Iroda nazariyalari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	75.1KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	28 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

110 Sotish

Iroda nazariyalari

Sotib olish

Mavzu: Iroda nazariyalari
KURS ISHI
Mavzu: Iroda nazariyalari
Topshirdi:
Qabul qildi :
Baho: _______________
Mundarija
Kirish …………………………….………………………………..3
Asosiy qism
I.Bob. Iroda tushunchasini rivojlanish tarixi. Irodani aniqlash.
Irodaviy jarayonlar bosqichlari.
I.1. Iroda inson hulq-atvori va faoliyatining asosi sifatida…….…...5
I.2. Irodaning an’anaviy va zamonaviy talqini ……………………..13
II.Bob. Irodasizlik. Irodasizlikning har xil namoyon bo‘lishi.
Dangasalik.
II.1. Irodaning falsafiy nazariyalari. Iroda volyuntarizm sifatida
(A.Shopengauyer, B.Spinoza, I.Kant, G.Gegel, L.Feyerbax). Dj. Lokk.U.Djems,
1

L.S. Vigotskiy va V.Franklarning nazariyalarida iroda va erkin
tanlash…………………………………………………………………………20
II.2. Psixik jarayonlarning ixtiyoriy boshqaruvidagi buzilishlar. Harakatning
maqsadga muvofiqligidagi buzilishlar. Ixtiyoriy jismoniy harakatlardagi
buzilishlar……………………………………………………………………..31
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar
Kirish
Iroda haqida tushuncha Ma'lumki, insonning ehtiyojlari ijtimoiy tuzum
shakllari taraqqiyotiga qarab o’zgaradi. Shu bois o’z ehtiyojlarini qondirish
uchun inson harakat qiladi. Shaxs o’z harakatlari yordami bilan muhitga
moslashadi va undan o’z ehtiyojlari uchun foydalanadi. Lekin shu bilan birga
odam muhitni o’z ehtiyojlariga muvofiqlashtirib o’zgartiradi, qayta quradi va
o’ziga moslashtiradi. Odamning shaxs sifatidagi faollik xususiyati shundan
iboratki , o’z ehtiyojlarini qondirishga yordam beradigan harakatlari instinktiv
harakatlar emas, balki asosan oqilona, ongli harakatlardir. Bu onglilik shundan
iboratki, odam oldindan biron-bir maqsadni ko’zlab harakat qiladi, shu
maqsadga yetishish uchun yordam bera oladigan vositali yo’l va usullarni
oldindan qidirib topadi, to’sqinlik va qiyinchiliklarni yengish uchun ongli
2

ravishda kuch-g’ayratini ishlata oladi. Odam faqat o’ziga xos madaniy-ijtimoiy
ehtiyojlarini qondirishdagina emas, balki, tabiiy-biologik ehtiyojlarini
qondirishda ham ongli va oqilona ravishda ish tutadi. Odam tevarak - atrofdagi
narsalarni o’zgartirib o’ziga moslashtirar ekan, yangilik yaratadi, ijod qiladi, shu
yangilikni tevarak-atrofdagi voqelikka qo’shadi, voqelikni o’zgartiradi va
to’ldiradi. Umuman odam har doim harakat qilmasdan tura olmaydi. Ana shu
jihatdan olganda odamning barcha harakatlarini ikki 250 turkumga bo’lish
mumkin. Ulardan birinchisi ixtiyorsiz harakatlar bo’lsa, ikkinchisi ixtiyoriy
harakatlardir.
Kurs ishi dolzarbligi. Shavkat Mirziyoyevning “Aholiga psixologik xizmat
ko‘rsatish va psixologiya sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori loyihasi e’lon qilindi.
Quyidagilar respublikada psixologik xizmat ko‘rsatish va psixologiya sohasida
kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari
etib belgilanishi mumkin: mamlakatda amalga oshirilayotgan yangilanish,
ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan , fan,
madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan
holda psixologik xizmatlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab
chiqish va joriy etish ;
Kurs ishining ob'ekti : Yoshlar tarbiyasining ta’sirchan mexanizmlarini ishlab
chiqish, shaxsning ma’naviy kamol topishida psixologik qo‘llab-quvvatlash,
yoshlarning mustaqil ongli kasb tanlashi va o‘zining shaxsiy kasbiy rejalarini
shakllantirishga sharoitlarni yaratishga psixologik ko‘maklashish;
Kurs ishining maqsadi . Iqtidorli yoshlar salohiyatlarini namoyon etishlariga
ko‘maklashish, ularning bilish faoliyati va qiziqishlarini boyitish, dunyoni idrok
3

etishning universal usullarini shakllantirish uchun psixologik yordam tizimini
yaratish asosida ularni psixologik qo‘llab-quvvatlash;
Kurs ishining predmeti. Aholiga psixologik xizmatning talab qilinadigan
darajasi va sifatini ta’minlovchi me’yoriy, moddiy-texnika va axborot bazasini
yaratish , jumladan, onlayn psixologik xizmatlar ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish;
Kurs ishining vazifalari:
Aholi baxtlilik darajasi, sog‘liqni saqlash, xususan, mental salomatlik, stressdan
himoyalanish yo‘nalishidagi tadqiqotlarni amalga oshirish;
Favqulodda holatlar sharoitida psixologik xizmat ko‘rsatish, hayot faoliyatida
og‘ir psixologik holatlarga tushib qolgan xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlashga
yo‘naltirilgan trening-reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish;
bolalarning maktabgacha bo‘lgan davri rivojlanishi, idrok, ong va xulq-atvor,
Kognitiv va ijtimoiy psixologiya sohasidagi ilg‘or tajribalarni o‘zlashtirish va
ommalashtirish;
Psixologik ma’rifat va maslahat berish faoliyatini tizimli tashkil etish, uning
uzluksiz metodik ta’minotini yaratish ;
Tibbiy va klinik psixologiya, psixolingvistika, psixogenetika, boshqaruv
psixologiyasi, savdo psixologiyasi, gerontopsixologiya, kross-madaniy
psixologiya , mehnat psixologiyasi, tashkiliy psixologiya kabi dolzarb
yo‘nalishlarda kadrlar tayyorlashni rivojlantirish;
Psixologiya sohasida zamonaviy o‘quv, ilmiy va ommabop adabiyotlarni
tayyorlash, nashr etish va ommalashtirish ishlarini tizimli yo‘lga qo‘yish;
4

Yosh psixologiyasi, psixofiziologiya , tibbiy psixologiya, psixoterapiya,
patopsixologiya, differensial psixologiya, pedagogik psixologiya ,
psixodiagnostika, genetik psixologiya kabi sohalarda fundamental, amaliy
tadqiqotlarni rivojlantirish
I.Bob. Iroda tushunchasini rivojlanish tarixi. Irodani aniqlash.
Irodaviy jarayonlar bosqichlari.
I.1. Iroda inson hulq-atvori va faoliyatining asosi sifatida.
Odamning ixtiyorsiz harakatlari qat'iy bir maqsadsiz, ko’pincha impul'siv
tarzda, ya'ni reflektor tarzda yuzaga keladi. Masalan, yo’talish, aks urish, ko’z
qovoqini ochib yumilishi va shu kabilar. Bu harakatlarni odam oldindan o’ylab
rejalashtirmaydi. Ixtiyorsiz harakatlar har qanday sharoitda yuz berishi mumkin.
Ixtiyorsiz harakatlar ba'zan, odamning aqliy faoliyatlari bilan ham bog’liq
bo’ladi. Chunonchi, ixtiyorsiz idrok, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda olib
qolish, ixtiyorsiz esga tushirish holatlari ham bo’ladi. Bunday hollarda
odamning ixtiyorsiz harakatlari idrok qilinayotgan narsaning boshqa
narsalardan keskin farq qilishi yoki odamning qiziqishlari, ehtiyojlari bilan
bevosita bog’liq bo’ladi. Ixtiyoriy harakatlar iroda bilan bog’liq bo’lgan
harakatlardir. Ixtiyoriy harakatlar oldindan belgilangan maqsad asosida to’la
ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlardir. Lekin ixtiyoriy harakat
deganda, faqat jismoniy harakatlar emas, balki, aqliy harakatlar ham
tushuniladi. Shunday qilib, iroda tushunchasiga nisbatan adabiyotlarda turlicha
ta'riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy darsligida iroda - bu kishining o’z
oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishida qiyinchiliklarni yengib o’tishga
qaratilgan faoliyati va xulq-atvorini ongli ravishda tashkil qilishi va o’z-o’zini
boshqarishi demakdir, deb ta'riflanadi. Q.Turg’unov muallifligidagi lug’atda
ta'riflanishicha, iroda - shaxsning ongli harakatlarida, o’z-o’zini bilishida
5

ifodalanadigan, ayniqsa maqsadga erishish yo’lida uchraydigan jismoniy va
ruhiy qiyinchiliklarni yengib chiqishda namoyon bo’ladigan ixtiyoriy
faolligidir. M.Vohidov fikricha, iroda deganda biz oldindan belgilagan, qat'iy
bir maqsad asosida amalga oshiriladigan va ayrim qiyinchiliklarni, to’siqlarni
yengish bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni tushunamiz. Professor
E.G’.G’ozievning "Umumiy psixologiya " darsligida iroda-bu tashqi va ichki
qiyinchiliklarni yengishni talab qiladigan qiliqlarni va harakatlarni inson
tomonidan ongli boshqarilishidir, deb keltiriladi. Umuman olganda iroda shaxs
faolligining ko’rinishi hisoblanadi. Shu bois uning yuzaga kelishi bir qator
harakatlarni amalga oshirilishi bilan izohlanadi. Maqsad va unga erishishiga
intilish Maqsadga erishish imkoniyatlarini topish Motivlarni paydo bo'lishi va
imkoniyatlarni mustahkamlash. Motivlar kurashi va tanlash. Biror fikrni qabul
qilish Qabul qilingan qarorni amalga oshirish Irodaviy harakatlar bosqichlari.
Irodaviy harakatlarda har doim maqsad aniq bo’ladi. Odam o’z oldiga qo’ygan
maqsadidan kelib chiqadigan natijalarni ham oldindan tasavvur eta oladi. Ana
shuning uchun har qanday qiyinchiliklarni yengib bo’lsa ham maqsadini amalga
oshirishga intila boradi. Masalan, odam biror imorat solayotgan paytda oxirgi
natija qanday bo’lib chiqishini juda yaxshi tasavvur etadi va shuning uchun
qanday qiyinchiliklar bo’lsa ham yengib ishni davom ettira beradi. Yoki talaba
universitetning birinchi kursiga kirganda qanday mutaxassis bo’lib chiqishini
yaxshi biladi va shuning uchun barcha qiyinchiliklarga chidab o’qishni davom
ettira beradi. Umumiy irodaviy faoliyatni yoki alohida aktni amalga
oshirishning muhim xususiyatlaridan biri amalga oshirilayotgan harakatlarning
erkin ekanligini anglashdan iboratdir. Odamning irodaviy harakati to’la-to’kis
determinizmga, ya'ni sababiy bog’lanish qonuniga bo’ysunadi. Shu bilan birga
irodaviy faoliyatning bevosita sabablari sharoitida irodaviy harakatlarni belgilab
beradigan turli-tuman hayotiy sharoitlar bo’lishi mumkin. Odamning irodaviy
faoliyati ob'ektiv jihatdan bog’langandir. Irodaviy faoliyatning muhim
xususiyatlaridan biri, irodaviy harakatlarni odam hamma vaqt shaxs sifatida
6

amalga oshiradi. Xuddi mana shuning bilan bog’liq ravishda irodaviy xarakatlar
odam to’la ravishda javob beradigan ish sifatida boshdan kechiriladi. Irodaviy
faoliyat tufayli shaxs ko’p jihatdan o’zini ma'lum sharoitda anglaydi, o’z hayot
yo’li va taqdirini o’zi belgilashi mumkin. Irodaning eng muhim xususiyati unda
faoliyatni amalga oshirishning puxta o’ylab chiqilgan rejaning mavjudligidir.
Avvaldan rejalashtirilmagan xattiharakatlarni irodaviy harakat deb bo’lmaydi.
Shu bilan birga iroda avvaldan mavjud bo’lmagan, lekin faoliyatni natijasiga
erishishdan so’ng hosil bo’lishi mumkin bo’lgan qoniqishga butun e'tiborini
qaratishdan iboratdir. Ko’p hollarda iroda vaziyat yoki qiyinchilik ustidan
g’alaba qozonish emas, balki o’z-o’zini engish hamdir. Bu ayniqsa,
muvozanatsiz, hissiy, qo’zg’aluvchan, sust kishilarga xos bo’lib, o’zlarining
tabiiy xarakterologik xususiyatlari bilan kurashishga to’g’ri keladi. Hech bir
muammo irodaning ishtirokisiz hal etilmaydi. Inson kuchli irodasiz katta
muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Odamzod boshqa tirik mavjudotlardan
o’zining ongi va aqli bilangina emas , balki irodasining mavjudligi bilan ham
ajralib turadi. Irodaning nerv-fiziologik asoslari Irodaviy ya'ni ixtiyoriy
harakatlarning nerv - fiziologik asosida bosh miya katta yarim sharlari
po’stlog’ining shartli reflekslar hosil qilishdan iborat bo’lgan murakkab
faoliyati yotadi. Irodaviy harakatlar har doim to’la ongli harakatlar bo’lgani
uchun bosh miya po’stlog’ida yuzaga keladigan optimal qo’zg’alish manbalari
bilan ham bog’liq bo’ladi. Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan
edi: "Mening tasavvurimcha, ong ayni shu chog’da xuddi shu sharoitning o’zida
ma'lum darajada optimal (har holda o’rtacha bo’lsa kerak) qo’zg’alishga ega
bo’lgan bosh miya katta yarim sharlarining ayrim joylaridagi nerv faoliyatidan
iborat". 252 Bundan tashqari irodaviy harakatlar ongli harakatlar sifatida
ikkinchi signallar tizimining faoliyati bilan bog’liqdir. Ma'lumki, odam ayrim
nojo’ya harakatlardan o’zini so’zlari orqali (ya'ni o’ziga-o’zi pand- nasihatlar
qilish yoki tarbiya berish orqali ) ushlab qoladi. Shuning uchun irodaviy,
ixtiyoriy harakatlarni amalga oshirishda ikkinchi signallar tizimining roli juda
7

