Ishchi otlarga me’yor asosida ratsion tuzish va ratsionni tahlil qilish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Dawranbek Jumanov

Ro'yxatga olish sanasi 22 Aprel 2024

4 Sotish

Ishchi otlarga me’yor asosida ratsion tuzish va ratsionni tahlil qilish

Sotib olish

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 1
I BOB. Ádabiyotlar tahlili .............................................................................................................................. 2
II BOB. ISHCHI OTLARNI OZIQLANTIRISH ME’YORLARI VA RATSIONLARI ..................................................... 6
2.1. Ishchi otlarni asirash, oziqlantirish texnikasi ......................................................................................... 6
2.2. Ishchi otlarga me’yor asosida ratsionini tuzish ................................................................................... 11
2.3. Yosh ishchi otlarni oziqlantirish me’yorlari ......................................................................................... 21
2.5. Otlarni suǵorish .................................................................................................................................. 24
2.6. Naslli ayǵirlarni oziqlantirish ............................................................................................................... 25
2.7. Nasldor baytallarni boqish .................................................................................................................. 28
Xulosa ........................................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 32
Kirish
Ózbekiston Respublikasi Prezidentining “Ózbekiston Respublikasida
yilqichilik va ot sportini rivojlanti- rishga doir qóshimcha chora-tadbirlar
tóg�risida” 2017 yil 15 iyundagi PK -3057-son qarori va ushbu qarorning ijrosini
ta’minlash yuzasidan Ózbekiston Respublikasi Va- zirlar Mahkamasining “2017-

2021 yillarda yilqichilik va ot sportini kompleks rivojlantirish chora-tadbirlari
tóg�risida”gi 2017 yil 19 iyuldagi VM-517-son qarorining 1-ilovasi ya’ni 2017-
2021 yillarda yilqichilik va ot spor- tini kompleks rivojlantirish chora-tadbirlari
dasturining 4-5 bandlarida qorabayir zotli otlarni yangi liniya va oilalarini yaratish
bóyicha ilmiy-tadqiqotlar olib borish hamda otlarni sun'iy uru
g�lantirish va
embrionlar taransplantatsiyasini yólga qóyish bóyicha ustuvor vazifalar belgilab
berilgan.
Keyingi yillarda respublikamizda yilqichilikni va ot sportini rivojlantirishga
katta ahamiyat berilmokda. Bugungi kunda respublikamizda otlarning soni 226
ming boshni tashkil etmoqda, 44 ta fermer xójaliklari va otlarni urchitish bóyicha
17 ta naslchilik xójaliklari faoliyat kórsatmoqda. Bu xójaliklarda naslli qorabayir
va axaltak zotlarining 1120 boshdan orti
g�i urchitilmoqda. Respublikamizda
qorabayir zotli otlarni takomillashtirish bóyicha yetakchi olimlardan professor
V.A. Shekin, qishloq xójaligi fanlari nomzodi K.A. Lixovlar tomonidan kóp yillar
davomida samarali ishlar olib borilib, kóplab tizimlar, geneologik guruhlar va
oilalar yaratilgan. Shuni ta'kidlab ótish lozimki, K.A. Lixov tomonidan 1972 yilda
“Basket” va “Filin” tizimlari hamda 1995 yilda “Qopqon” tizimi yaratilgan.
1931 yilda milliy qorabayir ot zotini saqlab qolish va yaxshilash maqsadida
Jizzax viloyati Jizzax tumanida Jizzax ot zavodi tashkil qilingan. Ot zavodida bu
zotga mansub otlarning eng yaxshi avlodlari “Ulu
g�bek”, “Fanatik”, “Kuk kaptar”,
“Basket”, “Uloq”, “Ukaz”, “Filin”, “Festival” va boshqa tizimlaridan naslchilik
ishlarida foydalanilgan.Korabayir zotli otlar qadimiy va yagona milliy ot zotimiz
hisoblanib, mahalliy iqlim sharoitiga yaxshi moslashgan. Bu zot Ózbekistondagi
otlarning 90 % dan kópro
g�ini tashkil qilib, xalqimizni gósht-sut mahsulot- lari
bilan ta'minlashda, ishchi kuchi sifatida, ot sporti yónalishida, sanoat uchun
biologik va qóshimcha mahsulot- lar tayyorlashda muhim órin egallaydi.
I BOB. ÁDABIYOTLAR TAHLILI
Xalqimiz qadimdan yilqichilik bilan shu
g�ullanib keladi. Ippologiyaning
kórsatishicha, Markaziy Osiyo va unga qóshni Xuroson otlarning eng yaxshi sharq
zotlari paydo bólgan zamin hisoblanadi. Sotsial iqtisodiy va siyosiy sabablar
[ 2 ]

