat, chidamlilik, qat'iyat kabi fazilatlarni o'z ichiga oladi. Irodani tarbiyalash uchun bolaga uning yoshiga mos keladigan va amalga oshirilishi mumkin bo'lgan talablarni qo'yish, ularning bajarilishini majburiy nazorat qilish muhimdir. Nazoratning etishmasligi boshlagan ishingizni yakunlashdan oldin tark etish odatini keltirib chiqarishi mumkin. Irodaning namoyon bo'lishi insonning axloqiy motivlari bilan bog'liq. Shaxsda doimiy e'tiqod va yaxlit dunyoqarashning mavjudligi shaxsning ixtiyoriy tashkilotining asosidir. Iroda nazariyasi Hozirgi vaqtda “iroda” tushunchasini turlicha talqin qiluvchi bir qancha ilmiy yo‘nalishlar shakllangan: iroda – ixtiyoriylik, iroda – tanlash erkinligi, iroda – xatti-harakatni o‘zboshimchalik bilan nazorat qilish, motivatsiya, iroda – irodaviy tartibga solish. 1. Iroda ixtiyoriylik sifatida Inson xulq-atvori mexanizmlarini iroda muammosi doirasida tushuntirishga urinishlarda 1883 yilda nemis sotsiologi F. Tennisning yengil qo‘li bilan “ixtiyoriylik” deb atalgan va irodani o‘ziga xos xususiyat deb e’tirof etgan yo‘nalish paydo bo‘ldi. , g'ayritabiiy kuch. Volyuntarizm ta’limotiga ko‘ra, irodaviy harakatlar hech narsa bilan belgilanmaydi, balki psixik jarayonlarning borishini ularning o‘zi belgilaydi. Nemis faylasuflari A. Shopengauer va E. Xartman bundan ham uzoqroqqa borib, irodani kosmik kuch, ko‘r va ongsiz birinchi tamoyil, insonning barcha aqliy ko‘rinishlari undan kelib chiqadi, deb e’lon qildilar. Ong va intellekt, Shopengauerning fikricha, irodaning ikkilamchi ko`rinishlaridir. Spinoza asossiz xatti-harakatlarni rad etdi, chunki "irodaning o'zi, hamma narsa kabi, sababga muhtoj". I.Kant iroda erkinligi haqidagi tezisni ham, iroda qobiliyatsizligi haqidagi antitezani ham birdek isbotlanishi mumkin deb tan oldi. Inson erkinligi muammosini hal qilib, Kant iroda erkinligi haqidagi xristian ta'limotini ham, mexanik determinizm kontseptsiyasini ham tanqidiy tahlil qildi. 2. Iroda “erkin tanlov” sifatida Golland faylasufi B.Spinoza motivlar kurashini g’oyalar kurashi deb hisoblagan. Spinozaning irodasi sub'ektiv ravishda o'zining ixtiyoriy qarori, ichki erkinlik sifatida qabul qilinadigan tashqi qat'iylikni anglash vazifasini bajaradi. Biroq ingliz mutafakkiri J.Lokk tanlash erkinligi masalasini umumiy iroda erkinligi muammosidan ajratib olishga harakat qildi. Biroq, erkinlik "aniq biz o'z tanlovimiz yoki xohishimiz bo'yicha harakat qilishimiz yoki harakat qilmasligimizdan" iborat. Amerikalik psixolog U.Jeyms ongda bir vaqtning o'zida ikki yoki undan ortiq harakat g'oyalari mavjud bo'lganda harakat to'g'risida qaror qabul qilish irodasining asosiy vazifasi deb hisobladi. Demak, ixtiyoriy harakat inson ongini yoqimsiz, lekin zarur ob'ektga yo'naltirish va diqqatni unga qaratishdan iborat. O'zini voluntarist deb hisoblagan U.Jeyms irodani harakat to'g'risida qaror qabul qilish qobiliyatiga ega bo'lgan ruhning mustaqil kuchi deb hisobladi. L.S. Vygotskiy iroda muammosini muhokama qilar ekan, bu tushunchani tanlash erkinligi bilan ham bog'ladi. 3. Iroda "o'zboshimchalik bilan motivatsiya" sifatida Inson xulq-atvorini belgilovchi omil sifatida iroda tushunchasi qadimgi Yunonistonda paydo bo'lgan va birinchi marta Aristotel tomonidan aniq shakllantirilgan. Faylasuf bilimning o'zi aqlli xatti- harakatning sababi emas, balki aqlga ko'ra harakatga sabab bo'ladigan ma'lum bir kuch ekanligini tushundi. Bu kuch, Arastuning fikricha, ruhning oqilona qismida, qarorga rag'batlantiruvchi kuch beradigan istak bilan oqilona bog'liqlik uyg'unligi tufayli tug'iladi. Rene Dekart irodani qalbning istakni shakllantirish va insonning har qanday harakati uchun impulsni aniqlash qobiliyati deb tushungan, bu refleks asosida tushuntirib bo'lmaydi. Iroda ehtirosga asoslangan harakatlarga to'sqinlik qilishi mumkin. Dekartning fikricha, aql uning iroda qurolidir. G.I. Chelpanov iroda aktida uchta elementni ajratib ko'rsatdi: istak, intilish va harakat. K.N. Kornilov ixtiyoriy harakatlarning asosi har doim motiv ekanligini chizib qo'ydi. L.S. Vygotskiy ixtiyoriy harakatda ikkita alohida jarayonni ajratib ko'rsatdi: birinchisi qarorga, yangi miya aloqasini yopishga, maxsus funktsional apparatni yaratishga mos keladi; ikkinchisi - ijro etuvchi - yaratilgan apparatning ishlashi, ko'rsatmalarga muvofiq harakat qilish, qarorni amalga oshirishdan iborat. 4. Vasiyatnoma shart sifatida Irodani tushunishga bunday yondashuvning o'ziga xosligi shundaki, iroda haqiqatda boshdan kechirilgan ehtiyoj bilan bir qatorda rag'batlantiruvchi mexanizmlardan biri sifatida qaraladi. Irodaning patologiyasi Yuqori va quyi irodaviy faoliyatning patologiyasi ajralib turadi. Yuqori ixtiyoriy faoliyatning patologiyasi giperbuliyani o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, irodaviy faoliyat motivatsiyasining patologik buzilishi aniqlanadi. Har qanday yo'l bilan maqsadlarga erishishda g'ayrioddiy qat'iyat namoyon bo'ladi. Gipobuliya - impulslarning kamayishi, letargiya, harakatsizlik, zaif nutq, e'tiborning zaiflashishi, fikrlashning zaiflashishi, vosita faolligining pasayishi va muloqotning cheklanganligi bilan birga keladigan irodaviy faollikning