• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 315.2KB
Покупки 6
Дата загрузки 17 Ноябрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Jahongir

Дата регистрации 17 Ноябрь 2024

15 Продаж

IS-LM modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati harakterini aniqlash.

o‘zgacha muammoni vujudga keltiradi, ya’ni bular valyuta kursi, rezervlar, to‘lov balansi masalalaridir Markaziy bank, avvalo, davlat va banklar o‘rtasidaiqtisodiyot orqali vositachi vazifasini o‘taydi. Shunday muassasa sifatida u pul va kredit oqimini qonunda ruxsat etilgan vositalar yordamida tartibga soladi. Instrumentlar quyidagi turkumlarga bo‘linadi: qisqa va o‘zoq muddatli, bevosita va bilvosita, umumiy va tanlovli, bozor va nobozor. Aytib o‘tilganlardan ko‘rinib turibdiki, davlat bozor stixiyasini kuchli vositalar yordamida tartibga soluvchi kuchga ega, biroq u bozor qonunlariga qarshi chiqmaydi, balki aksincha uning barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi. 3.2 O’zbekistonda pul-kredit siyosati harakteri va istiqbollari Davlatning monetar siyosati, xususan uning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan majburiy zahiralar siyosatini ishlab chiqish va uning vazifalarini amalga oshirishda tub o‘zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, hozirgi vaqtda respublikamiz Markaziy banki tomonidan yuritilayotgan majburiy zahiralar siyosati samaradorligini ta’minlash, uning taktik va strategik vazifalarini to‘liq bajarilishiga erishish masalasi bank tizimini isloh qilish va unga doir tajribalardan eng muhim va markaziy o‘rinni egallaydi. Majburiy zahiralar siyosatini nazariy jixatlarini o‘rganish uning bevosita pul- kredit tizimi va uni shakllantirishning turli davrlariga xos islohotlarga asoslanishini keltirib chiqaradi. Majburiy zahiralar siyosati pul-kredit siyosatining muhim bir vositalarining biri hisoblanib, u pul-kredit siyosatining boshqa boshqa vositalari bilan o‘zaro aloqadorlikda o‘z mohiyati va ahamiyatini to‘la namayon etadi. Pul-kredit vositalarini dastlabki chuqur va keng tadqiq etish mazkur izlanishga katta asos bo‘luvchi XX asrda bir necha martalab dunyoning qator mamlakatlarida kuchli va ayrim vaqtlarda o‘zoq davom etgan beqarorlik vaziyatlarni, ya’ni ulardagikuchli budjet taqchilligi hamda pul-kredit siyosatidagi inflyatsiyani kuchayib ketishi kabi jiddiyholatlar bilan bogliq bo‘lgan. Ikkinchi jahon urushiga qadar yuz bergan keng qamrovli kuchli iqtisodiy inqirozga uchragan davlatlarning bunday yaratish goyasi yotadi. Keyns ilgari surgan "Kreditni tartibga solish" tamoyili bevosita ushbu nazariyaning asosiy sharti, ya’ni ishlab chiqarishning kreditga boglanganligidan kelib chiqadi va unga uzviy bog'langan. Keyns iqtisodiyotning siklik rivojlanish sabablarini tovar miqdori va pul miqdori o‘rtasidagi nisbiy ta’sirida narxlarning o‘zgarishi bilan izohlaydigan miqdoriy nazariya vakillaridan farqli ravishda foiz me’yori orqali ko‘rib chiqar ekan, u ishlab chiqarishdagi talab asosiy o‘rin tutishidan kelib chiqqan holdakon’yukturaga ta’sir qiluvchi omillar: bandlik, quvvatlardan foydalanish, iste’mol buyumlari va ishlab chiqarish vositalariga talab, xulq -atvor psixologiyasini ta’riflab berdi. Ssuda sarmoyasi foizi yuqori bo‘lganda tadbirkorlarda "likvidlikni afzal ko‘rish", ya’ni o‘z 27 ko'rsatmaydi, chunki foiz stavkasi qat'iy va pul kengayishi natijasida pasayishi mumkin emas. Uchinchi holat, iste'mol va sarmoyaga bo'lgan talab egiluvchan bo'lmagan holatlarda yuzaga keladi: bu C va I foiz stavkasiga befarqligini anglatadi. Bunday holda, IS egri chizig'i vertikaldir, chunki u foiz stavkasining o'zgarishiga bog'liq emas. Investitsiyalar foiz stavkasining o'zgarishiga javob bermaydigan holat investitsiya tuzog'i deb ataladi. 1.2-rasmdan ko'rinib turibdiki, soliq siyosati yalpi talabga kuchli ta'sir ko'rsatadi, ammo pul-kredit siyosati yalpi talabga umuman ta'sir qilmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, fiskal siyosat to'liq ishlamoqda, ya'ni IS egri chizig'i vertikal bo'lganda ham, LM egri chizig'i gorizontal holatida ham siqilish effekti bo'lmaydi. Biroq, buning sabablari har holda har xil. "Suyuq tuzoq" mavjud bo'lganda, foiz stavkasi o'zgarmaydi, chunki pul bozoridagi muvozanat yagona darajada erishiladi. Shunday qilib, fiskal kengayish foiz stavkasining oshishiga olib kelmaydi va siqilish effekti bo'lmaydi. Aksincha, IS egri chizig'i vertikal bo'lsa, foiz stavkalari ko'tariladi, lekin foiz stavkasining o'sishiga javoban xususiy xarajatlar - iste'mol va investitsiyalar kamaymaydi. 1.2 LM – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari LM – egri chizig’I o`zgarmas narxlar sharoitida pul vositalari bozorida vujudga keladigan foiz stavkasi va daromadlar darajasi o`rtasidagi o`zaro bog’liqlikni tushunish uchun foiz stavkasining oddiy nazariyasini qarab chiqamiz. Bu nazariya tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasidir. Tez pulga aylana olish afzalligi nazariyasi – bu keynschilar foiz stavkasi nazariyasini oddiy sharhlab berishdan iborat.IS egri chizig’ini tashkil qilishda “Keyns xochi” asos bo`lganidek, tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasi ham LM egri chizig’ini tashkil qilib, pul vositalari real zaxiralariga talab vaB taklif foiz stavkasini aniqlashni tushuntirib beradi.Buni biz real pul vositalariga taklifdan boshlaymiz. Agarda M -pul taklifini, B -narxlar darajasini bildirsa, M/R esa pul vositalarining real zaxirasi miqdorini ko`rsatadi. Real pul vositalariga talabni quyidagi ko`rinishda yozamiz: ( M / R ) = f ( R , Y ) Bu yerda f(R, Y) – funksiyasi pulga talab miqdorini bildiradi. Bu tenglama shuni ko`rsatyaptiki, pulga bo`lgan talab miqdori foiz stavkasi funksiyasini anglatadi. Keyingi grafikda foiz stavkasi va real pul zaxiralari miqdoriga talab teskari bog’liqlikka ega.Chunki yuqori foiz stavkasi pulga talab miqdorining kamayishini ko’rsatadi. 11 Ikkala bozorning har birida muvozanat - tovarlar bozori va pul bozori avtonom tarzda emas, balki o'zaro bog'liqlikda o'rnatiladi. Bozorlarning biridagi o'zgarishlar har doim ikkinchisida tegishli o'zgarishlarga olib keladi. Kesishish nuqtasi IS va LM ikki tomonlama muvozanat shartini qondiradi: birinchidan, jamg'arma (5) va sarmoyalar muvozanati (I); ikkinchidan, naqd pulga bo'lgan talabning muvozanati ( L ) va ularning takliflari ( M ). "Ikki tomonlama" muvozanat nuqtada o'rnatiladi E 0 qachon IS kesib o'tadi LM (rasm 1.2). 1.1.2-rasm IS va LM “Ikki tomonlama muvozanat” Aytaylik, investitsiya istiqbollari yaxshilanmoqda va foiz stavkasi bir xil bo'lib qolmoqda. Shunda tadbirkorlar kapital qo'yilmalarini milliy daromad ishlab chiqarishga kengaytiradilar. Natijada multiplikator samarasi tufayli milliy daromad ko'payadi. Daromadning ko'payishi bilan fikr-mulohazalar ishlaydi. Pul bozorida mablag etishmasligi bo'ladi va bu bozordagi muvozanat buziladi. Ishtirokchilarga talab oshadi iqtisodiyfaoliyat pul uchun. Natijada foiz stavkasi ko'tariladi. Ikki tomonlama balans nuqtasi bo'ladi Ikki bozorning o'zaro ta'sir jarayoni shu bilan tugamaydi. Yuqori foiz stavkasi "sekinlashadi" investitsiya faoliyati . Endi muvozanat nuqtada E Egri chiziqlar kesishmasida 2 IS 1 va LM 1. Shunday qilib, tovar va pul bozorlaridagi muvozanat bir vaqtning o'zida foiz stavkasi bilan belgilanadi (r) va milliy daromad darajasi ( Y ). Masalan, jamg'arma va investitsiya o'rtasidagi tenglikni quyidagicha ifodalash mumkin: S ( Y ) = I (f), likvidlik va pul o'rtasidagi tenglik L (Y) \u003d M (r). Bunday holda, tartibga solish vositalarining balansi ( r va Y ) ikkala bozorda ham o'zaro bog'liq va bir vaqtning o'zida shakllanadi. Ikki bozor o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayoni tugagach, yangi daraja o'rnatiladi r va Y . Model IS – LM Keynsning e'tirofiga sazovor bo'ldi va juda mashhur bo'ldi. Ushbu model tovar va pul bozoridagi funktsional munosabatlarning keynscha talqinini konkretlashtirishni anglatadi. Bu ushbu bozorlardagi funktsional bog'liqliklarni va ta'sirni aks ettirishga yordam beradi iqtisodiy siyosat iqtisodiyot bo'yicha. Qizig'i 9 Fiskal siyosat - bu eng avvalo hukumatning yalpi talabni ta’minlashga (tartibga solishga) qaratilgan siyosatidir. Iqtisodiyotni tartibga solish bunday sharoitda yalpi harajatlarga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi. Ammo fiskal siyosatning ba’zi instrumenlari yalpi taklifga