tufayli ózbek xalqiga yuqori sifatli salt minilib, yengil yuk tortuvchi ot zoti kerak
bólgan va xalq seleksiyasi yóli bilan shu sifatlarni ózida mujassamlagan
«Qorabayir» ot zoti yaratilgan. Bu zot hamma sohalarda keng foydalanib
kelinmoqda. Yaqingacha u asosiy ishchi va transport vositasi hisoblanardi.
Dunyoni zabt etgan sarkardalarning hammasi yetuk chavandoz, zabardast
bólishgan. Buyuk bobokalonlarimiz Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Bobur
Mirzo erishgan barcha g�alabalarda otlar katta rol óynagani tarixdan ma'lum.
1939-yilda Ózbekiston chorvachilik ilmiy-tadqiqot institutining tashkil
etilishi chorvachilik fanida, ayniqsa, yilqichilikda burilish yasadi.
Chorvachilikning ilmiy va amaliy asoslari, jumladan yilqichilik sohasini
órganishga katta e'tibor qaratildi. Shu davrda otni ishchi sifatida xizmati beqiyos
edi. Chorvachilikning barcha sohalari bóyicha bólimlar va laboratoriyalar tashkil
etilib, har bir sohaning muammolari bóyicha ilmiy ishlar olib borildi.
Respublikamizda óz ishiga sidqidildan qaraydigan talantli yilqishunos
mutaxassislar, jumladan A.Z.Shkurgin, S.Ye.Daniyelov, N.T.Gorshkov,
Ya.V.Arifyev, A.N.Yegorov, G.A.Martinenko, M.I.Soldatkin, V.S.Vixrev,
E.S.Mechinskaya, I.Ya.Zakke, P.A.Pyanovskiy, S.R.llyayev, P.P.Yesyutin,
V.A.Shekin, A.Ismoilovlar yetishib chiqdi. Ular tomonidan Respublikamizdagi
barcha otlarning soni va zot tarkibi hisobga olindi, nasidor otlar Davlat naslchilik
kitobining dastlabki tomlari tuzilib chiqildi, asosan, asl «Qorabayir» zotining nasl -
nasabi aniqlandi. Ot zavodlari, davlat zavod otxonalari, nasldor otlarni
yetishtiruvchi davlat xójaliklari, shirkat xójaliklarini kichik fermalari, otchoparlar
barpo etildi, nasidor otlarni zootexniya talab darajasida muntazam sinash ishlari
tashkil etildi, nasldor otlar yetishtirish muayyan maqsadga qaratilgan holda olib
borildi, yilqichilikdagi naslchilik ishlarning yagona rejasi tuzib chiqildi.
Ózbekistonning zamonaviy yilqichilik xójaligi ot zavodlari, shirkat
xójaligining yilqichilik fermalaridir. Bunda davlat ot zavodlari yetakchi rol
óynaydi. Ularning vazifasi ot zotlarini urchitib kópaytirish va takomillashtirishdan,
shirkat xójaliklarining naslchilik hamda tovarbop fermalari uchun yuqori klassli,
naslli ay
g�irlar, sport maktablari va klublar uchun nasldor otlar óstirishdan iborat.
[ 3 ]

Markaziy Osiyo hududi yilqichilik tayanch stansiyasi hamda Toshkent
yilqichilik va tuyachilik tajriba stansiyasining olimlari Ózbekiston yilqichiligi
borasida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar. Qirg�iziston, Tojikiston.
Turkmaniston va Ózbekistonning ot zotlarini takomillashtirish hamda chatishtirish
ishlari bilan shu
g�ullandilar.
Órta Osiyo otlarining davlat naslchilik kitoblari nashr etila boshlandi.
V.A.Shekin, K.I.Gorelov, Ye.M.Yershova, M.I.Belonogov, V.M.Papova,
O.N.Kraush, K.Lixov o
g�ir yuk tortuvchi zotlarni moslashtirish va ulardan
foydalanish tadbirlarni órgandilar.
«Qorabayir» zot otlarni mukammallashtirish, yangi zot guruhlari, zavod
tiplari yaratish «Qorabayir» zot nasldor otlar Davlat kitobini nashr etish, otlarning
gósht mahsuldorligini oshirish tadbirlari bilan hozirgi vaqtda Samarqand
veterinariya meditsinasi instituti, chorvachilik va parrandachilik ilmiy tadqiqot
instituti shu
g�ullanmoqda.
Ot bosh sonini kópaytirish, turli xil ishlarda ulardan foydalanish, gósht va
sut yilqichiligini yanada rivojlantirish, naslchilik ishlarini yaxshilash, ot sporti va
turizmni keng rivojlantirish kabi ishlarni amalga oshirish ayni vaqtda respublika
yilqichi mutaxasislari oldida turibdi.
Yilqichilik fanining bilmagan elementlari mavjud. Ular mahsuldorligini
oshirishda, sport sohasida, seleksion genetik, biotexnologik, bioinjenerlik, ot
zotlarini yaratish, ozuqa moddalaridan yanada samarali foydalanishdagi biologik
va meditsinada tutgan ómi va boshqa nazariy yechimlaridir.
Yilqichilik fanini rivojlantirishda juda katta hissa qóshgan rus olimlarining
ulushini alohida ta'kidlash zarur. Shunday olimlar qatoriga professorlar
P.N.Kuleshov (1854-1936), N.A.Yurasov (1881-1936), V.O.Vitt (1889-1964),
Yu.N.Barminsev (1915-2005) va boshqalarni aytishimiz mumkin.
Ózbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Qishloq
xójaligi xodimlari kuniga ba
g�ishlangan tantanali marosimidagi nutqida “Yana bir
muhim, ammo keyingi yillarda e'tiborimizdan chetda qolib ketgan masala haqida
alohida tóxtalib ótmoqchiman. Hozirgi kunda mamlakatimizda yilqichilik tarmo
g�i
[ 4 ]

bóyicha 15 ta nasl xójaligi faoliyat kórsatmoqda. Ularda 3 ming 150 dan ziyod
zotdor ot boqilmoqda. Zotdor qorabayir otlarini kópaytirish va ot sportini
rivojlantirish maqsadida Qashqadaryo viloyatining Yakkabog� tumanida yangi
yilqichilik kompleksi tashkil etildi. Toshkent viloyatida va yurtimizning boshqa
hududlarida ham bunday majmualar barpo etilmoqda. Umuman olganda, ota-
bobolarimiz ardoqlab, parvarishlab kelgan, yaxshi va yomon kunlarida dóst bilgan
qorabayir otlarini millatimizning
g�ururi, desak arziydi. Farzandlarimiz qalbida
mardlik, jasurlik, ona yurtga sadoqat fazilatlarini shakillantirishda undan tó
g�ri
foydalansak, óylaymanki, nur ustiga nur bóladi”. U kishining chiqargan qarorlari
muhim ahamiyatga egadir.
[ 5 ]