pasayishi. Abuliya - motivlar, istaklar, harakatlarning etishmasligi. Bu aqlning pasayishi va ta'sirchan faollikning zaiflashishi bilan surunkali kasalliklarda kuzatiladi. Bu ko'pincha quyidagi alomatlar bilan birlashtiriladi: ijtimoiy samaradorlikning pasayishi - ijtimoiy rol va ko'nikmalarning yomonlashishi, kasbiy samaradorlikning pasayishi - kasbiy burch va ko'nikmalarning yomonlashishi, ya'ni muayyan vazifa va mas'uliyat; kasbiy sohadagi bilim va standartlar va uning mahsuldorligi (moddiy ishlab chiqarish, xizmatlar, fan va san'at), ijtimoiy begonalashuv - bu ijtimoiy o'zaro ta'sirlar va aloqalarni rad etishga doimiy moyillik bilan tavsiflangan xatti-harakatlar shakli. Pastki irodaviy faoliyat patologiyasiga instinktlar asosida ularning kuchayishi, zaiflashishi yoki buzilishi ko'rinishida shakllanadigan harakatlarning patologiyasi kiradi. Masalan: oziq-ovqat instinktining patologiyasi (bulimiya - to'ymaslik bilan bog'liq ovqatga bo'lgan ishtiyoqning kuchayishi; anoreksiya - zaiflashuv yoki ochlikning yo'qligi), o'z-o'zini saqlash instinktining patologiyasi: fobiyalar - o'z hayoti uchun asossiz qo'rquv hissi. ; agorafobiya - ochiq joylardan, ularga yaqin vaziyatlardan qo'rqish, masalan, olomonning mavjudligi va darhol xavfsiz joyga (odatda uyga) qaytib kelmaslik; jinsiy instinktning patologiyasi (giperseksuallik, gender identifikatorining buzilishi) Bundan tashqari, odatlar va istaklarning buzilishi (qimor o'yinlariga qaramlik) mavjud. 1.2. Iroda va uning turlari Buning eng keng tarqalgan uchta turi mavjud muhim komponent hisoblanadi inson psixikasi: • Erkin iroda, boshqacha aytganda, ruhiy erkinlik deb ataladi. Aynan shu qarorlar va harakatlar erkinligi chuqur dindor shaxslarga xosdir. Masalan, rohiblarning qanday yashashini esga olish kerak. Ular moddiy boyliklarni osongina rad etadilar va "tanaga emas, balki ruhga ko'ra" yashaydilar. • Tabiiy deb ataladigan iroda tanlash, fikrlash, qarashlar, hukmlar va insonning xatti-harakatlarida o'zini namoyon qiladi. • Majburiy iroda, majburiy qaror bilan tavsiflanadi. Bunday holda, siz o'zingizning tanlovingizni ba'zi bir hukmron vaziyatlar bilan bog'liq holda qilishingizga majbur bo'lasiz. Irodani rivojlantirish Psixologiyada shaxsda irodaning rivojlanishi, eng avvalo, ularni boshqa tirik mavjudotlarning xulq-atvoridan ajratib turadigan asosiy belgilar bilan bog'liq. Bu ongli fazilat (ya’ni inson o‘z xulq-atvorida iroda namoyon bo‘lishini nazorat qilishi tabiiy) jamiyat, ijtimoiy mehnatning paydo bo‘lishi bilan birga vujudga kelganligi umume’tirof etilgan. Iroda hissiy va bilan bog'liq kognitiv jarayonlar inson psixikasida. Shuni ta'kidlash kerakki, u ikkita funktsiyani bajaradi: rag'batlantirish tormoz. Bizning faoliyatimiz orqali biz birinchisining ishlashini ta'minlaymiz va tormozlovchi oldingisi bilan birlikda harakat qiladi va o'sha faoliyat ko'rinishlarini, ya'ni axloq va jamiyat normalariga zid bo'lgan harakatlarni cheklash shaklida namoyon bo'ladi. Ikki funktsiyaning o'zaro ta'siri tufayli inson o'zida irodaviy fazilatlarni rivojlantirishga, o'zi xohlagan narsaga erishish yo'lidagi to'siqlarni engishga muvaffaq bo'ladi. Agar bolalikdan odamning turmush sharoiti noqulay bo'lsa, unda irodali fazilatlarning rivojlanishi dargumon. Ammo qat'iyatlilik, qat'iyatlilik, intizom, jasorat va boshqalar. har doim rivojlanishi mumkin. Buning uchun asosiy narsa, turli xil faoliyat bilan shug'ullanar ekan, tashqi va ichki to'siqlarni engib o'tishdir. Iroda (inglizcha iroda, iroda) - shaxsning o'z maqsadlariga erishish uchun to'siqlarni (tashqi va ichki) engib o'tish qobiliyati. Kuchli irodali harakat vazifalarni bajarishga xalaqit beradigan, chalg'itadigan impulslar va istaklarni bostirishni o'z ichiga oladi. An'anaviy psixologiya irodani tashqi omillarga bog'liq bo'lmagan holda inson ichki faoliyatining manbai sifatida ko'rib chiqadi. Iroda, shuningdek, shaxsning biror harakatni amalga oshirish yoki erkin shaxsiy tanlov qilish uchun ichki qobiliyati sifatida ham tushuntiriladi. Inson faqat o'zi bajarishga qaror qilgan harakatini, boshqalardan tiyilib, amalga oshiradi. Ixtiyoriy harakatning asosiy belgisi ma'lum bir intellektual rejaga muvofiqlikdir: bajarilayotgan narsa tasodifiy yoki vaziyatga bog'liq emas. Iroda mazmunliligi bilan ajralib turadi - harakatlar ongli darajada amalga oshiriladi. Ixtiyoriy qaror qabul qilish jarayonida odam turli xil ichki motivlar kurashiga duch keladi va agar u o'z-o'zidan bevosita vaziyatli ehtiyojlarni bostirishga qodir bo'lmasa, bu uning bir lahzalik istaklar rahm-shafqatida ekanligini anglatadi. Ixtiyoriy harakatni amalga oshirayotganda, odam qo'shimcha stimul bo'lib xizmat qiladigan va vaziyatli impulslarga qarshi kurashishga yordam beradigan mumkin bo'lgan ijobiy oqibatlarni aniq tushunadi. Irodaning rivojlanishi erta bolalikdan boshlanadi (bola o'z harakatlarini boshqarishni, ba'zi ob'ektlarga erishishni, o'sish jarayonida ijtimoiy normalar va xatti- harakatlar qoidalarini qabul qilishni o'rganadi). O'rganish va rivojlanish natijasida bolada yuqori aqliy funktsiyalar - ixtiyoriy diqqat, fikrlash, xotira rivojlanadi. 1. Iroda tushunchasi. 2. Xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solish. 3. Inson irodasini, irodaviy sifatlarini rivojlantirish. 1. Har xil faoliyat turlarini amalga oshirar ekan, odam har doim ham amalga oshirilmaydigan yoki juda aniq amalga oshirilmaydigan ba'zi o'ziga xos motivlarni boshqaradi va tegishli harakatlar ong tomonidan boshqarilmaydi. Bunda odamning qilmishi beixtiyor (qo‘rquv, zavqlanish, hayrat va h.k.) deyishadi. Biroq, ko'p hollarda, insonning harakatlari xabardorlik va nazoratga bo'ysunadi. Keyin ixtiyoriy harakatlar, ya'ni iroda hosilalari haqida gapiriladi. Ba'zan, belgilangan maqsadga erishish uchun odam hech qanday jiddiy harakatlar qilmaydi, masalan, qiziqarli kitob o'qish. Agar ba'zi to'siqlar bartaraf etilsa, harakatlar amalga oshirilsa, unda bunday harakatlar ixtiyoriydir. Maqsadga erishish yo'lidagi to'siqlar tashqi (odamga bog'liq bo'lmagan holda, masalan, avtobus buzilganligi sababli yig'ilishga kechikish) va ichki (odamning xohishi va faolligiga qarab) bo'linadi. u kechikdi, chunki u uxlab qoldi). iroda- bu insonning maqsadga erishish va ushbu maqsadga erishish yo'lida turgan to'siq va qiyinchiliklarni engishda namoyon bo'ladigan aqliy faoliyati. Qiyinchiliklarni engib o'tish, inson ixtiyoriy harakatlarni amalga oshiradi, bu neyropsik kuchlanishda namoyon bo'ladi, buning natijasida insonning ma'naviy va intellektual kuchlari safarbar qilinadi. Iroda ikki turdagi faoliyatda namoyon bo'ladi: 1) ijro etuvchi ixtiyoriy faoliyat (inson o'z oldida turgan vazifalarni hal qilishda burch hissi va mas'uliyatni anglagan holda, boshqalarning buyruqlarini ongli ravishda bajaradi); 2) mustaqil ixtiyoriy faoliyat (qarorlar mustaqil ravishda qabul qilinadi, lekin bu mustaqillik faoliyatni amalga oshirishning turli bosqichlarida o'zini namoyon qilishi mumkin). Demak, iroda faqat insonga xosdir, u jamiyatning moddiy hayoti sharoitiga qarab shakllanadi. 2. Ixtiyoriy harakatlar bo'lishi mumkin oddiy va murakkab. Oddiy ixtiyoriy harakatlar faoliyat qanday amalga oshirilishining aniqligi va ravshanligi bilan tavsiflanadi. Ushbu harakatning elementlari - maqsad, motiv, amalga oshirish vositalari va usullari. Ushbu harakatning quyidagi bosqichlari ta'kidlangan: 3) qaror qabul qilish; 4) qarorlarni bajarish, maqsadga erishish. Oddiy harakat va murakkab harakat o'rtasidagi asosiy farq turli xil motivlar (motivlar kurashi) o'rtasida kelishmovchilikning yo'qligidadir. murakkab ixtiyoriy harakat amalga oshirishning quyidagi bosqichlari mavjud: 1) maqsadni anglash, unga erishish istagi; 2) maqsadga erishish uchun mavjud imkoniyatlardan xabardorlik; 3) bu imkoniyatlarning mavjudligini tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi motivlarning paydo bo'lishi; 4) motivlar kurashi va eng muhimini tanlash; 5) qarorning bajarilishi. Qarorni ijro etish bosqichi ikki shaklda namoyon bo'lishi mumkin: 1) harakat tashqi harakatlar yordamida amalga oshiriladi; 2) tashqi ko'rinishda, harakatlar amalga oshirilmaydi, odam ulardan o'zini saqlaydi, masalan, spirtli ichimliklar ichishdan saqlaydi va hokazo. Ixtiyoriy harakat maqsadga erishish samaradorligini o'z-o'zini baholash bilan yakunlanadi. Shunday qilib, ixtiyoriy harakat bir qator ketma-ket bosqichlarni o'z ichiga oladi. 3. Shaxs tuzilishida inson hayotida ahamiyati juda katta bo`lgan irodaviy sifatlarni ajratib ko`rsatish mumkin. Keling, ulardan eng muhimlarini ko'rib chiqaylik. Maqsadlilik insonning o'z xatti- harakatlarini barqaror hayotiy maqsadga erishishga bo'ysundirish istagida namoyon bo'ladi. Mustaqillik- Bu ularning xulq-atvorini o'z qarashlari va e'tiqodlariga muvofiq qurishdir, lekin mustaqil odam har doim birovning fikrini tinglashga qodir. Bu shaxsiyatning ijobiy xususiyati bo'lib, undan salbiy tomonlarini ajratib ko'rsatish kerak: negativlik va taklifchanlik. Negativizm- bu boshqa birovning fikriga zid bo'lgan xatti-harakatlar, agar hech qanday maslahat, hatto oqilona maslahat ham e'tirof etilmaydi. Taklif qilish- xulq-atvor boshqa odamlarning maslahatlariga muvofiq qurilgan. Qat'iylik insonning adekvat qarorlarni tezda qabul qilish va ularni o'z vaqtida amalga oshirish qobiliyatida namoyon bo'ladi. Ko'pincha hal qiluvchi odamlar: 1) o'z biznesini yaxshi bilish; 2) o'z kuchiga va haqligiga ishonadi; 3) o'zini tuta oladigan va jasur. Qat'iylik Bu insonning qiyinchilik va to'siqlarga qaramay, belgilangan maqsadga erishish qobiliyatidir. Bundan ijobiy sifat inson maqsadga erishishga harakat qilganda, hatto aql bovar qilmaydigan bo'lsa ham, qaysarlik kabi salbiyni ajratib ko'rsatish kerak. O'jar odam, hatto o'zining noto'g'ri ekanligini tushunsa ham, o'z fikrida turib olishda davom etadi. Chidamlilik (xotirjamlik)- odamning kiruvchi narsalardan tiyilish qobiliyati bu daqiqa harakatlar va hatto qiyin vaziyatlarda ham xotirjamlikni yo'qotmaydi. Qarama-qarshi salbiy sifat impulsivlik bo'lib, odam birinchi impulsda, oqibatlarini tahlil qilmasdan harakatni bajarishga shoshiladi. Jasorat va jasorat insonning xavf-xatarlarga qaramay, maqsadga erishish istagida namoyon bo'ladi. Qarama-qarshi sifat - qo'rqoqlik. Intizom Insonning o'z xulq-atvorini ijtimoiy me'yorlarga muvofiq qurish istagi. Keling, ixtiyoriy tartibga solishning rivojlanishi qaysi yo'nalishlarda amalga oshirilishini ko'rib chiqaylik. 