faollik darajasi orqali ta’sir etish uchun qo’llanilishi mumkin. Fiskal siyosatni hukumat olib boradi. Fiskal siyosatning instrumentlari bo’lib davlat byudjetining daromad va harajatlari hisoblanadi:  davlat harajatlari;  soliqlar;  transfertlar. Fiskal siyosatning fundamental maqsadi ishsizlik yoki inflyatsiyani tugatishdir.Iqtisodiyotning pasayish davrida rag’batlantiruvchi fiskal siyosat to’g’risida gap ketadi. U birinchidan, davlat xarajatlarini oshiradi, ikkinchidan, soliqlarni kamaytiradi, uchinchidan birinchi va ikkinchi yo`nalishlarni birga qo’shib olib boradi. Boshqacha qilib aytganda, balanslashgan byudjet bo`lsa iqtisodiyot inqirozga uchragan paytda fiscal siyosat davlat byudjeti kamomadi yo’nalishiga harakat qiladi. Teskarisi, iqtisodiyotda keragidan ortiqcha talab inflyatsiyasiga joy bo`lsa, bunday sharoitga bosiq fiskal siyosat to’g’ri keladi.Ya`ni birinchidan, davlat xarajatlarini kamaytirish, ikkinchidan, soliqlarni oshirish, uchinchidan birinchi va ikkinchi yo`nalishlarni birga qo’shib olib borish.Agar iqtisodiyot oldida inflyatsiya ustidan nazorat o`rnatish muammosi turgan bo`lsa, fiscal siyosat davlat byudjetining ijobiy qoldig’iga yo`naltirilgan bo`ladi. Davlat byudjetida kamomad bo’lgan sharoitda uning iqtisodiyotni rag’batlantirishi kamomadni rag’batlantirishiga bog’liq.Mamlakat byudjeti kamomadini ikki xil yo`l bilan – aholidan qarz olish hisobiga (foizli qog’ozlarni sotish hisobiga) yoki kreditorlar tomonidan yangi pullar chiqarish orqali moliyalashtirish mumkin. Davlat pul bozoriga o'zining qarzlari bilan chiqqan sharoitda moliyaviy vositalar uchun xususiy tadbirkorlar bilan raqobatga kirishishga to'g'ri keladi. Moliyaviy vositalarga bo'lgan bu qo'shimcha talab foiz stavkalari muvozanat nuqtasini oshiradi. Chunki, oldingi mavzulardan ma'lumki, investitsiya xarajatlari foiz stavkalari bilan teskari mutanosiblikka ega. Demak, davlat tomonidan qarzlar olish foiz stavkalari darajasining oshishiga olib keladi. Davlat byudjeti kamomadi yangi pullarni chiqarish orqali moliyalashtirilsa, xususiy investitsiyalar ta'siridan kutilishi, davlat xarajatlari investitsiya va iste'molga kuchli ta'sir qilmagan holda o'sishi mumkin. Demak, davlat byudjeti kamomadini moliyalashtirishda yangi pullarni chiqarish davlat qarzlarini kengaytirishga nisbatan yaxshiroq usul hisoblanadi. 20 1.2.1-rasm.Real pul zaxiralariga talab Insonlar pulni saqlashadi, chunki pul tez almashtirish xususiyatiga ega.Tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasi ko`rsatadiki pulga bo`lgan talab miqdori foiz stavkasiga bog’liq.Shuning uchun foiz stavkasi oshganda, insonlar boyliklarini pul shaklida kamroq ushlab turishga harakat qiladilar. Foiz stavkasi tengligiga ega bo`lish uchun pulga talab va taklif egri chiziqlarini birlashtiramiz. Tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasiga mos ravishda foiz stavkasining o’zgarishi pul bozorida muvozanatga olib keladi.Foiz stavkasining muvozanat nuqtasida pul vositalari zaxirasiga talab miqdori taklif miqdoriga teng. Tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasi, Ya’ni pul taklifining kamayishi foiz stavkasini oshiradi, pul taklifining ko’payishi esa foiz stavkasini kamaytirishdan kelib chiqqan. Endi tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasini LM egri chizig’ini tashkil qilishda foydalanamiz.Muvozanat foiz stavkasi – pul talabi va taklifini tenglashtiradigan foiz stavkasi o`rtasidagi bog’liqlikni LM egri chizig’i ifodalaydi. Shungacha faqat foiz stavkasi real pul zaxiralariga bo`lgan talab miqdoriga ta’sir ko’rsatadi, deb hisobladik. Yanada aniqroq aytadigan bo`lsak, pul talabi miqdoriga daromadlar darajasi ham ta’sir ko’rsatadi.Daromadlar yuqori bo`lsa, harajatlar ham ko’p boladi.Shuning uchun odamlar ko`proq ishlarni amalga oshirishga harakat qilishadi.Bu esa o’z navbatida ko’proq pulni talab qiladi.Shunday qilib daromadlar darajasining yuqoriroq bo`lishi pul talabini oshiradi.Boshqacha aytganimizda, daromad va pulga talab o’rtasida to’g’ri aloqa mavjud. Endi AD egri chizig'ini olish uchun biz pulning miqdoriy nazariyasidan emas, balki IS-LM modelidan foydalanamiz. Birinchidan, IS-LM modeli narxlar darajasi oshgani sayin milliy daromad pasayib ketishini ko'rsatish uchun kerak; va salbiy moyillikka ega bo'lgan ushbu munosabatni aks ettiruvchi yalpi talab egri chizig'ini qurish. Ikkinchidan, AD egri chizig'ining siljish sabablarini o'rganish kerak.Nima 12 XULOSA O‘zbekistonda pulkredit siyosati va uning samaradorligini oshirish yo‘nalishlari masalalariga quyidagi xulosalarga kelish va takliflar ishlab chiqish imkonini berdi: 1.Pul-kredit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo‘lib – pul kredit va valyuta siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki barqarorligini ta’minlashda to‘xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va sotishini bevosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo‘lishi va uning emissiya bilan bog‘liqligidir. 2.Markaziy banklarning bosh maqsadi bo‘lib - milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Markaziy bank daromad (foyda) olish maqsadida faoliyat yuritmaydi. Markaziy bank banklar banki hisoblanadi. Shu jihatdan, u tijorat bank larini barqaror faoliyat yuritishlari uchun faqatgina nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi organ sifatida qatnashmaydi. Balki, shu bilan birga Markaziy bank tijorat banklari uchun oxirgi kreditor bo‘lib hisoblanadi. 3.2019-yillarda inflyatsiyaning o‘rtacha darajasi 5,26 %ni tashkil qildi. Inflyatsiya jarayoninipasaytirish Markaziy bankga 2020 yil 1 yanvardan qaytamoliyalash tirish stavkasini 10 %dan 7%ga pasaytirish imkonini berdi. Bu iqtisodiyot sub’ektlari uchun moliyaviy resurslarni baho omili bo‘yicha olish imkonini oshirdi. Chunki ko‘pchilik kreditlash dasturlarining foiz stavkasi qayta moliyalashtirish stavkasiga bog‘liqdir. 4.Respublikada amalga oshirilgan pul-kredit siyosati pul bozorida foiz stavkalarini pasaytirishga ko‘maklashdi. 2020 yil davomida banklararo pul bozori amaliyotlari bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavksi 1 p.p. tushib, 7.6 %ni tashkil qildi. Natijada real sektorga ajratiladigan kreditlar bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasi 12,4% dan 11%.ga pasaydi. 5.Markaziy bankning pul sohasida amalga oshirilgan choralari natijasida moneti zatsiya darajasi 2017 yildagi 13.4%dan 2020 yilga kelib 23,2% ga yetdi. Bunga asosan iqtisodiyotga kreditlar, xorijiy investitsiyalar va xorijdan pul o‘tkazmalarihajmining oshishi sabab bo‘lgan. 6. Dissertatsiyani tatqiq etish jarayonida Markaziy bankning kayta moliyalashtirish siyosatida foiz stavkasini belgilashning xalkaro andozasini, ya’ni xisob stavkasini va lombard stavkasini joriy kilish zarurligi namoyon bo‘ldi. Respublika bank tizimida depozitlar uchun berilayotgan foiz stavkalarini o‘rtacha 30 I.BOB IS-LM MODELI 1 . 1 IS-LM modeli tushunchasi Iqtisodiyotdagi muvozanat yoki tovar-pul muvozanatiga erishishda, investitsiya va jamg’armalarning YaMM bilan bog’liqligi alohida ahamiyat kasb etadi.Bu bog’liqlik shuni ko`rsatadiki, banklar foiz stavkalarini pasaytirib borishi bilan YaMM hajmi ham ko`payib boradi. Ya’ni, milliy iqtisodiyot moliyaviy “kislorodni ” ko`proq olish natijasida YaMM ishlab chiqarishi ham ko`payib boradi.Ushbu nazariyani atoqli iqtisodchi Xiks tadqiq qilgani uchun uning nomi bilan yuritiladi. IS- egri chizig’i esa Xiks egri chizig’i deyiladi. Umuman, IS egri chizig’i Tovar va xizmatlar bozorida vujudga keladigan daromadlar darajasi va foiz stavkasi o`rtasidagi munosabatlarni bildiradi. Buni tushunish uchun Tovar va xizmatlarga bo`lgan talabni, ya’ni “Keynsian xochi”ni qarab chiqamiz. Bunda avvalambor rejalashtirilayotgan xarajatlar miqdorini tashkil qiluvchi omillarni ko’rib chiqamiz. Rejalashtirilayotgan xarajatlar uy xo’jaliklari, firmalar va davlatning tovar va xizmatlarini sotib olishga mo’ljallangan xarajatlar miqdoridan iborat.Haqiqiy xarajatlar rejalashtirilgan xarajatlardan, ya’ni biror firma rejalashtirilmagan investitsiyalar miqdorini oshirishga yoki kamaytirishga qaror qilgan vaziyatlardagina farq qiladi. Faraz qilaylik, iqtisodiyot yopiq iqtisodiyotdan iborat, sof eksport nolga teng. Biz rejalashtirilayotgan xarajatlar miqdorini (E) iste’mol (C), rejalashtirilgan investitsiyalar (I) va davlat xarajatlari (G)ning yig’indisi orqali topishimiz mumkin:E= S+I+G Demak, keynsian xochi daromadning (U) rejalashtirilayotgan xarajatlarga bog’liqligini aks ettirar ekan.Bu tenglamaga biz iste’mol funksiyasini qo’shsak: S = S ₀ + MRS ( U − T ) Iste’mol funksiyasi ko`rsatyaptiki, iste’mol ixtiyoridagi daromadlar miqdoriga bog’liq (U-T). Bundan tashqari rejalashtirilgan investitsiyalar miqdori (I=I) shaklida qayd qilingan bo’lsin va byudjet siyosati davlat xarajatlari va soliqlari miqdori o`zgarmagan xolda qolsin: G=G; T=T. Bu tenglamani birlashtirsak, quyidagi tenglamaga ega bo`lamiz; S = S ₀ + MRS ( U − T ) + I + G 5 iqtisodiyotida iqtisodiy o‘sishni va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, xalqimiz turmush farovonligini oshirish imkonini beradi.Hozirda 2022 – yil uchun Davlat byudjeti daromadlari 200 trln so‘m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida belgilandi. Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so‘m, shu jumladan foyda solig‘i – 43,7 trln so‘m, aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so‘m, JShDS – 22 trln so‘mni tashkil etadi. Belgilanishicha, O‘zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida jalb qilingan davlat qarzining summasi yalpi ichki mahsulotning yillik prognoz ko‘rsatkichiga nisbatan 60%dan oshmasligi kerak. 2022 yil uchun O‘zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida tashqi qarzlarni jalb qilish bo‘yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan hajmi 4,5 mlrd AQSh dollarini tashkil etadi. Qonunga muvofiq quyidagi soliqlar bo‘yicha asosiy stavkalar o‘zgarishlarsiz qoldirildi:  QQS – 15%;  foyda solig‘i – 15%;  jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i – 12%;  aylanmadan olinadigan soliq – 4%. Foyda solig‘i stavkasi 15%, dividendlar tarzidagi foyda bo‘yicha soliq stavkasi 5% darajasida saqlanib qolindi. Amortizatsiyaning yillik cheklangan normasi va investitsiyaviy chegirma miqdori o‘rtacha 2 baravarga oshiriladi. Soliq to‘lovchilarga zarar summasini kelgusi davrlarga, zarar ko‘rilgan soliq davridan keyingi 10 yilga ko‘chirish huquqi beriladi. Bunda jami ko‘chirilayotgan zarar summasi joriy soliq davridagi soliq bazasining 60%idan oshmasligi lozimligi to‘g‘risidagi talab bekor qilinadi. Tabiiy gazni eksport qilishda, shuningdek import qilingan gazni ichki bozorda realizatsiya qilishda aksiz solig‘i stavkasi nolga tenglashtiriladi. Ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan suyultirilgan gazni realizatsiya qilish aksiz solig‘idan ozod etiladi.Bundan tashqari yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari neft va tabiiy gaz bo‘yicha 10%gacha, oltin va mis bo‘yicha – 7%gacha, volfram bo‘yicha – 2,7%gacha, uran bo‘yicha – 8%gacha pasaytirildi.Shuningdek avtomobilni sotib olishda va vaqtinchalik olib kirishda to‘lanadigan yig‘im bekor qilindi. Jismoniy shaxslar uchun ijara to‘lovining eng kam stavkalari belgilandi. Ular binoni yoki avtomobilni ijaraga berishdan olingan daromadlarga soliq solishda qo‘llaniladi. 2022 yil uchun Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligining cheklangan miqdori yalpi ichki mahsulotning 3%i miqdorida belgilandi. 2022 yilda 18 2.2.1 – rasm. Tashqi savdo defitsitiva uning tashqi savdo aylanmasiga nisbati(foiz hisobida)dinamikasi Raqamlarga nazar tashlansa, 2017 yilda tashqi savdo defitsiti 1,4 mlrd dollar yoki umumiy tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yil so‘ngiga kelib bu ko‘rsatkich 11,3 mlrd dollar yoki umumiy tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 23 foizga yetgan . Boshqacha aytganda, o‘tgan besh yil ichida tashqi savdo defitsiti hajman sakkiz barobarga, ulush hisobida esa salkam besh barobarga ortgan. Bu tendensiyani izohlash uchun yuqorida keltirilgan — tashqi savdoning nisbatan erkinlashishi hamda qo‘shni davlatlar bilan savdo aloqalarining yaxshilanishi kabi — omillarning o‘zigina yetarli emas. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda monetar va fiskal siyosat ikki — butunlay qarama-qarshi yo‘nalish bo‘ylab harakatlanmoqda. Xususan, Markaziy bank tomonidan yuqori inflyatsiyani jilovlash maqsadida yuritilayotgan nisbatan qattiq monetar siyosatga qarama-qarshi ravishda hukumat yalpi talabni rag‘batlantirish maqsadida rag‘batlantiruvchi fiskal siyosat yuritmoqda. Quyida ana shu ikki yo‘nalishda olib borilayotgan siyosatlarning tashqi savdoga va tashqi savdo defitsitiga ta’sirini baholashga urinib ko‘ramiz. Fiskal siyosat budjet xarajatlarining oshishi yoki kamayishi tashqi savdo hajmiga mamlakatdagi yalpi talabning o‘sishi yoki qisqarishi orqali ta’sir qiladi. Xususan, budjet xarajatlarining (transfertlar bilan birga) oshishi yalpi talabni rag‘batlantiradi. Yalpi talabning o‘sishi, o‘z navbatida, import tovarlariga bo‘lgan talab hajmida ham o‘sishga olib keladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda budjet xarajatlarning muntazam oshib borayotganligi kuzatilmoqda. Aytaylik, YAIM daromad sifatida qaralsa, uning tarkibida davlat xarajatlarining hissasi yildan-yilga ortib bormoqda. 22 sarmoyasining pul shaklida saqlash istagi yuzaga keladi. Tadbirkorlarning investitsiyalargaintilishini ragbatlantirish uchun ssuda foizini kamaytirish zarur. Shuni e’tiborga olish muhimki, II jahon urushidan so‘ng samarali talabni rag‘batlantirishning birinchi, ya’ni foiz stavkasini kamaytirishga asoslangan yo‘li ko‘pincha rad etilgan. Chunki markaziy banklar restraksion pulkredit siyosatini olib borishga ya’ni inflyatsiyaga qarshi kurashib, foiz stavkasinioshirishgamajbur bo‘lishgan.Bunday tartibga solish 50-60 yillarda ko‘pgina g’arb davlatlarida kuchsiz monopol lashgan raqobatli bozorlar sharoitida yetarlicha samarali qo‘llanilgan.Biroq, bozorlar monopollashuvi jarayoni keskin kuchayib, muvozanatlovchi narx mexanizmi ta’siri yo‘qqa chiqishini va inflyatsiyaning yangicha ko‘rinishda (xarajatlar inflyatsiyasi) jadal o‘sishini,shuningdek 70-yillardagi yuqori ishsizlik darajasini keynscha konsepsiya doirasida izohlash mumkin bo‘lmay qoldi. Bu pul-kreditni tartibga solishning yangi monetaristic konsepsiyasi tavsiyalaridan foydalanishning belgilab berdi. Monetarizm nazariyotchilari iqtisodiy agentlarda inflyatsiyaviy rivojlanishga ishonch uygotish hamda maksimal xatar bo‘lgani holda bir me’yordagi uchun shart-sharoit yaratish maqsadida xo‘jalikni pul(kredit) bilan ta’minlash izchil barqarorlashtirilishi zaruriyatini o‘z konsepsiyalarida asoslab berdilar. Taraqqiyotning tarixiy oqimi va vaqtning tabiiy tekshiruvidan o‘tish hukumron keynsianchilar konsepsiyasining qator kamchiliklarini ko‘rsatib berdi, bunda monetar lagerga mansub oqimga burilish davrida monetarizm g‘oyalarining eng maqbul va afzal ekanligi ma’lum bo‘ldi. Monetarizm prinsiplarini qo‘llash natijasida qator rivojlana yotgan davlatlarda depressiyalar va tuzilmaviy qayta qurishlar yengib o‘tildi. Pul kredit siyosatining asosiy vositasi sifatida qaysi pul agregatidan foydalanilgani dan qat’iy nazar, pul massasini qat’iy nazorat qilishga asoslangan monetaristik tavsiyalari qo‘llanilgan ko‘p davlatlarda iqtisodiyotning pul asosi mustahkamlandi. Bu esa majburiy zahiralar siyosatini olib borish bo‘yicha berilgan tavsiyalarga asoslanganligini anglatadi. Bunda mazkur vosita orqali kredit emissiyasiga ta’sir ko‘rsatish, iqtisodiyotda uning samaradorligini oshirishga qaratilgan islohotlar olib borilishi nazarda tutiladi.Qayta moliyalash stavkasini belgilashda amalda shakllangan inflyatsiya darajasidan tashqari, kelgusida kutilayotgan inflyatsiya ham hisobga olinadi. Inflyatsiya darajasining pasayishi, qayta moliyalash stavkasining kamaytirilishi va ijobiy foizstavkalarining ta’minlanganligi o‘z navbatida banklararo pul bozoridagi foiz stavkalarining ham pasayish tomoniga qarab yuz tutishiga olib keldi. Bundan tashqari, qayta moliyalash stavkasi umuman iqtisodiyotda muayyan darajada foiz stavkalarining indikatori bo‘lib xizmat qiladi. Amaldagi qonunchilikka ko‘ra, tijorat banklari jalb qilingan depozitlar va berilayotgan kreditlar bo‘yicha foiz 28 soti shini bevosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo‘lishi va uning emissiya bilan bog‘liqligidir. «Tor» va «keng» pulkredit siyosati mavjud. «Tor» siyosatda valyuta bozorida intervensiya, hisob stavkasi va qisqa muddatli foiz stavkasiga ta’sir o‘tkazuvchi boshq instrumentlar yordamida valyuta kursining maqbulligiga erishish tushuniladi.