kattadir. Ana shu sababdan bo’lsa kerak akademik I.P.Pavlov ikkinchi signallar
tizimiga baho berib, bu signallar tizimi insonlar xulq-atvori va ixtiyoriy
harakatlarining yuksak boshqaruvchisidir" - degan edi. Shuni ham aytish
kerakki, iroda ikkinchi signallar tizimi birinchi signallar tizimiga asoslangan
holda ishlaydi. Agar ikkinchi signallar tizimi o’z faoliyatida birinchi signallar
tizimiga asoslanmasa, odamning aks ettirish jarayoni ma'lum bir tizimli, ma'noli
bo’lmaydi. Ikkinchi signallar tizimi birinchi signallar tizimiga asoslanishi bilan
birga uning faoliyatini boshqarib, nazorat qilib turadi. Demak, irodaviy,
ixtiyoriy harakatlarda ikkinchi signallar tizimi bilan birga birinchi signallar
tizimi ham ishtirok etadi. Irodaviy ixtiyoriy harakatlarni amalga oshirishda nerv
tizimining umumiy normal holati ham juda katta ahamiyatga egadir. Masalan,
uzoq davom etadigan qattiq kasallikdan so’ng nerv tizimi nihoyatda
madorsizlanib, odamning irodasi bo’shashib ketadi. Odam biror ishdan qattiq
charchagan paytda ham nerv tizimi zaiflashib, irodasi bo’shashib ketadi. Ana
shuning uchun irodaning mustahkamligini ta'minlash maqsadida odam vaqti -
vaqti bilan dam olib turishi kerak. Irodaviy akt va uning tuzilishi Ixtiyoriy
harakatning dastlabki boshlang’ich nuqtasi harakat maqsadining vujudga kelishi
va shu maqsadning o’rtaga qo’yilishidir va uning tuzilishini quyidagicha
izohlash mumkin. Qarorni, ijro etish Maqsadni anglash Unga erishish uchun
intilish Maqsadga erishish imkoniyatlarini anglash Maqsadga erishish
imkoniyatlariga mos keluvchi yoki ularni rad qiluvchi motivlarni anglash
Motivlar kurashi Qarorga kelish Qarorga kelish Qarorga kelish Irodaviy zo'r
berish Ichki - sub'ektiv qarshilik Tashqi - ob'ektiv qarshlik Ichki va tashqi
qarshiliklarni engishda namoyon bo'ladi Bajarilgan ishga baho berish Maqsad-
kishining shu paytda ma'qul yoki zarur deb topgan ish harakatini tasavvur etish
demakdir. Masalan, inson pedagogika universitetiga kirib o’qishni zarur deb
topdi yoki viloyatga ish bilan borib kelish zarurligini tushundi, deylik.
Bularning hammasida kishining maqsadi o’z-o’zidan zohir bo’layotganga
o’xshaydi, ba'zan esa bu maqsad bir qadar fikr yuritish natijasida yuzaga keladi.
8

Maqsadni tasavvur qilish odatda shu maqsadga erishish istagini va zarur ishni
amalga oshirish bilan bog’liq bo’lib, u quyidagicha ifodalanishi mumkin. Xatti-
harakatdan kutilgan maqsad turlicha ravshanlikda tasavvur etilishi mumkin.
Maqsad qancha ravshan bo’lsa, unga yetishish yo’lidagi intilish ham shuncha
muayyan bo’ladi. Maqsad ko’zlash kishining avvalo shaxsiy (biologik va
madaniy ruhiy) ehtiyojlariga bog’liq. Ko’pincha kishining maqsad ko’zlashi va
biron-bir narsaga intilishi tevarak-atrofdagi tabiiy vaziyatga, yoki xuddi shu
paytda kishi yashayotgan jamiyatga bog’liq bo’ladi. Masalan, kishi qiyin
ahvolga tushib qolsa, shu ahvolidan bir amallab qutilishni o’z oldiga maqsad
qilib qo’yadi. Kishi shu vaziyatni ma'lum darajada o’zgartirish, bir nimaga
barham berish, bir nima qilish, bir nima ko’rish va shu kabi maqsadni o’z oldiga
qo’ya oladi. Kishi jamoat tartibini birov buzayotganligiga bevosita guvoh
bo’lishi va tartib buzuvchilarga qarshi kurash uchun shu onda qandaydir
choralar ko’rishni maqsad qilib qo’yishi mumkin. Kishida kelib chiqadigan
ehtiyojlar darrov yaqqol tasavvur qilinadigan maqsad tarzida hosil bo’la
qolmaydi. Ko’ngildan kechayotgan ehtiyoj va intilishlar turli darajada
anglanishi va turlicha tasavvur qilinishi mumkin. Masalan, kelib chiqadigan
ehtiyoj va intilishlar ba'zan istak tarzida ko’ngildan kechadi-kishi hozirgi
ahvoldan noroziligini his qilib turadi-yu, lekin qanday maqsadga
yetishilayotganini, binobarin, shu maqsadga erishishga doir yo’l-yo’riqlarni
aniq bilmaydi. Istak shunday holatki, bunda odam o’ziga allanima kerakligini
his qilib turadi-yu, bu narsani nima ekanligini aniqlab ololmaydi, ya'ni uni
tasavvur qilolmaydi, fahmiga yetmaydi. Bunday odamning o’zi ba'zan "menga
bir narsa kerak, bir narsa yetishmayapti, ammo bu narsaning nima ekanligini
o’zim ham bilmayman" degan gapni ko’ngildan o’tkazadi. Boshqa kishilar
to’g’risida ham: "nima istayotganini o’zi bilmaydi" deymiz. Istak paytida kishi
qanday maqsadga intilayotganini bu maqsadga erishishning yo’l-yo’riqlarini
anglab yetmas ekan, demak, istakni bevosita amalga oshirish ham mumkin
emas. Ehtiyoj ko’ngildan kechib, mudom kuchaygan shu ehtiyojni qondirishga
9

intilish maqsadi ham anglanila boshlaydi. Bunday anglanilgan ehtiyojlar
tilakhavaslar deb ataladi. Ammo odam o’z intilishlarining maqsadini tasavvur
qilganda ham shu maqsadga yetishish yo’llari va vositalarini hali tasavvur qila
olmasligi mumkin. Bunday to’la anglanilmagan intilishlar (tilak, havas) ba'zan
zo’r xayol surish bilan, ba'zan esa cheksiz orzu bilan bog’liq bo’ladi. Ba'zan
(xayolparast insonlarda) bunday tilak havaslar ko’ngildan kechirish orqali orzu
(fantaziya) doirasida qolib ketaveradi. Xilma-xil tilak havaslari to’lib-toshgan
kishilar ham mavjud. Bu kishilar doimo xo’rsinadilar, armon qiladilar, o’zlarini
ham tevarakatrofdagi kishilarni ham tanqid qiladilar. Bu kishilar ko’pincha
yaxshi orzular 254 qilishadi-yu, amalda kam faoliyat ko’rsatishadi yoki
butunlay faoliyat ko’rsatishmaydi. Harakat yo’llari, usullari topilib odam ularni
tasavvur qilayotgan ekan, demak ehtiyojni qondirishga intilish tamomila
anglaniladi, odamning tilak-havasi esa bir narsa bo’lib qoladi. Bunday intilish
holati ba'zan hohish deb ataladi. Kishi biror ishni qilmoqchiman, falon ishni
bajarmoqchiman, o’qishga kirmoqchiman va hokazo deb gapirar ekan buning
ma'nosi shuki, mazkur kishi o’z intilishlarining maqsadini va shu maqsadga
yetish vositalarini anglash, tasavvur qilish va bilish bilangina cheklanib qolmay,
maqsadga yetish mumkinligini, ma'lum bir yo’ldan ish ko’rishga tayyorligini va
qilinadigan harakatlarining oqibatini kam anglaydi. Shunday kishilar borki ,
ularda muayyan tilak-havaslar tarzida tamomila anglanilgan intilishlar doimo
katta o’rin tutadi. Bunday kishilar o’zlariga nimalar kerakligini, nimani
hoxlayotganliklarini, nima ish qilmoqchiliklarini va uni qanday bajarish
kerakligini hamisha biladilar. Bunday kishilar o’z oldilariga hamisha aniq
maqsad qo’yadilar va shu maqsadga yarasha ish ko’radilar. Bunday kishilarni
ma'lum maqsadni ko’zlaydigan kishilar deyiladi. Ma'lum maqsadni ko’zlash
kishining ijobiy sifatidir. Bu sifatni taraqqiy ettirish, irodani tarbiyalash va
o’zo’zini tarbiyalashning vazifalaridan biridir. Har bir kishining anglab, bilib,
ko’ngildan kechiradigan ehtiyojlari ko’p, uning vazifalari va intilishlari ham
kam emas. Shuning uchun kishida xilma-xil maqsadlarda doimo zohir bo’lib
10

turadi va bu maqsadlarni ro’yobga chiqarish istagi tug’iladi. Har bir kishida
amaliy va nazariy vazifalar vujudga kelib turadi va ana shu vazifalarni hal etish
kerak bo’ladi. Barovar amalga oshirib bo’lmaydigan bir necha maqsad kelib
chiqqanda, qanday bo’lmasin faqat bittasini tanlab olib boshqa maqsadlarni
qo’yib turishga to’g’ri keladi. Qaysi maqsadni oldinroq, boshqasini esa
keyinroq amalga oshirish masalasini hal qilishga to’g’ri keladi. Ba'zi
maqsadlarni esa qo’yib turishga to’g’ri keladi. Ba'zan shunday ham bo’ladiki,
kishi oldida bir-biriga zid keladigan bir nechta maqsad ko’ndalang turadi va shu
maqsadlardan birini tanlab olish shart bo’ladi. Masalan, yigit yoki qiz maktabni
tugatib, oliy o’quv yurtiga kirib o’qisam, degan masalani hal etayotganda turli
maqsadlar va ularga yetish yo’llari degan maqsadlar o’rtasida ichki qarama-
qarshilik, ichki "kurash" ro’y berishi mumkin. Maqsad qo’yish bilan bir vaqtda
yoki undan keyin shu maqsadga qaysi yo’l, usul va vositalar bilan yengish
masalasi kelib chiqadi. Kundalik turmushimizda yoki faoliyatimizda maqsad
qo’yish bilan birga uni amalga oshirish usullari darrov anglanadi. Shuning
uchun bu yerda maqsad qo’yish bilan to’ppa-to’g’ri harakat boshlanib ketishi
mumkin. Masalan, kishi qo’liga qalam olishni hoxlasa, uni bemalol olishi
mumkin, uxlagisi kelsa yotadi va hokazo. Oddiy ixtiyoriy harakatlar shu bilan
ta'riflanadi. Ammo yangi maqsadlarni qo’yishda o’sha maqsad usullarini qidirib
topish, tasavvur qilish va o’ylab ko’rishga to’g’ri keladi. Bu yerda maqsad bitta
bo’lgani holda unga bir necha yo’l va usul bilan yetishish mumkin. Qanday
bo’lmasin eng yaxshi yo’l va usulni tanlab olishga to’g’ri keladi. Ayrim
ixtiyoriy harakatlarning murakkabligi shular jumlasidan kelib chiqadi. Bir necha
maqsad ko’ngilga kelib, shulardan biriga turli yo’l va usullar bilan erishish
mumkin bo’lsa, kishi muayyan bir maqsadni tanlab olishi va shu maqsadga
yetish uchun muayyan eng muvofiq yo’lni tanlab olishi kerak. Shunga ko’ra,
ijtimoiy mehnat faoliyatda ham, kasb-korda ham, shaxsiy ishlarda ham, boshqa
kishilarga bo’lgan munosabatda ham kishi o’z intilishlarini va ixtiyoriy
harakatlarini oldindan rejalashtiradi. Rejalashtirish murakkab aqliy faoliyat
11

bo’lib, aniq, muayyan va ravshan maqsadni belgilash, shuningdek shu
maqsadga yetish uchun eng to’g’ri usul va vositalarni qidirib topishdan iborat.
Rejalashtirish jarayonida mumkin va zarur bo’lgan hamma harakatlar, mumkin
bo’lgan qiyinchiliklar va to’siqlar hisobga olinadi, ish-harakat natijalariga
dastlabki baho beriladi. Odam asosiy rejaga ega bo’lgan bir qarorga kelishi,
maqsadiga yetishishi mumkin. Harakat motivlari va motivlar kurashi. Kishi
biron maqsadni, ayniqsa, shu maqsadga yetish uchun biron yo’l va usulni tanlar
ekan, nega boshqa maqsadni emas, xuddi shu maqsadni tanlashi kerak, bu
maqsadga nima uchun boshqa yo’llar bilan emas, balki mana shu yo’llar bilan
hal etishi kerak degan savolni ko’ngildan o’tkazadi. Maqsadni va unga yetish
yo’lini tanlash jarayonida unga ma'qul yoki noma'qulligi nuqtai nazaridan baho
beriladi. Maqsadni va unga yetishish yo’llarining ma'qulligi yoki noma'qulligini
belgilab beradigan hamma narsa ish-harakat motivlari deb ataladi. Kishi nega
boshqa bir maqsadni emas, balki xuddi shu vositalar bilan ish ko’rishni, yoki ish
ko’rmoqchi bo’layotganining sababi nima degan savolga javob motiv
mazmunini tashkil etadi. Irodaviy ixtiyoriy harakatlar g’ayri ixtiyoriy (irodadan
tashqari) harakatlardan farq qilib, motiv tufayli sodir bo’ladi. Inson irodaviy
faoliyatining motivlari xilma-xildir, kishining intilishi va hohishlari qaysi
ehtiyojlardan kelib chiqsa, avvalo shu ehtiyojlar ixtiyoriy motivlarga kiradi.
I.2. Irodaning an’anaviy va zamonaviy talqini
Ma'lum maqsad va unga erishish yo’llarini tanlash ko’pincha biror ehtiyojning
mazmuniga va ahamiyatiga bog’liq. Kuchliroq ehtiyoj boshqa motivlar orasida
kuchliroq motiv bo’lishi mumkin. Bir necha maqsad yoki ularga olib boruvchi
bir necha yo’l bo’lgan taqdirda ularning ma'qul yoki noma'qul ekanligi
chamalab ko’riladi. Biron maqsad va bu maqsadni amalga oshirish yo’llarini
belgilab beruvchi yoki belgilab bermovchi har qanday narsa harakatning motivi
12