II BOB. ISHCHI OTLARNI OZIQLANTIRISH ME’YORLARI
VA RATSIONLARI
2.1. Ishchi otlarni asirash, oziqlantirish texnikasi
Otlarning oziq moddalarga bólgan talabi ulardan foydalanish jarayonlariga
bog�liq. Otlardan yengil, o g�ir ish- larda, poyga va uloqda foydalanilishi mumkin.
Har jihatda ham avval unga tirik vaznini saqlash uchun oziq me'yori belgilanadi.
Sóngra unga qóshimcha qilib, ma lum xil ish bajarishga, poygada chopishiga, yól
ʼ
yurishiga, ma- tsion qilishiga, biyalarga esa sut ishlab chiqarishiga alo- hida oziq
me'yori belgilanadi.
Har bir yosh guruhga mansub otlarning tirik vazni ózgarishiga qarab, dastlab
oziq birligiga talabi aniq- lanadi. Bunda oziq birligi bu
g�doy belgilanishi ke- rak:
a) yengil ishlarda foydalanib turilgan otning har 1 kg tirik o
g�irligi hisobiga:
350 kg bólsa 0,019 oziq birligi
400-450 kg bólsa 0,018 oziq birligi
600 kg o
g�irlikda bólganida 0,017 oziq birligi
Quvvat beruvchi oziq moddalar mineral va mikroelementlar, vitaminlar
berilayotgan har bir oziq birligi hisobiga me'yorlashtiriladi. Bunda: 350 kg
o
g�irlikdagi otga 81 g protein, 4,5-5 g kalsiy va fosfor, 12 mg karotin beriladi; 400-
550 kg tirik massali otlarga 80 g protein, 4,6 g kalsiy va fosfor, 13 mg karotin
belgilanadi; 600 kg vazndagi otga 80 g protein, 4,7 g kalsiy va fosfor, 12 mg
karotin me'yorlashtiriladi. Har 1 s tirik massasi hisobiga 5-7 g osh tuzi beriladi;
b) órtacha o
g�irlikdagi ishlarda foydalanilayotgan ot- larning har 1 kg tirik
vazniga:
350-400 kg o
g�irlikda 0,027 o.b
450 – 500 kg bólganida 0,026 o.b
550 – 600 kg bólganida 0,025 o.b
[ 6 ]

Sóngra har 1 oziq birligiga 80 g protein, 4,7–4,6 g kalsiy va fosfor, 12,5 mg
karotin me'yorlashtiriladi. Osh tuzi otning har 100 kg tirik massasi hisobiga 7-9 g
hiso- bidan berilishi kerak;
d) og�ir ish bajarayotgan otlarning har 1 kg tirik vaz- ni hisobiga:
350-400 kg tirik vazndagi otlarga 0,035 oziq birligi
450 kg tirik vazndagi 0,034 o.b
500 kg vazndagi 0,033 o.b
550 kg vazndagi 0,032 o.b
600 kg vazndagi 0,031 o.b
Keyin har 1 oziq birligi hisobiga 81-80 g protein, 4,5-4,6 g kalsiy va fosfor,
10 g osh tuzi, 13 mg karotin belgilanadi;
e) ishda foydalanilmayotgan ishchi otlarning har 1 kg tirik massasi hisobiga:
350-400 kg tirik vazndagi otlarga 0,013-0,012 oziq birligi
450-600 kg vazndagi 0,011 oziq birligi
Har bir oziq birligi hisobiga 80 g protein, 4,6-5 g kal- siy va fosfor, 10 g osh
tuzi, 15 mg karotin beriladi.
Yuqorida keltirib ótilgan me'yorlarga asoslanib, ot- ning tiriklik holatini
saqlash uchun beriladigan me'yor an- iqlanadi. Agar ot juda oriq bólsa, tirik
massasini saqlash uchun berilayotgan me'yorning ustiga qóshimcha qilib, 3-4 oziq
birligi va har 1 oziq birligi hisobiga 150 g pro- tein, shuningdek, tegishlicha
mineral moddalar hamda karotin belgilanadi: bó
g�oz biyalarga bó g�ozligining 4-
oyidan boshlab 1,5-2, emiziklik biyalarga esa 3-4 oziq birligi qóshib beriladi.
Qóshimcha qilib kiritilgan har bir oziq birligi hisobiga 190 g protein, 7-8 g kalsiy,
5-6 g fosfor, 25 mg karotin beriladi.
[ 7 ]