1. Ixtiyorsiz psixik jarayonlarning ixtiyoriyga o`tishi. 2. O'z xatti-harakatlarini nazorat qilish qobiliyatini rivojlantirish. 3. Irodaviy sifatlarni shakllantirish. 4. Borgan sari uzoqroq maqsadlarga ongli ravishda amal qilish, ularga erishish uzoq vaqt davomida sezilarli ixtiyoriy harakatlarni talab qiladi. Xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solish intellektual va shaxsiy rivojlanish darajasiga, ayniqsa motivatsion sohaning shakllanishiga qarab takomillashtiriladi. Bolalarda irodaviy jarayonlarni shakllantirishda alohida rol o'ynaydi va o'ynaydi o'quv faoliyati. Shunday qilib, ob'ektli o'yinlar harakatlarning o'zboshimchaliklarini, syujet-rol - shaxsning irodaviy fazilatlarini shakllantiradi, o'quv faoliyati kognitiv jarayonlarni o'zboshimchalik bilan tartibga solishni rivojlantirishga yordam beradi. Muayyan qoidalarga rioya qilish kattalarga bolada kuchli irodani shakllantirishga yordam beradi. 1. Bolaga o'zi qila oladigan yoki o'rganishi mumkin bo'lgan narsalarni qilmang, faqat faoliyatni amalga oshirish uchun shart- sharoitlarni ta'minlang. 2. Erishilgan natijada quvonch hissini saqlang. 3. Farzandingizni oqilona qarorga olib boring, u uchun qaror qabul qilmang. 4. Boladan nimani talab qilsangiz, o'zingizdan talab qiling. 5. Taqdim etilgan talablar asosli va amalga oshirilishi mumkin, qasddan va kam sonli bo'lishi kerak. 6. Barcha ishlarni bajarishga qiziqishni talab qilmang, ba'zilari avtomatik ravishda bajarilishi kerak. Shunday qilib, irodaviy fazilatlar faoliyat jarayonida rivojlanadi, kattalarning shaxsiy namunasi juda muhimdir. I bob bo yicha xulosaʼ Iroda - bu faoliyatni va uni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan ichki harakatlarni tanlash qobiliyati. Umuman olganda, irodaviy jarayonlar uchta asosiy funktsiyani bajaradi: boshlash, barqarorlashtirish, inhibe qilish. Har qanday inson faoliyati har doim o'ziga xos harakatlar bilan birga keladi, ularni ikkita katta guruhga bo'lish mumkin: ixtiyoriy va ixtiyorsiz. Irodaning tuzilishini quyidagi bosqichlar sifatida ifodalash mumkin: 1) motivatsiya; 2) maqsadga erishish imkoniyatlaridan xabardorlik; 3) qaror qabul qilish; 4) ixtiyoriy harakat. Irodaning patologiyasi pastki va yuqoriga bo'linadi. Yuqori ixtiyoriy faoliyatning patologiyasi giperbuliyani o'z ichiga oladi. Pastki irodaviy faoliyat patologiyasiga instinktlar asosida ularning kuchayishi, zaiflashishi yoki buzilishi ko'rinishida shakllanadigan harakatlarning patologiyasi kiradi. shaxsning o'zini o'zi boshqarish qobiliyati (intilishlari, his-tuyg'ulari, ehtiroslari ustidan hokimiyat), tashqi va ichki to'siqlar, ta'sir va ta'sirlarga qaramay, uning xatti-harakati va faoliyatini ongli ravishda tartibga solish. Shaxsning asosiy irodaviy fazilatlari: maqsadlilik, qat'iyatlilik, qat'iyatlilik, chidamlilik, o'zini tuta bilish, intizomlilik, jasorat va jasorat. II BOB. IRODA SIFATLAR VA ULARNING TUZILISHI. 2.1. Irodaviy sifatlar va ularning rivojlanishi Shaxsning irodaviy sifatlari va ularning rivojlanishi Inson irodasi ma'lum fazilatlar bilan tavsiflanadi. Avvalo, irodani maqsadga erishish yo'lida yuzaga keladigan muhim qiyinchiliklarni engishning umumlashtirilgan qobiliyati sifatida ajratish odatiy holdir. Maqsadingizga erishish yo'lidagi to'siq qanchalik jiddiy bo'lsa, irodangiz shunchalik kuchli bo'ladi. Aynan iroda kuchi bilan yengib o'tiladigan to'siqlar irodaning namoyon bo'lishining ob'ektiv ko'rsatkichidir. Iroda kuchining turli ko'rinishlari orasida shaxsning bunday xususiyatlarini ajratib ko'rsatish odat tusiga kiradi: chidamlilik va o'zini tuta bilish, ular kerak bo'lganda o'z his-tuyg'ularini tiya olish qobiliyatida ifodalanadi; impulsiv va o'ylamasdan harakatlarning oldini olishda; o'zini nazorat qilish va o'zini ko'zlangan harakatni bajarishga majburlash qobiliyatida, shuningdek, o'zi xohlagan, lekin asossiz ravishda noto'g'ri ko'rinadigan narsani qilishdan tiyilish. Irodaning yana bir xususiyati maqsadlilikdir. Maqsadlilik deganda, faoliyatning ma'lum bir natijasiga erishish uchun shaxsning ongli va faol yo'nalishini tushunish odatiy holdir. Ko'pincha, ular maqsadlilik haqida gapirganda, ular qat'iyatlilik kabi tushunchadan foydalanadilar. Bu kontseptsiya maqsadlilik tushunchasi bilan deyarli bir xil bo'lib, insonning eng qiyin sharoitlarda ham maqsadga erishish istagini tavsiflaydi. O'jarlikni qat'iyatlilikdan ajratish odat tusiga kiradi. Ko'pincha o'jarlik salbiy sifat odam. O'jar odam, bu harakatning nomaqbulligiga qaramay, har doim o'z-o'zidan turib olishga harakat qiladi. Qoidaga ko'ra, o'jar odam o'z faoliyatida aqlning dalillari bilan emas, balki muvaffaqiyatsiz bo'lishiga qaramay, shaxsiy istaklari bilan boshqariladi. Darhaqiqat, o'jar odam o'z irodasini nazorat qilmaydi, chunki u o'zini va nafsini qanday boshqarishni bilmaydi. Irodaning muhim xususiyati tashabbuskorlikdir. Tashabbus - bu insonda paydo bo'lgan g'oyalarni amalga oshirish uchun urinishlar qilish qobiliyatidir. Ko'p odamlar uchun o'z inertsiyasini engish iroda harakatining eng qiyin paytidir. Yangi g‘oyani amalga oshirish yo‘lida