deb ataladi. "Motiv - deb yozadi I.P.Ivanov - kishi nima uchun o’z oldiga
boshqa bir maqsadni emas, balki aynan shu maqsadni qo’yishi kerak, nima
sababdan u o’z maqsadiga erishmoq uchun boshqa bir yo’llar bilan emas, balki
xuddi shu yo’l bilan harakat qilishi kerak degan savolga javobdir". Maqsad va
unga erishish yo’llarini tanlash jarayonida odatda tafakkur va hissiyot ishtirok
etadi. Tafakkur faoliyati (fikr qilish) bu yerda asosan har bir motivga "qarshi
"yoki "tarafdor"likni muhokama qilib asoslashdan iborat bo’ladi. Kishi
motivlarni muhokama qilishda va asoslab berganda odatda ayni hodisa
yuzasidan yoki o’zining xatti-harakatlarida doimo asoslanadigan ma'lum bir
faktlardan tamoyil va qoidalardan foydalanadi. Motivni shu tariqa muhokama
qilish va asoslab berish motivatsiyalash deb ataladi. Maqsadni va unga erishish
yo’lini tanlash jarayonida hissiyot turtki rolini o’ynaydi. Hissiyot ayrim
tasavvur va motivlarni yorqin, jonli va jozibali qilib ko’rsatadi. Hissiyot
kishining intilishlarini faollashtiradi va susaytiradi, hissiyot biron maqsadni,
biron harakat yo’lini tanlab olishga turtki beradi. Maqsadlarga erishish yo’llarini
va vositalarini tanlash sharoiti ba'zan ichki kurash xarakteriga ega bo’ladi, bu
kurashda turli kuch va jozibaga ega bo’lgan bir necha motiv maydonga chiqadi.
Shuning uchun ham bu jarayon motivlar kurashi deb yuritiladi. Motivlardan biri
ko’proq asosli, ikkinchisi kamroq asosli ekanligi ularning kurash jarayonida
oydinlashib qoladi, ba'zi motivlar kuchliroq hissiyot bilan maydonga chiqsa,
ba'zi motivlar sust hissiyot bilan maydonga chiqadi. Ko’pincha motivlar kurashi
tafakkur (aql) bilan hissiyot o’rtasidagi kurashdan iborat bo’ladi. Odam ba'zan
"ikkiga bo’linib" qoladi: "Aql uni desa, hissiyot (ko’ngil) buni deydi". Motivlar
kurashi ba'zan har xil hislar o’rtasidagi, masalan, burch hissi bilan unga zid
bo’lgan qandaydir boshqa shaxsiy his o’rtasidagi kurash tarzida boradi. Bu
motivlar ko’pincha bir-biriga qarshi ta'sir ko’rsatadi, qarorga kelish va uni ijro
etishni paysalga solib , iroda jarayonini susaytiradi. Motivlarning bunday
kurashida kishida ichki konflikt holati vujudga keladi. Ana shunday ichki
ziddiyat holati bu ziddiyatdan qutilishga intilishi bilan ko’pincha shu zid
13

holatidan qutilish yo’lini yengillashtiruvchi yo’llarni axtarish bilan bog’langan
bo’ladi. Ichki nizo holati g’oyat ko’ngilsiz noxush holat sifatida kechishini har
kim o’z tajribasidan biladi. Kishi dunyo va hayotni ravshan tasavvur
qilgandagina ish va harakatlariga, axloq qoidalariga amal qilgandagina uning
shaxsiy motivlari jamiyat manfaatlariga qo’shilib ketgandagina ichki nizo
holatiga yo’l qo’ymasligi yoki undan qutilishi mumkin. Qarorga kelish.
Maqsadga yetishish yo’llarini va vositalarini tanlash jarayonida rejalashtirish,
motivlar kurashi bilan bog’langan bo’lib, qarorga kelish bilan tugaydi. Qarorga
kelish-muayyan bir maqsadni va shu maqsadga erishish yo’lida harakat
usullaridan birini tanlab olish demakdir. Motivlar kurashida buning ma'nosi
shuki, motivlardan biri hal qiluvchi rol o’ynagan bo’ladi. Masalan, kechqurun
qayoqqa borish kerak - teatrgami yoki o’rtog’ining yonigami-degan motivlar
kurashi natijasida kishi bormoqchi bo’lgan joyi haqida qarorga keladi. Kishi
ba'zan tez qarorga keladi, bu qarorning bajarilishi mumkinligiga ishonadi. Buni
qat'iyat deb ataymiz. Ba'zi motivlar kurashi uzoq vaqtga cho’zilib ketadi va
qaror bajarilishiga ishonchsizlik hamda ikkilanishlar bilan qabul qilinadi. Bu
qat'iyat sezgirlikdir. Masalan, o’rta maktabni bitirayotgan va bitirgan ba'zi yigit-
qizlar qaysi o’quv yurtiga yoki korxonaga kirish masalasini tez hal qiladilar,
boshqalari esa juda uzoq vaqt ikkilanib, xayolga tolib yuradilar. Qat'iyat
odamda jiddiylik vaziyatining yengillashtirishi mamnunlik tuyg’usini tug’dirsa,
qat'iyatsizlik ikkilanish hissi, jiddiylik tuyg’usi va alohida noaniq holat bilan
birga sodir bo’ladi. Biror qarorga kelish sur'ati bir qancha sabablarga, jumladan,
ehtiyojga, hal iluvchi motiv kuchiga, vaziyatga, hissiyotga tafakkur va
xayolning taraqqiyot darajasiga, kishining turmush tajribasi va bilimlariga,
temperamenti va xarakteriga, boshqa kishilarning nasihat, buyruq, iltimos
takliflariga quloq solishiga bog’liq bo’ladi. Biror qarorga kelish sur'ati asosan
qo’yilgan maqsadning ahamiyatiga, biror qarorga keltiruvchi faoliyatning
xarakteriga bog’liq bo’ladi. Murakkab tarzdagi motivlar kurashi va qarorga
kelish faqat shunday hollarda bo’ladiki, bunda odamning hayoti va faoliyati
14

uchun ayniqsa muhim ahamiyatga ega bo’lgan yangi maqsadlar qo’yiladi va bu
maqsadlarni amalga oshirish uchun yangicha usullar va vosita talab qiladi.
Qat'iyat faqat tezlik bilan qarorga kelishdagina emas, shuningdek bu qarorni tez
va dadil bajarishda ham zohir bo’ladi. Tezlik bilan qarorga kelish va uni aniq
belgilangan muddatda bajarish - qat'iyatni namoyon qilish demakdir. Qaror
qabul qilinsa-yu, keyin o’zgartirilsa, yoki boshqa qaror bilan almashtirilsa,
yoxud butunlay bekor qilinsa, bunday qarorni yuzaki yoki bo’sh qaror deb
ataladi. Qat'iyat va mustahkam qarorga kelish-irodaning yuksak sifatidir. Qabul
qilingan qarorning o’zgarishi ko’pincha yana bu qaror to’g’risida yetarli darjada
o’ylamaslikdan, emosional holatning o’zgarishidan yoki kishi harakat
qilayotgan sharoit o’zgarishidan kelib chiqadi. Qarorning o’zgarishi ko’pincha
motivlar kurashining qaytadan boshlanib ketishiga va oxirgi marta qat'iy qaror
qabul qilishga olib keladi. Qarorni ijro etish. qaror unga muvofiq keladigan
choralar ko’rish va harakat qilish uchun qabul qilinadi. qarordan harakatga
o’tishni ijro qilish (yoki bajarish) deyiladi. Irodaviy jarayonda eng muhim
narsa-qabul qilingan qarorni ijro etishdir. Irodaviy harakatlar ikki xil bo’ladi:
jismoniy va aqliy harakatlar. Jismoniy harakatlarga har xil mehnat operasiyalari,
o’yin, sport mashg’ulotlari va boshqalar. kiradi. Aqliy harakatlarga esa masala
yechish, yozma ishlar, dars tayyorlash, ilmiy tadqiot ishlarini olib borish va shu
kabilar kiradi. Ko’p vaqt takrorlanib, o’zlashib ketgan ko’nikma va odat bo’lib
ketgan harakatlar ham murakkab irodaviy harakatlardandir. Qarorni ijro etish
odatda ma'lum vaqt, muddat bilan bog’liq bo’ladi. Qaror kechikmasdan
belgilangan vaqtda ijro etilsa bu irodaning ijobiy sifatidan dalolat beradi. Bu esa
ishchanlik, puxtalikni bildiradi. Ammo qabul qilingan qaror hamisha
bajarilavermaydi. Ayrim hollarda esa o’z vaqtida ijro etilmay qoladi. Kishining
ba'zi bir holatlarida a'zoyi-badani bo’shashib turganda, xafalik chog’ida o’z
kuchlari va imkoniyatlaridan hafsalasi pir bo’lib turganda qaror ha deganda
bajarilavermaydi. qarorni bajarishda ro’y beruvchi to’sqinliklar oldindan
nazarda tutilmaganda yoki maqsadning o’zi vaziyat o’zgarishi bilan kerak
15

bo’lmay qolganda shunday bo’ladi. Shunday hollar ham bo’ladiki odam
ko’pgina qaror qabul qiladi, ammo qarorning ijrosi cho’zilib ketadi, paysalga
solinadi, boshqa muddatlarga ko’chiriladi. Ijrosi paysalga solinadigan yoki
butunlay ijro etilmaydigan qarorlar ko’pincha niyatlar deb ataladi. Ancha
vaqtdan keyin, lekin muayyan muddat o’tgach ijro etiladigan qarorlar ham
niyatlar deb ataladi. Masalan,o’quvchi yoki 258 talaba o’quv yilining boshida
barcha imtihonlarni faqat "a'lo" baholar bilan topshirishga qaror qilishi mumkin.
Irodaviy zo’r berish. Qabul qilingan qaror to’g’ridan-to’g’ri, avtomatik ravishda
amalga oshirilavermaydi. qabul qilingan qarorni amalga oshirish uchun ongli
ravishda irodaviy zo’r berish ham kerak. Irodaviy zo’r berish ongning avvalo
nerv-muskul apparatining zo’riqishida ifodalanadi va organizmning tashqi
ko’rinishlarida namoyon bo’ladi. Irodaviy zo’r berishning ana shu ifodali
tomoni odamning iroda holatini tasvirlovchi badiiy asarlarda gavdalantirilganini
ko’p uchratish mumkin. Ba'zi odam irodaviy zo’r berolmagani sababligina
qabul qilgan qarorni muddatida ijro etolmaydi. Bunday hollarda
"bajarsammikan yoki yo’qmi" degan yangi kurash ham boradi. Zo’r berish
uchun yana kuch sarflashga to’g’ri keladi. Kuch sarflay olmaslik yoki bu
masalada ikkilanish irodaning shu paytdagi bo’shligini ko’rsatadi. Qabul
qilingan qarorni zo’r berish yo’li bilan ijro etish irodaning muhim belgisi
hisoblanadi. Irodaning o’ziga xosligi ongli ravishda zo’r berishning biron
darajasida bajariladigan harakatlardan iborat. Irodaviy zo’r berish va irodaviy
harakat maqsadga erishish yo’lida uchraydigan to’siqlarni engishda namoyon
bo’ladi. Kishining irodasi juda katta to’siqlarni yengishga to’g’ri kelganda,
ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Irodaviy zo’r berish va irodaviy harakatlar yo’li bilan
yengishga to’g’ri keladigan to’sqinliklar ikki xil: ichki va tashqi to’sqinliklarga
bo’linishi mumkin. Irodaviy zo’r berish yo’li bilan yengishga to’g’ri keladigan
ichki to’siqlar odam organizmi va psixikasining holatidir. Odam tinch
harakatsiz va hech qanday faoliyatsiz holatda bo’lishi mumkin, masalan, dam
olish, uxlash, charchash, kasallik paytida shunday holat bo’ladi. Biron ish bilan
16

shug’ullanmay harakatsiz o’tirishga, ya'ni yalqovlikka undovchi mayl ham
shunday holatdan hisoblanadi. Irodaviy zo’r berish yo’li bilan avvalo
organizmning passiv holatini o’zgartirish uni faol holatga keltirish zarur bo’ladi.
Masalan, o’rnida yotgan kishi (motivlar kurashi) turlicha qaror qiladi va o’zini
majbur qilib o’rnidan turadi. Yalhovlikni yengish uchun ba'zan juda ko’p zo’r
berishga to’g’ri keladi. Irodaviy zo’r berish yo’li bilan kishining aqliy
faoliyatini ham faol holatga keltiriladi. Masalan, ma'ruza boshlanishi bilan
talaba darhol irodaviy kuchni ishga solib, diqqatni bir joyga to’playdi, irodaning
barqarorligini saqlab qoladi, tafakkur va esda olib qolish jarayonlarini
kuchaytiradi. "Harakat qilish o’ziga qanday o’rgatilgan bo’lsa - deydi
I.M.Sechenov - harakatni to’xtatib qolishni boshqarishga ham shunday
o’rganmoq kerak". Kishi irodaviy zo’r berish yo’li bilan ixtiyorsiz faollikni
batamom yo’qotib yubormaydi, balki shu faollik ko’rinishlarini faqat
o’zgartiradi, yoki bosib qo’yadi. Ixtiyorsiz faollik ko’rinishlarini bosilishi
vazminlik deb ataladi. Iroda-avvalo kishining o’zini qo’lga ola bilishi , o’z
intilishlari, hissiyotlari va ehtiroslarini bosa bilishi demakdir. Iroda kishining
o’z- o’zini idora qila olishi, o’z xulqi va faoliyatini anglab, bilib tartibga solish
va boshqara olish qobiliyati demakdir. Kishining ichki to’siqlarni yenga olish,
o’zini boshqarish va o’z ustidan hukmronlik qila olish qobiliyati odatda ichki
iroda deb yuritiladi. Kishi irodaviy 259 zo’r berish yo’li bilan tevarak-atrofdagi
voqelikda uchraydigan tashqi to’siqlarni yengishi zarur bo’ladi. Kishi o’z oldiga
qo’yilgan maqsadni amalga oshirishga qarshilik qilayotgan to’sqinliklarni
yengib o’tadi, voqelikni o’z maqsadiga muvofiq ravishda o’zgartiradi va uni o’z
ehtiyojlariga moslashtiradi. Insonning to’siqlarni, tashqi qiyinchiliklarini yenga
olish qobiliyati tashqi iroda deb ataladi. Ammo irodani faqat shartli ravishda
ichki va tashqi deb ikkiga bo’lish mumkin. Inson irodasi bitta, lekin u tashqi
olamdagi o’zgartirish va boshqarishga qaratilishi bilan birga shaxsiy, sub'ektiv
holatlarni va jarayonlarni boshqarishga qaratilishi ham mumkin. Modomiki,
shunday ekan, tashqi to’sqinliklarni yengish ichki to’sqinliklarni yengish bilan
17