Ayg�irlarga naslchilikda foydalanib turilgan davrda va minib yurilganda har
1 kg tirik vazni hisobiga 0,020 oziq birligi belgilanadi. Kuniga beriladigan har 1
oziq birligiga 130 g hazmlanadigan protein, 6 g kal- siy, 5 g fosfor, 7 g osh tuzi,
35 mg karotin beriladi. Nasl olishda foydalanilmagan davrda kunlik oziq birligi
me'yori 1,5-2 oziq birligiga, hazmlanadigan protein 450-550 g ga, kalsiy 15-20 g
ga, fosfor 15-20 g ga va karotin 2,5-3 martaga kamaytiriladi, osh tuzi me'yori
ay
g�irning har 1 s tirik massasi hisobiga 5–7 g atrofida beriladi.
O
g�ir vaznli va yuk tashuvchi otlarga me'yor bel- gilashda otning har 1 kg
tirik massasi hisobiga 0,018 oziq birligi berilishi lozim. Bir sutkada berilishi kerak
bólgan oziq birligining har biriga 130-140 g hazm- lanadigan protein, 6-6,5 g
kalsiy, 5-5,5 g fosfor, 35-40 mg karotin belgilanadi. Osh tuzi esa otning har 100
kg tirik massasi hisobiga 5-7 g me'yor bilan berilishi kerak.
Otning oziq hazm qilish fiziologiyasini e'tiborga olgan holda u bajarayotgan
ish hajmi, muskulaturasining fao- liyati, biyaning bó
g�ozligi yoki emizikligi,
toychoqning yoshi, ay
g�iming esa naslchilikda foydalanish jadalligi hi- sobga
olinib, oziq me`yori va yem-xashakka talabi aniq- lanadi.
Otlarga da
g�al oziqlardan: bu g�doy somoni, tópon, tabiiy ótloq pichani, beda
pichani beriladi; yemlardan: suli makkajóxori, arpa, javdar, bu
g�doy, tariq, sorgo,
duk- kakli ósimliklar doni berilishi mumkin; hajmli oziqlar- dan: lavlagi,
kartoshka, silos, sabzi, kók poya yedirish mumkin; chiqindilardan: qand sanoati
chiqindilari, kepak, chorva mahsulotlari chiqindilaridan tayyorlangan oziqlar
beriladi. Bundan tashqari, otlar yaylov sharoitida ótlatib boqilishi yoki oziqbop
ósimliklarni órib yedirilishi ham mumkin.
Fiziologik holati, yoshi va ish faoliyatining turiga qarab, da
g�al oziqlar har 1
s tirik o
g�irligi hisobiga 1,5 dan 3 kg ga qadar beriladi. Ish faoliyati o g�ir bólganida
da
g�al oziq me'yori kamaytirilib, konsentrat yemlar miq- dori esa oshiriladi. Qish
oylarida ishlamaydigan otlarga da
g�al oziqlar kóp beriladi. Har 1 s tirik massasi
hiso- biga 4 kg ga qadar beriladi.
Yoz faslida otlar yaylov sharoitida boqilishi yoki kók ótni órib yedirilishi
mumkin. Yengil va órta o
g�irlikda ish bajarayotgan otlarga 20-25 kg, nasldor
[ 9 ]

ayg�irlarga 20-30 kg. emizikli va bó g�oz biyalarga 50-56 kg kókat ót yedirish
mumkin. Onasidan ajratilgan toychoqlarning har 1 s tirik vazni hisobiga 6-8 kg
yaylov óti yedirish mumkin. Oziqbop ósimlik órib keltirib yedirilganda kókat
ótning namligiga e'tibor berilishi kerak. Agar yuqori namlikdagi ósimlik berilishi
kerak bólganida oziqqa somon aralashtirilib yedirilishi lozim. Aks holda ot
me'dasining faoliyati buziladi. Ayniqsa, ishlaydigan ot- larni boqishda bu holatga
katta e'tibor berilishi maqsadga muvofiqdir.
Don oziqlar otga ezib yanchib berilishi eng yaxshi natija keltiradi. Agar
donni ezishning iloji bólmasa, maydalab berish kerak. Javdalarni esa butun holda
be- rish mutlaqo tó
g�ri kelmaydi. Yaxshisi, uni maydalab, sóngra somon yoki
tóponga aralashtirib berish ma'qul bóladi. Agar ózini tanho holda va maydalamay
berilsa, otning kolik kasalligiga chalinishiga (qorni shishish) sa- bab bóladi.
Javdaming kunlik me'yori 3-4 kg bólishi kifoya. Otga bu
g�doy kepagi ham berilishi
mumkin. Ratsiondagi yemning yarmi yoki uchdan bir qismini kepak qilib berilsa
bóladi. Kepak berib yedirilganda otning oziq hazm qilish tizimida ichak
perestaltikasi kuchaya- di. Otning ichi yumshaydi. Organizm don oziqlar bilan me
daga keltirilgan fitinli fosfori yaxshi ózlashtiradi. Uzoq vaqt da
g�al xashak berib
boqilgan otning organizmi uchun bu hol juda muhimdir.
Hajmli oziqlardan qizil sabzi kuniga 6-8 kg dan be- rilishi mumkin.
Shuningdek, lavlagi, kartoshka, yuqori sifatli silos otning har 1 s tirik massasi
hisobiga 2-4 kg beriladi. Bó
g�oz biyalarga esa silos oz berilishi kerak. Ratsionda
uglevod, protein va mineral moddalar muvo- zanati talabga javob bera oladigan
bólishini ta'minlash
lozim. Chopqir otlarga, nasl olishda foydalanib turil- gan ay
g�irlarga ham
silos oz miqdorda berilishi kerak. Gósht uchun boqilayotgan otlarga hajmli oziqlar
kuniga 30-50 kg atrofida berilsa bóladi.
Nasl olishda jadal ravishda foydalanib turilgan ay
g�ir- larning oziq
ratsionlariga chorva mahsulotlaridan iborat oziqlar aralashtirish maqsadga muvofiq
bóladi. Bunda, ósimlik oziqlarga qóshimcha qilib ma'lum miqdorda baliq uni,
qaymo
g�i olingan sut, gósht uni kabilar beriladi
[ 10 ]