birinchi ongli qadamni faqat mustaqil shaxsgina qo‘ya oladi. Mustaqillik irodaga xos xususiyat bo`lib, tashabbuskorlik bilan bevosita bog`liqdir. Mustaqillik ongli ravishda qaror qabul qilish qobiliyatida va maqsadga erishishga to'sqinlik qiluvchi turli omillar ta'siriga berilmaslikda namoyon bo'ladi. Mustaqil shaxs boshqa odamlarning maslahatlari va takliflarini tanqidiy baholagan holda, o'z qarashlari va e'tiqodlari asosida harakat qilish va shu bilan birga olingan maslahatlar asosida o'z harakatlariga tuzatishlar kiritishga qodir. Salbiylikni mustaqillikdan ajratish kerak. Negativizm boshqa odamlarga qarama-qarshi harakat qilish, ularga qarama-qarshilik qilish uchun asossiz, asossiz tendentsiyada namoyon bo'ladi, garchi oqilona mulohazalar bunday harakatlar uchun asos bermasa ham. Negativizmni ko'pchilik psixologlar o'z harakatlarini aql dalillariga, xulq-atvorning ongli motivlariga bo'ysundira olmaslikda, o'z xohish-istaklariga qarshi tura olmaslikda, bekorchilikka olib keladigan va hokazolarda ifodalangan irodaning zaifligi sifatida baholaydilar. Ko'pincha bekorchilik. dangasalik bilan bog'liq. Aynan dangasalik irodaning ijobiy sifatlariga ma'no jihatdan qarama-qarshi bo'lgan sifatlarning har tomonlama xarakteristikasi hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, inson tomonidan ko'rsatilgan tashabbus, mustaqillikdan tashqari, har doim irodaning yana bir sifati - qat'iyat bilan bog'liq. Qat'iylik motivlar kurashida, o'z vaqtida va tez qaror qabul qilishda keraksiz ikkilanish va shubhalarning yo'qligidadir. Eng avvalo, qat'iyatlilik dominant motivni tanlashda, shuningdek, maqsadga erishish uchun adekvat vositalarni tanlashda namoyon bo'ladi. Qat'iylik amalga oshirishda ham namoyon bo'ladi qaror. Hal qiluvchi odamlar harakatlar va vositalarni tanlashdan harakatni amalga oshirishgacha tez va baquvvat o'tishlari bilan ajralib turadi. Qat'iylikdan, ijobiy irodaviy sifatdan, qaror qabul qilishda shoshqaloqlik, harakatlarning o'ylamasligi bilan ajralib turadigan impulsivlikni ajratish kerak. Impulsiv odam harakat qilishni boshlashdan oldin o'ylamaydi, qilgan ishining oqibatlarini hisobga olmaydi, shuning uchun u ko'pincha qilgan ishidan pushaymon bo'ladi. Bunday odamning qaror qabul qilishdagi shoshqaloqligi, qoida tariqasida, uning qat'iyatsizligi, u uchun qaror qabul qilish juda qiyin va og'riqli jarayon ekanligi bilan izohlanadi, shuning uchun u imkon qadar tezroq undan xalos bo'lishga intiladi. . Shaxsning favqulodda muhim irodaviy sifati - bu shaxsning harakatlarining ketma-ketligi. Harakatlar ketma-ketligi shuni tavsiflaydiki, inson tomonidan amalga oshiriladigan barcha harakatlar bitta rahbarlik tamoyilidan kelib chiqadi, unga odam ikkinchi va ikkinchi darajali hamma narsani bo'ysundiradi. Harakatlar ketma-ketligi, o'z navbatida, o'z-o'zini nazorat qilish va o'zini o'zi qadrlash bilan chambarchas bog'liq. Qabul qilingan harakatlar faqat shaxs o'z faoliyatini nazorat qilganda amalga oshiriladi. Aks holda, bajarilgan harakatlar va odam intilayotgan maqsad bir-biridan farq qiladi. Maqsadga erishish jarayonida o'z-o'zini nazorat qilish etakchi motivlarning ikkinchi darajalilardan ustunligini ta'minlaydi. O'z-o'zini nazorat qilish sifati, uning etarliligi ko'p jihatdan shaxsning o'zini o'zi baholashiga bog'liq. Demak, o'zini past baholash insonning o'ziga bo'lgan ishonchini yo'qotishiga olib kelishi mumkin. Bunday holda, insonning maqsadga erishish istagi asta-sekin yo'qolishi mumkin va rejalashtirilgan narsa hech qachon amalga oshmaydi. Ba'zan, aksincha, inson o'zini va qobiliyatini ortiqcha baholaydi. Bunday holda, maqsadga erishish yo'lida o'z harakatlarini muvofiqlashtirish va moslashtirishga imkon bermaydigan ortiqcha o'zini o'zi qadrlash haqida gapirish odatiy holdir. Natijada, rejalashtirilgan narsaga erishish qobiliyati ancha qiyinlashadi va ko'pincha ilgari rejalashtirilgan narsa amalda to'liq amalga oshirilmaydi. Will, va boshqa ko'pchilik yuqori aqliy jarayonlar, insonning yosh rivojlanishi davrida shakllanadi. Shunday qilib, yangi tug'ilgan bolada refleksli harakatlar, shuningdek, ba'zi instinktiv harakatlar ustunlik qiladi. Ixtiyoriy, ongli harakatlar ancha kech shakllana boshlaydi. Bundan tashqari, bolaning birinchi istaklari katta beqarorlik bilan ajralib turadi. Istaklar tezda bir-birini almashtiradi va ko'pincha noaniq bo'ladi. Faqat hayotning to'rtinchi yilida istaklar ko'proq yoki kamroq barqaror bo'ladi. Xuddi shu yoshda, motivlar kurashining paydo bo'lishi birinchi navbatda bolalarda qayd etiladi. Misol uchun, ikki yoshli bolalar biroz ikkilanishdan keyin bir nechta mumkin bo'lgan harakatlardan birini tanlashi mumkin. Biroq, axloqiy tartibning motivlariga qarab tanlov hayotning uchinchi yilining oxiridan oldin bolalar uchun mumkin bo'ladi. Bu bola o'z xatti-harakatlarini allaqachon nazorat qila olgandagina sodir bo'ladi. Bu, bir tomondan, yetarlicha talab qiladi yuqori daraja rivojlanishi, ikkinchi tomondan, axloqiy munosabatlarning qandaydir shakllanishi. Inson xulq-atvorini ixtiyoriy tartibga solishning rivojlanishi bir necha yo'nalishlarda amalga oshiriladi. Bu, bir tomondan, ixtiyoriy aqliy jarayonlarning