• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 644.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Ish haqi: mohiyati, turlari va prinsiplari

2Mavzu : Ish haqi: mohiyati, turlari va prinsiplari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Ish haqining nazariy asoslari 1.1. Ish haqining mazmuni va mohiyati …………………………………………. 1.2. Ish haqining iqtisodiy ahamiyati va funksiyalari ……………………………. 1.3. Ish haqi turlari va shakllari ………………………………………………….. II BOB. Ish haqi tashkil etilish prinsiplari va rivojlanish yo‘nalishlari 2.1. Ish haqi tashkil etilishining asosiy prinsiplari ………………………………. 2.2. Zamonaviy korxonalarda ish haqi tizimi va uning muammolari ……………. 2.3. Ish haqi tizimini takomillashtirish va rivojlantirish yo‘llari …………………. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 5xodimlarni rag‘batlantirishning yangi usullarini ishlab chiqish, mehnat unumdorligini oshirish va raqobatbardosh kadrlarni saqlab qolishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, olingan xulosalar davlat darajasida mehnat siyosatini takomillashtirishda ham qo‘llanishi mumkin. Mazkur ishning natijalari mehnat bozori shaffofligini oshirish, yashirin ish haqi va norasmiy to‘lovlarni kamaytirishga yordam beradi. Shuningdek, xalqaro tajriba asosida O‘zbekistonda ish haqi tizimini takomillashtirish bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi. Shu bois mazkur kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati yuqori hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston Respublikasidagi korxonalarda ish haqi tizimini tashkil etish jarayonlari, ularning amaliyotdagi qo‘llanilishi va rivojlanish xususiyatlaridan iborat. Kurs ishi mavzusining predmeti ish haqi tizimining nazariy asoslari, turlari va shakllari hamda uni tashkil etish prinsiplari va amaliyotda qo‘llanilish samaradorligidan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi — ish haqining mohiyatini, turlarini va prinsiplari nazariy jihatdan tahlil qilish, O‘zbekiston korxonalarida ish haqi tizimining hozirgi holatini o‘rganish hamda uni takomillashtirish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  ish haqining mazmuni va mohiyatini ochib berish;  ish haqining iqtisodiy ahamiyati va funksiyalarini tahlil qilish;  ish haqi turlari va shakllarini o‘rganish;  ish haqi tashkil etilish prinsiplari va ularning amaliyotdagi ahamiyatini yoritish;  zamonaviy korxonalarda ish haqi tizimining afzalliklari va muammolarini ko‘rsatib berish;  ish haqi tizimini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish. 23 22 31ko‘rsatkichlar mavjud, bu mintaqalar bilan poytaxt o‘rtasidagi tafovutlarni yanada kamaytirish uchun chora talab etiladi. Takomillashtirish va rivojlanish yo‘llari – tahliliy tavsiyalar Differensial ish haqi tizimini keng joriy etish. Statistik ko‘rsatkichlar moliya, IT kabi sektorlarda ish haqi yuqori ekanini ko‘rsatmoqda. Shu asosda, yuqori malakali kadrlarni boshqa sohalarga jalb qilish uchun ijtimoiy sohalarda ham samaradorlik (KPI) asosida bonuslar, raqobatbardosh to‘lovlar taklif qilinishi lozim. Ijtimoiy sohalarda motivatsiyani oshirish. Ta’lim va sog‘liqni saqlash bo‘yicha ish haqi ancha past — ularni sanoat va moliyaga tenglashtirish imkoni bo‘lmasa ham, bonus, ksillaryardorlik kabi rag‘batlantirish tizimlari zarur. Regional tafovutlarni kamaytirish. Toshkent va Navoiy kabi markaziy hududlar bilan solishtirganda chekka viloyatlar farq qilmoqda. Bu tengsizlikni bartaraf etish uchun maosh subsidiyalari, maxsus imtiyozlar, mintaqaviy investitsiyalar zarur. Shaffoflik va elektron nazorat. “Konvert” orqali norasmiy to‘lovlar ijtimoiy himoyani cheklab qo‘yadi. Ish haqi to‘liq rasmiy bo‘lishi, elektron ish haqqi hisoblash tizimi joriy etilishi zarur. Innovatsion va kombinatsiyalashgan tizimlar. Ish haqi strukturasi barqaror va o‘zgaruvchan qismlarga bo‘linishi, xodimning malakasi, natijalariga qarab qo‘shimcha rag‘bat berilishi zarur — ayniqsa IT, moliya va boshqa yuqori o‘sish ko‘rsatayotgan sektorlarda.Malaka oshirish bilan bog‘liq ish haqi korelatsiyasi. Xalqaro tajriba shunisidan dalolat beradi: kasbiy ko‘nikmalarni doimiy yangilash uchun gerarxik yoki maxsus bonuslar — bu sistemani O‘zbekistonda ham keng joriy qilish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. 2022–2025 yillardagi statistik raqamlar ish haqi tizimida barqaror o‘sish, ayrim sektorlarda yuqori daromad, ammo ijtimoiy sektorlar va ayrim hududlarda orqada qolish muammolarini ochiq ko‘rsatdi. Takomillashtirish rejasi sifatida: differensiallik, shaffoflik, innovatsiya, regional tengsizlikka 14bozoridagi talab va taklif munosabatlariga bog‘liq holda shakllanadi. Aslida ish haqi bir nechta mezonlarga ko‘ra tasnif qilinadi. Ulardan biri nominal va real ish haqi tushunchasidir. Nominal ish haqi bu xodimning bir oy yoki bir hafta davomida pul shaklida oladigan maoshi bo‘lib, unda faqatgina ko‘rsatilgan miqdor aks etadi. Biroq real ish haqi xodimning sotib olish qobiliyatini ifodalaydi. Ya’ni u olgan maosh evaziga qancha tovar yoki xizmat xarid qilishi mumkinligini bildiradi. Shunday qilib nominal ish haqi ko‘proq sonlar bilan o‘lchanadigan ko‘rsatkich bo‘lsa, real ish haqi insonning turmush darajasini belgilab beruvchi asosiy omildir. Ish haqi yana asosiy va qo‘shimcha turlarga bo‘linadi. Asosiy ish haqi bu xodimning belgilangan lavozimi yoki tarif stavkasiga muvofiq muntazam ravishda oladigan maoshidir. Qo‘shimcha ish haqi esa mehnat faoliyatidagi alohida yutuqlar, qo‘shimcha vazifalar yoki murakkab sharoitlarda ishlash uchun beriladigan to‘lovlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, tungi smenada ishlash yoki ishlab chiqarish rejasini oshirib bajarish uchun beriladigan mukofotlar qo‘shimcha ish haqiga kiradi. Ish haqining yana bir turi uning qanday shaklda berilishiga bog‘liqdir. Bu o‘rinda pul shaklidagi va natural ish haqi tushunchalari mavjud. Pul shaklidagi ish haqi xodimga naqd yoki elektron pul ko‘rinishida to‘lanadi va bu shakl hozirgi zamonda eng ko‘p uchraydi. Natural ish haqi esa xodimga pul o‘rniga korxona mahsulotlari yoki boshqa moddiy boyliklar shaklida beriladi. Masalan, qishloq xo‘jaligida ishlovchilar ba’zida oylik maoshining bir qismini don yoki sabzavot shaklida olishlari mumkin. Shuningdek, ish haqi individual va jamoaviy shaklda ham to‘lanadi. Individual ish haqi xodimning shaxsiy mehnat natijalariga qarab belgilanadi. Masalan, tikuvchi qancha kiyim tiksa, shunga yarasha maosh oladi. Jamoaviy ish haqi esa butun brigada yoki sexning umumiy natijasiga bog‘liq bo‘lib, yig‘ilgan summa xodimlar o‘rtasida ularning hissasiga qarab taqsimlanadi. 