Toychoqlar tug�ilgandan sóng 4-5 oylik bólganlariga qadar asosan óz
onasining suti bilan oziqlanadi. Uning jadal ósishini ta'minlash maqsadida toychoq
3-4 haftaligidan boshlab, bu
g�doy kepagiga aralashtirib ezilgan suli yormasi va
tegishli mineral elementlar berib boriladi. Yem yeyishga tóliq órgangach
konsentrat yemlar aralashmasiga maydalangan makkajóxori, duk- kakli ósimliklar
doni, kunjara kabilar ham qóshiladi. Ana shunday aralash yemning har 1 kg da
140-160 g hazmlanadigan protein bólishi maqsadga muvofiq bóladi.
Toychoqlar 5-6 oylikda onasidan ajratiladi. Nasldor otlar urchitiladigan
otchilik xójaliklarida esa 7-8 oyligi- da ajratilishi kerak. Onasidan ajratilgach, har
bir bosh toychoqqa sutkasiga 4-5 kg dan konsentrat yem berib borilishi lozim.
2.2. Ishchi otlarga me ’yor asosida ratsionini tuzish
Ishchi otlarning ishchanligi va xójalikda samarali foydalanish muddati
tólaqiymatli oziqlantirish bilan bo
g�liqdir. Shuning uchun ularning tóyimli
moddalaga bólgan talabi tirik vazni va bajariladigan ishning turiga qarab
belgilanadi. Bajaradigan ish quyidagi toifalarga bólinadi: yengil, órta va o
g�ir,
bundan tashqari, ish bajarmaydigan davrlar bóyicha ham ozuqa me'yorlari ishlab
chiqilgan. Bunda, ishning o
g�irligi tortish kuchi (yuki) bilan ótgan masofaga qarab
va otlarnig bir kunda necha soat ishlashga qarab belgilanadi (85-jadval).
Bajaradigan ishning o
g�irligi qancha yuqori bólsa, tana zaxiradagi organik
moddalarning, asosan glikogen oqsil va yo
g� energiyasi sarflanishi shuncha yuqori
bóladi.
Ish bajarish paytida tanadan terlash oqibatida kóp miqdorda tuzlar ajraladi,
shuning uchun ratsionning mineral tóyimlilini alohida nazorat qilish ahamiyatga
ega.
Ratsion tarkibida biologik faol moddalar bilan ta'minlanishi ham katta
ahamiyatga ega. Masalan, uzoq vaqt davomida ratsion tarkibida
karotinning yetishmovchiligi natijasida tuyoqlarning qurib mórtla- shishi,
tuyoqning shox devori va tavvonining yorilishi kuzatiladi.
[ 11 ]

Semizligi órtachadan past bólgan otlar uchun ozuqa me'yorlari konsentrat
ozuqalar hisobiga 3-4 ozuqa birligiga, ishlarda foydalanilayotgan bóg�oz
biyalarning uchinchi oyidan 1,5-2 va emizadiganlar uchun 3-4 ozuqa me'yorlari
oshiriladi. Ishchi otlar uchun tuzilgan ratsionlar 100 kg tirik vazniga tó
g�ri
keladigan ozuqa birligi va quruq modda hamda bir ozuqa birligiga tó
g�ri keladigan
tóyimli moddalar miqdori bilan nazorat qilinadi (86- jadval). Quruq modda
tarkibidagi xom kletchatka miqdori 16% ni tashkil etish kerak.
Ishchi otlar ratsioni yaylov ótlaridan, da
g�al, shirali va konsentrat
ozuqalardan tashkil etadi. Da
g�al ozuqalardan - turli xildagi pichanlar va nisbatan
kam miqdorda samon va poxollar, shirali ozuqalardan - sabzi, lavlagi, silos va
senaj, konsentrat ozuqalardan - boshoqli va dukkakli donli ozuqalar (suli, arpa,
bu
g�doy, makkajóxori, sorgo, javdar va xashaki dukkaklar doni ) hamda texnik
qoldiqlar (kepak, shrot va boshq) Bundan tashqari, otlar ratsioniga mineral
qóshimchalar, maxsus premikslar va ozuqaviy achitqilarni kiritish mumkin.
Yilqichilik tarmo
g�ida tabiiy-iqlim sharoitga qarab uchta oziqlantirish tiplari
ishlab chiqilgan. Bizning mintaqamizning ob-havo iqlimi va ozuqa bazasining
sharoitiga qarab yaylov-pichanli-konsentratli oziqlantirish tipi qóllaniladi.
Quyidagi jadvalda ushbu oziqlantirish tipi bóyicha otlarning bajaradigan ish
turiga qarab tavsiya etiladigan ratsion strukturalari keltirilgan.
Ishchi otlar uchun tavsiya etiladigan ratsion strukturalari
Ish turi Konsentratlar Da
g0al ozuqalar Yaylov ozuqalari
va kók ótlar
Ishsiz - 5-10 90-100
Yengil 20 5-10 80-70
Órta 25-30 5-10 60-75
O
g�ir 45-50 10-20 45-30
[ 12 ]