«Keng» siyosatda muomaladagi pul massasiga ta’sir etish orqali inflyatsiyaga qarshi kurash tushuniladi. Pulkredit siyosatining xalqaro jihatlari o‘zgacha muammoni vujudga keltiradi, ya’ni bular valyuta kursi, rezervlar, to‘lov balansi masalalaridir.Pulkredit siyosati budjet va soliq siyosatidan, shu jumladan, davlat budjetini moliyalashtirishdan juda aniq ajratilgan bo‘lishi shart. Markaziy bank, avvalo, davlat va banklar o‘rtasida iqtisodiyot orqali vositachi vazifasini o‘taydi. Shunday muassasa sifatida u pul va kredit oqimini qonunda ruxsat etilgan vositalar yordamida tartibga soladi. Instrumentlar quyidagi turkumlarga bo‘linadi: qisqa va o‘zoq muddatli, bevosita va bilvosita, umumiy va tanlovli, bozor va nobozor. Aytib o‘tilganlardan ko‘rinib turibdiki, davlat bozor stixiyasini kuchli vositalar yordamida tartibga soluvchi kuchga ega, biroq u bozor qonunlariga qarshi chiqmaydi, balki aksincha uning barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi. Bu yerda ko‘rsatilgan yoki ko‘rsatilmagan pul-kredit siyosatining instrumentlari hoh “qimmat” (restriktiv) siyosat yoki “arzon” pullar siyosati bo‘lmasin, faqat bu siyosatni fiskal siyosat va qonunchilik bilan bog‘liq bo‘lgandagina samarali deb hisoblash mumkin. Masalan, markazlashgan kredit rejasi amal qilsa, korxonalar operatsiyasidan aholi operatsiyalari ajratilgan bo‘lsa, davlat budjet defitsitini emissiya yoki Markaziy bankdan resurslarni tortib olish bilan moliyalashtirish mavjud bo‘lsa, u holda majburiy rezervlar tizimini kiritish mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Shu o‘rinda iqtisodiyotning real sektorini mablag‘lar bilan ta’minlash, investitsion jarayonlarni yanada tezlashtirish, korxonalarni texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash va modernizatsiyalash, to‘lovlarni tezkor amalga oshirishda bank tizimining o‘ziga xos o‘rni borligini e’tirof etish zarur. Pul - kredit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo‘lib pulkredit va valyuta siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki barqarorligini ta’minlashda to‘xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va sotishini bevosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo‘lishi va uning emissiya bilan bog‘liqligidir. «Tor» va «keng» pul kredit siyosati mavjud. «Tor» siyosatda valyuta bozorida intervensiya, hisob stavkasi va qisqa muddatli foiz stavkasiga ta’sir o‘tkazuvchi boshqa instrumentlar yordamida valyuta kursining maqbulligiga erishish tushuniladi.«Keng» siyosatda muomaladagi pul massasiga ta’sir etish orqali inflyatsiyaga qarshi kurash tushuniladi.Pul kredit siyosatining xalqaro jihatlari 26 konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlari 254,6 trln so‘m yoki YaIMning 30,3%i miqdorida prognozlashtirilmoqda. Davlat byudjeti daromadlari 200 trln so‘m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida belgilandi. Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so‘m, shu jumladan foyda solig‘i – 43,7 trln so‘m, aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so‘m, JShDS – 22 trln so‘mni tashkil etadi. Bilvosita soliqlar bo‘yicha daromad summasi 73,2 trln so‘m, shu jumladan QQS – 53,3 trln so‘m, aksiz solig‘i – 15 trln so‘m, bojxona boji – 4,8 trln so‘mni tashkil etadi.Resurs va mol-mulk solig‘i 25,7 trln so‘mni tashkil qiladi. Konsolidatsiyalashgan byudjet xarajatlari 280, 13 trln so‘mni tashkil etadi. Davlat byudjeti xarajatlari 188, 91 trln so‘m, davlat maqsadli jamg‘armalari xarajatlari – 58, 18 trln so‘m, Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘larining sarflanishi – 7, 73 trln so‘m miqdorida prognozlashtirilmoqda. Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg‘armalari mablag‘larining sarflanishi 14, 61 trln so‘m, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga xarajatlar esa – 10,7 trln so‘mni tashkil etadi. Byudjetni shakllantirishda barcha tumanlar va shaharlar byudjetlarining tasdiqlangan xarajatlarining 5%i jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. Bundan tashqari, mahalliy byudjetlar qo‘shimcha manbalarining kamida 30%i jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi.2022 yil uchun byudjet va qonun mablag‘larni belgilangan yo‘nalishda sarflashda natijadorlikni oshirish, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vakolatlarini kengaytirish, byudjet barqarorligini ta’minlash, byudjet qamrovini oshirish va byudjet mablag‘larining taqsimlanishi ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish bo‘yicha takliflarni o‘z ichiga oladi. 2.2 Fiskal siyosat turlari Fiskal siyosat davlat iqtisodiy siyosatining tayanchi hisoblanib, u davlat byudjeti daromadi yoki harajatlarini o‘zgartirish orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini aks ettiradi. Shuning uchun fiskal siyosat soliq- byudjet siyosati deb ham ataladi. Davriy tebranishlami oldini olishga, tekislashga (antisiklik choralar ko‘rishga), ya’ni barqarorlikka qaratilgan har qanday siyosat kabi fiskal siyosatning maqsadlari quyidagilami ta’minlashga qaratilgan:  barqaror iqtisodiy o‘sish;  resurslaming to‘liq bandligi (eng avvalo davriy ishsizlik muammosini hal etishga);  barqaror narx darajasi (inflyatsiya muammosini hal etish). 19 Mavzu: IS-LM-VR modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati harakterini aniqlash. Reja: Kirish Asosiy qism I.BOB. IS-LM VR MODELI 1.1 IS – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari ………………………5 1.2 LM – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari ………....……………….11 1.3 VR – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari…………………………...13 II.BOB. BYUDJET SOLIQ SIYOSATI 2.1 Byudjet-soliq siyosatining mohiyati ………………………………17 2.2 Fiskal siyosat turlari ……………………………………………… 19 III.BOB. PUL KREDIT SIYOSATI 3.1 Davlatning pul-kredit siyosati………………. ………....……24 3.2 O’zbekistonda pul-kredit siyosati harakteri va istiqbollari………..…27 Xulosa …………………………………………………………………………30 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………32 2 uchun AD egri chizig'i salbiy nishabga ega? Bu savolga javob berish uchun narx darajasi o'zgarishni boshlaganda IS-LM modeliga nima bo'lishini ko'rib chiqamiz. Muayyan pul taklifi uchun M narxining yuqoriligi P / M real pul massasini pasaytiradi. Pul massasining pasayishi real shaklda LM egri chizig'ini yuqoriga va chapga siljitadi va shaklning muvozanat darajasini pasaytiradi. Bu erda biz narx darajasi P1 dan P2 ga ko'tarilganda, YaMM Y1 dan Y2 gacha tushganini ko'ramiz. LM egri chizig'i o'zgarganda, narx darajasining o'zgarishi daromad qiymatlarining o'zgarishiga olib keladi. Shakldagi AD egri chizig'i. IS-LM modeli yordamida olinadigan milliy daromad darajasi va narxlar darajasi o'rtasidagi teskari munosabatlarni aks ettiradi. AD egri chizig'ining siljishiga nima sabab bo'lishi mumkin? AD egri chizig'i IS- LM modeli xulosalarini umumlashtirganligi sababli, IS egri chizig'ini yoki LM egri chizig'ini siljitadigan zarbalar ham AD egri chizig'ining siljishiga olib keladi. Pul- kredit va moliyaviy rag'batlantirish choralari IS-LM modelidagi daromad darajasini oshiradi va shuning uchun AD egri chizig'ini o'ngga siljitadi. 1.3 VR – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari VR egri chizig'i to'lov balansi qaysi nuqtalarda muvozanatda ekanligini ko'rsatadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, u to'lov balansining hayotiy moliyalashtirilishini kafolatlaydigan ishlab chiqarish va foiz stavkalarining kombinatsiyasini ko'rsatadi, ya'ni umumiy ishlab chiqarishga ta'sir qiluvchi sof eksport hajmi kapitalning sof chiqib ketishi hajmiga mos kelishi kerak. 1.3.1 – rasm VR modeli Odatda u pasayadi, chunki ishlab chiqarish qanchalik yuqori bo'lsa, import shunchalik yuqori bo'ladi, bu esa to'lov balansi muvozanatini buzadi, agar foiz stavkalari ko'tarilmasa (bu muvozanatni saqlab qolish uchun kapital oqimiga olib keladi). Biroq, kapitalning harakatchanligi qanchalik katta bo'lishiga qarab, u katta 13 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. 2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o‘rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi.Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish shartlari va makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga ta’sirini umumlashtirib tadqiq qilish IS - LM modeli yordamida bajariladi.Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o‘z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi. Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko‘p jihatdan pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog‘liq. Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon qilinishidan ko‘p o‘tmay O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi. Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi bo‘ldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional rivojlanishini ta’minlash bo‘yicha tegishli choralar nazarda tutilgan.2 Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta ko‘rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi o‘zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to‘g‘ri qabul qilinishi va qo‘llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o‘rta muddatli istiqbolda pul- kredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o‘tishning konseptual asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy 3 darajasi Re emas , balki R1 deb hisoblaymiz. Narxlar darajasi R1 bo’lgan vaziyatda korxonalar milliy ishlab chiqarish hajmini Y1 miqdoridan oshirmaydi. Iste’molchilar narxlar darajasi R1 bo’lganda mahsulotlarni Y2 darajada sotib olishga tayyor turadi. AD>AS bo’lganligi tufayli iste’molchilar o’rtasidagi raqobat narxlar darajasini Re gacha suradi. Narxlar darajasining R1 dan Re gacha ko’tarilishi ishlab chiqarish hajmini Y1 dan Ye gacha oshirishga va iste’molchilarning talabini Y2 dan Ye gacha kamaytirishga olib kelali. Va bu AD, AS to’g’ri chiziqlari e nuqtada kesishadi. Demak, aynan Re narx narxlarning muvozanatli darajasi va e muvozanat nuqtasidir. 4-chizmada yalpi talab egri chizig’i yalpi taklif egri chizig’ini Keyns kesmasida kesib o’tadi. Bunday vaziyatda narxlar darajasi hech qanday ahamiyatga ega emas. Buni tushunish uchun avvalo milliy ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini Ye va muvozanatli narxlar darajasini Re bilan belgilaymiz. 1.1 - rasm IS-LM modeli Yalpi talab va yalpi taklif modelidan farqli o’laroq bu modelda narxlar darajasi va ish haqi o’zgarmas miqdorlar hisoblanadi. Ayni shu sababga ko’ra tovar moddiy zahiralarining o’sishi qisqa muddatda makroiqtisodiy muvozanatga erishishni belgilovchi omil bo’ladi. Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin bo’lgan yo’qotishlarning oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini ko’p hollarda jami talab nazariyasi deb yuritiladi.Jami talab komponentlari, ayniqsa investitsiyalarning o’zgarishi makroiqtisodiy beqarorlik sabablaridan biridir. Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi tushuniladiki, unda yalpi talab va taklif hajmi bir-biriga mos kelishi yoki teng bo’lishi kerak. Avvalo yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizigining oraliq kesmada mos kelishini ko’rib chiqamiz. Narxlarning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarish hajmining muvozanatli darajalari mos ravishda Re va Ye lar bilan belgilangan. Nima uchun Re narxlarning muvozanatli darajasi va Ye milliy ishlab chiqarishning muvozanatli darajasini bildirishini ko’rsatishimiz uchun narxlarning muvozanatli darajasi Re emas, balki R1 deb hisoblaymiz. Narxlar darajasi R1 bo’lgan vaziyatda korxonalar milliy ishlab chiqarish hajmini Y1 miqdoridan oshirmaydi. Iste’molchilar narxlar darajasi R1 bo’lganda mahsulotlarni Y2 darajada sotib olishga tayyor turadi. 7 Foydalanilgan adabiyotlar 1 . O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2014. -76 b. 2 . Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari-Toshkent “IQTISOD- MOLIYA”, 2005. -583 b.17. N.X.Jumayev. O‘zbekistonda valyuta munosabatlarini tartibga solish metodologiyasini takomillashtirish.- Toshkent, 2007 y. -230b. 3. Xoshimov E.A., Yamutov F., Abdirimov M.A. Moliyaviyiqtisodiy inqiroz va uni bartaraf etishda valyuta siyosatidan foydalanish: muammolar va yechimlar. Toshkent: Akademnashr, 2001 y. 4 .Kalchakeyeva A.M.-Upravleniya obmennimi kursami. – Bishkek.2005 g. 5 .Barinov E.A. Valyutno-kreditnie otnosheniya vo vneshney torgovle,-M: Federativnaya Knigotorgovaya Kompaniya, 1998g. 6 .Borisov S.M. Azbuka obratimosti ili chto nado znat o konvertiruyemosti valyut — M.: «Finansi i statistika», 1991g. 7 . Jumayev N.X., Kudaybergenov J.Sh. Valyutniy kurs i puti ix regulirovaniya. -T.: «Iqtisod-Moliya», 2006. -132 s. 8 .Jumayev N.X., Maxsumov E.M. Valyuta operatsiyalarini boshqarish mexanizmi. — T.: «Iqtisod-Moliya», 2006. -128 b. V. Qo‘shimcha adabiyotlar 9 .Jumayev N., Burxanov U. Moliyaning dolzarb muammolari. — Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003. — 70-6. 10 .Korovkin V.V. Oformleniye valyutnix operatsiy: eksport i import. Valyutniy i tamojenniy kontrol. -M: PRIOR, 1995. -208 s. 11 .Krasavina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie i finansovie otnosheniya: 2-ye izd., pererab. i dopol. -M.: Finansi i statistika, 2001. -608 s. 12 . Krasheninnikov V.M. Valyutnoye regulirovaniye v sisteme gosudarstven nogo upravleniya ekonomikoy: -M: ZAO Izd-vo «Ekonomika», 2003. -399 s 13 . Moiseyev S.R. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie otnosheniya - M.: Delo i Servis, 2003. - 576 s. 14 .Nagovitsin A.G. Valyutnaya politika - M.: EKZAMЕN, 2000 g.-512 s. VI. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobotlar 15 .Jumayev N.X. Valyuta kursini tanlash siyosatining xalkaro valyuta munosabatlariga ta’siri // Bozor, pul va kredit. -Toshkent, 2006. -№12. -4-6. 32 stavkalarini o‘zlari mustaqil ravishda belgilashlari mumkinligiga qaramasdan qayta moliyalash stavkasining kamaytirilishi foiz stavkalarining pasayishiga olib keladi. 2019 yil birinchi chorak yakunlari bo‘yicha keng ma’nodagi pul massasi 0,7 foizga yoki 564 mrld. so‘mga kamayib 83,1 trln. so‘mni tashkil etdi. Pul massasi tarkibida quyidagi o‘zgarishlar kuzatildi:  milliy valyutadigi pul massasi 1,2 foiz yoki 691 mlrd. so‘mga pasaydi (2018 yilning I choragida 1,7 foizga yoki 785 mlrd. so‘mga o‘sgan);  xorijiy valyutadagi depozitlar hajmlari o‘zgarishsiz qoldi(3 AQSH mlrd. doll);  muomaladagi naqd pullar hajmi 2,7 foizga yoki 588 mrld. so‘mga qisqardi;  muddatli depozitlar hajmi 16 foizga yoki 1,5 trln. so‘mga oshdi. 29 1.3.5-rasm Kengayuvchi pul-kredit siyosati Kengayuvchi fiskal siyosat IS egri chizig'ini IS' ga siljitadi, muvozanatni E0 nuqtasidan E1 nuqtasiga o'tkazadi. Iqtisodiyot shuning uchun to'lov balansida profitsitga ega bo'ladi, bu moslashuvchan valyuta kursi sharoitida milliy valyutani qadrlaydi. Bu sof eksportni kamaytiradi, chunki biz kamroq pul evaziga ko'proq tovar va xizmatlarni import qila olamiz, chet elliklar esa bizning milliy valyutamiz qimmatlashgani uchun mahsulotimizni kamroq import qilishadi. Sof eksportning bu pasayishi IS egri chizig'ini dastlabki holatiga qaytaradi. Endi yakuniy muvozanat E2 dastlabki muvozanatga to'g'ri kelganligi sababli, biz fiskal siyosatning bu holatda yaxshi emasligini bilamiz. 1.3.6 rasm Kengayuvchi fiskal siyosat 16 III.BOB. PUL KREDIT SIYOSATI 3.1 Davlatning pul-kredit siyosati Makroiqtisodiy barqarorlikni, iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlashni davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirish erishiladi. Shunday ekan, monetar siyosatga, o‘z navbatida davlatning iqtisodiy siyosatining muhim yo‘nalishi deb qaraladi. Shu sababli, monetar siyosatga “iqtisodiy siyosatning, ish bilan bandlilik va baholarning barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni va tashqi to‘lovlar balansliligi kabi maqsadlarga pul masssasi, foiz stavkasining darajasi va tarkibi, hamda boshqa ko‘rsatkichlari orqali pul tizimini nazorat qilish yordamida erishishga yo‘naltirilgan, bir qismi deb ta’rif beriladi. Respublikamiz iqtisodiyotini yuksaltirishda ishlab chiqarish sohalarini yanada rivojlantirish bilan bir qatorda bozor infratuzilmasida tarkibiy o‘zgarishlarni olib borish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tizimda moliyaviy tizimning muhim tarkibiy qismlaridan biri sanalgan bank tarmog‘i ham muhim o‘rin tutib, mustaqillik yillarida jahon talablariga mos keladigan yangicha shakldagi bank tizimi shakllantirildi. Xususan, respublikamizda ikki pog‘onali, ya’ni yuqori pog‘onada bosh maqsadi milliy valyutada – so‘mning barqarorligini ta’minlash hisoblangan Markaziy bank va quyi pog‘onasida bevosita iqtisodiyot sub’ektlariga xizmat ko‘rsatuvchi tijorat banklaridan iborat bank tizimi tashkil topdi.Markaziy bankning asosiy maqsadi bo‘lib milliy valyuta kursini barqaror