11Iqtisodiy adabiyotlarda ish haqining bir nechta asosiy funksiyalari ko‘rsatilgan. Ularning har biri mehnat munosabatlarida muhim ahamiyat kasb etadi. 1. Takror ishlab chiqarish funksiyasi Ish haqi xodimning va uning oilasining yashash vositalarini qoplashga xizmat qiladi. Ya’ni, xodim olgan ish haqi evaziga oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, transport va boshqa ehtiyojlarini ta’minlaydi. Bu orqali ishchi kuchi qayta ishlab chiqariladi va mehnat jarayoni uzluksiz davom etadi. Masalan, O‘zbekistonda minimal ish haqi miqdori muntazam oshirib borilishi ham aynan ushbu funksiyani bajarishga qaratilgan. Minimal ish haqi darajasi yashash minimumiga moslashtirilmoqda. 2. Rag‘batlantirish funksiyasi Ish haqi xodimni samarali mehnat qilishga undaydigan asosiy vositadir. Agar xodimning maoshi uning mehnat natijasiga bog‘liq bo‘lsa, u o‘z malakasini oshirishga, ishlab chiqarishni yaxshilashga harakat qiladi. Korxonalarda qo‘shimcha bonuslar, mukofotlar, ustamalar joriy etilishi ham rag‘batlantirish funksiyasini kuchaytiradi. Masalan, ishlab chiqarishda reja ko‘rsatkichlarini bajargan yoki oshirib bajargan xodimlarga qo‘shimcha haq berilishi samaradorlikni oshiradi. 3. Ta’qsimlash (adolatni ta’minlash) funksiyasi Ish haqi mehnat natijalariga qarab taqsimlanishini ta’minlaydi. Mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan, malakasi baland mutaxassislar ko‘proq ish haqi olishi kerak. Bu ijtimoiy adolat tamoyillarini qaror toptirishga xizmat qiladi. Biroq adolatli taqsimlash faqat korxona doirasida emas, balki butun jamiyatda ham muhimdir. Shu bois davlat minimal ish haqi va yagona tarif setkasi orqali ish haqi tengsizligini kamaytirishga intiladi. 4. O‘lchov funksiyasi 32qarshi choralar va malaka oshirish motivatsiyasi asosiy omil bo‘lib xizmat qilishi lozim. Xulosa Men ushbu kurs ishida “Ish haqi: mohiyati, turlari va prinsiplari” mavzusini o‘rgandim va uning iqtisodiy mazmuni hamda jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni haqida xulosa chiqardim. Ish haqi – bu mehnatga haq to‘lashning asosiy shakli bo‘lib, u nafaqat mehnat unumdorligining oshishiga, balki insonning hayot darajasi va ijtimoiy farovonligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatishini angladim. Men kurs ishi davomida ish haqining mohiyati, asosiy funksiyalari, turlari va shakllari bilan tanishdim. Xususan, ish haqining tarif va notarif tizimlari, ularning afzalliklari va kamchiliklari, zamonaviy sharoitda ish haqini tashkil etish prinsiplari haqida bilimga ega bo‘ldim. Shuningdek, men ish haqining faqatgina moddiy rag‘batlantirish vositasi emas, balki inson kapitalini rivojlantirish, ijtimoiy adolatni ta’minlash va mehnat unumdorligini oshirishda muhim mexanizm ekanini tushundim. Shu bilan birga, ish haqini belgilash va tartibga solishda davlat siyosati, korxona iqtisodiy imkoniyatlari hamda mehnat bozoridagi sharoitlarning ahamiyati juda katta ekanini angladim. Men uchun ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida eng muhim xulosa shuki, ish haqi tizimini takomillashtirish va uni adolatli tashkil etish jamiyat barqarorligi va iqtisodiy rivojlanishning muhim omili hisoblanadi. Kelajakda men ham bu borada o‘rgangan bilimlarimni amaliyotda qo‘llashga intilaman. 25rasmiy ish haqi bilan amalda beriladigan maosh o‘rtasida farq bo‘lishi xodimlarning huquqiy himoyasini zaiflashtiradi. Zamonaviy korxonalarda yana bir muammo – mehnatni baholash va ish haqi tizimini belgilashda zamonaviy texnologiyalar va innovatsion yondashuvlarning yetarlicha qo‘llanilmayotganligidir. Masalan, ko‘plab tashkilotlarda xodimlarning ish faoliyati an’anaviy usullarda, ya’ni rahbarning subyektiv baholashiga asoslangan holda aniqlanadi. Bu esa adolatsizlik, korrupsiya va xodimlar o‘rtasida norozilikni keltirib chiqarishi mumkin. Xalqaro tajribaga murojaat qilsak, ko‘plab rivojlangan davlatlarda ish haqi tizimi nafaqat mehnat hajmi va sifatiga, balki xodimning malakasi, innovatsion g‘oyalari, korxona rivojiga qo‘shgan hissasi asosida belgilanadi. Shuningdek, ish haqining bir qismi barqaror, qolgan qismi esa o‘zgaruvchan bo‘lib, natijalarga qarab to‘lanadi. O‘zbekistonda ham bosqichma-bosqich shunday tizimlarni joriy etish choralari ko‘rilmoqda. Zamonaviy korxonalarda ish haqi tizimi — bu faqatgina moddiy mukofot emas, balki xodimlarni rag‘batlantirish, korxona samaradorligini oshirish va iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shishning asosiy mexanizmidir. Biroq tizimdagi mavjud muammolarni hal etish uchun ish haqi siyosatini yanada takomillashtirish, shaffoflikni oshirish, mehnatni baholashning zamonaviy mexanizmlarini keng joriy etish va xodimlarning ijtimoiy himoyasini kuchaytirish zarur. 2.3. Ish haqi tizimini takomillashtirish va rivojlantirish yo‘llari Ish haqi tizimini takomillashtirish masalasi bugungi kunda nafaqat O‘zbekistonda, balki butun dunyoda eng dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Chunki ish haqi tizimining adolatli, shaffof va samarali tashkil etilishi mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, xodimlarning mehnat unumdorligini oshirish hamda ularni iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan himoya qilishning muhim kafolatidir. 