Otlarning hazm qilish organlarining biologik xususiyatini inobatga olgan
holda ularning oziqlantirish tartibiga rioya qilish katta ahamiyatga ega.
Otlar uchun dag�al ozuqalar 100 kg tirik vazni hisobiga 3 kg gacha berilib,
buning uchun tabiiy ótlar pichani yoki boshoqli, boshoqli-dukkakli ótlardan
tayyorlangan pichan otlar uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi. Bajaradigan ish qancha
o
g�ir bólsa, ratsion tarkibida pichan shuncha kam kiritiladi, bunda dukkakli pichan
kópi bilan pichanning umumiy miqdorining yarimini tashkil etish kerak. Otlar
boshqa hayvonlarga nisbatan pichan sifatiga tasirchan bólib, chang bosgan,
mo
g�orlargan yoki sifatsiz pichan bilan oziqlantirish taqiqlanadi. Ishlarga jalb
etilmagan otlar uchun pichanning yarimini samon bilan almashtirish mumkin.
Xójalik sharoitidan kelib chiqib pichan órnini senaj bilan almashtirish ham
mumkin.
Konsentrat ozuqalarda suli doni eng yaxshi ozuqa bólib, uni butun holatda
yedirish mumkin, bir kunda eng kópi bilan 8 kg gacha. Suli donining yarim
hajmini (tóyimliliga nisbatan) boshqa konsentratlar bilan almashtirish mumkin,
masalan arpa, javdar va
makkajóxori donlari, kepak va shrotlar. Bunda boshqa donlar yorma sifatida
beriladi. Konsentrat ozuqalar bilan maydalangan samon yoki pichan kesmasiga
qorib berish mumkin.
Faqat pichan va suli doni bilan oziqlantiriladigan otlarga birinchi pichan, bir
pastdan sóng suli doni beriladi. Ishdan qaytgan otlar uchun ham birinchi navbatda
pichan berilib, 1-2 soatdan sóng suli doni yoki konsentratlar beriladi. Konsetrat
ozuqalar yedirilgandan keyin ham 1-2 soatdan sóng ishga jalb qilish kerak. Bu
tartibning buzulishi oshqozonda sanchiq bólishiga sabab bóladi.
Otlarni su
g�orish tartibiga ham rioya qilish kerak, buning uchun pichan yoki
da
g�al ozuqalardan sóng suv beriladi, ya'ni don va konsentratlarni yedirishdan
oldin. Terlagan va ishdan qizib kelgan otlarni darhol su
g�orishdan chtiyot bólish
kerak, aks holda bu tuyoqlarning revmatik yali
g�lanishiga sabab bóladi. Agar ish
jarayonida otni su
g�orishga majbur bólsa, unda otni kamida yarim soat davomida
yengil darajada ishlatish lozim.
[ 13 ]

Xójaliklarning sharoitidan kelib chiqib, otlar ratsionida yengil hazmlanuvchi
ugdlevodlarga boy bólgan ozuqalar, ya'ni ildizme- valilar va silos yaxshi va arzon
energiya manbai hisoblanadi, bundan tashqari ular hazmlanish jarayonini
yaxshilaydi va ishtahani ochadi. Otlarning 100 kg tirik vazniga 2-4 kg
ildizmevalilar beriladi yoki bir boshga bir kunda 12 kg gacha lavlagi, 10 kg gacha
sabzi beriladi.
Silosni yedirishga otlarni asta-sekin órgatib boriladi va uning miqdorini bir
kunda 15 kg gacha olib borish mumikin. Silosning kislotaligini neytrallashtirish
uchun silos tarkibiga bór qóshiladi, bir bosh otga 40-60 g hisobidan.
Kók ótlar bilan oziqlantirilganda ótlami yaylovlarda ótlatish yoki oxurlarga
órib berish mumkin, lekin namligi yuqori bólgan ótlar bilan oziqlantirilganda oldin
yoki keyin dag�al ozuqalar bilan aralashtirib oziqlantiriladi.
O
g�ir ishlarga jalb etilgan otlarni bir kunda 5-6 marotaba, órta va yengil
ishlarda 3-4 marotabagacha oziqlantirish kerak.
Otlar oshqozoni hajmi katta bólmaganligi uchun bir marotaba beriladigan
ozuqalar hajmi katta bólmasligi lozim. Agar ratsion bir necha ozuqalardan tashkil
etilsa, bunda quyidagi tartibni saqlash tavsiya etiladi:
- Bir martada beriladigan da
g�al ozuqaning yarimi;
- Bir martada beriladigan shirali ozuqalar (agar bólsa)
- Su
g�orish
- Bir martada beriladigan konsentrat ozuqa;
- Bir martada beriladigan da
g�al ozuqaning qolgan yarim qismi.
[ 14 ]

Ishchi otlar uchun 100 kg tirik vaznga tóg0ri keladigan oziq birligi va quruq
modda va bir oziq birligiga tó
g0ri keladigan tóyimli moddalar
Kórsatkichlar Ishning o
g�irligi Yosh otlar, oy
Yengi
l Órta O
g�ir ishlatilmaydi 6-12 12-24 24-36
100 kg tirik vaznga
oziq birligi 1,75 2,24 2,7 1,35 2,8 2,5 2,15
100 kg tirik vaznga
quruq modda 2,5 2,8 3,0 2,25 3 2,9 2,5
1 oziq birligi talab etiladi:
Quruq modda, kg
1,43 1,25 1,11 1,66 1,08 1,13 1,18
Almashinuvchi
energiya, MDj 10,46 10,46 10,46 10,46 10,47 10,47 10,47
xom yo
g�, g
157 138 133 166 143 127 127
Hazmlanuvchi
protein, g 100 94 90 100 100 90 87
Xom kletchatka, g
257 213 180 30 174 193 208
Osh tuzi, g
3,4 3,4 3,3 4,0 2,2 2,6 3,3
kaltsiy, g
4,3 4,2 4,3 3,3 7,6 6,3 5,8
fosfor, g
3,6 3,3 3,3 2,5 5,4 5,4 5,8
temir, mg
50 44 44 50 73 60 46
Mis, mg
10 8,8 9,4 11,6 10 9,7 9,8
Rux, mg
36 31 36 42 35 29 25
kobalt, mg
0,57 0,76 0,65 0,7 0,72 0,56 0,65
yod, mg
0,57 0,76 0,55 0,6 0,72 0,56 0,65
karotin, mg
10,9 10,3 13 8,2 7,4 6,8 7,2
Vitamin D
- - - - 293 235 287
[ 15 ]