o'zboshimchalik bilan sodir bo'lishiga aylanishi, ikkinchi tomondan, shaxsning xatti-harakatlarini nazorat qilishni o'zlashtirishi, uchinchidan, shaxsning irodaviy fazilatlarini rivojlantirishdir. Bu jarayonlarning barchasi ontogenetik jihatdan bola nutqni o'zlashtirgan va undan aqliy va xatti-harakatlarning o'zini o'zi boshqarishning samarali vositasi sifatida foydalanishni o'rgangan paytdan boshlab ontogenetik tarzda boshlanadi. Bolalarda xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solishni takomillashtirish ularning umumiy intellektual rivojlanishi, motivatsion va shaxsiy aks ettirishning paydo bo'lishi bilan bog'liq. Shuning uchun, bolaning irodasini uning umumiyidan ajratilgan holda tarbiyalash psixologik rivojlanish deyarli imkonsiz. Aks holda, iroda va qat'iyatlilik o'rniga, shubhasiz, ijobiy va qimmatli shaxsiy fazilatlar sifatida, ularning antipodlari paydo bo'lishi va o'z o'rniga ega bo'lishi mumkin: qaysarlik va qattiqlik. Yuqoridagi barcha sohalarda bolalarda irodani rivojlantirishda o'yinlar alohida o'rin tutadi va o'yin faoliyatining har bir turi iroda jarayonini takomillashtirishga o'ziga xos, o'ziga xos hissa qo'shadi. Birinchi bo'lib paydo bo'ladigan konstruktiv ob'ektli o'yinlar yosh rivojlanishi bola, harakatlarni o'zboshimchalik bilan tartibga solishning jadal shakllanishiga hissa qo'shing. "Iroda" tushunchasi psixiatriya, psixologiya, fiziologiya va falsafa tomonidan qo'llaniladi. Shaxs darajasida iroda iroda, kuch, matonat, chidamlilik kabi xususiyatlarda namoyon bo`ladi.Ularni shaxsning birlamchi, asosiy, irodaviy sifatlari deb hisoblash mumkin. Bunday fazilatlar xulq-atvorni belgilaydi, bu yuqorida tavsiflangan barcha xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Iroda o'zaro bog'liq bo'lgan ikkita funktsiyani - rag'batlantiruvchi va tormozlovchi funktsiyalarning bajarilishini ta'minlaydi va ularda o'zini namoyon qiladi. Iroda deganda shaxsning faolligiga sabab bo`ladigan va uni yo`naltirilgan harakatga uyg`otuvchi murakkab psixik jarayon tushuniladi. Insonda irodaning rivojlanishi quyidagi harakatlar bilan bog'liq: 1. ixtiyorsiz psixik jarayonlarni ixtiyoriy jarayonlarga aylantirish; 2. shaxs tomonidan o'z xatti-harakatlari ustidan nazoratni olish; 3. shaxsning irodaviy fazilatlarini rivojlantirish; 4. shuningdek, inson ongli ravishda o'z oldiga tobora qiyinroq vazifalarni qo'yishi va uzoq vaqt davomida sezilarli ixtiyoriy sa'y- harakatlarni talab qiladigan ko'proq va uzoqroq maqsadlarga intilishi bilan. Iroda - bu insonning to'siqlarni engib o'tish, maqsadga erishish qobiliyatidir. Xususan, u xarakter, maqsadlilik, qat'iyatlilik, qat'iyatlilik, jasorat kabi fazilatlarda namoyon bo'ladi. Ushbu xarakter xususiyatlari ijtimoiy foydali va jamiyatga zid maqsadlarga erishishga yordam berishi mumkin. 2.2. Irodaviy harakatlarning tuzilishi . Irodaning vazifasi - xatti-harakatlarimizni nazorat qilish, faoliyatimizni ongli ravishda o'z-o'zini tartibga solish, ayniqsa normal hayotga to'siqlar mavjud bo'lgan hollarda. Irodaviy harakatning psixologik tuzilishi Har qanday inson faoliyati doimo ikkita katta guruhga bo'linadigan aniq harakatlar bilan birga keladi: ixtiyoriy va ixtiyorsiz. Ixtiyoriy harakatlarning asosiy farqi shundaki, ular ong nazorati ostida amalga oshiriladi va shaxsdan ongli ravishda belgilangan maqsadga erishishga qaratilgan muayyan harakatlarni talab qiladi. Masalan, qo‘liga bir stakan suv olib zo‘rg‘a olib, og‘ziga olib, uni egib, og‘zi bilan harakat qiladigan, ya’ni bir maqsad bilan birlashgan bir qancha harakatlarni bajaradigan bemorni tasavvur qiling-a. tashnalik. Xulq-atvorni tartibga solishga qaratilgan ongning harakatlari tufayli barcha individual harakatlar bir butunga birlashadi va odam suv ichadi. Bu harakat ko'pincha iroda bilan ixtiyoriy tartibga solish deb ataladi. Irodaning asosiy vazifasi hayotning qiyin sharoitlarida faoliyatni ongli ravishda tartibga solishdir. Bu tartibga solish qo'zg'alish va inhibisyon jarayonlarining o'zaro ta'siriga asoslanadi asab tizimi. Shunga ko'ra, yuqoridagi umumiy funktsiyaning spetsifikatsiyasi sifatida yana ikkita funktsiyani ajratib ko'rsatish odatiy holdir - faollashtiruvchi va inhibitiv. Shuni ta'kidlash kerakki, to'siqni engib o'tishga qaratilgan har bir harakat ixtiyoriy emas. Masalan, itdan qochgan odam juda qiyin to'siqlarni engib o'tishi va hatto baland daraxtga chiqishi mumkin, ammo bu harakatlar ixtiyoriy emas, chunki ular birinchi navbatda tashqi sabablar insonning ichki munosabatlaridan ko'ra. Shunday qilib, to'siqlarni engib o'tishga qaratilgan ixtiyoriy harakatlarning eng muhim xususiyati - bu kurashish kerak bo'lgan maqsadning ahamiyatini anglash, unga erishish zarurligini anglash. Inson uchun maqsad qanchalik muhim bo'lsa, u shunchalik ko'p to'siqlarni engadi. Shuning uchun ixtiyoriy harakatlar nafaqat murakkablik darajasi, balki xabardorlik darajasi bilan ham farq qilishi mumkin. Odatda biz boshqa harakatlarni nima uchun qilayotganimizni ko'proq yoki kamroq aniq bilamiz, biz erishishga intilayotgan maqsadni bilamiz. Inson nima qilayotganidan xabardor bo‘lib, lekin nima uchun qilayotganini tushuntira olmaydigan holatlar