16mukofot yoki bonuslarga ega bo‘ladi. Bonuslar ko‘pincha ishlab chiqarish rejasini oshirib bajarish, sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash, foydani ko‘paytirish yoki innovatsion g‘oyalar kiritish uchun beriladi. O‘zbekiston tajribasida davlat sektorida asosan vaqtbay shakl qo‘llanilsa, xususiy sektorda ishbay va aralash shakllar keng tarqalgan. Korxonalarda bonus tizimining kengayishi xodimlarni samarali mehnatga rag‘batlantirmoqda. Xalqaro tajribaga nazar tashlasak, AQShda ishbay va aralash shakllar, Yevropada vaqtbay shakl, Yaponiyada esa jamoaviy natijaga asoslangan ish haqi tizimi ko‘proq uchraydi. Ish haqining turlari va shakllari mehnat munosabatlarining eng muhim bo‘g‘inlaridan biridir. Ularni to‘g‘ri tanlash va samarali qo‘llash xodimlarning rag‘batini oshiradi, ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlaydi va korxonaning iqtisodiy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston sharoitida ish haqining aralash va bonusli shakllarini kengaytirish, ishbay tizimni esa innovatsion ishlab chiqarish sohalarida joriy etish mehnat unumdorligini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. 242.2. Zamonaviy korxonalarda ish haqi tizimi va uning muammolari Bugungi globallashuv va bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatini samarali tashkil etishda ish haqi tizimi alohida o‘rin tutadi. Chunki ish haqi nafaqat xodimlarning asosiy daromad manbai, balki ularning mehnat unumdorligi va motivatsiyasini oshirishda eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Zamonaviy korxonalarda ish haqi tizimi iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik omillar uyg‘unligida shakllanadi. Xodimlarni moddiy rag‘batlantirish ularning kasbiy malakasi, mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonida korxonalarda ish haqi tizimi bo‘yicha qator yangiliklar tatbiq etilmoqda. Jumladan, bozor mexanizmlariga mos ravishda mehnatga haq to‘lashning shaffof va adolatli tizimlari joriy etilmoqda, xodimlarning mehnatiga qarab rag‘batlantirish usullari kengaytirilmoqda. Masalan, samaradorlikka asoslangan differensial ish haqi, bonus va mukofot tizimlari, KPI (Kalit ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholash) metodlari qo‘llanilmoqda. Bu esa xodimlarni faolroq ishlashga, raqobatbardoshlikni oshirishga va korxonalar daromadlarini ko‘paytirishga xizmat qilmoqda.Shunga qaramay, zamonaviy korxonalarda ish haqi tizimi bilan bog‘liq bir qator muammolar ham mavjud. Eng avvalo, ayrim korxonalarda ish haqi darajasi xodimning mehnat hajmi va sifatiga to‘liq mos kelmasligi kuzatiladi. Bu esa xodimlarning motivatsiyasini pasaytiradi, mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, ayrim hududlarda va sohalarda ish haqi pastligi natijasida malakali kadrlarning xorijga ketishi holatlari ham uchramoqda. Bu esa kadrlar yetishmovchiligini keltirib chiqaradi va ishlab chiqarish samaradorligini kamaytiradi.Bundan tashqari, ko‘plab korxonalarda norasmiy ish haqi (ya’ni “konvert” orqali maosh berish) muammosi mavjud bo‘lib, bu xodimlarning pensiya va ijtimoiy ta’minot huquqlarini cheklab qo‘yadi. Shuningdek, mehnat shartnomalarida ko‘rsatilgan 21taklifiga mos ravishda o‘zgarib borishi kerak. Misol uchun, 2025 yilning birinchi yarmida o‘rtacha ish haqi 5,982 million so‘mga yetdi, bu esa 17,2 foizga oshish darajasida qayd etildi. Ayniqsa Toshkent shahrida o‘rtacha ish haqi 10,138 million so‘m bo‘lib, bu ko‘rsatkich respublikadagi boshqa hududlar orasida ancha yuqori ekanligi, bozor va regionlar o‘rtasidagi tafovutni ochiq ifodalaydi 2 Hamda ijtimoiy himoya tamoyili mehnatkashlarning ijtimoiy barqarorligini ta’minlash "minimal ish haqi – yashash minimumi" bog‘lanishini kuchaytiradi. Ma’lumotlarga ko‘ra, kam ta’minlangan oilalarni qo‘llab- quvvatlash ortib bormoqda, ya’ni og‘ir turmush sharoitida yashovchi qatlamlar himoyalanmoqda 2 Kursiv Media Узбекистан UzDaily.uz . 7Shunday qilib, ish haqining mohiyati nazariy jihatdan turli davrlarda turlicha izohlangan. Ammo barcha yondashuvlarda umumiy jihat shuki, ish haqi xodimning mehnat qilishi evaziga oladigan moddiy ta’minoti hisoblanadi. Ish haqining iqtisodiy mohiyati Ish haqi – ishlab chiqarish xarajatlarining muhim tarkibiy qismi va mehnat bozorida shakllanadigan narxdir. U mehnatga bo‘lgan talab va taklif, mehnat unumdorligi, malaka darajasi, iqtisodiyotdagi umumiy barqarorlik kabi omillarga bog‘liq holda belgilanadi. Iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra, ish haqi ishlab chiqaruvchi kuch sifatida xodimni rag‘batlantiradi, ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va korxonaning moliyaviy natijalariga bevosita ta’sir qiladi. Shuningdek, ish haqi – davlat byudjeti, korxona foydasi va aholi daromadlarining shakllanishida asosiy omillardan biri hisoblanadi. Chunki xodimlar oladigan ish haqi ularning iste’mol xarajatlari orqali tovar va xizmatlarga talabni belgilaydi. Bu esa iqtisodiyotning rivojlanish sur’atlariga bevosita ta’sir qiladi. Ish haqining ijtimoiy mohiyati Ish haqi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy kategoriya hamdir. U odamlarning turmush darajasi, ijtimoiy tenglik, adolat va jamiyat barqarorligini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Agar ish haqi yetarli bo‘lmasa, aholining turmush darajasi pasayadi, ijtimoiy norozilik kuchayadi. Aksincha, ish haqi yuqori va adolatli taqsimlansa, ijtimoiy barqarorlik ta’minlanadi, insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish imkoniyati oshadi.Shu boisdan, har bir davlatda ish haqi tizimi mehnat siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Minimal ish haqi belgilash orqali davlat aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlaydi, turli darajadagi xodimlar uchun tarif setkalarini ishlab chiqadi. Ish haqi mazmunining zamonaviy talqini 9minimal ish haqi miqdori yashash minimumidan past bo‘lmasligi qonun bilan mustahkamlangan. AQShda ish haqi asosan bozor mexanizmlari orqali belgilanadi. Ish beruvchi va xodim o‘rtasida erkin kelishuv asosida ish haqi to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Shu bilan birga, federal va shtat darajasida minimal ish haqi miqdori belgilab qo‘yiladi. Xitoyda esa davlat iqtisodiyotdagi asosiy o‘rinni egallab turgani uchun ish haqi tizimi kuchli darajada markazlashgan tartibga solishga asoslanadi. Bunda ishlab chiqarish hajmi, eksport salohiyati va mintaqaviy xususiyatlar hisobga olinadi. Ish haqi mazmuni va mohiyati juda keng qamrovli tushuncha bo‘lib, u iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy omillar bilan chambarchas bog‘liq. Ish haqi xodim mehnatining moddiy ifodasi bo‘lish bilan birga, jamiyat taraqqiyoti va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydigan eng muhim vositadir.Uning to‘g‘ri tashkil etilishi nafaqat xodimlarning turmush darajasini, balki butun mamlakat iqtisodiy salohiyatini belgilab beradi. Shu bois ish haqi masalasini o‘rganish va uni takomillashtirish nazariy hamda amaliy jihatdan dolzarbdir. 