Dokument ma'lumotlari

Narxi 16000UZS
Hajmi 29.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Ish vaqti saqlanmagan holda beriladigan taʼtillar Ijtimoiy taʼtillar

Sotib olish
1MUSTAQIL TA’LIM Mavzu: Ish vaqti saqlanmagan holda beriladigan ta tillar. Ijtimoiy ta tillarʼ ʼ Fan: Mehnat va muhandislik psixologiyasi Bajardi : Xoshimova Donoxon amaliy psixalogya 403 - guruh talabasi 2Mavzu: Ish vaqti saqlanmagan holda beriladigan ta tillar. Ijtimoiy ta tillarʼ ʼ REJA Kirish 1 . Ish vaqti saqlanmagan ta tillarning psixologik va ijtimoiy asoslari ʼ 2 . Ijtimoiy ta tillarning inson salomatligi va ijtimoiy farovonlikka ʼ ta siri ʼ 3 . Ish vaqti saqlanmagan va ijtimoiy ta tillarni boshqarishning ʼ psixologik omillari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 3 Kirish Mehnat inson hayotining ajralmas bir qismi bo‘lib, jamiyat taraqqiyoti va iqtisodiy rivojlanishda muhim o‘rin tutadi. Har bir inson o‘z salohiyati va imkoniyatlaridan kelib chiqib, mehnat faoliyatida ishtirok etadi va shu jarayonda ruhiy, jismoniy hamda ijtimoiy jihatdan turli bosqichlarni boshdan kechiradi. Shu sababli mehnat jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, xodimlarga qulay sharoitlar yaratish, dam olish imkoniyatlarini ta'minlash har qanday davlatning muhim ijtimoiy vazifalaridan biri sanaladi. Zamonaviy mehnat qonunchiligida mehnatga oid munosabatlar, dam olish vaqtlari, ta tillar,ʼ ijtimoiy kafolatlar aniq belgilab berilgan. Ayniqsa, ish vaqti saqlanmagan holda beriladigan ta tillar hamda ijtimoiy ta tillar bugungi kunda ish ʼ ʼ beruvchilar va xodimlar o‘rtasidagi muhim ijtimoiy va huquqiy munosabatlardandir. Bu turdagi ta tillar nafaqat huquqiy kafolat, balki ʼ psixologik zarurat sifatida ham e’tiborga olinadi. Ish vaqti saqlanmagan ta tillar odatda shaxsiy sabablarga ko‘ra, oilaviy holatlar yoki o‘qish, tibbiy ʼ muolajalar, chaqiriq xizmatlari sababli beriladi. Bunday ta til paytida xodim ʼ ishga kelmagan bo‘lsa-da, ba’zi hollarda ularning ish joyi saqlanadi, ammo ish haqi to‘lanmasligi mumkin. Bu holat xodimning psixologik barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi, chunki u vaqtincha mehnat faoliyatidan chetlashtirilgan bo‘ladi. Shu bilan birga, ijtimoiy ta tillar deb ataluvchi turdagi dam olish ʼ turlari ham muhim ahamiyatga ega. Ular odatda homiladorlik, tug‘ruq, bola parvarishi, nikoh, yaqin qarindoshni dafn etish kabi shaxsiy hayotdagi muhim voqealarga bog‘liq bo‘ladi. Bu kabi ta tillar ko‘pincha qonunchilik asosida ʼ kafolatlanadi va ayrim hollarda ijtimoiy nafaqa yoki to‘lov bilan ta’minlanadi. Ushbu ta tillar inson hayotida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan paytda ʼ beriladi. Bu esa mehnat psixologiyasi nuqtayi nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki xodimning ruhiy holati, mehnatga bo‘lgan munosabati, ijtimoiy rollari va shaxsiy hayoti bu jarayonda muvozanat talab etadi. 41 . Ish vaqti saqlanmagan ta tillarning psixologik va ijtimoiy asoslariʼ Ish vaqti saqlanmagan ta til tushunchasi va huquqiy asoslari ʼ Ish vaqti saqlanmagan ta til — bu xodimning shaxsiy arizasi yoki zarur sabablarga ʼ ko‘ra vaqtincha ish faoliyatidan ozod etilib, biroq ish haqi to‘lanmaydigan ta til shaklidir. Bu ta til turi O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi hamda ʼ ʼ boshqa normativ-huquqiy hujjatlar asosida tartibga solinadi. Xodimning mazkur ta tilni olish huquqi turli ijtimoiy, oilaviy, sog‘liq bilan bog‘liq yoki ʼ o‘qish, chaqiriq xizmatlari kabi sabablarga tayanadi. Ta til davomida ish joyi ʼ saqlanadi, ammo ish haqi