ham bo‘ladi. Ko'pincha bu odamni kuchli his-tuyg'ularga duchor qilganda, hissiy qo'zg'alishni boshdan kechirganda sodir bo'ladi. Bunday harakatlar impulsiv deyiladi. Bunday harakatlardan xabardorlik darajasi sezilarli darajada kamayadi. Shoshilinch harakatlar qilgan odam ko'pincha qilgan ishidan tavba qiladi. Ammo zamonning irodasi shundan iboratki, inson affektiv portlashlar paytida o'zini toshma harakatlar qilishdan tiya oladi. Shuning uchun iroda bilan bog'liqdir aqliy faoliyat va his-tuyg'ular. II bob bo yichaʼ Shuni ta'kidlash kerakki, inson tomonidan ko'rsatilgan tashabbus, mustaqillikdan tashqari, har doim irodaning yana bir sifati - qat'iyat bilan bog'liq. Qat'iylik motivlar kurashida, o'z vaqtida va tez qaror qabul qilishda keraksiz ikkilanish va shubhalarning yo'qligidadir. Eng avvalo, qat'iyatlilik dominant motivni tanlashda, shuningdek, maqsadga erishish uchun adekvat vositalarni tanlashda namoyon bo'ladi. Qat'iylik amalga oshirishda ham namoyon bo'ladi qaror. Hal qiluvchi odamlar harakatlar va vositalarni tanlashdan harakatni amalga oshirishgacha tez va baquvvat o'tishlari bilan ajralib turadi. Qat'iylikdan, ijobiy irodaviy sifatdan, qaror qabul qilishda shoshqaloqlik, harakatlarning o'ylamasligi bilan ajralib turadigan impulsivlikni ajratish kerak. Impulsiv odam harakat qilishni boshlashdan oldin o'ylamaydi, qilgan ishining oqibatlarini hisobga olmaydi, shuning uchun u ko'pincha qilgan ishidan pushaymon bo'ladi. Bunday odamning qaror qabul qilishdagi shoshqaloqligi, qoida tariqasida, uning qat'iyatsizligi, u uchun qaror qabul qilish juda qiyin va og'riqli jarayon ekanligi bilan izohlanadi, shuning uchun u imkon qadar tezroq undan xalos bo'lishga intiladi. . Xulosa va tavsiyalar . Har qanday inson faoliyati doimo ikkita katta guruhga bo'linadigan aniq harakatlar bilan birga keladi: ixtiyoriy va ixtiyorsiz. Ixtiyoriy harakatlarning asosiy farqi shundaki, ular ong nazorati ostida amalga oshiriladi va shaxsdan ongli ravishda belgilangan maqsadga erishishga qaratilgan muayyan harakatlarni talab qiladi. Masalan, qo‘liga bir stakan suv olib zo‘rg‘a olib, og‘ziga olib, uni egib, og‘zi bilan harakat qiladigan, ya’ni bir maqsad bilan birlashgan bir qancha harakatlarni bajaradigan bemorni tasavvur qiling-a. tashnalik. Xulq-atvorni tartibga solishga qaratilgan ongning harakatlari tufayli barcha individual harakatlar bir butunga birlashadi va odam suv ichadi. Bu harakat ko'pincha iroda bilan ixtiyoriy tartibga solish deb ataladi. Irodaning asosiy vazifasi hayotning qiyin sharoitlarida faoliyatni ongli ravishda tartibga solishdir. Bu tartibga solish qo'zg'alish va inhibisyon jarayonlarining o'zaro ta'siriga asoslanadi asab tizimi. Shunga ko'ra, yuqoridagi umumiy funktsiyaning spetsifikatsiyasi sifatida yana ikkita funktsiyani ajratib ko'rsatish odatiy holdir. Yuqoridagi barcha sohalarda bolalarda irodani rivojlantirishda o'yinlar alohida o'rin tutadi va o'yin faoliyatining har bir turi iroda jarayonini takomillashtirishga o'ziga xos, o'ziga xos hissa qo'shadi. Birinchi bo'lib paydo bo'ladigan konstruktiv ob'ektli o'yinlar yosh rivojlanishi bola, harakatlarni o'zboshimchalik bilan tartibga solishning jadal shakllanishiga hissa qo'shing. "Iroda" tushunchasi psixiatriya, psixologiya, fiziologiya va falsafa tomonidan qo'llaniladi. Shaxs darajasida iroda iroda, kuch, matonat, chidamlilik kabi xususiyatlarda namoyon bo`ladi.Ularni shaxsning birlamchi, asosiy, irodaviy sifatlari deb hisoblash mumkin. Bunday fazilatlar xulq-atvorni belgilaydi, bu yuqorida tavsiflangan barcha xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Iroda o'zaro bog'liq bo'lgan ikkita funktsiyani - rag'batlantiruvchi va tormozlovchi funktsiyalarning bajarilishini ta'minlaydi va ularda o'zini namoyon qiladi. Iroda deganda shaxsning faolligiga sabab bo`ladigan va uni yo`naltirilgan harakatga uyg`otuvchi murakkab psixik jarayon tushuniladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. V.Karimova Psixologiya darslik Toshkent 2014 2. V.Karimova Psixologiya o'quv qo'llanma. Toshkent 3. Nurbek, A. (2021). Management Psychology Leader and Its Characteristics. IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(1), 13-16. 4. Nurbek, A. (2021). Psixologik Salomatlik Va Uning Mohiyati. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(6), 666-669. 5. Alijonov, N. (2022). IMPLEMENTING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF LEADERS IN THE FIELD OF EDUCATION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(5), 631-634. 6. N. Alijonov // SOCIO-PSYCHOLOGICAL FACTORS OF LEADERSHIP ACTIVITY// RESEARCH FOCUS . VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2022. 241-246 7. Alijonov Nurbek, Saidova Nafisa Nematovna //MAKTABGACHA YOSH DAVRIDA SENSOR TARAQQIYOT MUAMMOSI// Uzbek Scholar Journal. Volume-04, May, 2022. 147-152. 8. Alijonov N. //RAHBAR FAOLIYATI SAMARADORLIGIDA PSIXOLOGIK SALOMATLIKNING O'RNI// "Мировая наука" №3(60) 2022. 3-10. 9. Nurbek, A. (2023). SOCIAL PSYCHOLOGY OF ALTURISM AND ALTHURISTIC BEHAVIOR. American Journal of Interdisciplinary Research and Development, 16, 134-137. 