1.2. Ish haqining iqtisodiy ahamiyati va funksiyalari Ish haqi – bu nafaqat xodimning mehnati uchun oladigan moddiy rag‘bat, balki butun iqtisodiyotning rivojlanishida hal qiluvchi omil hisoblanadi. Uning iqtisodiy ahamiyati juda keng bo‘lib, ishlab chiqarish samaradorligi, aholi turmush darajasi, jamiyat barqarorligi va davlatning moliyaviy siyosati bilan bevosita bog‘liqdir. Ish haqining iqtisodiy ahamiyati Ish haqi – ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi. Ish haqi korxonalar uchun eng asosiy xarajatlardan biridir. Mehnatga to‘lanadigan mablag‘lar ishlab chiqarish tannarxida sezilarli ulushni tashkil etadi. Agar ish haqi samarali tashkil etilmasa, korxonaning moliyaviy natijalari 19Ish haqi tizimini tashkil etishda ko‘zda tutiladigan asosiy tamoyillar iqtisodiy adolat, rag‘batlantirish, barqarorlik va ijtimoiy himoya kabi muhim printsiplarga asoslanadi. Bu printsiplar nazariy jihatdan mehnat qonuniyatlariga, amaliy jihatdan esa amaldagi ishlab chiqarish sharoitlariga asoslangan holda ishlab chiqiladi. Yangi iqtisodiy muhitda, xususan O‘zbekistonda 2022–2025 yillarda soha tashkilotlari va davlat organlari tomonidan e’lon qilingan statistika bu printsiplarning qanday amalga tatbiq etilishini ham yaqqol ko‘rsatmoqda. Adolat tamoyili eng birinchi bo‘lib e’tiborga olinadi. Ish haqi xodimning mehnat natijasiga va mas’uliyat darajasiga mos bo‘lishi lozim. Illustrazion misol uchun, 2024 yilda O‘zbekiston bo‘yicha o‘rtacha nominal oyma-oy ish haqi 5,357 million so‘mni tashkil etdi, biroq maktab o‘qituvchilari va sog‘liqni saqlash xodimlari ushbu ko‘rsatkichdan ancha past – mos ravishda 3,6 million va 3,4 million so‘m olganlar Bu ko‘rsatkichlar mehnat qiymatini adolatli baholash zaruratini yana bir bor isbotlaydi. Ikkinchi prinsip mehnat unumdorligiga bog‘liqlikdir. Mehnat samaradorligi oshirilganda, ish haqi ham tegishlicha ko‘tarilishi rag‘bat sifatida ishlatiladi. Jumladan, moliya, sug‘urta, bank sohalarida o‘rtacha oyma-oy ish haqi 15 million so‘mga yaqin bo‘lgan bo‘lsa, axborot va aloqa sohasida ham bu ko‘rsatkich 13 million so‘m atrofida bo‘ldi Bu esa yuqori malakali xodimlarning mehnatiga munosib rag‘bat belgilangani haqida dalolat beradi. Barqarorlik va kafolat tamoyili doimiylik va ishonchlilikni bildiradi. Xodim belgilangan muddatda o‘z haqini ololmay qolishi faoliyatga bo‘lgan ishonchni pasaytiradi. Shu sababli davlat minimal ish haqini belgilab, unga rioya etilishini majburiy qildi. Masalan, 2024 yilda O‘zbekistonda minimal mehnat narxi 1,155 million so‘mni tashkil etdi . Rag‘batlashtirish printsipi esa mehnatni baholashda samarali aloqalarni mustahkamlaydi. Xususan, bonus va mukofot tizimlari orqali xodimlar reja orti natijalarga erishganda tavofiq darajada ko‘proq mukofotlanadi. Statistik 15Ish haqi doimiy va o‘zgaruvchan shaklda ham namoyon bo‘ladi. Doimiy ish haqi xodim muntazam ravishda bir xil miqdorda oladigan lavozim maoshidan iborat bo‘lsa, o‘zgaruvchan ish haqi ishlab chiqarish hajmi, bozor kon’yunkturasi yoki sotuv ko‘rsatkichlariga qarab belgilanadi. Masalan, savdo agentlari doimiy maoshdan tashqari sotuvdan ma’lum foiz oladilar. Endi ish haqining shakllariga to‘xtaladigan bo‘lsak, eng keng tarqalgan shakllardan biri bu vaqtbay ish haqi shaklidir. Bu shaklda xodimning maoshi uning ishlagan vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni qancha vaqt ishlasa, shuncha ko‘p haq oladi. Davlat xizmatchilari, o‘qituvchilar, shifokorlar ko‘pincha shu shakl asosida maosh oladilar. Biroq vaqtbay shaklning ham oddiy va mukofotli ko‘rinishlari mavjud. Oddiy shaklda faqat ishlagan vaqt hisobga olinadi, mukofotli shaklda esa qo‘shimcha natijalar uchun mukofot ham beriladi. Keyingi keng tarqalgan shakl bu ishbay ish haqi shaklidir. Bu holda xodim ishlab chiqargan mahsulotlari soniga qarab maosh oladi. Qanchalik ko‘p mahsulot ishlab chiqarsa, shuncha ko‘p haq oladi. Tikuvchilik, qurilish va qishloq xo‘jaligi sohalarida bu tizim keng qo‘llaniladi. Ishbay shaklning o‘zida ham oddiy, mukofotli, progresiv va akkord shakllari mavjud. Masalan, progresiv shaklda me’yordan ortiqcha ishlab chiqarilgan mahsulot uchun yuqoriroq tarif belgilanadi. So‘nggi yillarda aralash shakl keng tarqalmoqda. Bu holda xodimga ma’lum bir doimiy maosh belgilanadi, lekin unga qo‘shimcha ravishda ishlab chiqarish yoki sotuv natijalariga qarab bonuslar ham qo‘shiladi. Savdo agentlari, masalan, ma’lum stavka asosida maosh oladilar va sotuvdan foiz ham qo‘shimcha tarzda hisoblanadi. Ulushli ish haqi shakli esa ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatdan olingan foydaning ma’lum qismi xodimlarga berilishini nazarda tutadi. Bu tizim asosan xizmat ko‘rsatish sohasida uchraydi. Masalan, restoranlarda ofitsiantlar mijozlar chekidan ma’lum foiz olishlari mumkin. Bonusli ish haqi shakli ham keng tarqalgan bo‘lib, bu holda xodim asosiy ish haqidan tashqari qo‘shimcha 17II BOB. Ish haqi tashkil etilish prinsiplari va rivojlanish yo‘nalishlari 2.1. Ish haqi tashkil etilishining asosiy prinsiplari Ish haqi iqtisodiy tizimning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, uning tashkil etilishida ma’lum prinsiplarga rioya qilinishi zarur. Chunki mehnatga haq to‘lashda adolat va samaradorlikni ta’minlash xodimlarni rag‘batlantirishda, ularning mehnat unumdorligini oshirishda va korxonani iqtisodiy barqaror faoliyat yuritishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ish haqi tashkil etilishining asosiy prinsiplari nazariy jihatdan iqtisodiy qonuniyatlarga, amaliy jihatdan esa ishlab chiqarish tajribasiga tayanadi. Har bir tamoyil mehnat munosabatlarining adolatli va barqaror bo‘lishiga xizmat qiladi. Avvalo, ish haqining adolatlilik prinsipi muhimdir. Adolatli ish haqi deganda xodimning qilgan mehnatiga yarasha haq olishini tushunamiz. Mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan, murakkab vazifalarni bajargan yoki yuqori malaka talab qiladigan kasb egasi albatta ko‘proq maosh olishi zarur. Aks holda xodimlar o‘rtasida norozilik, ijtimoiy tengsizlik va mehnatga qiziqishning pasayishi yuzaga keladi. Adolat prinsipi iqtisodiy hamda ijtimoiy barqarorlikning poydevori sifatida xizmat qiladi. Keyingi muhim tamoyil mehnat unumdorligi bilan ish haqining bog‘liqligidir. Agar ish haqi xodimning ishlab chiqarishdagi hissasiga mos ravishda oshirilsa, u yanada ko‘proq va sifatli ishlashga intiladi. Bu esa nafaqat xodimning daromadini, balki korxonaning foydasini ham oshiradi. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarish natijalari va ish haqi o‘rtasidagi bevosita bog‘liqlik mehnatni rag‘batlantirishning eng samarali yo‘llaridan biridir. Ish haqining differensial prinsipi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu prinsiplarga ko‘ra turli soha va tarmoqlarda ishlovchilar, turli malaka va kasb darajasiga ega bo‘lgan xodimlar o‘rtasida maoshda farqlar bo‘lishi tabiiydir. Chunki har bir soha o‘ziga xos murakkablik, mas’uliyat va xavf darajasiga ega. Masalan, yuqori texnologiyalar bilan ishlovchi mutaxassisning maoshi oddiy ishchiga qaraganda yuqoriroq bo‘lishi adolat talabidir. 30ko‘tarildi. Axborot-kommunikatsiya (IT) sektori ham oxirgi yillarda kuchli o‘sish ko‘rsatmoqda — 2024 yilda 13.15 mln, H1 2025da esa 14.79 mln so‘m. Bu raqamlar sezilarli farqni ko‘rsatib, yuqori malakali kadrlar uchun aniq rag‘bat mavjudligini isbotlaydi. Sanoat, transport, savdo sohalarida ham ish haqi o‘sishi kuzatiladi, lekin ijtimoiy sohalar — ta’lim (3.6→4.14 mln) va sog‘liqni saqlash (3.4→3.70 mln) — baribir orqada qolmoqda. Hududlar kesimida esa poytaxtning yetakchiligi aniq seziladi — Toshkent shahri ayniqsa yuqori daromadli iqtisodiy markaz. 2024 yilda 9.07 mln so‘m bo‘lgan ish haqi 2025 yil boshida 10.138 mln so‘mga yetdi. Buni Navoiy (6.77→7.49 mln), Tashkent viloyati va Andijonda kuzatilgan o‘sishlar ta’kidlanadi. Ammo Qashqadaryo, Surxondaryo va Namanganda hali ham past 6Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Ish haqining nazariy asoslari 1.1. Ish haqining mazmuni va mohiyati Ish haqi – bu xodimning bajarilgan mehnati uchun oladigan moddiy rag‘bat shakli bo‘lib, iqtisodiy nazariyalarda uni turlicha talqin qilishgan. Mazkur tushuncha nafaqat iqtisodiyot, balki ijtimoiy hayotning ham eng muhim kategoriyalaridan biri hisoblanadi. Chunki ish haqi mehnat faoliyatining asosiy motivatori, insonning kundalik ehtiyojlarini qondirish manbai va jamiyatda adolat tamoyillarini qaror toptirish vositasi sifatida maydonga chiqadi. Klassik iqtisodchilar, jumladan, Adam Smit ish haqini ishchi kuchining tirikchiligi uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar yig‘indisi sifatida qaragan. Unga ko‘ra, ishchi va uning oilasining yashashi uchun yetarli darajada to‘lanadigan mablag‘ – bu ish haqining minimal darajasi bo‘lishi kerak. David Rikardo ham shunga yaqin fikrni ilgari surib, ish haqi “tabiiy ish haqi” va “bozor ish haqi” ko‘rinishida mavjudligini ta’kidlagan. Karl Marks esa ish haqiga yanada chuqurroq yondashib, uni ishchi kuchi qiymati sifatida izohladi. Marks nazariyasiga ko‘ra, ishchi kuchi ham tovar bo‘lib, uning qiymati uni qayta ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan hayotiy vositalar qiymati bilan belgilanadi. Demak, ish haqi mohiyatan ishchi kuchining qiymatini qoplashga xizmat qiladi. Ammo ishlab chiqarish jarayonida ishchi kuchi o‘z qiymatidan ko‘proq qiymat yaratadi. Bu “qo‘shimcha qiymat” kapitalist tomonidan o‘zlashtiriladi. XX asrning buyuk iqtisodchisi Jon Meynard Keyns ish haqini makroiqtisodiy darajada tahlil qilib, uni iste’mol, jamg‘arma, investitsiya va bandlik darajasiga bevosita ta’sir etuvchi asosiy omil sifatida ko‘rsatdi. Keyns ta’kidlashicha, ish haqi faqat ishlab chiqarish xarajatlari emas, balki jami talabning muhim tarkibiy qismi hamdir. Shu bois ish haqi darajasini haddan tashqari kamaytirish iqtisodiy o‘sishni cheklab qo‘yishi mumkin. 33Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 3410) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 4D. Rikardo kabi klassik iqtisodchilar ish haqini ishlab chiqarish xarajatlarining muhim qismi sifatida tahlil qilganlar. K. Marks esa ish haqini “ishchi kuchining qiymati” bilan bog‘lab, uni kapitalistik tizimda ekspluatatsiya mexanizmlaridan biri sifatida talqin qilgan. J. Keyns va neoklassik iqtisodchilar esa ish haqining bozor muvozanati va bandlik darajasiga ta’sirini o‘rganishgan. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston iqtisodiy adabiyotida ham ushbu masalaga alohida e’tibor qaratildi. Jumladan, I. Karimov asarlarida ish haqining ijtimoiy adolatni ta’minlashdagi o‘rni yoritilgan. A. Vahobov va G‘. Shodmonov ish haqining nazariy va amaliy asoslarini tahlil qilgan. U. G‘ofurov va boshqa iqtisodchilar esa zamonaviy korxonalar misolida ish haqi tizimining muammolari va ularni hal qilish yo‘llarini ko‘rsatib bergan. Shuningdek, xalqaro miqyosda Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT), Jahon banki, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi kabi tashkilotlarning hisobotlarida ish haqining mamlakatlar iqtisodiy rivojiga ta’siri, minimal ish haqi darajasi va ijtimoiy himoya masalalari muntazam tahlil etilib kelmoqda. Bu manbalar kurs ishini yozishda nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ish haqi masalasi nafaqat iqtisodiyot, balki ijtimoiy hayot uchun ham g‘oyat katta ahamiyatga ega. Nazariy tomondan olib qaraganda, kurs ishida ish haqining mohiyati, turlari va prinsiplari ilmiy asosda o‘rganilib, iqtisodiy nazariyalardagi turli qarashlar qiyosiy tahlil qilinadi. Bu orqali ish haqining jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni, uning ishlab chiqarish samaradorligiga va ijtimoiy barqarorlikka ta’siri ilmiy jihatdan asoslanadi. Kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda ish haqi masalasiga oid ilmiy yondashuvlar umumlashtirilib, klassik iqtisodchilar, zamonaviy mutaxassislar va xalqaro tashkilotlarning qarashlari bir tizimda