to‘lanmaydi. Bu esa ta tilni o‘ta muhim va zarur ʼ holatlar uchun ajratiladigan vaqt sifatida talqin etishga sabab bo‘ladi. Ushbu ta tilni berish tartibi korxona yoki tashkilotning ichki mehnat tartibi, ʼ kollektiv shartnoma va amaldagi qonunchilikka bog‘liq bo‘lib, unda belgilangan holatlarga muvofiq amalga oshiriladi. Ko‘pincha bu ta til 10 ʼ kungacha, ayrim hollarda esa bir necha oyga cho‘zilishi mumkin. Misol uchun, agar xodimning yaqin qarindoshi og‘ir kasal bo‘lib qolgan bo‘lsa yoki xodim boshqa hududga ko‘chib o‘tishi zarur bo‘lsa, u mazkur ta tilni olish ʼ huquqiga ega bo‘ladi. Huquqiy jihatdan qaralganda, Mehnat kodeksining 151-moddasi ish vaqti saqlanmagan ta tillarning tartibini belgilab beradi. Unda xodim ariza bilan ʼ murojaat qilgach, ish beruvchi u bilan kelishilgan holda ta til muddatini ʼ belgilaydi. Bu holatda ish beruvchi ta tilni bermaslik huquqiga ham ega, agar ʼ bu ta til korxona faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatsa. Shu sababli bu jarayon ikki ʼ tomonlama kelishuv asosida amalga oshadi. Shuningdek, qonunchilik ayrim toifadagi xodimlarga bunday ta tilni so‘zsiz berishni kafolatlaydi. Masalan, ʼ nogironligi bo‘lgan shaxslar, yolg‘iz onalar, voyaga yetmagan farzandlarga ega bo‘lgan ayollar, chaqirilayotgan harbiy xizmatchilar kabi ijtimoiy guruhlar ushbu huquqdan to‘liq foydalanish imkoniga ega. Ish vaqti saqlanmagan ta tilning ijtimoiy ahamiyati juda keng. Bu turdagi ʼ ta til xodimning shaxsiy hayoti va ish faoliyatini muvozanatga keltirish, ruhiy ʼ 5holatini tiklash, oilaviy masalalarni hal qilish, sog‘lig‘ini yaxshilash yoki kasbiy rivojlanishga tayyorgarlik ko‘rish imkonini beradi. Bunday dam olish holatlari mehnat unumdorligini pasaytirmaydi, aksincha, xodim ish faoliyatiga yangicha ruhda qaytishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, bunday ta til turi ijtimoiy tenglik tamoyillarini ta’minlashdaʼ ham muhim vosita hisoblanadi. Chunki barcha toifadagi xodimlar uchun teng huquqiy imkoniyatlar taqdim etiladi. Korxona rahbariyati tomonidan bunday ta tillarning adolatli va shaffof tartibda berilishi mehnat jamoasida sog‘lom ʼ muhitni shakllantiradi. Ish vaqti saqlanmagan ta tillar xodim psixologiyasi ʼ uchun ikki tomonlama ta’sirga ega bo‘lishi mumkin. Bir tomondan, bunday ta tillar xodimga vaqtincha nafas olish, oilaviy va shaxsiy muammolarni hal ʼ qilish, sog‘lig‘ini tiklash imkonini bersa, boshqa tomondan esa, ish haqi to‘lanmasligi va korxonadan vaqtincha ajralib turish sababli xavotir, beqarorlik, ishsizlik qo‘rquvi kabi salbiy holatlarni ham yuzaga keltirishi mumkin. Psixologik tahlillarga ko‘ra, bunday ta tillarning eng katta foydasi ʼ — stressni kamaytirish va ruhiy charchoqni bartaraf etishdir. Ayniqsa, sog‘lig‘i bilan bog‘liq muammolarga duch kelgan yoki oilaviy muammolarni hal qilishi kerak bo‘lgan xodimlar uchun bu imkoniyat ayni muddao bo‘lishi mumkin. Ular bir muddatda mehnat jarayonidan chiqib, o‘zini ijtimoiy va shaxsiy jihatdan tiklab oladi. Shu bilan birga, psixologik barqarorlikni saqlash uchun ish beruvchining pozitsiyasi ham katta rol o‘ynaydi. Xodimga psixologik qo‘llab-quvvatlash, do‘stona muhit, ma’naviy motivatsiya berilishi zarur. Aks holda, u o‘zini jamoadan ajralgan, mehnat jarayonida ortda qolgan yoki faoliyatdan chetlatilgan deb his qilishi mumkin. Ish vaqti saqlanmagan ta tildan qaytgach, xodimni mehnat jarayoniga moslashtirish, yangiliklardan ʼ xabardor qilish, bosqichma-bosqich ishga jalb qilish orqali ijobiy muhit yaratish lozim. Aks holda, ruhiy siqilishlar, ishga qaytishga istaksizlik va motivatsiya pasayishi kuzatiladi. 