chambarchas bog’liqdir. Inson tashqi olamga ta'sir etar ekan, tashqi olam
hodisalarini boshqarish bilan bir vaqtda o’zini, o’z organizmini, qo’l-oyoq
muskullarini ham boshqaradi, ularning tarangligini kuchaytiradi yoki
susaytiradi, ularning harakatlarini uyg’unlashtiradi, butun organizmning
moslashish vaziyatini vujudga keltiradi va zarur paytda bu vaziyatni o’zgartiradi
va hokazo. Shu bilan birga ixtiyoriy harakatlar, asosan mehnat faoliyatida
odamning ixtiyoriy faollik ko’rinishlarini to’xtatib va bosib turishga to’g’ri
keladi. Shuning uchun odamning irodaviy zo’r berishi va ixtiyoriy harakatlari
tashqi to’sqinliklarni yengishga qaratilishi bilan bir vaqtda organizmning ichki
ahvolini ham o’zgartiradi. Inson tevarak-atrofdagi voqelikni o’zgartirar ekan,
o’zini-o’z vujudini ham o’zgartiradi. Irodaviy harakatlar bajarilgandan keyin
ularga baho beriladi. Qaror ijro etilgandan keyin, ba'zan esa qarorni bajarish
jarayonida ham ko’pincha harakatlarga baho berish, qarorni qanday ijro
etilganligiga baho berish kerak bo’ladi. Qarorni ijro etish yuzasidan qilingan
baho berish qabul qilingan qarorni hamda qilinadigan ishni ma'qullash, oqlash
yoki qoralashdan iborat bo’ladi. Bu baho qabul qilingan qaror yoki bajarilgan
harakatlardan mamnun bo’lish yoki mamnun bo’lmaslik tufayli kelib chiqqan
maxsus hissiy kechinmalarda ifodalanadi. Salbiy baho ko’pincha qilingan
ishlarga pushaymon bo’lish, achinish, uyalish va afsuslanish kabi hislar
tug’ilishiga sabab bo’ladi. Qilinayotgan yoki qilinadigan ishlarga beriladigan
baho qabul qilingan qarorni yoki bajarilgan harakatlarni ma'qullovchi, oqlovchi
yoki qoralovchi maxsus hukmlarda ifodalanadi. Qilinayotgan yoki qilinadigan
ishlarga ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, estetik va boshqa nuqtai nazardan baho
beriladi. Mana shunday baho berishdan kelib chiqadigan his va hukmlarda
kishining dunyoqarashi, axloqiy sifatlari va tamoyillari, shu bilan birga
xarakteri va qiziqish - havaslari ham yaqqol namoyon bo’ladi. Qarorni bajarish
yuzasidan qilingan ishlarda kishining o’zi baho beribgina qolmaydi, balki kishi
qaysi jamiyatda yashasa va ishlasa o’sha jamiyat ham baho beradi. Odam qilgan
yoki qilayotgan ish harakatlariga tevarak-atrofdagi kishilar ijobiy baho
18

bergandan keyin ichki ma'naviy qanoat his qiladi xursand bo’ladi va kuchiga
kuch qo’shilgandek bo’ladi. Ayrim ish-harakatlariga salbiy baho berilganda esa
kishi o’ziga xos uyalish hissini ko’nglidan kechiradi va vijdon azobiga
uchraydi. 260 Qilingan ish-harakatga berilgan baho kishining faoliyatida katta
amaliy ahamiyatga egadir. Bu baho kishining keyingi faoliyati uchun rag’bat va
motiv bo’lib qoladi. Salbiy baho odatda ayni faoliyatni to’xtatish yoki
o’zgartirishga motiv bo’ladi. Ijobiy baho faoliyatni davom ettirish, kuchaytirish
va yanada yaxshilashga, jumladan mehnat unumdorligini oshirishga
rag’batlantiradi. Shaxsning irodaviy sifatlari Kishining irodaviy sifatlari ya'ni
iroda kuchi, mustaqilligi jihatidan ayrim hollarda turlicha namoyon bo’ladi.
Irodaviy sifatlarning klassifikasiyasi sxema tarzida quyidagicha ifodalanadi. Har
bir kishida irodaning ayrim sifatlari umr bo’yi mustahkamlanib, shu odamning
xususiy sifatlari (ya'ni doimiy xislatlari) bo’lib qolishi mumkin. Shaxsning bu
o’ziga xos xususiyatlari xarakter xislatlari deb ataladi. Har bir kishidagi biron
bir irodaviy sifatlarning har qanday namoyon bo’lishi shu kishi xarakterining
xislati bo’lavermaydi. Ayrim hollarda hatto tasodifiy ravishda kishi kuchli iroda
ko’rsatishi mumkin, ayrim hollarda mazkur kishining irodasi, umuman kuchli
iroda kuchi shu kishi xarakterining xislati ekanligidan dalolat beravermaydi. Bu
kishining irodasi kuchli deb aytish uchun uning iroda kuchini bir marta emas,
bir necha marotaba namoyon qilganini bilmoq kerak. Kishining xarakterini
ta'riflaganimizda falon kishi dadillik qildi, rost gapirdi demasdan, balki bu odam
dadil, rostgo’y, to’g’riso’z deb ataymiz. Buning ma'nosi shuki dadillik va
rostgo’ylik, to’g’riso’zlik shu odamning xususiyatlaridir, xarakter xislatlaridir,
tegishli sharoitda bu kishi dadillik, rostgo’ylik, to’g’riso’zlik xislatlariga ega
ekanligini namoyon qildi deb aytamiz. Kishi xarakterini, xislatlarini bilib
olgach, uning biron ish-harakatda qanday yo’l tutishini ancha aniq bilib olamiz,
oldindan aytib bera olamiz. Intizomlilik Irodaviy sifatlar Maqsadga
intiluvchanlik Tashabbuskorlik Dadillik Qat'iyatlik Printsipiallik Mustaqillik
O'zini tuta bilish Matonatlilik Iroda kuchi va xarakter qat'iyati. Iroda ma'lum
19

kuch bilan yuzaga chiqadi: ba'zi hollarda kishining irodasi kuchli sur'atda
namoyon bo’lsa, boshqa hollarda kuchsiz namoyon bo’ladi.
II.Bob. Irodasizlik. Irodasizlikning har xil namoyon bo‘lishi.
Dangasalik.
II.1. Irodaning falsafiy nazariyalari. Iroda volyuntarizm sifatida
(A.Shopengauyer, B.Spinoza, I.Kant, G.Gegel, L.Feyerbax). Dj. Lokk.U.Djems,
L.S. Vigotskiy va V.Franklarning nazariyalarida iroda va erkin tanlash.
Iroda kuchi irodaning muhim sifatidir. Iroda kuchining turli darajasi irodaviy
jarayonning hamma bosqichlarida ko’rinadi. Iroda kuchi avvalo ehtiyojlarni his
qilishda va intilishda ko’rinadi, biz kuchli hamda kuchsiz intilishlarni , kuchli
hamda kuchsiz hohishlarni farq qilamiz. Iroda kuchi ravshan va aniq maqsad
qo’yishda, shuningdek mazkur maqsadga yetishishga yordam beradigan yo’l,
vosita va usullarni ochiq tasavvur qilishda namoyon bo’ladi. Bu ochiq
ravshanlik darajasi esa kishining turmush tajribasiga, bilimiga va umumiy
saviyasiga bog’liq. Aniq maqsad qo’yishda inson tafakkuri va ayniqsa real
xayollar (fantaziya)ning taraqqiy etishi xususiyatlari katta rol' o’ynaydi. Iroda
kuchi tezlik bilan qarorga kela olishda va qarorni mustahkamligida, sabotlilikda
ko’rinadi. Yuksak g’oyaviy tamoyillarga asoslangan oqilona qat'iyatlik va
sabotlik kuchli iroda belgilaridandir. Qat'iyatsizlik ikkilanish, qabul qilingan
qarorning bajarilishiga shubha bilan qarash va sabotsizlik kuchsiz iroda
belgilaridandir. Iroda kuchi jasorat deb ataladigan dadillikda ayniqsa ravshan
ko’rinadi. Jasorat kishining shunday holatiki, bunda kishi tez qarorga keladi va
uni bajarishga ahd qiladi. Hatto salomatligini va hayotini xavf ostida qoldirishi
mumkinligi hayoliga ham kelmaydi. Jasorat kishining boshqa kishilarga emas,
balki o’ziga bergan amridir. Kishi axloqiy burchining talabiga ko’ra, buyuk
20

maqsadga erishish uchun bir zumda hayot bilan o’limdan birini tanlab olsa,
bunday jasorat iroda kuchi ekanligini ko’rsatadi. Jasorat shunday qarorki, u
go’yo ish-harakatga aylanadi. Bu ish-harakat esa kuchli zo’r berishni talab
qiladi. Xarakter xislati bo’lgan dadillikda odamning qanchalik puxta o’ylab ish
ko’rishiga qarab, bu dadillik maxsus tusga kiradi. Puxta o’ylab ish ko’rishni o’zi
yuksak g’oyaviylikka va kishining axloqiy tamoyillariga asoslangan taqdirda
ijobiy xislat hisoblanadi. O’ylab, shoshmasdan bir qarorga keladigan kishilarni
mulohazakor kishilar deb ataymiz. Odatda o’zgaruvchan ayrim hislar
kayfiyatlar ta'sirida tez bir qarorga keladigan xarakterli, dadil kishilar ham
mavjud. Bular hissiyotga beriladigan tasodifiy kayfiyatli kishilardir. Bunday
kishilar odatda sabotsizligi, shoshmashosharligi va kalta o’ylashi bilan ajralib
turadilar. Kishi uncha ikkilanmasdan o’ylab, e'tibor bilan to’g’ri bir qarorga
kelsa va shu qarorni dadil amalga oshira bilsa, dadillik xarakterning ijobiy
xislati bo’ladi. Bir necha imkoniyatdan birini tanlab olishga to’g’ri keladigan
ish - harakat bir qadar xavf-xatar bilan bog’langan bir murakkab vaziyatda
dadillik ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Qat'iyatsizlik xarakterning salbiy xislatidir,
qat'iyatsizlikda kishi sustlik bilan bir qarorga keladi, qabul qilgan qarorini
ko’pincha o’z vaqtida bajarmaydi. Bunday odam qabul qilgan qarori
to’g’riligiga shubhalanadi, turli imkoniyatlardan birini tanlab olishda ikkilanadi,
ayniqsa qiladigan ish-harakatlari xavf-xatar bilan bog’langan bo’lsa, shunday
ahvolga tushadi. Shu sababli 262 qat'iyatsiz kishilar ko’pincha kam faolliklari
bilan ajralib turadilar yoki umuman passiv bo’lib, yalqov, tanbal degan taassurot
tug’diradilar. Sabotlilik dadillikka chambarchas bog’liq bo’lib, xarakterning
ijobiy xislati hisoblanadi. Xarakterning bu xislatiga ega bo’lgan kishilar qabul
qilgan qarorlarini odatda o’zgartirmaydilar, bekor qilmaydilar va bu qarorlarini
bajarmasdan qo’ymaydilar. Bu kishilar va'dalarining ustidan chiqadilar, aytgan
so’zlarini albatta qiladilar, ularning gapi bilan ishi bir bo’ladi. Ularga ishonsa
bo’ladigan subutli insonlardir. Qabul qilingan qarorlarini ko’pincha bekor
qiladigan, bergan va'dalarini ustidan chiqmaydigan, aytgan so’zidan tonadigan
21