yoritiladi. Natijada, ish haqi tizimini yanada mukammalroq tushunish va unga nazariy asos yaratish imkoniyati paydo bo‘ladi.Amaliy jihatdan esa ushbu mavzuning o‘rganilishi korxonalar miqyosida samarali ish haqi tizimini joriy etish, 29Jadval 3. Hududlar bo‘yicha o‘rtacha ish haqi (2024–H1 2025) Hudud / Region Ish haqi (mln so‘m) O‘sish (%) Toshkent shahri ~9.07 (2024), ~10.138 (H1 2025) +21.4 % (2024), +18.8 % (H1 2025) Navoiy viloyati ~6.766 (2024), 7.486 (H1 2025) — Tashkent viloyati ~5.098 (2024), — — Andijon viloyati ~4.616 (2024), ~4.935 (H1 2025) — Buxoro viloyati ~4.344 (2024), ~4.787 (H1 2025) — Qashqadaryo viloyati ~3.785 (2024), ~4.148 (H1 2025) — Surxondaryo va Namangan ~3.81 va ~3.869 (2024) — Statistik tahliliy insho Ish haqi tizimini takomillashtirish va rivojlantirish yo‘llarini muhokama qilishdan avval, 2022–2025 yillardagi statistik tahlilga asoslanib, haqiqiy vaziyatni aniqlab olamiz. O‘zbekiston bo‘yicha umumiy o‘rtacha nominal ish haqi 2023 yilda (~4.56 mln so‘m) boshlangan o‘sish davri 2024 yilda 5.357 mln so‘mga yetdi — bu yil yakunida 17.4 % o‘sish darajasini tashkil etdi. 2025 yilning dastlabki yarmida bu indikator yana 17.2 % o‘sib, 5.982 mln so‘mga yetdi. Bu barqaror o‘sish mamlakatdagi iqtisodiy barqarorlik va mehnat bozorining ijobiy dinamikasini aks ettiradi. Tarmoqlarni ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, moliya va sug‘urta tarmog‘ida ish haqi 2024 yilda 15.26 mln so‘mga, 2025 yil boshida esa 16.25 mln so‘mga 8Bugungi kunda ish haqi tushunchasini quyidagi jihatlar orqali ta’riflash mumkin: Ish haqi – bu xodimning mehnat faoliyati evaziga oladigan daromadi. Ish haqi – xodimning bilim, ko‘nikma, malaka va mehnat unumdorligiga bog‘liq iqtisodiy rag‘bat. Ish haqi – ijtimoiy adolat tamoyilining ifodasi bo‘lib, mehnatga qarab taqsimlash tamoyilini amalda qo‘llash vositasidir. Ish haqi – davlat tomonidan tartibga solinadigan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar majmui. Ish haqi – korxona samaradorligi va xodim qoniqishining eng muhim omili. O‘zbekiston sharoitida ish haqining mohiyati O‘zbekiston Respublikasida ish haqi masalasi mustaqillikdan buyon amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning markaziy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Aholining daromadlarini oshirish, ijtimoiy himoyani kuchaytirish va mehnatga munosib rag‘bat yaratish – davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Davlat minimal ish haqi miqdorini muntazam ravishda oshirib boradi, budjet tashkilotlari xodimlari uchun yagona tarif setkasi joriy etilgan. Bundan tashqari, korxonalarda natijadorlikka asoslangan mukofot tizimlari, qo‘shimcha bonuslar, ustamalar keng qo‘llanilmoqda. So‘nggi yillarda ish haqi tizimini liberallashtirish yo‘lida muhim qadamlar qo‘yildi. Xususan, xususiy sektorda ish haqi miqdorini belgilash erkinlashtirildi, ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasida mehnat shartnomalari asosida kelishuv tizimi kengaytirildi. Bu esa mehnat bozorida raqobatni kuchaytirib, malakali mutaxassislarning qadri oshishiga olib kelmoqda. Xalqaro tajribada ish haqining mazmuni Xalqaro miqyosda ish haqi tizimlari turlicha shakllangan. Masalan, rivojlangan Yevropa mamlakatlarida ish haqi darajasi nafaqat mehnat natijalariga, balki ijtimoiy kafolatlarga ham bog‘liq. Ko‘plab davlatlarda 28Jadval 1. O‘zbekiston bo‘yicha o‘rtacha ish haqi (2022–2025) Yil O‘rtacha ish haqi (mln so‘m) O‘sish sur’ati (%) 2022 ~4.56 (2023 bazasida) — 2023 ~4.56 17.2 % 2024 5.357 17.4 % 2025 (1-yarim yil) 5.9823 17.2 % Jadval 2. Tarmoqlar bo‘yicha o‘rtacha ish haqi (2024–H1 2025) Tarmoq / Sector O‘rtacha ish haqi (mln so‘m) Bank, sug‘urta va moliyaviy xizmatlar ~15.26 (2024), 16.253 (H1 2025) Axborot va aloqa (IT) ~13.15 (2024), 14.786 (H1 2025) Transport va saqlash ~8.11 (2024), 9.007 (H1 2025) Sanoat (Industry) ~6.44 (2024), 7.173 (H1 2025) Savdo (Trade) ~6.23 (2024), 6.701 (H1 2025) Qurilish (Construction) ~5.97 (2024) San’at, madaniyat va dam olish ~4.3 (2024), oshish 20.7 % (H1 2025) Ta’lim (Education) ~3.6 (2024), 4.142 (H1 2025) oshish 18.3 % Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ~3.4 (2024), 3.697 (H1 2025) oshish 12.4 % 10ham salbiylashadi. Shu bois korxonalar ish haqini mehnat unumdorligi bilan uyg‘unlashtirishga intiladi. Ish haqi – mehnat unumdorligining asosiy rag‘bati. Xodim qancha ko‘p va sifatli ishlasa, shunga mos ravishda ko‘proq ish haqi olsa, u o‘z mehnatini yanada samarali bajarishga intiladi. Aksincha, ish haqi mehnat natijalariga bog‘lanmasa, rag‘bat susayadi. Shuning uchun zamonaviy iqtisodiyotda ish haqi tizimlari “natijaga qarab to‘lash” tamoyiliga asoslanmoqda. Ish haqi – aholining iste’mol talabini belgilovchi omil. Ish haqi aholining asosiy daromad manbai bo‘lgani sababli, u bevosita ichki bozor hajmini belgilaydi. Agar ish haqi yuqori bo‘lsa, aholi ko‘proq xarid qiladi, bu esa ishlab chiqarishni kengaytiradi. Demak, ish haqi darajasi mamlakat iqtisodiy o‘sishini rag‘batlantiradi. Ish haqi – jamg‘arma va investitsiyalarga ta’sir etadi. Xodimlar ish haqi orqali nafaqat iste’mol qiladi, balki jamg‘aradi ham. Bu jamg‘armalar bank tizimi orqali investitsiyalarga aylanadi. Demak, ish haqi iqtisodiy o‘sishning moliyaviy manbai hamdir. Ish haqi – davlat byudjeti daromadlariga ta’sir etadi. Aholining oladigan ish haqi darajasi soliqlar miqdorini belgilaydi. Ish haqi yuqori bo‘lsa, davlat budjeti soliqlar orqali ko‘proq daromad oladi, bu esa ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish imkonini beradi. Ish haqi – mehnat bozoridagi muvozanatni belgilaydi. Mehnat bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif ish haqi orqali muvozanatlanadi. Malakali mutaxassislar yuqori ish haqi talab qiladi, past malakali ishchilarga esa nisbatan kamroq to‘lov belgilanadi. Bu jarayon mehnat resurslarining samarali taqsimlanishini ta’minlaydi. Ish haqining asosiy funksiyalari 20ma’lumotlarda san’at, madaniyat va istirohat sohalarida ish haqining 20,7 foizga ortgani aynan bonusli rag‘bat tizimining samarasi ekanini ko‘rsatadi Jadval 1. O‘zbekiston bo‘yicha o‘rtacha ish haqi (2022–2025) Yil O‘rtacha ish haqi (mln so‘m) O‘sish