6Psixologik jihatdan barqaror ta tilni boshdan o‘tkazgan xodimlar odatda ishgaʼ qaytganidan so‘ng mehnatga yangicha ruh, ijodiy yondashuv va yuqori samaradorlik bilan yondashadi. Ular o‘zini qadrlangan, tushunilgan va zarur inson sifatida his qiladi. Bu esa ijtimoiy motivatsiyaning kuchayishiga, jamoadagi munosabatlarning yaxshilanishiga olib keladi. ish vaqti saqlanmagan ta tillarning psixologik ta’siri turlicha bo‘lishi mumkin. Bu holat ʼ xodimning shaxsiy fazilatlari, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlanish darajasi va rahbariyatning yondashuviga bog‘liq. Shunday ekan, bunday ta tillarni ʼ insonparvarlik tamoyillari asosida tashkil qilish eng muhim vazifalardan biridir. Tibbiy ko‘rsatma asosida beriladigan ta tillar va ularning mehnat ʼ unumdorligiga ta’siri Tibbiy ko‘rsatma asosida beriladigan ta tillar — bu ʼ xodimning sog‘lig‘i yomonlashganida yoki jismoniy holati vaqtincha mehnatga yaroqsiz bo‘lganda beriladigan majburiy yoki ixtiyoriy dam olish davridir. Bu holat O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va sog‘liqni saqlash to‘g‘risidagi qonunlarda o‘z aksini topgan. Shifokor yoki tibbiy komissiya tomonidan berilgan kasallik varaqasi asosida xodim belgilangan muddatga ish faoliyatidan ozod qilinadi. Bu muddatda u mehnat faoliyatida ishtirok etmaydi, ammo qonun asosida ish haqi saqlanishi yoki vaqtincha to‘xtatilishi mumkin. Bu turdagi ta tilning asosiy maqsadi xodimning ʼ sog‘lig‘ini tiklash, kasallikdan to‘liq davolanishiga imkon berish va uning ish faoliyatiga zarar yetkazmaslikdir. Agar xodim salomatligiga e’tibor bermay ishlashni davom ettirsa, bu holat nafaqat uning o‘ziga, balki korxonaning umumiy ish jarayoniga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bois, bu kabi tibbiy asoslangan ta tillar o‘z vaqtida va to‘g‘ri berilishi lozim. ʼ Mehnat psixologiyasi nuqtai nazaridan qaralganda, tibbiy ta til vaqtida xodim ʼ o‘z organizmini tiklab, ruhiy siqilishlardan xalos bo‘ladi. Bu holat uning kelgusida mehnatga yondashuvi, ishtiyoqi va samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Sog‘lom tanada sog‘lom ruh degan ibora aynan mana shunday 7vaziyatlarda o‘z tasdig‘ini topadi. Ruhiy va jismoniy jihatdan tiklangan xodim, ishga qaytganidan so‘ng, ilgari qilgan ishidan ko‘ra yuqoriroq sifatda, intilish bilan ishlashi mumkin. Biroq bu ta til shaklini yengil talqin qilmaslik kerak. Ba’zida xodimlarʼ noto‘g‘ri ma’lumotlar asosida, shifokor bilan kelishgan holda sog‘lig‘i yomonlashmagan bo‘lsa ham ta til olishga harakat qiladi. Bu esa boshqa ʼ xodimlarga yuklamaning oshishiga, jamoada nohaqlik tuyg‘usining paydo bo‘lishiga va umumiy mehnat muhiti buzilishiga olib keladi. Shu bois, bu ta til faqat tibbiy ko‘rsatma bilan, qonun asosida va adolatli shaklda berilishi ʼ kerak. Tibbiy ta tilning mehnat unumdorligiga ta’siri ham ikki yoqlama bo‘lishi ʼ mumkin. Agar ta til o‘z vaqtida va professional tarzda tashkil etilsa, natijada ʼ unumdorlik oshadi. Ammo uzoq davom etgan tibbiy ta tildan so‘ng xodimda ʼ ishga qaytishda moslashish qiyin kechishi, yangiliklardan xabarsiz qolishi yoki o‘z ish joyida o‘zgarishlarga duch kelishi mumkin. Shu sababli rahbariyat bu bosqichda xodimni yangilangan ish muhiti bilan tanishtirishi, unga zarur psixologik va tashkiliy yordamni ko‘rsatishi lozim. Tibbiy ta tillar ba’zan reabilitatsiya, sanatoriy-davolanish muassasalariga ʼ yuborish shaklida bo‘lishi ham mumkin. Bunday shakl xodimning jismoniy tiklanishiga katta hissa qo‘shadi. Shuningdek, bu holatda ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmalari, ijtimoiy xizmatlar orqali moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatish samarali natijalarga olib keladi. Xulosa qilib aytganda, tibbiy asosdagi ta tillar sog‘liqni saqlash va mehnat ʼ samaradorligini oshirishda muhim vositadir. Ularni qonuniy, shaffof va insonparvarlik asosida tashkil etish mehnat jamoasining ijtimoiy salomatligi va ishlab chiqarish sifati uchun muhim omildir. O‘quv, ixtisoslashuv, chaqiriq, mehnatga vaqtincha yaroqsizlik kabi holatlarda ta til berish asoslari ʼ 8Zamonaviy mehnat munosabatlari doirasida ishchilarga taqdim etiladigan ta tillarning yana bir muhim shakli — bu o‘quv, ixtisoslashuv, harbiy chaqiriqʼ yoki vaqtincha mehnatga yaroqsizlik asosidagi ta tillardir. Bu kabi ta tillar ʼ ʼ mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan, lekin xodimning umumiy rivojlanishi yoki ijtimoiy burchlarini ado etishi uchun zarur bo‘lgan holatlarda beriladi. Har bir holat o‘zining huquqiy asoslariga va ijtimoiy mohiyatiga ega. O‘quv yoki malaka oshirish ta tillari xodimning kasbiy salohiyatini ʼ rivojlantirish, yangilangan texnologiyalar bilan tanishish yoki oliy ta’limda o‘qishni davom ettirish kabi sabablarga ko‘ra beriladi. Bunday ta tillar ʼ ko‘pincha maxsus qaror asosida, korxona manfaatlarini hisobga olgan holda taqdim etiladi. Masalan, yirik korxonalarda xodimlarni o‘qitish dasturlari doirasida belgilangan muddatda ularni xizmat safariga yoki ta tilga chiqarish ʼ amaliyoti mavjud. Chaqiriq asosidagi ta til esa xodimning harbiy xizmatga chaqirilishi yoki ʼ harbiy yig‘inlarda ishtirok etishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu holatda mehnat kodeksi va harbiy xizmat to‘g‘risidagi qonunlar asosida xodimga ta til ʼ beriladi va qaytganidan so‘ng ish joyi saqlanadi. Bu ta til turida xodimning ʼ o‘zi ish faoliyatidan bo‘shamasdan, ijtimoiy burchini bajarishi e’tiborga olinadi. Mehnatga vaqtincha yaroqsizlik holatida esa xodim sog‘liq muammosi yoki hayotidagi favqulodda holatlar sababli ish faoliyatini davom ettira olmaydi. Bu holatda ham shifokor yoki psixolog tavsiyasi asosida vaqtincha ta til berilishi mumkin. Xodim bu davrda sog‘lig‘ini tiklab, ʼ keyinroq ish faoliyatiga qaytadi. Bunday ta tillar odatda tibbiy ko‘rsatmalarga ʼ tayanadi, ammo ular ish haqi saqlanmagan holda taqdim etilishi ham mumkin. Psixologik nuqtai nazardan, bu ta tillar xodimga o‘zini jamiyatda zarur va ʼ qadrlangan shaxs sifatida his qilish imkonini beradi. O‘z kasbiy yoki ijtimoiy burchini bajarayotgan xodimda ruhiy barqarorlik, ijtimoiy mas’uliyat hissi kuchayadi. Bu esa bevosita mehnat unumdorligiga, intizom va fidoyilik darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, bunday ta tillarning berilishi ʼ 9xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va hurmat muhitini mustahkamlaydi. Xodim o‘zining ijtimoiy ehtiyojlari e’tiborsiz qolmayotganini anglab, kelgusidagi mehnat faoliyatiga yanada jiddiyroq yondashadi. Ayniqsa, o‘qish, malaka oshirish yoki ixtisoslashuvdan qaytgan xodim yangi bilimlar va ko‘nikmalar bilan boyigan bo‘ladi. o‘quv, ixtisoslashuv, chaqiriq va vaqtincha yaroqsizlik holatlarida beriladigan ta tillar nafaqat mehnatga oid muhim ehtiyojlarni qondiradi, balki xodimningʼ ijtimoiy rolini to‘liq shakllantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. 