kishilar subutsiz hisoblanadi. Kishi irodasining kuchi va qat'iyati xarakterning
irodaga bog’liq bo’lgan qaysi xislatlarida ifodalangan bo’lsa o’sha xislatlar eng
yorqin xislatlardan hisoblanadi. Bu xislatlar har bir kishining xarakterida bir
qadar namoyon bo’ladi. Ammo hamma kishilarni va har qanday odamni irodasi
kuchli, xarakteri kuchli deb bo’lmaydi. Balki shu sifatlari bilan boshqa
kishilardan ajralib turgan odamlargina irodasi kuchli, xarakteri qat'iy deb
ataladi. Iroda kuchi va qat'iyati odamning o’zini tuta bilishida, jasurligida,
matonatida va chidamliligida namoyon bo’ladi. Iroda kuchi qabul qilingan
qarorni o’z vaqtida bajarishda ko’rinadi. Shuning uchun qarorni bajarmaslik
yoki uning bajarish muddatini doimo paysalga solish, galdan-galga
qoldiraverish, boshlagan ishini oxiriga yetkaza bilmaslik irodaning kuchsizligi
alomatidir. Lekin qabul qilingan qarorni bajarish har qanday qilingan ish-
harakatning, irodaning kuchli ekanligidan darak beravermaydi. Iroda kuchi
asosan irodaviy harakatlar yordami bilan qanday to’siqlar yengilganiga va shu
yo’l bilan qanday natijalarga erishilganligiga qarab aniqlanadi. Irodaviy zo’r
berish vositasida bartaraf qilinadigan qarshilik va qiyinchiliklar darajasi va
xarakteri iroda kuchining ob'ektiv ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. Kishi katta
to’sqinliklarni, qiyinchiliklarni, qarshiliklarni irodaviy zo’r berish va irodaviy
harakatlar yordami bilan bartaraf qilib, zo’r muvafaqqiyatlarga erishsa, bu kishi
irodasi kuchli ekanligini ko’rsatadi. Kosmonovtlar mislsiz iroda kuchini butun
jahonga namoyish qilishadi. Bu qahramonlar kosmik parvozlarga tayyorlanish
davrida ham, parvoz paytida ham o’z irodalarining yuksak sifatlarini namoyish
etadilar. Bu qahramonlar kuchli iroda va uning xilma-xil ko’rinishlari o’z
xarakterining asosiy xislati bo’lgan kishilarning yorqin misolidir. Kishi
irodasining kuchsizligi uning juda arzimas to’sqinliklarni ham bartaraf qila
olmasligida ko’rinadi. Masalan, ba'zan kishi biron kerakli xatni yozishga yoki
biror zarur ishni boshlashga o’zini majbur eta olmaydi. Irodaning kuchsizligi
odatda irodasizlik deb ataladi. Qarorni bajarish jarayonidagi ixtiyoriy ish-
harakatlardagi iroda kuchi o’zini tuta bilishda, jasurlik, sabot va matonat,
22

chidam va toqatda namoyon bo’ladi. O’zini tuta bilish nomidan ham bilinib
turibdiki, kishining o’zini idora qila bilishi va o’zini qo’lga ola bilishi demakdir.
O’zini tuta bilish kishining oldiga qo’ygan maqsadlariga yetishuvida to’sqinlik
qiluvchi, irodasini bo’shashtiruvchi ichki holatlarni yengishda ko’rinadigan
kuchli irodadir. Bunday holatlarga 263 masalan, qo’rqish, o’z kuchlariga
ishonmaslik, zerikish, qayg’urish hissi kiradi. Bunday holatlar kishini faoliyat
ko’rsatmaslikka rahbatlantiradi yoki qo’yilgan maqsadlarga qarama-qarshi
bo’lgan g’ayri ixtiyoriy harakatlarda o’z ifodasini topadi. Bunday holatlar har
kimda bo’ladi. Ammo odamning shaxs sifatidagi xususiyati shundan iboratki, u
o’zidan ana shu salbiy va keraksiz holatlarni iroda kuchi bilan o’zgartira oldi
yoki bartaraf qila oladi. Bu borada K.D.Ushinskiy quyidagi so’zlarni keltirib
o’tadi: "qo’rquvni his qilmasdan xavf-xatarga o’zini uradigan kishi mard emas,
balki eng kuchli qo’rquvni ham bosa oladigan va qo’rquv ta'siriga berilmagan,
xavf-xatarni o’ylamaydigan kishi marddir". O’zini tuta bilish kishi xarakterining
xislati bo’lib, asosan ichki irodaning namoyon bo’lishidan iborat. Bu xislat
kishining o’z xulq-atvorini nazorat qila bilishda o’zini, o’z harakatlarini, nutqini
qo’lga ola bilishida, shu sharoitda keraksiz yoki zararli deb qaraladigan
harakatlardan o’zini tiya bilishida ifodalanadi. Xarakter shu xislatiga ega
bo’lgan kishilar o’zlarini qo’lga ola biladilar. Ular o’zlarini tuta biladilar, ular
uyushqoq kishilardir. O’zini tuta bilmaslik irodaning kuchsizligini yaqqol
ko’rsatuvchi belgidir. Odam o’zini qo’lga ola bilmaganda o’z mayllarini,
ixtiyorsiz harakatlarini nazorat qila olmaganda g’ayri ixtiyoriy faollik
ko’rinishlari reflekslar, instinktlar, tasodifan ko’ngildan kechadigan hislar,
qo’rquv, hadik-shubha, gumon, g’azab, rashk, ichiqoralik, affektiv holatlar va
shu kabilar kishi irodasini bo’g’ib qo’yadi. Bunday hollarda odam o’zini tiya
olmay qoladi. O’zini tiya olmaslikning eng yomon ko’rinishi buzuqlikdir.
Buzuqlik butunlay instinktlar va salbiy emotsiyalar ta'sirida bo’lish demakdir.
Jasurlik kishining omonligi va hayoti uchun havfli bo’lgan to’sqinliklarni
bartaraf qilishda ko’rinadigan iroda kuchidir. Masalan, parashyutchi har gal
23

o’zini samolyotdan tashlaganda jasurlik qiladi. Jasurlik o’zini tuta bilishga
chambarchas bog’liq. Jasurlik bor joyda o’zini tuta bilishlik mavjud. Kishi
o’zini tuta bilsa jasurlik qila oladi. Biron maqsadga yetishish yo’lida mutassil
jasurlik ko’rsatish, dovyuraklik jasorat deyiladi. O’zining hayoti uchun xatarli
to’sqinliklarni yengishga doimo tayyor turgan va shunday to’sqinliklarni yenga
oladigan kishilarni jasur kishilar deb ataymiz. Bular xavf-xatardan
cho’chimaydigan, xarakteri kuchli, dovyurak, botir kishilardir. Jasurlikning
yo’qligi irodaning kuchsizligini ko’rsatadi. Buni qo’rqoqlik, nomardlik deb
ataymiz. Irodasi kuchsiz bo’lgan bunday kishilar odatda qo’rqoq, yuraksiz
kishilar deb ataladi. Sabot, matonat ma'lum maqsadga yetishda ko’pincha uzoq
vaqt davomida irodamizga ta'sir etib turuvchi katta to’sqinlik va qiyinchiliklarni
bartaraf qilishga to’g’ri keladi. Irodaning bunday ko’rinishi shaxsning eng
muhim sifati bo’lib, iroda kuchining yaqqolligini ko’rsatadi. Sabot, matonat -
qandaydir bir aniq maqsadni ko’zlab, muntazam ravishda irodaviy zo’r berish
demakdir. Ammo kishilarning hayoti va faoliyatida ba'zan shunday hollar ham
bo’ladiki, kishi o’z oldiga qo’ygan qandaydir zarur maqsadlarni bajarishda yetib
bo’lmaydigan yoki kishiga shunday bo’lib tuyuladigan to’sqinliklarga uchrab
qoladi. Bunday hollarda kishi ba'zan qabul qilgan qarorni o’zgartiradi, bekor
qiladi, u qiyinchiliklardan qo’rqishi va o’z oldiga qo’ygan maqsadidan voz
kechishi mumkin. Ba'zan shunday bo’ladiki, talaba to’satdan o’qishni tashlaydi.
Ilgari tanlagan ehtiyojidan voz kechadi, boshlagan ishini oxiriga yetkazmay,
o’ldajo’lda qoldirib ketadi. Kishi o’z harakat, maqsadini yaxshi o’ylamaganda
maqsadga yetishsa, yordam bera oladigan vosita va usullarni puxta
o’ylamaganda, o’zining kuch - imkoniyatlarini yetarli yoki to’g’ri hisobga
olmaganda odamda belgilangan maqsaddan shu tariqa qaytadi, irodasida
chekinadi. Dastlabki muvaffaqiyatsizlikka haddan tashqari katta ahamiyat
berilganda, bu muvaffaqiyatsizlikka noto’g’ri, yoki yengil baho berilganda,
unga faqat salbiy tomondan qaraganda shunday bo’ladi. Kishi
24

muvaffaqiyatsizlikka uchrash bilan bir vaqtda o’z kuchlariga, o’z
imkoniyatlariga, o’z qobiliyatlariga ishonmaganda odam "ruhi tushib", o’zini
passivlikka qo’l qovushtirib o’tirishga mahkum etadi. Albatta umuman irodasi
kuchsiz kishilarda shunday bo’ladi. Bunday kishilar irodasining o’smaganligi,
etarlicha tarbiyalanmaganligi bilan farq qiladi. Ammo irodali mavjudot bo’lgan
odam hayot va faoliyatida jamiyat yoki o’zi uchun muhim ahamiyatga ega
bo’lgan maqsadidan qaytmasligi ham mumkin. U iroda kuchiga zo’r berib,
to’sqinliklarga qarshi kurashni kuchaytirishi, qabul qilingan qaroriga yarasha
uzoq vaqt ish ko’rishi mumkin. Barcha to’sqinlik va qiyinchiliklarga qaramay u
zarur natijani qo’lga kiritmoq uchun damba-dam, orada vaqt o’tkazib zo’r
berishi, g’ayratini ko’rsatib ishlashi mumkin. Kutilgan maqsadga yetishda katta
qiyinchiliklar va yengib bo’lmaydigan to’siqlar bo’lsa, kishi shu maqsadga
yetishi uchun zarur yo’l, vosita va usullarni o’zgartirib, yangi usullarni qidirib
topishi mumkin. Katta to’sqinliklarni bartaraf qilib, uzoq qunt qilib, maqsadga
yetishda ko’rinadigan bunday iroda kuchi sabotmatonat deb ataladi. Shunday
iroda sifatiga ega bo’lgan kishi esa sabot-matonatli, kuchli irodali, qat'iy
xarakterli kishi deb ataladi. Har qanday faoliyatning, jumladan o’qib,
o’rganishning muvaffaqiyati sabot-matonatga bog’liq. Bilimli bo’lmoq uchun
sabot-matonat kerak. Har bir sohada-texnika, san'at, muzika, sport va shu kabi
sohalarda bilim va malaka ortirmoq uchun sabot-matonat kerak. Sabot-matonat
xarakterning eng qimmatli xislatidir. Bu xislat kishining maqsadga yetish
yo’lida qanday qiyinchilik va to’sqinliklar bo’lishidan qat'iy nazar shu
maqsadga erishishida o’z ifodasini topadi. Xarakter xislati bo’lgan sabot-
matonat ba'zi kishilar faoliyatining hamma sohalarida namoyon bo’ladi boshqa
kishilarda esa bu xislat ularning manfaatlari bilan bog’langan, va ayrim faoliyat
sohalarida ko’rinadi. Sabot-matonatli kishilar boshlagan ishlarini hamisha
oxiriga yetkaza biladilar. Ular o’zlariga nisbatan ham boshqa kishilarga nisbatan
ham talabchan bo’ladilar. Sabot-matonatli kishilar muvaffaqiyatsizlikka
uchraganda ruhini tushirmaydi, balki aksincha, maqsadga erishish uchun ishga
25

yanada qat'iyroq kirishadi, shu maqsadga erishishning yangi yo’l va vositalarini
izlab topadi. Sabot-matonatli kishilar o’ziga va boshqa kishilarga nisbatan
talabchanligi bilan ajralib turadilar. Ular belgilangan yo’ldan yurishlariga
to’sqinlik qila 265 oladigan hamma narsaga qarshi tura oladigan, bu
to’sqinliklarni yenga oladigan matonatli kishilardir. Sabot-matonat irodaning
chidam va toqat degan sifati bilan ham chambarchas bog’liq. Maqsadga
yetishda bartaraf qilinadigan to’sqinlik va qiyinchiliklar kishidan kuch va vaqt
sarf qilishni talab etibgina qolmay , balki ko’pincha jismoniy va ruhiy azob
beradi ham. Kishining o’z faoliyatida ba'zan sovuq va issiqdan, yomg’ir va
qordan, qattiq toliqish, och qolishdan, hamma turli kasalliklardan azob
chekadigan kishi o’z oldiga qo’ygan maqsadiga sodiq bo’lib shu maqsadga
yetishga intilaversa, bunday intilishlarda ko’rinadigan iroda chidam va toqat deb
ataladi. Odamning organizmidagi yemirilish jarayonlarini yengishda
ifodalanadigan ajoyib iroda o’zini tuta bilish va matonatda ko’rinadi. Bu borada
quyidagi misolni keltirib o’tish joiz. Sobiq sovet uchuvchisi Alievning bir o’zi
havo jangida dushmanning yettita samolyotiga qarshi mardonavor kurashdi va
hammasini urib tushirdi. Kuchlar teng bo’lmagan bu jangda Alievning
samolyotini dushman o’qlari teshib yuborgan edi. Aliev o’zi bir necha bor
yaralandi. Ammo u o’zini yo’qotib qo’ymay, samolyoti bilan o’z aerodromiga
borib qo’ndi. Aerodromiga yetib borguncha dushman egallab olgan yerlardan
uchib o’tishi kerak edi. Dushmanning zenit to’plari Alievning samolyotini qattiq
o’qqa tutdi va samolyotining bir necha joyini snaryad parchalari teshib yubordi.
Uchuvchi yana bir necha marta yaralandi. Lekin Aliev bu safar ham sarosimaga
tushmay samolyotini boshqarib boraverdi va uni o’z aerodromiga eson-omon
qo’ndirdi. Samolyot kabinasi ochilganda uchuvchi o’lgan edi. U ikki qo’lidan,
oyog’idan, kuragidan, yelkasidan, orqasidan, jag’idan va boshidan yaralangan
edi. Vrachning aniqlashishicha, og’ir yarador bo’lgan Alievning bu holda ucha
olishi sira mumkin emas edi. Ammo Aliev samolyotini boshqarib, aerodromga
to’g’ri qo’na olgan. Uchuvchining irodasi va o’zini tuta bilishi tufayli o’qning
26