holatda saqlash va shu orqali mamlakat hududida baholar barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bugungi kunda har qanday davlatning moliyakredit tizimida eng asosiy va muhim o‘rinni rasmiy pulkredit siyosatini yurgizuvchi - Markaziy bank egallaydi. O‘z navbatida pul-kredit siyosati budjet siyosati bilan birgalikda iqtisodiyotni butun mamlakat miqyosida tartibga solishning asosi bo‘lib hisoblanadi. Markaziy bank faoliyatida pulkredit siyosatining asosiy vositalarini egallamasdan turib, bozor iqtisodiyotini monetar siyosat orqali samarali tartibga solish mumkin emas. Iqtisodiyotni pul-kredit vositalari orqali tartibga solish vositalari nihoyatda turli- tumandir. Shu narsa xarakterliki, hozirgacha pul-kredit vositalarining turkumlanishi borasida yagona bir yo‘nalish mavjud emas. Lekin, shu bilan birga ko‘pchilik olimlar quyida keltirilgan vositalarni asosiy pul-kredit siyosati instrumentlari sifatida qayd etadilar. Bizham, faqat umumiy va aniqxarakterdagi instrumentlar xususida fikr yuritishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pulkredit siyosatini amalga oshirishda quyidagi instrumentlardan foydalaniladi: 1. Majburiy rezervlar siyosati; 24 shundaki, Xiks-Xansen modeli ham neokeynslik, ham neoklassik yo'nalish tarafdorlari tomonidan qo'llaniladi. Shu bilan neoklassik sintezga erishiladi. Modeldan xulosa quyidagicha bo'lishi mumkin: agar pul taklifi kamayib ketsa, u holda kreditning shartlari kuchaytirilsa, foiz stavkasi ko'tariladi. Natijada pulga talab biroz pasayadi. Pulning bir qismi ko'proq foydali aktivlarni sotib olishga sarflanadi. Pulga bo'lgan talab balansi va ularning taklifi buziladi, keyin u yangi nuqtada o'rnatiladi. Bu erda foiz stavkasi yuqori bo'ladi va muomala sohasida pul kamroq bo'ladi. Bunday sharoitda markaziy bank o'z siyosatini o'zgartiradi: pul massasi ko'payadi, foiz stavkasi pasayadi, ya'ni. jarayon teskari yo'nalishda bo'ladi. Tovar va pul bozorlari o'zaro bog'liqdir. Bu ikkala bozorda bir vaqtning o'zida muvozanat yuzaga keladigan sharoitlarni aniqlashga imkon beradi. Modelda AD– AS va modellar keynsiyalik xoch bozor foiz stavkasi tashqi (ekzogen) o'zgaruvchidir va pul bozorida tovar bozorining muvozanatidan nisbatan mustaqil ravishda o'rnatiladi. IS egri chizig'i (Investitsiyalarni tejash) iqtisodiyotning tovar sektoridagi muvozanatni tavsiflaydi. Ushbu egri chiziq foizlar stavkasi va real daromad darajasi Y ning kombinatsiyalari bo'lgan ko'plab nuqtalarni birlashtiradi, bunda tovarlar bozori muvozanat holatida bo'ladi. Shuni ta'kidlash kerakki, vertikal LM holatida fiskal kengayish, LM normal ijobiy nishabga ega bo'lganda qisman siqilishdan farqli o'laroq, siqilish ta'siriga olib keladi. Yalpi talab miqdori o'zgarishsiz qolsa-da, uning tarkibi tubdan o'zgarib turadi. Hozirda davlat xarajatlarining o'sishi xususiy iste'mol va investitsiyalarning umumiy pasayishiga teng. IS-LM modelida pul massasining o'zgarishi milliy daromadning muvozanat darajasiga ta'sir qiladi. Biroq, Keynsning izdoshlari bu ta'sir ba'zida ahamiyatsiz, masalan, foiz stavkalari minimal darajaga ko'tarilishini ta'kidladilar. Bunday sharoitda pulga bo'lgan talab foiz stavkasiga nisbatan cheksiz elastik bo'ladi, ya'ni pul bozoridagi muvozanat foiz stavkasining yagona qiymatida erishiladi. Favqulodda past foizli stavka aholi, banklar pulni saqlashning mumkin bo'lgan xarajatlari juda past deb taxmin qilib, obligatsiyalar sotib olishga tayyor emasliklariga olib keladi, ammo ular qanday bo'lishidan qat'iy nazar pul to'plashni afzal ko'rishadi. Bunday holda, pul talabining egri chizig'i abscissaga parallel, ya'ni LM egri chizig'i gorizontal. Shuning uchun, bu holda, pul massasining o'zgarishi haqiqiy milliy daromadni o'zgartirmaydi.Buni Keynsning dastlabki izdoshlari pul-kredit siyosatining samarasizligi haqida bahslashganda aytib o'tishgan. Bunday hollarda fiskal siyosat yalpi talabga katta ta'sir ko'rsatadi va pul-kredit siyosati hech qanday ta'sir 10 O’ZBEKISTОN RESPUBLIKASI O LIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI “Iqtisоdiyot” kafedrasi Mavzu: “ IS-LM-VR modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati harakterini aniqlash. ” KURS ISHI BAJARDI: QABUL QILDI: Xolmurotov F.S Urganch – 2023 1 etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo‘yicha o‘rta muddatli rejalarni keng jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan. Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab farqlanadi.Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo‘lishini hamda maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni talab etadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng qo‘llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o‘z ichiga oladi. Shularni inobatga olgan holda O’zbekiston iqtisodiyoti uchun IS-LM-VR modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati asosiy e’tibor qaratish kerak bo’lgan sohalardan hisoblanadi.Bu kurs ishini asosiy maqsadi jahonda va mamlakatimizda olib borilayotgan pul-kredit siyosati va uning kelajakdagi istiqbollarini tahlil qilish va o’rganishdan iborat 4 II.BOB. BYUDJET SOLIQ SIYOSATI 2.1 Budjet –soliq siyosatining mohiyati Nodiskret fiskal siyosat – davlat xarajatlari, soliqlar va davlat budjeti qoldig‘ini avtomatik o‘zgartirishni ko‘zda tutadi. Nodiskret fiskal siyosat o‘rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o‘rnatilgan barqarorlashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi o‘ynaydi. Nodiskret fiskal siyosat davriy tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi. Iqtisodiyotning o‘rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va ortiq-chaligi miqdorlariga bog‘liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik pasa-yishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan davlat budjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir. Davlat byudjdeti kamomadini moliyalashtirish usullari: 1.Pul-kreditemissiyasi; 2.Davlat zayomlarini chiqarish; 3. Davlat budjetiga soliq tushumlarini ko‘paytirish. Davlat budjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda muomalada pul massasini ko‘paytirish inflyatsiyaga olib keladi.Budjet taqchilligi asosan noinflyatsion usullar bilan, ya’ni davlat obligatsiyalari chiqarish hamda xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar hisobiga moliyalashti- rilmoqda.Respublikamizda o‘tkazilayotgan soliq budjet siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlab turish, ustivor tarmoqlarni investitsiyalash, ta’lim sohasini jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadlariga qaratilib kelinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi budjet-soliq siyosati va jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida uning xususiyatlari. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan fiskal siyosatni yanada takomillashtirish, soliqlar va budjet xarajatlaridan iqtisodiyotni barqaror o‘stirishni rag‘batlantirish ning amaliy vositalari sifatida foydalanish borasida chora – tadbirlar belgilanayotganda bugun jahon iqtisodiyotida yuzaga kelgan va mamlakatimiz iqtisodiyotiga ham o‘z ta’sirini o‘shtkazayotgan jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozini hisobga olish zarur bo‘ladi. Ichki talabni rag‘batlantirish maqsadlarida budjet tashkilotlari ishchilarining oylik ish xaqilarini, pensiya, stependiyalarni nafaqalarni oshirish tadbirlari amalga oshirilmoqda.Jahon iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatni barqaror rivojlantirishga qaratilgan bu chora tadbirlar kompleksni amalga oshirilishi O‘zbekiston 17 1.3.3-rasm Kengayuvchi pul-kredit siyosati Kengaytiruvchi fiskal siyosat IS egri chizig'ini IS' ga siljitadi, muvozanat shakli E0 nuqtasini E1 nuqtasiga o'tkazadi. Iqtisodiyotda to'lov balansida profitsit mavjud bo'lgani uchun va valyuta kursi barqaror bo'lganligi sababli, hukumat mutlaqo teskari yo'l bilan aralashadi: ular chet el valyutasini sotib oladi va milliy valyutani sotadi. Bu LM egri chizig'ini o'ngga siljitib, pul taklifini oshiradi. Yakuniy muvozanat E2 nuqtasida erishiladi, u erda bir xil foiz stavkasida ishlab chiqarish sezilarli darajada oshdi: fiskal siyosat bunday sharoitlarda mukammal ishlaydi. 