2. Ijtimoiy ta tillarning inson salomatligi va ijtimoiy farovonlikka ʼ ta siri ʼ Ijtimoiy ta tillar zamonaviy mehnat tizimining insonparvarlikka asoslangan ʼ eng muhim elementlaridan biridir. Bu ta tillar inson hayotida ro‘y beradigan ʼ muhim va ahamiyatli voqealar bilan bog‘liq bo‘lib, mehnat faoliyatidan vaqtincha ozod etilish orqali inson salomatligini saqlash, oilaviy barqarorlikni ta'minlash, shaxsiy hayotni muvozanatlashtirishga xizmat qiladi. Ijtimoiy ta tillarning asosiy vazifasi insonning sog‘lig‘i, oilasi, ijtimoiy rolini bajarishi ʼ uchun zarur sharoitni yaratishdan iborat. Inson — biologik, ijtimoiy va ruhiy mavjudot sifatida mehnat qilish bilan bir qatorda dam olish, sog‘lig‘ini tiklash, oilaviy masalalar bilan shug‘ullanishga ham ehtiyoj sezadi. Ayniqsa, inson hayotidagi ba’zi bosqichlar — farzand tug‘ilishi, oila qurish, yaqin insonini yo‘qotish kabi jarayonlar unda kuchli emotsional silkinishlar, jismoniy va ruhiy o‘zgarishlar yuzaga keltiradi. Bunday holatlarda doimiy ish faoliyatini davom ettirish nafaqat mushkul, balki ba’zida zararli bo‘lishi ham mumkin. Shunday vaziyatda ijtimoiy ta tillar insonga nafas olish, o‘zini tiklash, muhim voqealarni boshdan ʼ kechirish imkonini beradi. Ijtimoiy ta tillarning asosiy turlari — homiladorlik va tug‘ruq ta tillari, bola ʼ ʼ parvarishi ta tillari, nikoh bilan bog‘liq ta tillar, dafn marosimlari uchun ʼ ʼ ta tillar, farzandni maktabga olib borish yoki oilaviy sabablarga ko‘ra ʼ 10beriladigan qisqa muddatli ta tillar kabilardir. Har bir ta til turi muayyanʼ ʼ hayotiy ehtiyojdan kelib chiqadi va o‘zining salomatlik va ijtimoiy farovonlik bilan bog‘liq funksiyalariga ega. Homiladorlik va tug‘ruq bilan bog‘liq ta tillar, eng avvalo, ayolning sog‘lig‘i ʼ va bola xavfsizligini ta minlashga qaratilgan. Bu davrda ayol o‘zining ʼ organizmini tug‘ruqqa tayyorlash, emotsional holatini barqarorlashtirish, oilaviy sharoitini tartibga solish bilan shug‘ullanishi mumkin. Bu jarayonda davlat tomonidan ayollarga moliyaviy yordam ajratilishi, tibbiy xizmatlar ko‘rsatilishi, ijtimoiy muhofaza kafolatlanishi bu ta tilning samaradorligini ʼ yanada oshiradi. Bola parvarishi ta tillari esa inson hayotining eng nozik, ammo eng ʼ mas’uliyatli bosqichlaridan biriga bevosita daxldor. Yangi tug‘ilgan chaqaloqqa sifatli parvarish, mehr, sog‘lom muhit zarur bo‘ladi. Bunday ta til ʼ yordamida ota yoki ona bolasi bilan to‘liq vaqt o‘tkazishi, uning sog‘lom rivojlanishi uchun shart-sharoit yaratishi mumkin. Shu bilan birga, bu ta til ʼ davrida jamiyatda oilaning roli, farzand tarbiyasiga bo‘lgan mas’uliyatli munosabat kuchayadi. Nikoh bilan bog‘liq ta tillar ijtimoiy hayotda yangi bosqichga o‘tish uchun ʼ psixologik tayyorgarlik ko‘rish, oila barpo etish, ijtimoiy munosabatlar tizimiga yangi maqomda kirish uchun qulay imkoniyat hisoblanadi. O‘rganilgan psixologik tadqiqotlarga ko‘ra, oila qurayotgan insonlar uchun bir necha kunlik ijtimoiy dam olish, yangi muhitga moslashishda, oilaviy vazifalarni tashkil qilishda ruhiy va ijtimoiy yengillik yaratadi. Dafn marosimlariga ajratiladigan ta tillar esa inson salomatligi uchun juda ʼ muhim bo‘lgan g‘am-anduh, qayg‘u jarayonlarini ichga sig‘dirish, ruhiy tiklanish uchun zarur. Ya’ni bu davrda inson o‘ziga yaqin kishisining yo‘qotilishi bilan kelgan og‘irlikni boshdan kechiradi va bu holat psixologik yengillik, jamiyat va oila tomonidan qo‘llab-quvvatlashni talab etadi. Bu ta til ʼ 11insonni ruhiy charchoqdan asrash, unga emotsional barqarorlikni tiklash imkonini beradi. Ijtimoiy ta tillarning inson salomatligiga ta’siri ko‘p jihatdan ruhiy vaʼ emotsional muvozanatni tiklash bilan bog‘liq. Doimiy mehnat jarayonida insonda charchoq, stress, ruhiy bosimlar to‘planadi. Hayotdagi muhim voqealar bu stressga yangi yuklamalarni