Tirik vazni 500 kg keladigan otlar uchun ratsion (sutkasıga bir boshga )
Kórsatkichlar Bajariladigan ish
Yengil órtacha
1 2 3 1 3 3
Pichan , kg 8,0 10 2
Somon , kg 4,5 5,0 3,5 2 6
Konsentratlar, kg 2,5 3,5 2,0 4 4 3
sabzi, kg 2,0 5
senaj, kg 12 15
Ótlar, kg 150 100 100 100 100
vitamin-
minerallar
aralashmasi 30 30 30 40 40 40
Osh tuzi 12,8 12,5 12,6 14,0 15,1 13,2
Racionda mavjud: 7,5 8,9 10,3 10,4 10,7 12,2
Quruq modda, kg 78,5 93,2 107,8 108,9 112,0 127,7
Oziq birligi 1,3 1,43 1,43 1,48 1,46 1,72
Almashinuvchi
energiya, MDj 0,86 0,81 0,89 0,97 0,99 1,1
Hazmlanuvchi
protein, kg 3,7 3,8 3,9 3,5 4,7 3,6
Xom kletchatka,
kg 80 55 54 73 66 61
Kaltsiy,g 35 36 32 41 66 61
fosfor, g 35 36 35 32 41 40
temir, mg 9723 1805 1579 1214 2214 3941
Mis, mg 60 56 115 66 90 122
rux, mg 316 271 435 351 325 470
kobalt, mg 5,9 5,2 4,9 6,5 10,2 5,2
yod, mg 8,8 1,8 6,8 9,4 8,2 7,3
karotin, mg 279 264 2160 517 455 2482
[ 16 ]

Ishchi otlar uchun oziq me’yorlari, bir kunda bir boshga
Kórsatkichlar Orınlanatug�ın jumıs
Yengil Órta O
g�ir ishlamaydigan
400 500 600 400 500 600 400 500 600 400 500 600
Oziq birligi, kg 7,0 8,75 10,5 8,96 11,2 13,44 10,8 13,5 16,2 5,4 6,72 8,1
Quruq modda, kg
10,0 12,5 15,0 11,2 14,0 16,8 12,0 15,0 18,0 9,0 11,2 13,5
Almashinuvchi
energiya, MDj 73 91,6 109,9 93,8 117,2 140,7 113 146,3 169,6 56,6 70,3 84,8
Xom yo
g�, g
1100 1370 1650 1230 1540 1850 1440 1800 2160 900 1120 1350
Hazmlanuvchi protein,
g 700 870 1050 840 1050 1260 960 1200 1440 540 670 810
Xom kletchatka, g
1800 2250 2700 1900 2380 2860 1920 2400 2880 1620 2020 2430
Osh tuzi, g
24 30 36 29 39 47 36 45 54 22 27 32
kaltsiy, g
30 37 45 37 45 55 47 59 70 18 22 27
fosfor, g
25 31 37 29 36 44 36 45 54 13,5 17 20
temir, mg
350 437 525 392 490 588 480 600 720 270 336 405
Mis, mg
70 87 105 78 98 118 102 127 153 63 78 94
rux, mg
250 312 375 280 350 420 385 480 576 225 280 338
kobalt, mg
4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 10,0 7,0 9,0 11,0 4,0 5,0 5,0
yod, mg
4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 10,0 0,6 0,7 9,0 3,0 4,0 5,0
[ 18 ]

karotin, mg
76 95 114 92 115 138 140 175 210 44 55 66
[ 19 ]

500 kg tirik vazndagi ishchi otlarga ratsion namunasi ,
1 kunda 1 boshga
Kórsatkichlar Ólchov
birligi Jumıs t ú ri
yengil órtasha og�ir
Qish Yoz Qish Yoz Qish yoz
mavsu
mi mavsu
mi mavsu
mi mavsum
i mavsu
mi mavsu
mi
Pichan k g 8 _ 10 2 6 6
Sabzi k g 2 - 5 - 1,5 -
S enaj kg - - - - 8,0 -
Kók -ót kg - 40 - 45 - 25
Koncentratlar kg 2,5 2,0 4,0 3,0 7 6
Protiks «Uspex» g 150 100 100 100 150 150
Osh tuzi g 30 30 40 40 45 45
[ 20 ]