1.3.4- rasm Kengaytiruvchi fiskal siyosat Moslashuvchan valyuta kurslari Kengayuvchi pul-kredit siyosati LM egri chizig'ini LM' ga siljitadi, bu esa muvozanatni E0 nuqtasidan E1ga olib boradi. Biroq, hozirda valyuta kurslari moslashuvchan bo'lganligi sababli, bizda boshqacha vaziyat mavjud: to'lov balansi taqchilligi milliy valyutani qadrsizlantiradi. Bu sof eksportni oshiradi (chunki xorijliklar endi bir xil miqdordagi pulga ko'proq mahsulotimizni sotib olishlari mumkin), bu esa IS egri chizig'ini o'ngga (IS'ga) siljitadi. Yakuniy muvozanat E2 nuqtasida erishiladi, u erda bir xil foiz stavkasida ishlab chiqarish sezilarli darajada oshgan: pul-kredit siyosati bunday sharoitlarda mukammal ishlaydi. 15 2. Hisob stavkalari siyosati; 3. Ochiq bozordagi operatsiyalar siyosati; 4. Valyuta siyosati va shu kabilar. Markaziy bankning emission monopoliyasi deyarli barcha davlatlarda faqatgina banknotalar va ba’zi hollarda tangalar chiqarishda qonun bo‘yicha belgilangan. Rivojlangan mamlakatlarning markaziy banklari ko‘p hollarda faqat pulni zarb etish bilan emas, balki uning dizayni, banknotalar himoyasini hamda boshqa texnik masalalarni ko‘rib chiqadi. Banknotalar banklarga nominal bo‘yicha sotiladi, ammo ba’zi hollarda Markaziy bank qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatgani uchun komission haq oladi. Masalan, Norvegiya Markaziy banki avtomat apparatlarda ishlatishga yaraydigan banknotalarni yetkazib bergani uchun (shu jumladan, maxsus qadoqlangan tangalar uchun) qo‘shimcha haq oladi. Markaziy bank uchun banknotalar tovar sifatida baholangani tufayli davlat pulningnominali bilan unga ketgan sarfxarajatlar o‘rtasidagi farqdan foyda oladi, bu esa, bankning asosiy resurs (passiv)larini tashkil etadi. Bunday daromad naqd pul massasining kichikligini e’tiborga olsak, ko‘pgina davlatlarda katta summani tashkil etmaydi. Banknotalar (qog‘oz pullar) vaqtivaqti bilan inflyatsiya ta’siriga uchrashi mumkin.Tabiiyki, bu hol muomaladagi naqd pullar sezilarli bo‘lgan mamlakatlarga xosdir.Agar banknotalarning bir qismi Markaziy bankka qaytmasa (tezavratsiya), davlat qo‘shimcha muomala vositalarini muomalaga chiqaradi, bu esa inflyatsiya jarayonining kuchayishiga turtki bo‘lib xizmat qiladi. Markaziy bankning pulkredit siyosatini tartibga solish yuzasidan mavjud tartiblariga muvofiq, tijorat banklari majburiy rezervlarni Markaziy bankda saqlashadi. Markaziy bank pulkredit siyosatini yurgizuvchi organ bo‘lib hisoblanadi, u esa valyuta kursiga, foiz stavkalariga, bank tizimining umum likvidlilik hajmiga va tabiiyki butun iqtisodiyotga ta’sir o‘tkazish uchun yo‘naltiriladi. Bu vazifalarni yechishda iqtisodiyotni barqaror o‘sishini hamda ishsizlik va inflyatsiyani kamayishini ta’minlash maqsadi yotadi. Markaziy bank odatda ustav bo‘yicha pul muomalasini va milliy valyuta kursi barqarorligini ta’minlashga javobgar, shu maqsadda o‘z siyosatini boshqa davlat organlarining siyosati bilan moslashtirishga harakat qiladi. Pulkredit siyosati butun iqtisodiy siyosatning eng asosiy elementi bo‘lib hisoblanadi va ko‘pincha uning mohiyati Markaziy bankning mustaqilligi bilan belgilanadi.Pulkredit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo‘lib pulkredit va valyuta siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki barqarorligini ta’minlashda to‘xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va 25 Muvozanatdagi iqtisodiyot. Bilamizki, iqtisodiyot xaqiqiy xarajatlar rejalashtirilgan xarajatlarga teng bo’lgan sharoitda muvozanatga erishadi.Ma’lumki, YaMM ko`rsatkichi ikki yoqlama ma’noga ega: ya’ni, iqtisodiyot agentlari daromadi va ishlab chiqarish mahsulotlarini sotib olishga ketgan xarajaatlardan iborat.Shuning uchun u nafaqat jami daromadlar, balki Tovar va xizmatlarga qilingan xarajatlar miqdoriga tenglashadi. Biz muvozanat sharoitini quyidagicha yozamiz: xaqiqiy xarajatlar teng rejalshtirilgan xarajatlarga Y=E; IS - LM modeli qisqa muddatli davrga ham tovarlar ham pul bozorida birgalikda muvozanat o’rnatilishi mexanizmini xarakterlaydi. Bunda tovarlar bozori deganda ham iste’mol, ham investitsion tovarlar bozori tushuniladi.Makroko’lamda milliy ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan birga narxlar umumiy darajasining o’zgarishi o’rtasida bog’liqlikni tadqiq qilish , nima uchun milliy ishlab chiqarish hajmi ayrim davrlarda barqaror o’sishi, ba’zi davrlarda esa pasayib ketishni izoxlab berish uchun yalpi talab - yalpi taklif (AD- AS aggregate demand – aggregate supply) modelidan foydalanamiz. Bu modelda yalpi talab va taklif, narxlarning umumiy darajasi kabi agregat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab chiqarish hajmlari va narxlar darajalarining tebranishlarini hamda ular o’zgarishining oqibatlarini o’rganish uchun asosiy model bo’lib hisoblanadi va boshqa bir qancha modellar AD-AS modelining xususiy holi hisoblanadi. AD-AS modeli yordamida davlat iqtisodiy siyosatining turli variantlari tasvirlab berilishi mumkin.Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli yalpi talab- yalpi taklif modelini qisqa muddatli makroiqtisodiy siyosat maqsadlarida aniqlashtirgan bo’lib, uning xususiy holi hisoblanadi. Yalpi talab va yalpi taklif modelidan farqli o’laroq bu modelda narxlar darajasi va ish haqi o’zgarmas miqdorlar hisoblanadi. Ayni shu sababga ko’ra tovar moddiy zahiralarining o’sishi qisqa muddatda makroiqtisodiy muvozanatga erishishni belgilovchi omil bo’ladi. Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin bo’lgan yo’qotishlarning oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini ko’p hollarda jami talab nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab komponentlari , ayniqsa investitsiyalarning o’zgarishi makroiqtisodiy beqarorlik sabablaridan biridir. Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi tushuniladiki , unda yalpi talab va taklif hajmi bir-biriga mos kelishi yoki teng bo’lishi kerak. Avvalo yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizigining oraliq kesmada mos kelishini ko’rib chiqamiz.Narxlarning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarish hajmining muvozanatli darajalari mos ravishda Re va Ye lar bilan belgilangan.Nima uchun Re narxlarning muvozanatli darajasi va Ye milliy ishlab chiqarishning muvozanatli darajasini bildirishini ko’rsatishimiz uchun narxlarning muvozanatli 6 yoki kichikroq nishabga ega bo'ladi: harakatchanlik qanchalik baland bo'lsa, egri chiziq shunchalik tekis bo'ladi. VR egri chizig'i olingandan so'ng, uni qanday ishlatish haqida bilish kerak bo'lgan muhim narsa bor. VR egri chizig'idan yuqori bo'lgan har qanday nuqta to'lov balansining profitsitini bildiradi. VR egri chizig'idan past bo'lgan har qanday nuqta to'lov balansi taqchilligini bildiradi. Bu juda muhim, chunki biz qaerda ekanligimizga qarab, foiz stavkalariga turli xil narsalar ta'sir qilishi mumkin. 1.3.2 – rasm Modeldagi muvozanat: mavjudlik (koordinatalar tizimi (i; Y)) IS-LM-VR modeli Modelda biz kapitalning mukammal va nomukammal harakatchanligini, shuningdek, belgilangan va moslashuvchan valyuta kurslarini ajratamiz. Ushbu holatlarning har biri uchun biz iqtisodiyotga kengayuvchi pul-kredit siyosati va fiskal siyosat qo'llanilganda nima sodir bo'lishini ko'rib chiqamiz. Biz birinchi navbatda mukammal harakatchanlik bilan shug'ullanadigan Mundell modelini ko'rib chiqamiz. Keyin biz Flemingning nomukammal harakatchanlik modelini tahlil qilamiz. 1 Kapitalning mukammal harakatchanligi Ruxsat etilgan valyuta kurslari Kengayuvchi pul-kredit siyosati LM egri chizig'ini LM' ga siljitadi, bu esa muvozanatni E0 nuqtasidan E1ga olib boradi. Biroq, biz VR egri chizig'idan past bo'lganimiz sababli, iqtisodiyotda to'lov balansi taqchilligi borligini bilamiz. Valyuta kurslari qat'iy bo'lgani uchun davlat aralashuvi talab qilinadi: hukumat milliy valyutani sotib oladi va chet el valyutasini sotadi, bu pul massasini kamaytiradi va shuning uchun LM egri chizig'ini dastlabki holatiga o'tkazadi (bu muvozanat E2 ga o'tadi). Shuning uchun pul-kredit siyosati bunday sharoitlarda hech qanday ta'sir ko'rsatmaydi. 14 tortilganini xisoblash uchun LIBOR kabi foiz stavkasini amaliyotda qo‘llash milliy valyutani barqarorligini ta’minlash uchun eksport saloxiyatini yanada oshishiga olib keladi. 7.Qayta moliyalashtirish operatsiyalarini kengaytirish orqali monetar siyosatning ushbu vositasining samaradorligini oshirish lozim. Iqtisodiyot sub’ektlarining investitsiya qarorlarini qabul qilish uchun indikator sifatida qayta moliyalashtirish ahamiyatini oshirish lozim. 