qo‘shadi. Ijtimoiy ta til esa bu ʼ bosimlarni yengillatadi, insonga ichki sokinlik, barqarorlik beradi. Shu tufayli bunday ta tillar ruhiy salomatlikni mustahkamlash, kasalliklarning oldini ʼ olish, immunitetni tiklashda ham ijobiy rol o‘ynaydi. Ijtimoiy farovonlik jihatidan qaralganda esa bu ta tillar jamiyatda ijtimoiy ʼ tenglik, g‘amxo‘rlik, o‘zaro ishonch muhitini kuchaytiradi. Xodim o‘zining ijtimoiy ehtiyojlari e’tiborga olinayotganini ko‘radi, bu esa uning ishga nisbatan sadoqatini kuchaytiradi. Ijtimoiy ta tillar orqali inson o‘zining ʼ jamiyatdagi o‘rni, ijtimoiy roli va mas’uliyatini his qiladi. Bu esa sog‘lom jamiyat qurilishining asosiy poydevorlaridan biridir. Bugungi kunda O‘zbekistonda ijtimoiy ta tillar tizimi tobora ʼ takomillashmoqda. Yangi qonunchilik asosida ayollar, yoshlar, ko‘p farzandli oilalar, nogironligi bor fuqarolar uchun keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Bu holat inson kapitaliga sarmoya sifatida qaralmoqda. Ayniqsa, ayollarni homiladorlik va bola parvarishi davrida qo‘llab-quvvatlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. ijtimoiy ta tillar — bu insoniylik ʼ mezonlariga asoslangan, sog‘lom jamiyatni shakllantirishga xizmat qiluvchi muhim psixologik va ijtimoiy mexanizmdir. Ular inson salomatligini asrash, shaxsiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, oilaviy qadriyatlarni mustahkamlashda beqiyos ahamiyatga ega. Har bir fuqaroga bunday ta tillarni ʼ insonparvarlik va adolat asosida taqdim etish — zamonaviy jamiyatning asosiy mezonidir. 123. Ish vaqti saqlanmagan va ijtimoiy ta tillarni boshqarishning psixologikʼ omillari Zamonaviy mehnat tizimida ta tillar nafaqat dam olish yoki shaxsiy ʼ ehtiyojlarni qondirish vositasi, balki inson ruhiy holatini muvozanatda ushlab turuvchi muhim omil sifatida ham ko‘rilmoqda. Ayniqsa, ish vaqti saqlanmagan ta tillar hamda ijtimoiy ta tillarni tashkil etish, ularni ʼ ʼ muvofiqlashtirish va boshqarishda psixologik yondashuvlar nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu nafaqat xodimlar salomatligi, balki korxona va tashkilotlar ichki muhitining barqarorligi, jamoada sog‘lom ijtimoiy- psixologik muhitni saqlashda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Ta til jarayonini boshqarish nafaqat yuridik, balki psixologik bilimlarni ham ʼ talab etadi. Har bir xodim o‘zining ehtiyojlari, holati va vaziyatidan kelib chiqqan holda ta til olishga qaror qiladi. Bu jarayonda rahbarning xodimga ʼ nisbatan munosabati, rahbariyatning qarorlar qabul qilishdagi adolatliligi, jamoa ichidagi o‘zaro hurmat va ishonch muhitining mavjudligi muhim rol o‘ynaydi. Psixologik yondashuvda birinchi navbatda shaxsiy yondashuv zarur. Har bir insonning shaxsiy psixologik holati, stressga chidamliligi, ijtimoiy vazifalarni bajarishdagi hissiy yuki farq qiladi. Shu sababli ta til berishda bir xil ʼ yondashuv emas, balki moslashuvchan, holatga qarab baholovchi va ehtiyojga yo‘naltirilgan qarorlar muhim sanaladi. Bu yondashuv orqali xodim o‘zini qadrlangan, tushunilgan shaxs sifatida his qiladi. Ta tilga chiqqan xodimga nisbatan mehnat jamoasida iliq munosabatni saqlab ʼ qolish ham muhim psixologik masala hisoblanadi. Chunki ba’zida uzoq muddatli ta tildan qaytgan xodim o‘zini tashlab ketilgandek his qilishi, jamoa ʼ hayotidan chetda qolganlik hissiga duchor bo‘lishi mumkin. Bu holat ish unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun rahbariyat va jamoa a’zolari ta tilga chiqqan xodim bilan aloqa uzilmasligi, unga doimo zarur ʼ 13ma’lumotlar yetkazilishi, qaytganida esa ishga