yemiruvchi kuchlaridan g’olib kelib, umrining so’nggi daqiqalarini cho’zishga
erisha oldi. Sabot-matonatli chidamli va toqatli kishilar maqsadga yetishishda
va qiyinchiliklarga qarshi kurash jismoniy va ruhiy azoblarga hamda boshqa
mashaqqatlarga chiday oladilar. Ular har qanday vaziyatda o’zlarini tuta
oladilar, jasurlik, mardlik, botirlik, qat'iyat ko’rsata oladilar . Bunday xarakterli
kishilarga optimallik kayfiyati, hayotga quvnoqlik bilan qarash, porloq
kelajakka doim ishonch bilan boish, boshqa kishilarga o’z kuchlari va mehnat
imkoniyatlariga yetishish kabi xislatlar xosdir. O’zini tuta bilish jasurlik sabot-
matonat, chidam va toqatda ko’rinadigan kuchli iroda mardlik deb ataladi. Shu
sifatlar bilan farq qiladigan kishilar esa mard kishilar deb ataladi. Kishilarning
hayoti va faoliyatida shunday hollar ko’p bo’ladiki, bunda odam zarur paytida
o’zini tuta olmay qoladi, jasurlik, sabot-matonat, intizomlilik ko’rsata olmaydi.
Xarakter xislati irodasiz kishilar mavjud, bunday kishilar irodasi kuchsiz yoki
irodasiz kishilar deyiladi. Bunday kishilar irodasi kuchsiz yoki chidamsiz
kishilar deyiladi. Bular xatto arzimas qiyinchilik va to’sqinliklarni ham 266
bartaraf qila olmaydigan kishilardir. Bular salgina muvaffaqiyatsizlik yoki
qiyinchilik kelib chiqqanda ham o’z oldiga qo’ygan maqsaddan voz kechib ish
harakatini to’xtatadigan, o’z qarorini bekor qiladigan yuraksiz, qo’rqoq
kishilardir. Ular vaziyat talab qilganda zarur jasurlik sabot-matonat, chidam,
toqat, qat'iyat ko’rsatmaydilar. Bular cho’chima, yalqov joni paxta kishilardir.
Bunday kishilarning xatti-harakatlari odatda ularning o’zidan ko’ra tashqi
sharoitga bog’liq bo’ladi. Bunday xarakter xislatlarga ega bo’lgan kishilar
pessimistik kayfiyatda bo’lib, dunyoga va hayotga umidsizlik bilan qaraydilar.
Ular doimo barcha kishilarning salbiy, yomon tomonlarini ko’radilar, bu
kishilarning fikricha, o’zlarining barcha kamchiliklari va
muvaffaqiyatsizliklarining sababchisi boshqa kishilardir. Bu xildagi ba'zi
kishilar passiv beparvo kayfiyatda bo’ladilar. Irodaning mustaqilligi.
Kishilaring irodaviy harakatlariga ularning mustaqillik darajasiga qarab ham
baho beriladi. Irodaviy harakatlarning mustaqilligi kishining avvalo
27

tashabbuskorligida ko’riladi. Tashabbuskorlik biror bir ishni shaxsan boshlab
yuborish demakdir. Tashabbuskorlik odatda tevarakatrofdagi sharoit hamda
ijtimoiy hayot talablarini epchillik, mohirlik bilan hisobga olish va ko’pincha
kelajakni, yangilikni oldindan ko’ra bilish qobiliyati bilan bir vaqtda namoyon
bo’ladi. Tashabbuskor kishi shaxsiy hayotida ham, ijtimoiy faoliyatida ham
vaziyat va turmush talablarini hisobga ola biladi, shu bilan bir vaqtda vazifalarni
ilgari suradi, qo’yilgan vazifalarni amalga oshirish uchun yo’l va vositalari
tanlaydi va bu vazifalarni hal etishda faol ishtirok etadi. Mustaqillik
qilinilmagan va qilinilgan ish-harakatlar uchun javobgarlik sezishda ko’rinadi.
Javobgarlikni sezish ayni harakatlarning to’g’riligiga, maqsadga muvofiq
ekanligiga va zarurligiga ishonch hosil qilish demakdir. Irodaning mustaqilligi
yana boshqa kishilarning fikr, maslahat va takliflarini tanqidiy ko’z bilan
mulohaza qilib chiqishda ham ko’rinadi. Tanqidiy ko’z bilan mulohaza yuritish
xarakter xislati bo’lib, boshqa kishilarning birga maslahat va takliflarini diqqat
bilan tahlil qilishda ko’rinadi, xarakterning shu xislati bo’lgan kishi boshqa
kishilarning fikr va maslahatlariga e'tibor bilan quloq soladi, ularga muayyan
tamoyillar nuqtai nazaridan baho beradi, ijobiy foydali narsani qabul qilib
undan foydalanadi, salbiy befoyda narsani dalillar bilan rad etadi. Ayrim
kishilarning iroda mustaqilligi ba'zan qaysarlik kabi maxsus holatda ko’rinadi.
Bu holat shundan iboratki, odam boshqa kishilarning aytgan hamma gaplariga ,
maslahat, iltimoslariga qarshilik ko’rsatadi. qaysarlik qilayotgan odam yo
buyurilgan ishni qilmasdan, o’z bilganini qilaveradi yoki buyurilgan ishni
teskarisini qiladi. Intizomlilik - xarakter xislati bo’lib, jamiyat talablariga ongli
ravishda o’z ixtiyori bilan bo’ysina bilishda ko’rinadi. Intizomlilik, jumladan,
belgilangan tartibga aniq rioya qilishda, olingan va'dani vijdonan bajarishda, o’z
burchiga ongli ravishda bo’ysinishda o’z ifodasini topadi. Intizomli kishi
mustaqil tashabbuskor bo’lib, ayni vaqtda qabul qilingan qarorlarni so’zsiz ijro
etadi, jamiyat manfaatlariga va axloq tamoyillariga itoat qila biladi. Mustaqillik
ayni vaqtda irodaning kuchli ekanligini ham ko’rsatadi. Iroda kuchi katta
28

to’sqinliklarni bartaraf qila olish qobiliyati bilangina ifodalanmay,
tashabbuskorlik ko’rsatish, mustaqillik, dadillik ko’rsatish va qabul qilingan
qarorlar uchun, o’z xatti-harakatlari uchun mas'uliyat sezish bilan ham
ta'riflanadi. Irodaning axloqiyligi hayot va faoliyatda iroda kuchi, uning
mustaqilligiga ijobiy yoki salbiy baho berganda qanday to’sqinlik va
qiyinchiliklar bartaraf qilinganligini nazarda tutish bilangina cheklanib qolmay,
asosan kishining axloqiy qiyofasi irodaviy harakatlarda qanchalik ifodalanishi,
biron odamning irodasi naqadar axlohiy ekanligi ham nazarda tutiladi.
Irodaning axloqiyligi deganda odatda kishi o’z oldiga qanday maqsadlar
qo’yilishi, bu maqsadlarga qanday vositalar bilan erishishi, irodaviy intilishlar
(xohishlar) qanday mayllar tufayli kelib chiqishi va ma'lum bir qarorga
kelishida qanday tamoyillarga amal qilishni nazarda tutamiz. Irodaviy
harakatlarda kishining axloqiy xislatlari namoyon bo’lsa, iroda kuchi ijobiy
ahamiyatga ega deb hisoblaymiz. Ikkinchidan, kishilarning axloqiy hislarlari
haqida fikr yuritilganda aytilgan so’zlarni emas, balki ularning ma'naviy
qiyofasini ko’rsatadigan irodaviy harakatlarni nazarda tutamiz. Shuning uchun
kuchli irodaning mardlik, o’zini tuta bilish, sabot-matonat, chidam va jasurlik
kabi xususiyatlari irodaning axloqiy sifatlari deb hisoblaymiz. Kishi biror
qarorga kelishda o’z qarori va harakatlari uchun axloqiy mas'uliyat sezsa, uning
irodasi axloqiy hisoblanadi. Kishining chinakam axloqiyligi ma'naviy qiyofasi,
so’zida va muhokamalarida emas, balki faoliyatida, ishida va asosan mehnatda,
ya'ni mehnatga va ishning o’ziga mehr qo’yishida namoyon bo’ladi. O’zining
intilish (mayllarida), qaror va harakatlarida har doim axloq tamoyillariga amal
qiladigan kishilarni axloqli kishilar deb ataymiz. Iroda borasidagi nazariyalar
Irodaning tadqiqoti uzoq tarixga ega bo’lib, u inson ongining mohiyatini kashf
qilishdan boshlanib, muayyan bilimlar to’planishi tufayli shaxsning irodasi
tabiatini tushunishga ilmiy yondashuv vujudga kelgan davrgacha bo’lgan tarixiy
yo’lni bosib o’tgan. Arastu o’z davrida irodani jon haqidagi fanning muhim
tushunchasi deb e'tirof etgan. Uning fikricha, iroda inson xulq-atvorini
29

o’zgartirishini boshqarish imkoniyatiga ega bo’lgan omil hisoblanadi.
Gumanitar yo’nalish, ya'ni inson muammolariga e'tiborning ortishi bilan
o’zo’zidan irodani o’rganish ham dolzarb masalaga aylanib bormoqda. XVIII-
XIX asrlarda bu muammo eng markaziy psixologik tadqiqot masalalaridan biri
edi. Biroq psixologiya fanida XX asr boshlarida ro’y bergan inqiroz tufayli u
ikkinchi rejaga o’tib qoldi, uni mutlaqo inkor etish mumkin emas. XVII
asrdayoq Gobbs va Spinozalar ta'kidlab o’tganlaridek, faollik manbaini
bemahsul sohaning paydo bo’lishi, deb tushuntirish mumkin emas, chunki
uning shaxsiy kuch-quvvatini hissiy intilish bilan uzviylikda qarash lozim.
Spinozaning fikricha, iroda bilan aql aynan bir narsadir. Unga bunday
yondashish irodaning ilmiy nuqtai nazardan tushuntirishni shakllantirgan bo’lsa,
ikkinchi bir tomondan u mustaqil substansiya sifatida tan olindi. V.Vundtning
mulohazasicha, irodaning negizida appersepsiya aktining sub'ekti tomonidan
ichki faollik uniki ekanligini his etish yotadi. Uning bu konsepsiyasi emosional
yoki affektiv nom bilan psixologiya faniga kirib keldi. U.Djeymsning tan
olishicha, irodaviy harakatlar boshqa ruhiy jarayonlarga qorishtirib
bo’lmaydigan birlamchi xususiyatga egadirlar. Har qanday g’oya dastlab
dinamik tendensiyaga ega bo’lganligi tufayli irodaviy aktning vazifasi diqqat
yordami bilan bir g’oyaning boshqasi ustidan ustuvorligini ta'minlashdan
iboratdir. Etarli darajada qat'iy fikr qaror topganligi, iroda - bu insonning
qo’yilgan maqsadlariga erishish uchun qilgan faolligidir. Iroda tushunchasi
mohiyatiga inson tomonidan maqsad g’o’ya olish kabi shaxsiy gavdasini va
xulqini idora qilish ham kiritiladi. I.V.Selivanov irodani tadqiq etish negizidan
kelib chiqqan holda ayrim xulosalarni chiqaradi: a) iroda-bu shaxsning o’z
faoliyatini va olamdagi o’zini-o’zi boshqarish shakllarini anglashning tavsifidir;
b) iroda-inson yaxlit ongining bir tomoni hisoblanib, u ongning barcha shakl va
bosqichlariga taalluqlidir; v) iroda-bu amaliy ong, o’zgaruvchi va qayta
quriluvchi olam, shaxsning o’zini ongli idora qilishlikdir; g) iroda-bu shaxsning
hissiyoti va aql-zakovati bilan bog’liq bo’lgan xususiyatidir , ammo qaysidir
30

harakatining motivi, turtkisi hisoblanadi. V.I.Selivanov irodaning psixologik
jabhalarini yoritayotib, u shunday g’oyani ilgari suradi, insonning ongini
jarayonlar, holatlar, xislatlarni o’zida mujassamlashtiruvchi yaxlit tizim sifatida
tasavvur qilish mumkin. Shaxsning u yoki bu ongli harakati o’zining tuzilishiga
ko’ra bir davrning o’zida ham aqliy, ham hissiy, ham irodaviy hisoblanadi.
II.2. Psixik jarayonlarning ixtiyoriy boshqaruvidagi buzilishlar.
Harakatning maqsadga muvofiqligidagi buzilishlar. Ixtiyoriy jismoniy
harakatlardagi buzilishlar
Tadqiqotchi V.I.Ivannikov esa irodani motivatsiyaning ixtiyoriy shakli sifatida
tushunadi. Shuningdek, harakat ma'nosining o’zgarishi hisobiga tarmoqlovchi
yoki qo’shimcha turini yaratuvchi imkoniyat yangi real motivlarni harakat bilan
birlashtiruvchi, yoinki vaziyatning tasavvur motivi tariqasida talqin qiladi.
Irodaviy boshqaruv esa harakatni "ixtiyoriy boshqaruv ko’rinishlarining bittasi
sifatida" tushuniladi, bunda boshqaruv motivatsiyaning ixtiyoriy o’zgarishi
orqali amalga oshirilishi sifatida qaraladi. Keltirilgan mulohazalardan ko’rinib
turibdiki, psixologiya fanida irodani tushunish, ta'riflash bo’yicha bir xil
munosabat yaratilmaganday, irodaviy sifatlarning ma'naviy asosini tahlil qilish
yuzasidan ham umumiylik, mustaqillik, qat'iyatlilik, sabr-toqatlilik, intizomlilik,
dadillik, jasoratlilik va tirishqoqlilikni kiritadi. P.M.Yakobson bo’lsa, irodaning
muhim sifatlari sifatida mustaqillik, qat'iylik, tirishqoqlik o’zini uddalashni
ko’rsatadi. Insonda namoyon bo’ladigan irodaviy sifatlar sarasiga
A.I.Shcherbakov quyidagilarni kiritadi: sobitqadamlik va tashabbuskorlik,
tashkillashganlik va intizomlilik, urinchoqlik va qat'iyatlilik, chidamlilik va
o’zini uddalashlik, botirlik va jasoratlilik. Iroda borasidagi tadqiqotlarda
"ishonch" atamasi qo’llanilishi kamdan-kam hollarda qo’llaniladi. Shunga
qaramasdan ishonch, iroda sifati tariqasida tadqiq etilishga haqlidir. Buning
uchun A.I.Shcherbakov tomonidan quyidagicha tadqiqot ishi amalga oshirilgan.
Tadqiqotchining ta'kidlashicha, bir talabaga qisqa vaqt (fursat) ichida insititutni
31