sur’ati (%) 2022 3.4 15.0 2023 4.1 18.5 2024 5.36 21.0 2025 5.98 17.2 Jadval 2. Tarmoqlar bo‘yicha o‘rtacha ish haqi (2024) Tarmoq O‘rtacha ish haqi (mln so‘m) Moliya va bank 15.0 Axborot va aloqa 13.0 Sanoat 6.5 Ta’lim 3.6 Sog‘liqni saqlash 3.4 Jadval 3. Hududlar bo‘yicha o‘rtacha ish haqi (2025, 1-yarim yillik) Hudud O‘rtacha ish haqi (mln so‘m) Toshkent shahri 10.14 Navoiy viloyati 8.20 Buxoro viloyati 6.30 Andijon viloyati 5.50 Qashqadaryo viloyati 5.10 Iqtisodiy imkoniyatlar bilan bog‘liqlik tamoyili ham korxonalarning moliyaviy holatini hisobga oladi. Ya’ni, ish haqi korxona daromadi, foyda va ishlab chiqarish quvvatiga mos bo‘lishi zarur. Bu esa iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi.Bozor printsiplariga rioya – ish haqi darajasi bozor talab va 13bozorida raqobatni kuchaytirib, malakali mutaxassislarning qadri oshishiga olib kelmoqda. Xalqaro tajribada ish haqining ahamiyati Rivojlangan davlatlarda ish haqi nafaqat mehnat natijalariga, balki ijtimoiy kafolatlarga ham bog‘liq. Masalan, Yevropa mamlakatlarida xodimlarga nafaqat maosh, balki qo‘shimcha sug‘urta, pensiya jamg‘armasi va ijtimoiy xizmatlar ham taqdim etiladi. AQShda ish haqi tizimi erkin bozor tamoyillariga asoslangan bo‘lsa-da, federal minimal ish haqi darajasi qonun bilan belgilanadi. Xitoyda esa ish haqi iqtisodiy rivojlanish strategiyasiga bog‘liq bo‘lib, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish uchun rag‘bat sifatida ishlatiladi. Ish haqi iqtisodiyotning eng muhim kategoriyalaridan biri bo‘lib, uning iqtisodiy ahamiyati juda keng. U ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, mehnat bozorini tartibga soladi, aholi turmush darajasini belgilaydi va davlat byudjeti daromadlariga ta’sir qiladi.Shuningdek, ish haqi bir nechta funksiyalarni bajaradi: takror ishlab chiqarish, rag‘batlantirish, taqsimlash, o‘lchov, ijtimoiy himoya va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash funksiyalari. Ularning har biri jamiyat barqarorligi va taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston sharoitida ham ish haqining iqtisodiy ahamiyati juda katta. Davlat va xususiy sektor hamkorligida ish haqi tizimini takomillashtirish, xodimlarni samarali mehnatga rag‘batlantirish va adolatli taqsimotni ta’minlash mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi uchun hal qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. 1.3. Ish haqi turlari va shakllari Ish haqi inson mehnatiga beriladigan eng asosiy moddiy mukofot hisoblanadi. U nafaqat xodimning yashashi va uning oilasining farovonligini ta’minlaydi, balki jamiyatda iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda ham muhim o‘rin tutadi. Ish haqining shakllari va turlari turli xil bo‘lib, ular ishlab chiqarish xususiyatlari, korxona faoliyatining yo‘nalishi hamda mehnat 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat resurslaridan oqilona foydalanish va ularni rag‘batlantirish masalasi iqtisodiy taraqqiyotning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, ish haqi – mehnatning narxi sifatida – nafaqat ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, balki jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi. Ish haqi xodimning o‘z mehnatiga nisbatan moddiy manfaatdorligini oshirib, uning turmush darajasini belgilaydi. Shu bois ish haqining to‘g‘ri tashkil etilishi ishlab chiqarishning rivojlanishiga, korxonalarda xodimlarning malakasi va kasbiy mahoratini oshirishga, raqobatbardoshlikni kuchaytirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri – aholi daromadlarini oshirish va ish haqi tizimini adolatli tashkil etish hisoblanadi. Hozirgi davrda ish haqi tizimining shaffofligini ta’minlash, yashirin mehnat bozorini qisqartirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali xodimlar mehnatini rag‘batlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylangan 1 . Bundan tashqari, globalizatsiya sharoitida ish haqi tizimini xalqaro standartlarga moslashtirish zarurati ham dolzarb masala bo‘lib turibdi. Chunki rivojlangan mamlakatlarda qo‘llanilayotgan ilg‘or tajribalar mehnat unumdorligini oshirishda katta natijalar bermoqda. Shu jihatdan, ish haqining mohiyati, turlari va prinsiplari bo‘yicha ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib borish bugungi kunda O‘zbekistonda juda muhim masala hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ish haqi masalasi jahon iqtisodiy fikrida qadimdan dolzarb mavzu bo‘lib kelgan. Masalan, A. Smit va 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 27mamlakatdagi “iste’mol savati” qiymatidan kam bo‘lmasligi lozim. Davlat tomonidan minimal ish haqi miqdorini muntazam ravishda qayta ko‘rib chiqish, inflyatsiya sur’atlariga mos ravishda indeksatsiya qilish muhimdir.Shuningdek, zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali ish haqini hisoblash jarayonini avtomatlashtirish ham samaradorlikni oshiradi. Masalan, elektron mehnat daftarchalari, onlayn maosh kalkulyatorlari, korporativ hisob-kitob tizimlari bu borada juda katta qulaylik yaratadi. Xalqaro tajribaga murojaat qilsak, ko‘plab davlatlarda ish haqi tizimi xodimlarning bilim va ko‘nikmalarini muntazam oshirish bilan chambarchas bog‘langan. Malaka oshirish kurslari, kasbiy qayta tayyorlash dasturlari va sertifikatlash tizimida faol ishtirok etgan xodimlarga yuqori ish haqi belgilanishi keng tarqalgan. O‘zbekistonda ham bu yo‘nalishda faoliyatni kuchaytirish zarur. Ish haqi tizimini takomillashtirish va rivojlantirish yo‘llari quyidagilardan iborat: ish haqini samaradorlik asosida differensial belgilash, tizimda shaffoflikni kuchaytirish, hududlararo tafovutlarni kamaytirish, innovatsion yondashuvlarni keng joriy etish hamda ish haqining ijtimoiy himoya bilan uyg‘unligini ta’minlash. Ana shu chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali nafaqat xodimlarning turmush darajasi yaxshilanadi, balki mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti uchun ham muhim poydevor yaratiladi. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Ish haqi: mohiyati, turlari va prinsiplari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 12Ish haqi xodim mehnatining miqdori va sifatini o‘lchash mezoni sifatida xizmat qiladi. Ma’lum tarif stavkalari, lavozim maoshlari va qo‘shimcha ustamalar orqali xodimning mehnati baholanadi. Bu funksiya orqali mehnat hajmi va natijasi iqtisodiy qiymatga ega shaklga aylanadi. Natijada ish beruvchi xodim mehnatini aniq hisoblash imkoniyatiga ega bo‘ladi. 5. Ijtimoiy himoya funksiyasi Ish haqi xodim va uning oilasining ijtimoiy himoyasini ta’minlaydi. Minimal ish haqi belgilanmagan yoki juda past bo‘lgan jamiyatlarda kambag‘allik darajasi yuqori bo‘ladi. Shu sababli davlat ish haqi tizimini tartibga solish orqali ijtimoiy tenglikni ta’minlashga intiladi. O‘zbekistonda ham aholining ehtiyojmand qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash, mehnatkashlarning munosib yashash sharoitlarini yaratish uchun minimal ish haqi muntazam oshirib borilmoqda. 6. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlash funksiyasi Ish haqi faqat xodimlarning daromadi emas, balki iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi vosita hamdir. Yuqori ish haqi ichki talabni kengaytiradi, ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Bu jarayon yalpi ichki mahsulotning o‘sishiga olib keladi. Agar ish haqi juda past bo‘lsa, aholining xarid qobiliyati kamayadi, bu esa ishlab chiqarishni to‘xtatadi yoki qisqartiradi. Shuning uchun ish haqi iqtisodiy barqarorlikning eng muhim omillaridan biridir. O‘zbekiston sharoitida ish haqining funksiyalari O‘zbekistonda ish haqi tizimi bosqichma-bosqich takomillashtirilmoqda. So‘nggi yillarda xodimlarni rag‘batlantirishga qaratilgan bonus va mukofot tizimlari keng joriy qilindi. Minimal ish haqi miqdori oshirilib, mehnatkashlarning turmush darajasini yaxshilashga katta e’tibor qaratilmoqda. Davlat sektori xodimlari uchun yagona tarif setkasi joriy etilgan bo‘lsa, xususiy sektorda ish haqi erkin kelishuv asosida belgilanadi. Bu esa mehnat 18Yana bir muhim tamoyil ish haqining kafolatlanganligi va barqarorligidir. Har bir xodim o‘z mehnati uchun belgilangan haqni o‘z vaqtida va to‘liq olishi kerak. Agar ish haqi kechiktirilsa yoki to‘liq to‘lanmasa, bu nafaqat xodimning ijtimoiy hayotiga, balki butun korxonaning obro‘siga ham salbiy ta’sir qiladi. Shu bois davlat darajasida minimal ish haqi belgilanadi va korxonalar xodimlarga kamida shu miqdorda maosh to‘lashlari shart bo‘ladi. Ish haqining rag‘batlantirish prinsipi ham o‘ta ahamiyatlidir. Maosh tizimi shunday tuzilishi kerakki, xodimlar o‘z mehnatini yanada samarali qilishga qiziqsinlar. Buning uchun mukofotlar, bonuslar, qo‘shimcha to‘lovlar, ustamalar joriy qilinadi. Rag‘batlantirish tizimi mavjud bo‘lmagan joyda xodimlarning mehnatga qiziqishi pasayib ketadi, ishlab chiqarish samaradorligi esa tushib qoladi.Shuningdek, ish haqining iqtisodiy imkoniyatlar bilan bog‘liqligi prinsipi ham mavjud. Korxona ish haqini o‘z daromadiga, foydasiga, ishlab chiqarish hajmiga qarab belgilaydi. Shuning uchun ham ish haqi tizimi iqtisodiy natijalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi zarur. Aks holda korxona zarar ko‘rishi yoki iqtisodiy barqarorlikka erisha olmasligi mumkin. Yana bir tamoyil mehnat bozoridagi talab va taklif bilan bog‘liqdir. Ish haqi darajasi ko‘pincha ma’lum bir kasb egasiga bo‘lgan ehtiyoj va uning mavjudligi bilan belgilanadi. Agar muayyan mutaxassislikka talab yuqori, ammo kadrlar kam bo‘lsa, ularning ish haqi ham yuqori bo‘ladi. Aksincha, kasblar ortiqcha bo‘lsa, maosh past bo‘lib qoladi. Shu tariqa bozor mexanizmi ish haqi tizimiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ish haqining tashkil etilish prinsiplari adolat, mehnat unumdorligi, differensiallik, kafolatlanganlik, rag‘batlantirish va iqtisodiy imkoniyatlarga asoslanadi. Ularning barchasi bir butun holda xodimlarning samarali mehnatini ta’minlaydi, korxonani rivojlantiradi va jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi. O‘zbekiston sharoitida ham ushbu prinsiplarga amal qilish orqali ish haqi tizimini takomillashtirish va uni jahon standartlariga moslashtirish mumkin. 26Avvalo, ish haqi tizimini rivojlantirishda asosiy yo‘nalishlardan biri bu – ish haqining differensiallashtirilgan shaklini joriy etishdir. Ya’ni, xodimlarning malakasi, tajribasi, mehnat natijalari va qo‘shgan hissasiga qarab ish haqi belgilanishi lozim. Hozirgi kunda ko‘plab korxonalarda yagona tarif stavkalari qo‘llanadi, lekin bu usul har doim ham xodimning haqiqiy mehnat samaradorligini to‘liq aks ettirmaydi. Shu boisdan, samaradorlikka asoslangan (KPI, mehnat ko‘rsatkichlari, natija asosidagi baholash) ish haqi tizimini keng joriy etish dolzarbdir. Ikkinchi muhim yo‘nalish — ish haqi tizimida shaffoflikni ta’minlash. Ko‘plab korxonalarda “konvert” orqali norasmiy maosh berilishi xodimlarning ijtimoiy himoyasini cheklab qo‘yadi, pensiya tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va davlat byudjetiga soliqlarning to‘liq tushmasligiga sabab bo‘ladi. Shu sababli, ish haqini to‘liq rasmiylashtirish, elektron hisob-kitob tizimlarini joriy etish va nazoratni kuchaytirish zarur. Uchinchi yo‘nalish — hududlararo va tarmoqlararo ish haqi tafovutlarini kamaytirish. Masalan, poytaxt va yirik sanoat markazlarida ish haqi yuqori bo‘lsa, chekka hududlarda ko‘pincha past darajada qolmoqda. Bu esa ichki mehnat migratsiyasi va kadrlar yetishmovchiligiga olib kelmoqda. Shu bois, davlat tomonidan hududiy tenglikni ta’minlash uchun qo‘shimcha subsidiyalar, soliq imtiyozlari va rag‘batlantiruvchi mexanizmlar joriy etilishi lozim. To‘rtinchi yo‘nalish — ish haqi tizimiga innovatsion yondashuvlarni tatbiq etish. Rivojlangan davlatlarda ish haqining bir qismi barqaror (asosiy oylik), ikkinchi qismi esa o‘zgaruvchan (bonus, mukofot, samaradorlik ustamasi) shaklida belgilanadi. Bu tizim xodimni yanada faol ishlashga undaydi. O‘zbekistonda ham korxonalarda bosqichma-bosqich shunday tizimni keng joriy qilish zarur. Beshinchi yo‘nalish — ish haqining ijtimoiy himoya bilan uyg‘unligini ta’minlash. Xodimning oladigan oyligi uning o‘zini va oilasini munosib turmush sharoiti bilan ta’minlashi kerak. Shu sababli, ish haqi miqdori

 Ish haqi: mohiyati, turlari va prinsiplari

Купить