moslashuvi silliq kechishiga sharoit yaratilishi kerak. Shuningdek, xodimning o‘zi ham ta til davrida psixologik jihatdan tayyorʼ bo‘lishi zarur. Masalan, uzoq davom etgan tibbiy ta tildan qaytish, o‘qish yoki ʼ ixtisoslashuvdan so‘ng mehnat jamoasiga qaytish holatlarida xodim ichki qarama-qarshiliklar, ishonchsizlik yoki o‘zini yaroqsiz his qilish kabi hissiyotlarga duch kelishi mumkin. Bu vaziyatda psixologik maslahatlar, mentorlik, sodiq hamkasblarning qo‘llab-quvvatlovi juda muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy ta tillarning boshqaruv jarayonida yana bir muhim masala bu ta til ʼ ʼ jadvalining adolatli tuzilishidir. Agar ta til olish tartibi adolatsizlik, tanish- ʼ bilishchilik yoki holatni noto‘g‘ri baholash orqali belgilanadigan bo‘lsa, bu holat jamoada norozilik, g‘azab, ruhiy bosim va ishonchning yo‘qolishiga olib keladi. Natijada umumiy ish muhiti buziladi, psixologik noqulaylik kuchayadi. Shu sababli rahbariyat tomonidan ta til siyosati shaffof, tushunarli ʼ va aniq mezonlarga asoslangan bo‘lishi zarur. Bundan tashqari, ta tillar boshqaruvida mehnat muassasasining ichki mehnat ʼ tartibiga rioya qilinishi, ta tilga ketayotgan xodim o‘z vazifalarini vaqtincha ʼ topshirishi, undan so‘ng bu vazifalarni o‘z zimmasiga oluvchi xodimlar bilan o‘zaro kelishuv bo‘lishi ham mehnat muhitidagi muvozanatni saqlashda muhim psixologik vosita bo‘lib xizmat qiladi. Korxona yoki tashkilotda psixolog ishtiroki ham aynan shu bosqichlarda muhim rol o‘ynashi mumkin. Ular ta til oldidan va undan so‘ng xodimlarning ʼ psixologik holatini o‘rganish, ular bilan suhbatlar o‘tkazish, kerakli maslahatlarni berish orqali xodimning ijobiy psixologik holatda ishga qaytishini ta’minlashi mumkin. Ayniqsa, og‘ir emotsional ta tillardan — ʼ masalan, dafn marosimlaridan qaytgan xodimlarga bunday psixologik ko‘mak nihoyatda zarur bo‘ladi. 14Tashkilot rahbarining psixologik savodxonligi, uning xodimlarga nisbatan empatiyasi, emotsional intellekt darajasi ham bu jarayonda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Har bir rahbar faqat yuridik hujjatlarga asoslanib emas, balki insoniylik tamoyillariga ko‘ra ham qaror chiqarishni o‘zining asosiy qadriyatlaridan biri sifatida belgilashi kerak. Bu o‘z navbatida xodimning ishonchini oshiradi, rahbarga bo‘lgan hurmatni mustahkamlaydi. Shuningdek, ijtimoiy ta tildan qaytgan xodimga ish beruvchining "xushʼ kelibsiz" kayfiyatida yondashuvi, u bilan fikr almashuvi, ishda yuz bergan o‘zgarishlar bilan tanishtirishi ham muhim psixologik omil sanaladi. Bu esa xodimning ishga tezroq moslashuvi, mehnat jarayoniga ishtiyoq bilan qaytishiga sabab bo‘ladi. ish vaqti saqlanmagan va ijtimoiy ta tillarni ʼ boshqarish jarayoni — bu shunchaki ruxsat berish yoki jadval tuzish emas. Bu inson qalbini tushunish, uning ehtiyojlariga quloq tutish, adolat va insonparvarlikni uyg‘unlashtirishga asoslangan jarayondir. Bunday boshqaruv yondashuvi xodimlarda doimiy motivatsiya, jamoaviy birlik, psixologik barqarorlik va mehnat unumdorligini ta’minlaydi. Shunday ekan, zamonaviy rahbar har qanday ta til masalasiga nafaqat rasmiy, balki chuqur psixologik ʼ yondashuv bilan qarashi zarurdir.. 