8. Tijorat banklari kredit potensialini oshirish uchun majburiy zaxiralar me’yorini pasaytirish lozim. Banklar o‘rtasida teng imkoniyat yaratish maqsadida majburiy zaxiralar me’yorini hisoblash usulini takomillashtirish lozim. 9.Naqd pulsiz hisob-kitob shakllarini rivojlantirish orqali muomaladagi pul massasining naqd pul (banknota)lar hajmini qisqartirishga erishish zarur; Naqd pullik va naqd pulsiz oborotlar o‘rtasidagi sun’iy farqlilikni yo‘qotish kerak. 10.Foiz stavkasi (rasmiy hisob stavkasi, stavkalar chegarasi, qayta moliyalashtirishdagi jarima stavkalari, rezerv talablari orqali) siyosati orqali yalpi pul massasini tartibga solish tizimini kiritish kerak. 11.Markaziy bankni faqat Oliy Majlisga hisob berishligini qonundan bilamiz, lekin, qonunchilikda Markaziy bank tomonidan davlatning kreditlash chegarasini aniq belgilab qo‘yish lozim. Aks holda pul-kredit sohasini tartibga solishda yetarli darajadagi samaraga erishib bo‘lmaydi; 12.Xukumat butun bank tizimini tartibga solish uchun o‘z ta’sirini kamaytirgan holda Markaziy bankka yetarli vakolatlardan va instrumentlardan foydalanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratishi kerak. Ya’ni, iqtisodiyotni erkinlashtirishni yanada jadallashtirish lozim. 31 Raqamlarga murojaat qilsak, konsolidatsiyalashgan budjet xarajatlarining YAIMdagi ulushi 2016 yilda 23,8 foizni tashkil etgani holda, hozirgi kunga kelib mazkur ko‘rsatkich 35 foizga yetganligini ko‘rish mumkin.Ta’kidlash joizki, bu davrda budjet defitsiti ham muttasil o‘sib borgan. 2.2.2 – rasm 2017-2022-yillarda byudjet xarajatlari hamda tashqi savdo defitsitining YaIMga nisbati o`zgarishi Yuqoridagi grafikdan ko‘rish mumkinki, davlat xarajatlarining oshib borishi bilan bir vaqtda tashqi savdo defitsiti ham ortib borgan.Shubhasiz, fiskal xarajatlarning oshirilishi tashqi savdo defitsitining o‘sishini tushuntirib beruvchi yagona omil emas. Masalan, 2019 yilda tashqi savdo defitsitining o‘sish darajasi budjet xarajatlarining oshishiga qaraganda sezilarli darajada past bo‘lgan. 23 16 . Jumayev N.X. Voprosi valyutnogo regulirovaniya i valyutnogo kontrolya v usloviyax liberalizatsii ekonomiki O‘zbekistana. // Ekonomika i finansi. - Moskva, 2007. -№4. - s. 69. 17 .Jumayev N.X. Teoreticheskiye osnovi sistem obmennix kursov i ix sovremennie tendensii. // Ekonomika i finansi. M, 2007. №3. -5s.VII.Internet INTERNET SAYTLARI. 18 . www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portal 19 . www.mineconomy.uz O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi rasmiy sayti 20 . www.stat.uz O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi rasmiy sayti 21 . www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti 22 . www. lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi 33 AD>AS bo’lganligi tufayli iste’molchilar o’rtasidagi raqobat narxlar darajasini Re gacha suradi. Narxlar darajasining R1 dan Re gacha ko’tarilishi ishlab chiqarish hajmini Y1 dan Ye gacha oshirishga va iste’molchilarning talabini Y2 dan Ye gacha kamaytirishga olib kelali. Va bu AD, AS to’g’ri chiziqlari e nuqtada kesishadi. Demak, aynan Re narx narxlarning muvozanatli darajasi va e muvozanat nuqtasidir. Klassiklar va dastlabki neoklassiklar tejamkorlikni investitsiyalarga aylantirishda muammolarni ko'rmadilar va ular pul faqat tovar va xizmatlar bilan operatsiyalarga xizmat qiladi, deb hisobladilar. Shuning uchun ushbu jihatlar modelda aks ettirilmagan AD - AS, bu muvozanatga qaratilgan yalpi talab va takliflar. Modelning birinchi qismi (IS) tovarlar bozoridagi muvozanat shartlarini (makroiqtisodiy ma'noda, ya'ni barcha tovarlar bozori) aks ettirish uchun ishlab chiqilgan, ikkinchisi (LM) – Bozorda pul .. Ikkala bozor ham o'zaro bog'liq: tovar bozoridagi o'zgarishlar pul bozorida ma'lum siljishlarni keltirib chiqaradi va aksincha. Ushbu model rasmni biroz soddalashtiradi: qisqa muddat taxmin qilinadi, narxlar va pul massasi o'zgarishsiz qoladi, shartlar asosida tovar bozoridagi muvozanat ta'minlanadi va pul bozorida - taqdim etiladi a egri chiziq IS nisbatni tasvirlaydi stavka foizi (d) va milliy daromad darajasi ( Y ), bu tovar bozoridagi muvozanatni ta'minlaydi. Jamg'arma ( S ) va investitsiyalar ( M ) daromad darajasi va foiz stavkasiga bog'liq. Egri chiziq IS salbiy moyillikka ega, chunki investitsiyalar foiz stavkasi bilan teskari bog'liqdir, ya'ni. foiz pasayishi bilan sarmoyalar o'sib boradi. Shunga ko'ra, daromad ko'payadi ( Y ) va jamg'armalar o'sadi ( S ) va transformatsiyani rag'batlantirish uchun S yilda M foiz stavkasi pasayishda davom etishi kerak. Shunday qilib, sarmoyalar foiz stavkasining funktsiyasi, jamg'arma milliy daromadning funktsiyasi bo'lib, foiz stavkasi va milliy daromad darajasining har xil kombinatsiyalari bilan jamg'arma va investitsiyalar muvozanatiga erishiladi. Egri chiziq LM (1.2-rasm, b) pul bozoridagi mablag'larga talab va taklif muvozanatini ifodalaydi. Iqtisodiy agentlarning pul mablag'lari va hisob-kitob hisobvarag'iga (likvidligi) talablari daromadlar oshishi bilan o'sib boradi ( Y ), lekin shu bilan birga foiz stavkasi ko'tariladi ( r ), ya'ni ularga bo'lgan talabning ortishi sababli pul narxi ko'tariladi. Yuqori foiz stavkasida iqtisodiy agentlar buni qilmaslikni afzal ko'rishadi naqd likvidlik va bank depozitlari va qimmat baho qog'ozlar ... Bu egri chiziqni egib oladi. LM yuqoriga. Agar foiz stavkasi tushsa, u holda likvidlikka talab oshadi. Shunday qilib, pul bozoridagi muvozanat ( L = M) shuningdek, foiz stavkalari va milliy daromad darajalarining turli kombinatsiyalarida erishiladi. 8 Davlat xarajatlari va soliqlar miqdorining o'zgarishi ayrim holatlarda avtomatik ravishda amalga oshiriladi.Chunki, avvalgi o'rinlarda qayd etilganidek, SMMning har qanday darajasida bir miqdordagi soliqlar olinadi. Barcha turdagi soliqlar ham SMM o'sishiga mos ravishda sof soliqlar tushumini ko'paytiradi (sof soliq umumiy soliqlar tushumidan davlat transfert to'lovlari ayirmasiga teng). SMM miqdorining o'sib borishi bilan individual daromad soliqlari, korxonalar daromad va foyda soliqlari, QQS, aksizlar miqdori oshib boradi. Va, aksincha SMM miqdori kamaysa, soliq tushumlari kamayadi. Bu yerda transfert to'lovlari qarama-qarshi xususiyatga ega. Chunki, iqtisodiy o'sish sharoitida ishsizlarga to'lanadigan nafaqalar, fermerlarga beriladigan subsidiyalar kamayadi va teskarisi. Davlatning fiskal siyosatida to'lanadigan soliqlar miqdori katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ishlab chiqarish korxonalari to'laydigan soliqlar tarkibini qarab chiqamiz. Korxonalar uchun soliqlarni qanday manbalardan to'lashni bilish lozim. Soliqlar to'lanadigan manbalarga ko'ra, quyidagi guruhlarga bo'linadi: 1) xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritiladigan soliqlar: yer solig'i, avtomobil yo'llardan foydalanganlik uchun to'lanadigan soliq, trasport solig'i, transport vositalari egalaridan olinadigan soliq; 2) xarajatlari mahsulotlarni sotishdan tushadigan tushumlar tarkibiga kiritiladigan soliqlar; QQS, aksizlar, eksport ta'riflari; 3) xarajatlari moliyaviy natijalarga qo'shiladagan soliqlar: foyda solig'i, mol- mulk, reklama, atrof-muhitni toza saqlash, uy-joy fondi va ijtimoiy soha obyektlarini saqlab turish soliqlari va boshqalar; 4) xarajatlari korxona ixtiyorida qoladigan foydadan qoplanadigan soliqlar: hisoblash texnikasi va avtomobillarni sotish uchun to'lana- digan soliqlar, savdo qilish uchun beriladigan litsenziyalar yig'imi, birja amalga oshirgan ishlar uchun yig'imlar, dam olish va kurort zona- larida ishlab chiqarish obyektlarini qurish uchun to'lanadigan soliqlar va boshqalar. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda tashqi savdo defitsiti muttasil oshib — eksport va import orasidagi farq tobora kengayib — bormoqda hamda bu tendensiya ko‘pchilikni, xususan, qaror qabul qiluvchilarni xavotirga sola boshlagani shubhasiz. Yaqin yillardagi trendga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, tashqi savdo defitsitining nafaqat qiymati, balki tashqi savdo aylanmasidagi ulushi ham yil sayin o‘sib borayotganining guvohi bo‘lish mumkin. Bu tendensiyani qisman yangi davr boshlanishi ortidan savdo to‘siqlarining biroz yumshatilishi, qo‘shni mamlakatlar bilan savdo aloqalarining yaxshilanishi hamda pandemiya davrida ayrim tovarlar uchun import bojlarining vaqtincha bo‘lsa-da bekor qilinishi bilan izohlash mumkin. 21
Купить