10. ALIJONOV Nurbek // ALTURIZMNING IJTIMOIY PSIXOLOGIYASI VA ALTURISTIK XULQ-ATVOR// JOURNAL OF PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL STUDIES. VolumeI, Issue 5. May 2023. 71-74. 11. Nurbek, A. (2021, December). The Combination of Social Relationships and Psychological Health. In Conference Zone (pp. 268- 270). 12. R.Nuriddinov, D.Mo'minov, & A.Ostanaqulov. (2023). BO'LAJAK PEDAGOGLAR RUHIY SALOMATLIGINI TAMINLASHNING IJTIMOIYPSIXOLOGIK OMILLARI. Scientific Impulse, 1(10), 612–617. 13. D.Mo'minov, R.Nuriddinov, & A.Ostanaqulov. (2023). BADIY ASARLARDA PSIXOLOGIK MANIPULYATSIYANING O RNI VAʻ AHAMIYATI (LEV TOLSTOYNING “TIRILISH” ASARI MISOLIDA). Scientific Impulse, 1(10), 618–624. 14. NURIDDINOV, R. (2023). BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY SALOMATLIGINING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI. Journal of Pedagogical and Psychological Studies, 1(4), 59–62. 15. Nuriddinov Rasuljon Samitjon o'g'li//BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY SALOMATLIGI IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARINING O'RGANILISHI// Multidisciplinary Scientific Journal. 2 (7), 2023. 311-315. 16. Джалолова, М. А. (2022). СЕНСОРНОЕ РАЗВИТИЕ И ОБУЧЕНИЕ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА: Джалолова Мохинур Абдусатторовна, Нуриддинов Расулжон Самиджонович Преподаватели кафедры психологии Ферганского государственного университета. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (11), 363-369. 17. Nuriddinov Rasuljon Samidjon o ' g ' li // OLIY O ' QUV YURTI TALABALARIDA O ' QUV MOTIV VA MOTIVATSIYALARINI NOMOYON BO ' LISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI // Uzbek Scholar Journal . Volume -06, July , 2022. 1-5 pages . 18. Усмонов Шерзод Ахмаджонович, Закирова Мухаббат Сабировна, Нуриддинов Расулжон Самитжон ўғли //ИЛК ЎСПИРИНЛИК ДАВРИДА АҚЛИЙ ҚОБИЛИЯТЛАРНИНГ ЭМПИРИК ТАҲЛИЛИ// СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ (УЗБЕКИСТАН). № 9 (106), 2021. 12-16 стр. 19. НУРИДДИНОВ Р.С. // INFORMATION AS A SOCIAL - PSYCHOLOGICAL PROBLEM // ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗДОРОВЬЕ НАСЕЛЕНИЯ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРОЦВЕТАНИЯ ОБЩЕСТВА. Екатеринбург-Фергана, 20 мая 2020 года. 380-382 стр. 20. Samitjonovich, Nuriddinov Rasuljon //SOCIO- PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE USE OF MODERN INFORMATION TECHNOLOGIES IN THE DAILY LIFE OF CHILDREN// INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION. 1 (2020). 65-67 pages. 21. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'l //THE ROLE OF PHYSICAL CULTURE IN PROVIDING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF THE ATHLETE// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. International scientific online conference. Canada. Part 2, 23.01.2022. 1-3 22. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //SPORTCHI PSIXOLOGIK SALOMATLIGIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR// GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ). Vol. 10, Issue 11, Nov.(2022). 117-121 pages. 23. QURBONOVA Saida Miralimjanovna, RAXMATJONOV Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //MAMLAKATIMIZ PSIXOLOGLARI ISHLARIDA SHAXSLARARO MUNOSABATDA MUOMALA MUAMMOSINING TALQINI// Journal of Pedagogical and Psychological Studies. Vol. 1. № 5, (2023). 99-103 pages. 24. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbeko'g'li //SPEECH ISSUES IN PSYCHOLINGUISTICS// IQRO JURNALI № 2. 04.2023. 503-511 betlar. 25. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li, Vosiljonov Azizbek Boxodirjon o'g'li //XORIJ PSIXOLOGLARINING ISHLARIDA SHAXSNING TADQIQ ETILISHI// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. Vol. 1. № 12, 2022. 39-47 pages. 26. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TALABALARDA TOLERANTLIKNI RIVOJLANTIRISH – IJTIMOIY PSIXOLOGIK MUAMMO SIFATIDA// International Journal of Economy and Innovation. Volume: 30. 2022. 66-70 pages. 27. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'li //PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE SPORTSMAN PERSONALITY DURING COMPETITIONS// IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI. Vol. 2 No. 11 (2022). 215- 221 betlar. 28. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //Motiv Va Motivatsiya Muammosining Jahon Va Mahalliy Psixologlar Tomonidan Tadqiq Etilganligi// American Journal of Social and Humanitarian Research, Vol. 3 No. 11 (2022). 256-259 pages. 29. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TOLERANTLIK SHAKLLANAYOTGAN SHAXS MODELINING TAVSIFI// International scientific journal «MODERN SCIENCE АND RESEARCH». VOLUME 2 / ISSUE 5 /2023. 761-764 pages. 30. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li. (2023). PSIXOLOGIYADA MOTIVATSIYA TURLARI, NAZARIYALARI VA TAHLILI. Научный Импульс, 1(10), 665-670.

Kirish.

I BOB. IRODA HAQIDA UMUMIY MALUMOT VA UNI PSIXOLOGIYADA OʼRGANILISHI.

1.1. Psixologiyada iroda tushunchasi.

1.2. Iroda va uning turlari.

I bob boʼyicha xulosa.

II BOB. IRODA SIFATLAR VA ULARNING TUZILISHI.

2.1. Irodaviy sifatlar va ularning rivojlanishi

2.2. Irodaviy harakatlarning tuzilishi

II bob boʼyicha xulosa.

Sotib olish