15 Xulosa Zamonaviy mehnat munosabatlari tizimida inson omili eng asosiy va hal qiluvchi rolga ega. Inson faqat ishchi kuchi emas, balki shaxs, a’zo, ota-ona, oila boshlig‘i, farzand, fuqarolik burchini ado etuvchi ijtimoiy mavjudot sifatida ham yondashilishini talab qiladi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, mehnat huquqida belgilangan ish vaqti saqlanmagan hamda ijtimoiy ta tillarʼ — bu inson shaxsiyati, ehtiyoji, sog‘lig‘i va ijtimoiy vazifalari e’tiborga olingan eng muhim huquqiy kafolatlardandir. Tadqiqot davomida aniq bo‘ldiki, ish vaqti saqlanmagan ta tillar insonning ʼ muayyan shaxsiy, oilaviy yoki sog‘liqqa oid holatlarida uning mehnat faoliyatidan vaqtincha ozod etilishini ta’minlaydi. Bu ta til xodimga o‘zini ʼ tiklash, shaxsiy muammolarini hal qilish, ijtimoiy rolini bajarish imkonini beradi. Bunday imkoniyatlar mavjudligi esa insonda o‘z ish joyiga nisbatan ishonch, rahbariyatga nisbatan hurmat, mehnatga sadoqat kabi ijobiy hissiyotlarni kuchaytiradi. Ijtimoiy ta tillar esa inson hayotining muhim bosqichlariga — tug‘ilish, ʼ nikoh, vafot, parvarish kabi holatlarga bog‘liq bo‘lib, mehnat faoliyatidan ajralgan holda bu voqealarni mazmunli va to‘laqonli boshdan kechirish uchun zarur sharoitni yaratadi. Ayniqsa, ona va bola salomatligini saqlash, oila barqarorligini ta’minlash, ijtimoiy mas’uliyatni amalga oshirish kabi ehtiyojlar davlat tomonidan e’tiborga olinib, qonuniy asosda tartibga solingan. Bu ta tillarning boshqaruvi esa nafaqat huquqiy, balki psixologik yondashuvni ʼ ham talab qiladi. Xodimning ichki dunyosi, ruhiy holati, stressga chidamliligi, jamoadagi o‘rni, ta tildan qaytgandagi moslashuvi kabi jihatlar chuqur ʼ tushunishni talab etadi. Rahbariyat, inson resurslari bo‘limi, mehnat psixologlari bu borada zaruriy tashkiliy va ruhiy ko‘makni ko‘rsata olsagina ta tillarning ijobiy samarasiga erishiladi. ʼ Shuningdek, ta tillarning adolatli va shaffof tarzda taqdim etilishi korxona ʼ ichki muhitida sog‘lom ijtimoiy muvozanat, o‘zaro ishonch va hurmat 16muhitini shakllantiradi. Har bir xodim o‘zining shaxsiy holatlari e’tiborga olinayotganini his qilganda, u mehnat jarayonida yanada faol, mas’uliyatli va sadoqatli bo‘ladi. Yakuniy natija sifatida aytish mumkinki, ish vaqti saqlanmagan hamda ijtimoiy ta tillar — bu insonparvar jamiyatning mehnatgaʼ oid huquqiy-madaniy yutug‘idir. Ular xodimlar salomatligi, shaxsiy hayoti va jamiyatdagi o‘rni o‘rtasida muvozanatni saqlashga xizmat qiladi. Ularni boshqarishda psixologik omillarni chuqur anglash va ularga tayanish mehnat unumdorligini oshirish, inson kapitalidan to‘laqonli foydalanishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. – Toshkent: Adolat, 2023. 2) “Mehnatga oid qonunchilik to‘plami” – Adolat nashriyoti, 2022. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ijtimoiy himoyani kuchaytirish”ga doir farmoni. – 2021-yil 10-aprel. 4) Karimova D., Xusanov B. – Mehnat psixologiyasi asoslari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2020. 5) Jumayev I. – Tashkilot psixologiyasi. – Toshkent, 2019. 6) Toirova M. – Mehnat muhitida ruhiy barqarorlik. – Samarqand, 2021. 7) Qo‘chqorova G. – Mehnat va huquqiy madaniyat asoslari. – Farg‘ona, 2022. 8) A. Sobirov – Korxona boshqaruvi va inson resurslari. – Toshkent, 2020. 9) Ulug‘bekov B. – Ijtimoiy psixologiya. – Navoiy, 2021. 10) Mirzayev Sh. – Mehnat munosabatlarida shaxsiy yondashuv. – Qarshi, 2023. 11) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ayollarni qo‘llab-quvvatlash” to‘g‘risidagi qarori – 2022-yil, №PF-98. 12) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 5-martdagi 104-son qarori.

Kirish
1. Ish vaqti saqlanmagan taʼtillarning psixologik va ijtimoiy asoslari
2. Ijtimoiy taʼtillarning inson salomatligi va ijtimoiy farovonlikka taʼsiri
3. Ish vaqti saqlanmagan va ijtimoiy taʼtillarni boshqarishning psixologik omillari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

 

Sotib olish