tugatish taklif qilingan, lekin sinaluvchi bu ishni uddasidan chiqa olmaslikni
oshkora bildirgan. Shundan so’ng tadqiqotchi talabada o’z kuchiga ishonch
uyg’otishni maqsad qilib qo’ygan va unda irodaviy zo’r berish, qiyinchiliklarni
yengish vositalarini shakllantirgan. Buning natijasida talaba o’z maqsadiga
erishishga musharraf bo’lgan. Xuddi shu bois hozirgi zamon psixologiyasining
irodaga oid nazariyasi zaifligi tufayli irodaviy sifatlarni tasniflashning asosiy
tamoyili ishlab chiqilmagandir.
Kishi biror narsani idrok va tasavvur qilganda, eslab qolganida va esga
tushirganida, fikr qilganida va gapirganida hamda harakat qilganida biror
yoqimli (hush) yoki yoqimsiz (nohush) holatni kechiradi. Bu holat huzur qilish
yoki ranjishdan , mazza qilish yoki qiynalishdan iborat bo'ladi. Bu
kechinmalarda odamning o‘z tevarak-atrofidagi narsalarga (hodisalarga),
odamlarga va o'ziga nisbatan subyektiv munosabati ifodalanadi. Yoqimli yoki
yoqimsiz kechinma hissivotimizning elementidir. "Emotsiya" so‘zi lotin tilidagi
"emotion" so'zidan olingan bo'lib, to'lqinlanmoq degan ma’noni bildiradi.
Voqelikning ayrim hodisalari kishini quvontiradi, ayrim hodisalar xafa qiladi;
ba’zi hodisalarga kishi qoyil qoladi, ba’zi hodisalardan g'azablanadi, odam ba'zi
hodisalarni ko'rib jahli chiqadi , ba’zilaridan esa qo'rqadi. Xursandlik, xafalik,
qoyil qolish, g'azablanish, qahr, qo'rquv va shu kabilarning hammasi emotsional
kechinmalarning xilma-xil turlari, odamning voqelikka bo'lgan turli subyektiv
munosabatidir. Subyektiv kechinmalardan iborat bo'lgan emotsiyalar ijobiv va
salbiy hissiyotlarga bo'linadi. Emotsional kechinmalar organizmdagi alohida
fiziologik jarayonlar , o'zgarishlar bilan bogliq ekanligini bugungi kungi tajriba
ko'rsatib turibdi. Masalan, emotsional kechinmalar chog'ida qon aylanishi
o'zgaradi, yurak urishi tezlashadi yoki susayadi. Bir xil emotsional kechinmalar
chog'ida odam qizaradi, boshqa bir xil emotsional kechinmalar chog'ida esa
odam oqaradi yoki bo'zaradi, terlab ketadi. Emotsional kechinmalar vaqtida
nafas olish ham o'zgaradi, ayrim kechinmalar vaqtida nafas olish tezlashadi,
32

ayrim kechinmalar vaqtida esa nafas olish susayadi. Shuningdek, ovqat hazm
qilish jarayonlari va ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ham o'zgaradi.
Emotsional jarayonlar butun organizmning faoliyatiga ta’sir qiladi. Odamdagi
emotsiyalarning fiziologik asosi , avvalo, bosh miya po’stlog'ida sodir bo'ladigan
jarayonlardir. Tajriba asosida shu narsa aniqlanganki, emotsional faolivatning
tarkib topishida quyidagi tizimlar, chunonchi, gippokamp, ko'rish
do'mboqchalari, gipotalamus, retikulvar formatsiya, limb sistemasi ishtirok
etadi. Bu hosilalarning hammasi katta yarim sharlarni miya stvolining oldingi
chekkasi bilan birlashtiruvchi miya gumbazi atrofida joylashadi. Ko'ndalang
kesma qilib ko'rilganda bu tizimga kiruvchi hosila gumbaz atrofida joylashgan
bo'ladi. Bu shartli ravishda Papes doirasi deb yuritiladi. Insonlardagi barcha
emotsional reaksivalarning reseptiv zonasi yoki kollektori miya gumbazi ustida
bo'ladigan kamarsimon burmadir. Emotsional impulslar kamarsimon
burmalardan miya qobig'ining turli zonalariga tarqaladi , bu esa insondagi
emotsional reaksivalar bovligi va ravonligini
ta’minlaydi. Emotsiyalar pavdo bo'lish tezligi, kuchi va davomiyligi
(barqarorligi) jihatidan bir-biridan farq qiladi. Emotsional kechinmalar turli
hollarda turlicha tezlik bilan pavdo bo'ladi. Lekin shunday emotsional
kechinmalar borki, ularning qay darajada tez pavdo bo'lganligini belgilash qiyin
yoki butunlay belgilab boimaydi. Emotsional kechinmalar ma'lum kuchga cga
bo'ladi. Emotsiyaning kuchi, avvalo, yoqimli yoki yoqimsiz tuyg'ularning
naqadar kuchli bo‘lishidadir. Shuning uchun ham "juda xursand bo'ldim",
"unchalik yoqmadi" va shu kabi iboralar ishlatiladi. Subyektiv jihatdan olganda ,
hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros ila
kechirayotganligi bilan ham belgilanadi. Emotsiyalar qancha muddat davom
qilishi (barqarorligi) bilan ham bir-biridan farq qiladi. Paydo bo'lgan
kechinmalar uzoq vaqt davom qilsa, bunday his- tuyg'ular barqaror kechinmalar
deb ataladi.
33

Sezgilar va emotsiyalar bizni o'rab turgan olamga munosabatimizni ifodalaydi.
Biz bo'iib o'tayotgan voqealarni idrok qilamiz va ularni o‘z tafakkurimizdan
o'tkazamiz, shu bilan birga ulaiga o‘z munosabatimizni ham bildiramiz.
Hayotdagi jasorat namunalarining ahamiyatini tushunish bilan bir qatorda
ulardan faxrlanamiz ham. Odamdagi turli-tuman va ko'p qirrali sezgilar va
emotsiyalar ijobiy va salbiy turlarga bo'linadi. Chunonchi, ijobiy muhabbat
sezgisi salbiy rash к qilish sezgisi bilan aralashib kelishi ehtimol. Emotsiyalar
va sezgilar bir-biriga yaqin tushunchalardir. Tevarak- atrofdagi voqealar bilan
bog'liq bo'lgan qisqa muddatli holatlar emotsiyalar deyilsa. birmuncha uzoq
davom etadigan va chuqur holatlar esa sezgilar deb ataladi. Masalan, onaning
farzandiga bo'lgan sezgisi mehrni ham, quvonclmi ham, faxrni ham va bolaning
xatti-harakati , fe’l-atvoridan nolish, xafa bo'lishni ham o'z ichiga oladi. Bu
kechinmalarni emotsiyalar va sezgilar deb atash mumkin. Odamning sezgilari
biologik mayllar va ehtiyojlar negizida evolyutsiya jarayonida rivojlangan.
Masalan, muhabbat sezgisi jinsiy mayldan paydo bo'lgan. Biroq hozirgi zamon
kishisining sezgilari shunchaki biologik mayllar va instinktlardan juda ham
ilgarilab ketgan. Hozirgi vaqtda ularko'p jihatdan ijtimoiy va tarixan bog'langan.
Shu munosabat bilan insonparvarlik, vatanparvarlik va go'zallik sezgisi
to'g'risida eslatib o'tish kifoya. Sezgilar odamning xatti-harakatida kuchli omil
hisoblanadi, ular unumli mehnat qilish, fanda yangiliklarni izlab topish va
san’atni rivojlantirish kabi odamning turli xil faoliyatlarini rag'batlantirib
turadigan omillardan sanaladi. So'nggi yillarda fanda emotsiya (his-
hayajon)larning fiziologik mexanizmlariga doir ko'pgina ma’lumotlar to'plandi.
Odamning emotsional faoliyatida bosh miya po'stlog'i, undan
quyiroqda joylashgan miya tuzilmalari , vegetativ asab sistemasi, shuningdek ,
gormonlar va mediatorlar qatnashadi. Odamning emotsional hayotida bosh miya
po'stlog'i va u bilan bog'liq bo‘lgan ikkinchi signal sistemasi faoliyati g'oyat
katta ahamiyatga ega. Insonning talaygina emotsiyalari so‘z ta’sirlovchilari
bilan bog‘liq. So‘z keskin, to'satdan yuzaga chiqadigan sezgilarga sabab boiishi
34

mumkin. Masalan, odam yaqin kishisining o‘limi haqida xabareshitganida qattiq
iztirobga tushadi, bu kulfatdan o‘zini qo'yishga joy topa olmavdi. So‘z ta’siri
emotsiyani birdaniga to'xtatib qo'yishi yoki uni boshqa sezgiga aylantirishi ,
ehtimol. Demak, miya po‘stlog‘i va ikkinchi signal sistemasi emotsiyaning
dastlabki halqasi sifatida xizmat qiladi. Biroq bu mexanizm nechog’liq muhitni
bo’lmasin, u organizmning yagona mexanizmi emas. Emotsiyalar ikkinchi
signal sistemasidan mahrum bo‘lgan hayvonlarda ham mavjud bo‘ladi. Aftidan,
bosh miya po‘stlog‘i odamning emotsional faoliyatida faqat birinchi emas, balki
oxiigi halqa sifatida ham ishtirok etadi. Bunga asta-sekin rivojlana borib, oxir-
oqibatda sevgiga aylanadigan sezgini misol tariqasida ko'rsatib o‘tish mumkin.
V. Kennon degan olim qo‘rquv va g‘azab emotsiyalarida qonda adrenalin
miqdori ko‘payishini isbotlab bergan edi. Emotsiyalarda ro‘v beradigan
adrenalinning ko‘p ajralishi jigarda va mushaklarda glikogenning jadal
parchalanishiga olib keladi. Bunda qonda qand moddasi miqdori ko‘payadi.
Bunday gi perglikemiya moslashuvchan tabiatga ega bo‘lib, organizmni
oshig‘ich holatlarda (hayvon hujum qilganda), keskin emotsional kechinmalar
bilan o‘tadigan sharoitlarda mushak faoliyati uchun zarur yoqilg'i materiali
bilan ta’minlavdi. Affekt (jazava)larda qonga qalqonsimon bez gormoni tushishi
ko'pavadi, shuningdek, gipofizning inkretor faoliyati oshadi. Salbiy emotsiyalar
me’da osti bezi shirasi sekretsiyasining kamayishiga olib keladi. Ijobiy (musbat)
emotsiyalarda me’da shirasi kislotaliligi oshadi. Emotsiyalar yurak-
tomirlar sistemasi va arterial bosimga , ayniqsa, kuchli ta’sir qiladi. Yurak-
tomirlar sistemasi faoliyatida arterial bosimning o‘zgarishlari shu qadar
ahamiyatliki, buni eng odatiy tekshirish usullarida aniqlasa bo’ladi.
Emotsiyalarda yuzning qizarishi va oqarib ketishi, tomir urishining tezlashuvi
yoki sekinlashuvi, terining quruq bo‘lib qolishi yoki , aksincha, ko'p terlashi
hammaga ma’lum alomatlardan hisoblanadi. Modomiki turli-tuman asab
tuzilmalari emotsional faoliyatda ishtirok etar ekan, bu hoi vegetativ asab
sistemasiga ko‘proq taaliuqlidir. Ma’lumki, hal qilinmagan emotsional
35

kelishmovchiliklar tomirlarni toraytiradi va gavda haroratini
tushiradi, vaholanki , emotsiyalarni tizginlab turrnay bemalol, ochiqchasiga
namoyon etish tomirlarni kengaytiradi va gavda haroratining ko‘tarilishi bilan
o‘tadi (Mitelman va Volf). Qo'rquv yoki og'riqda qorachiqlarning kengayishi
ham simpatik asab sistemasining qo’zg’alishi bilan bog‘liq. Emotsiyalar ta’siri
ostida qonda shaklli elementlar miqdori, kislota- ishqor muvozanati va
gemostaz siljishining boshqa ko‘rsatkichlari o'zgaradi. Harakat qo'zgalishi bilan
bog'liq emotsiyalarda kislorod sarflanishi va asosiv almashinuv ko'payadi.
Emotsiyalarda, shuningdek, miyaning bioelektrik faolligining o'zgarishi
kuzatiladi. Shunday qilib, turli xil affektiv kuchlanishlarda ham simpatik, ham
parasimpatik reaksiya sodir bo‘ladi. Bunda adrenalin va asetilxolin sekretsiyasi
oshadi. Shu bilan birga qonga antidiuretik gormon ajralib chiqadi. Hissiyot
kechinmalari turli holatlarda turlicha teziik bilan paydo bo’ladi. Ba’zan hissiyot
to’satdan, darhol paydo bo’ladi. Masalan, kishi birdan xursand bo’lib ketadi,
darhol g’azabga keladi, achchiqianadi va hokozo. Lekin ba'zan shu hissiyotlar
o’zi dafa’tan qo’zg’almaydi, balki asta-sekin tug’ila boshlaydi. Shunday hissiy
kechinmalaming qay darajada tez paydo bo’lmasligini beigilash qiyin yoki
butunlay bilib bo’lmaydi. Emosional kechinmalaming kuchi turlicha bo’iishi
mumkin. Hissiyotlami kuchi awalo yoqimli va yoqimsiz tuyg’ulaming naqadar
kuchli bo’lishidadir. Hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar
ehtiros bilan kechirilganligi bilan belgilanadi. Hissiyotning qo’zg’alish
xususiyatlari paydo bo’lish yo’lini kuchi va barqarorligi bir qancha sabablarga
bog’liqdir. Atrof-muhitning holati shu paytdagi ehtiyojlaming kuchi shu xislat
tuzilishiga sabab bo’lgan hodisalaming shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini
anglashi, odamning dunyoqarashi , bu xislat qanday vaziyatda paydo bo’iishi va
o’tmishi hamda shaxsning individual xususiyatlariga bog’liqdir. Hislaming ayni
vaqtda naqadar tez kuchli va barqaror bo’lishiga ko’ra his- tuyg’ulaming
quyidagi turiari farqlanadi: hissiy ton, emotsiyalar, affekt, stress, kayftyat va
boshqalar. Hissiy ton. hissiyot ko’pincha faqat hissiy tus sifatidagi ruhiy
36

jarayonlaming o’ziga xos tomoni tariqasida namoyon bo’ladi. Yoqimli
suhbatdosh, kulguli voqea, yoqimsiz hid, zerikarli kitob, ko’ngildagi
mashg’ulot, hushchaqchaq sayohat , og’ir ish kabilar. Hissiy ton tushunchasiga
ko’pgina adabiyotlarda turlicha ta’riflar uchraydi. Jumladan,
A.V.Petrovskiyning "Umumiy psixologiya" darsligida hissiy ton sezgi yoki
idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsa va hodisaga munosabatini
ifodalovchi maxsus hissiy bo’yoq yoqimli yoki yoqimsiz idrok bilan bog’langan
hissiyot, deb ta'riflanadi. Professor E.G’.G’oziev tomonidan hissiy ton-u yoki
bu hissiyotning inson tomonidan bevosita kechirilishi (kechishi) jarayonidan
iboratdir. Q.Turg’unov lug’atida hissiy ton - hissiyot sezgi yoki idrok jarayonida
shaxsning idrok qilingan narsaga hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus
emosional bo’yoq yoqimli va yoqimsiz kechinma bevosita sezgi yoki idrok
bilan bog’g’langan hissiyot. Masalan, og’riq bir qator qo’zg’ovchilar yaqqol
ifodalangan yoqimsiz hissiy ton bilan ajraiib turadi. Ko’pincha emotsiyalar
o’zining ta'sirchanligi bilan bir-biridan ajraiib turishiga qaramay, bunday sifatni
hissiv holatlar stenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuch degan ma'noni
anglatadi) xususiyatli deyiladi. Bunda emotsiyalar dadil xatti-harakatlarga,
mantiqiy mulohazalarga, nisbiy izlanishlarga kuch quwat, qanoat bag’ishlaydi.
Masalan, xursandchilikdan shaxs "parvoz qiladi", "yulduzni narvonsiz oladi",
kimlargadir xolis yordam qilishga shoshadi. Faollik qilib , tinchimaslik uning
sifatiga aylanadi. Q.Turg’unov lug’atida stenik hisga quyidagi ta'riflar uchraydi:
stenik hislar - shaxsning hayot faoliyatini kuch-g’ayratimng orttiradigan barcha
bilish jarayonlarini faollashtiradigan ijobiy hissiyot turi. Aksariyat hollarda
xushxabar, muvaffaqiyat shaxsda stenik xususiyatli emotsiyalami vujudga
keltiradi. Ba'zi hollarda emotsiyalar o’zining sustligi, motorli, kuchsizligi bilan
tavsiflanadi. Bunday hissiy holat astenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib,
kuchsiziik, zaiflik ma’nosini bildiradi) deb atashadi. Bunday hissiyot insonni
bo’shashtiradi, uni xayolga cho'mdiradi, xayolparast qilib qo’yadi. Shu
sababdan favqulotda shaxsdagi befoyda emosional kechinmaga. uyalish, vijdon
37

azobi, andisha esa qo’rqoqlikka aylanib qolishi xavfi kuchli. Psixik
jarayonlardan ayniqsa, emotsiya o’zining aniq tashqi ifodasiga ega bo’iishi bilan
tavsiflanadi. Emosional o'zgarishlar organizmning tashqi o’zgarishlarida shu
qadar yaqqol ifodalanadiki, biz odamni tashqi ko’rinishiga qarab, unda
qanday xususiyatlar yuz berayotganini , uning xursand yoki xafaligini,
g’azablanganligini yoxud biror narsadan qo'rqib ketganini va shu kabi his-
tuyg’ulaming ko’pini aytib bera olamiz. Hissiyotlarning tashqi alomatlari ifodali
harakatlar deb ataladi. Emotsiyalaming tashqi ifodasi turli ko’rinishlarda ro’y
beradiki, unda asosiy o’rinni ko’rgazmali jihatlar asosiy o’rin egallaydi.
Birinchi dan, emotsiyalar nafas ofish a'zolarining ishlarida o’zgarish yasaydi.
Masalan, yoqimli his-tuyg’ular ishga tushganda nafas olishning teziigi va
ampilitudasi ortadi, yoqimsiz his-tuyg’ular ustun kelganda kamayadi,
qo’zg’algan vaqtida nafas harakatlari tezlashadi hamda chuqurlashadi, zo’r
berish vaqtida- sekinlashadi va yuzakilashadi, hayajon vaqtida tezlashadi ,
hamda kuchsizlashadi, kutilmagan holatda, hayron qolishda zudlik bilan
tezlashadi, qo’rquvda sekinlashadi va hokazolar. Turli emotsional holatlarda
nafas olishning o’zgarishi a) xursandlikda nafas olish bir minutiga 17 marta; b)
faol xafalikda 9 marta; v) qo ’rqishda 64 marta; d) jahl chiqqanda 40 marta.
Ikkinchidan, emotsiya imo - ishoralarda, mimikada, ya’ni kishining yuzida
bo’ladigan harakatlarda hamda butun badanning ma’nodor harakatlarida
ko’rinadi. Uchinchidan , gumoral harakatlardagi, ya‘ni organizmning qon
tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy o’zgarishlami va shuning bilan
birga modda almashishida bo’ladigan yanada chuqur o’zgarishlami o’z tarkibiga
oladi. Demak, emotsiyalaming tashqi ifodasiga mimika, imo-ishora, aft-bashara
va qad-qomatning o’zgarishlari, ayrim tashqi sekresiya bezlarining faoliyati
yosh, so’lak, ter ajralishi hamda ayrim harakatlaming xususiyatlaridagi
o’zgarishlar, ya'ni ulaming teziigi, kuchi, koordinasiyasi va hokazolar kiradi.
Emotsiyalaming eng aniq va yaqqol ko’rinishlaridan biri kulgi bilan yig’idir.
L.N.Tolstoy o’z asarlarida odamning ruhiy holatini ifodalovchi nigohlaming 85
38

xilini va kulishning 97 xilini tasvir etgan. "Har xil sabab bilan yig lagan paytda
odamning boshi va og’zi har xil qiyofada o ’zgaradi" - degan edi. Leanardo da-
Vinchi. Rus psixologi P.M.Yakobson tomonidan ishlangan rasmlardan ko’rinib
turibdiki, odamning aftidagi qiyofa asosan Iablar , qosh va ko’z
o’zgarishlarining bir-biriga nisbatan turlicha holatga, shuningdek, ko’zning
qanchalik chaqnab turishiga bog’liqdir. Ko’zning qanchalik chaqnashi ko’z
yoshining miqdori, ko’z shilliq pardasidagi tomirlaming kattalashuvi bilan
belgilanadi. Maskaning tagida ko’rinib turgan ko’z o’zining ifodasini yo’qotgan
bo’ladi. Ko’z, lab, qovoq, qoshning har xil holati, xatto odam chehrasini ham
turli qiyofaga kiritadi. Odam hissiyotlarini biidirishning eng nozigi va eng
kuchlisi san’at, xususan, muzika bilan lirik she’rlardir, ulami tom ma'noda
hissiyotning tili deyish mumkin. Odam o’zini va gavda harakatlarini,
shuningdek tovushni ataylab chiroyli qilib ko’rsatishi mumkin.
Xulosa
Hozirgi vaqtda irodani psixologik o'rganish turli xil ilmiy yo'nalishlarga
bo'linadi: xulq-atvorga yo'naltirilgan fanda xulq-atvorning tegishli shakllari
o'rganiladi, motivatsiya psixologiyasida , shaxs ichidagi nizolar va ularni bartaraf
etish yo'llari diqqat markazida, shaxsiyat psixologiyasida asosiy e'tibor.
shaxsning tegishli irodaviy xususiyatlarini aniqlash va o'rganishdan iborat.
Inson xulq-atvorini o'z-o'zini tartibga solish psixologiyasi iroda haqidagi
tadqiqotlar bilan ham shug'ullanadi. Boshqacha aytganda, psixologiya tarixining
so‘nggi davrida bu tadqiqotlar to‘xtab qolmadi, faqat o‘zining avvalgi birligi,
terminologik aniqligi va bir ma’noliligini yo‘qotdi. Shu bilan birga, ular yangi
tushunchalar, nazariyalar va usullarni qo'llash orqali mavzu bo'yicha
kengaytirilgan va chuqurlashgan. Hozirgi vaqtda ko'plab olimlar iroda haqidagi
39

ta'limotni yaxlit ta'limot sifatida qayta tiklash , unga integrallik xarakterini
berish uchun harakat qilmoqdalar. Ushbu muammoga jiddiy e'tibor qaratadigan
Rus olimlardan biri V.A. Ivannikov irodani psixologik tadqiq qilish taqdirini
inson xatti-harakatlarining bir-biri bilan kelishish qiyin bo'lgan ikkita
tushunchasi: reaktiv va faol kurash bilan bog'laydi. Birinchisiga ko'ra, insonning
barcha xulq-atvori, asosan, turli xil ichki va tashqi ogohlantirishlarga reaktsiya
bo'lib, uni ilmiy o'rganish vazifasi bu qo'zg'atuvchilarni topish, ularning
reaktsiyalar bilan bog'liqligini aniqlashdir. Inson xatti-harakatlarini bunday
talqin qilish uchun iroda tushunchasi kerak emas. Irodaning psixologik
tadqiqotlarini rad etish va ularni qisqartirishda, xulq-atvorning reaktiv
kontseptsiyasini yagona qabul qilinadigan ilmiy ta'limot sifatida tasdiqlashda
refleks xatti-harakatlarini o'rganish ma'lum bir salbiy rol o'ynadi: shartsiz
reflekslar va shartli (operant bo'lmagan) konditsioner. An'anaviy ma'noda
refleks har doim qandaydir stimulga reaktsiya sifatida qaralgan. Xulq-atvorni
reaktsiya sifatida tushunish shundan kelib chiqadi. Irodaviy tartibga solish
funktsiyasi tegishli faoliyat samaradorligini oshirishdan iborat bo'lib, irodaviy
harakat insonning ixtiyoriy harakatlar yordamida tashqi va ichki to'siqlarni
engib o'tishga qaratilgan ongli, maqsadli harakati sifatida namoyon bo'ladi1.
Shaxs darajasida iroda iroda, quvvat, matonat, chidamlilik kabi xususiyatlarda
namoyon bo'ladi.Ularni shaxsning birlamchi yoki asosiy , irodaviy sifatlari deb
hisoblash mumkin. Bunday fazilatlar yuqorida tavsiflangan barcha yoki ko'p
xususiyatlar bilan tavsiflangan xatti-harakatni belgilaydi. Kuchli irodali odam
qat'iyati, jasorati, o'zini tuta bilishi, o'ziga ishonchi bilan ajralib turadi. Bunday
sifatlar odatda ontogenezda yuqorida qayd etilgan xususiyatlar guruhiga
qaraganda biroz kechroq rivojlanadi. Hayotda ular xarakter bilan birlikda
namoyon bo'ladi, shuning uchun ularni nafaqat ixtiyoriy, balki xarakterli
sifatida ham ko'rib chiqish mumkin. Keling, bu fazilatlarni ikkinchi darajali deb
ataymiz.
Nihoyat, insonning irodasini aks ettiruvchi, uning axloqiy-qiymatli yo`nalishlari
40

bilan bir vaqtda bog`langan sifatlarning uchinchi guruhi ham mavjud. Bu
mas'uliyat, intizom, printsiplarga rioya qilish, majburiyat. Uchinchi darajali
sifatlar deb ataladigan bir xil guruhga shaxsning irodasi va uning mehnatga
munosabati bir vaqtning o'zida ta'sir ko'rsatadigan fazilatlarni kiritish
mumkin: samaradorlik , tashabbus. Bunday shaxsiy xususiyatlar odatda faqat
o'smirlik davrida shakllanadi. Irodaviy tartibga solish inson uzoq vaqt davomida
o'ylayotgan ob'ektni ong sohasida ushlab turish, diqqatni unga qaratish uchun
zarurdir. Iroda deyarli barcha asosiy psixik funktsiyalarni: sezgilar, idrok etish,
tasavvur qilish, xotira, fikrlash va nutqni tartibga solishda ishtirok etadi. Ushbu
kognitiv jarayonlarning eng pastdan eng yuqori darajaga qadar rivojlanishi
inson tomonidan ularni ixtiyoriy nazorat qilishni anglatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Активные методы обучения педагогов и руководителей учреждений
образования. Тезисы докладов. -Пермь, 1993.
2. Андреева Г.М. Социальная психология. -М., 1998-376-с.
3. Бадмаев Б.С.Психология: как ее изучить и усвоить. -М.,1997.-256-с.
4. Бадмаев Б.С. Психология и методика ускоренного обучения.-М.,
1998.-272 с.
5. Бадмаев. Методика преподавания психологии М.: 2001.
6. Введение в психологию: Учебник для высш.школы/Под
общ.ред.А.В.Петровского.-М., 1996. -493-с.
41

7. Возрастная и педагогическая психология: Учеб.пособие для
институтов /Под ред. М.В.Гомезо и др. -М., 1984. - 256-с.
8. Галперин П.Я. Психология как объективная наука. Избр.
психологические труды. -М.: Воронеж, 1998. - 480 с.
9. Галперин П.Я., Талызина Н.Ф. Формирование знаний и умений на
основе теории поэтапного усвоения умственных действий. — М.:
1968.
10. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. -М.: 1996. - 336-
с.
42

Sifatni qadirlaganlar uchun !!

Sotib olish