2.3. Yosh ishchi otlarni oziqlantirish me’yorlari
Yosh ishchi otlarga tuzilgan ratsionlar organizmning rivojlanishiga, sayr
qilishiga sarflanadigan quvvatni taminlashi kerak. 6-12 oylik otlar har 100 kg tirik
vazni hisobiga órtacha 3 kg; 12-18 oylikgacha 2,85 kg; 18-24 oylikgacha 2,8 kg; 2-
3 yosh va undan kattalariga yengil ish bajarganda 2,5 kg quruq modda bilan
boqiladi.
Óstirilayotgan otlarning boqish turiga qarab (og�ir yuk tashuvchi ustiga minib
mashq qildirilganda), har 100 kg tirik vazni hisobiga sarflanadigan normadagi
quruq modda miqdori taxminan 10% kamaytirilishi yaki kópaytirilishi mumkin,
Yosh otlarning ratsionlari undagi mikroelementlar (ayniqsa rux, kobalt)
hamda vitaminlar miqdori bilan nazorat qilib turiladi. Yosh ishchi otlar uchun
oziqlantirish normalari va ular uchun tavsiya etiladigan ratsionlar jadvalda
keltirilgan.
Ishchi otlarning tóyimli moddalarga bólgan ehtiyoji ularning tirik vazni ,
bajarilayotgan ishlarning jadalligiga bo
g�liq bóladi. Transport vosita- sida
bajariladigan Daladagi ishlar asosiy ish turlaridir. yilqichilik ilmiy tekshirish
instituti tavsiya etgan ot bajaradigan ishlar xarakteristikasi keltirilgan. Qancha yuk
tashilishi ularning konstitutsiyasiga va yólning holatiga bo
g�liq bóladi.
O
g�ir yóllarda otlarning transport vositasida ishlatilishida ularning tóyimli
moddalarga bólgan ehtiyoji 10%, dalada ishlaganda esa 20% dan or- tadi. Bó
g�oz
va bolalagan biyalar uchun oziqlantirish normalari bolaning ósishi va sut hosil
bólishini kózlab oshiriladi. Bó
g�oz biyalarga, bó g�ozlikning 9 nchi oyidan boshlab
normalar 2-3 kg, emizadiganlariga esa 4-6 kg quruq moddaga oshiriladi. Tu
g�ishiga
yaqin qolgan biyalar o
g�ir ishlarda foydalanilmaydi.
[ 21 ]

Yosh ishchi otlarni oziqlantirish me’yori bir kunga bir bosh
Kórsatkichlar Jası
6-12 oylik 12-24 oylik 2-3 yoshli
200 250 300 350 300 350 400 450 300 350 400 450
Oziq birligi, kg 5,52 6,9 8,28 9,66 7,57 8,8 10,03 11,26 6,37 7,48 8,8 9,52
Quruq modda, kg 6,0 7,5 9,0 10,5 8,6 10,0 11,4 12,8 7,5 8,8 10,0 11,2
Almashinuvchi
energiya, MDj 57,8 72,2 86,7 101,1 79,2 92,1 105,1 117,8 66,7 78,3 92,1 99,6
Xom yog�, g 790 980 1180 1380 960 1120 1280 1430 830 970 1100 1220
Hazmlanuvchi protein,
g 550 690 830 970 670 800 910 1020 560 660 750 840
Xom kletchatka, g 960 1200 1440 1680 1460 1700 1940 2180 1350 1580 1800 2020
Osh tuzi, g 12 15 18 21 20 23 26 29 21 25 28 31
kaltsiy, g 42 52 63 73 47 55 63 70 38 44 50 56
fosfor, g 30 38 45 53 40 47 54 60 38 44 50 56
temir, mg 400 500 600 700 450 525 600 675 300 350 400 450
Mis, mg 54 68 81 94 73 85 97 109 64 75 85 95
rux, mg 192 240 288 336 215 250 285 320 165 194 220 246
kobalt, mg 4 5 6 6 4 5 6 6 4 5 6 6
yod, mg 4 5 6 6 4 5 6 6 4 5 6 6
karotin, mg 40 50 61 71 51 60 68 77 47 54 62 70
[ 22 ]

Vitamin D
3 XB 1,62 2,02 2,43 2,83 1,95 2,28 2,1 2,9 1,86 2,17 2,48 2,8
[ 23 ]

2.5. Otlarni sug0orish
Otlarni yaxshi oziqlantirishdan tashqari óz vaqtida su
g�orish zarur. Otlarda
kunlik ichiladigan suv eng avvalo yil mavsumiga, haroratga, havo namligiga
ozuqadagi suv miqdoriga, bajariladigan ishning hajmi va xarakteriga, otning
shaxsiy xususiyatiga bo
g�liq. Otlar qishda mashq qilmaganda 25 1, yozda 35 1 suv
iste'mol qilsa, mashq qilish kuchayganda 50 1 suv iste'mol qiladi.
Ichiladigan suv harorati 7-12 S bólishi kerak. Musobaqa davomida o
g�ir
mashqlar bajarilganda bir satil suvga 3-4 qoshiq osh tuzi solib,shórroq qilib
beriladi. Organizmda qon bosimini me'yor asosida saqlab turishga yordam
qiladi.Otlarga beriladigan suv 12°C dan oshiq bólsa xoishlik bilan ichilmaydi. Iliq
suvlar organizmni yetarlicha ta'minlanmasdan lanjlik, sustlik va ba'zan ichaklarda
qotish, qabziyatlik paydo bóladi. Avto payilkalari bólmagan denniklarda otlarni
har kuni 3-4 marta su
g�orish kerak. Otlarni soviq suvlarda su g�orish ayniqsa sinash
davrida, muobaqalarda chopishda va uchkurash uyinlarida uyindan qaydgach 1
soat ichida su
g�orish organizmga salbiy ta'sir qilish bilan birgalikda xar hil
kasalliklarni olib kelishga sabab bóladi. Shuningdek tez su
g�orish tuyoqlarda
revmatik (bot) kasalliklarni va sanchiqlar bólishiga sabab bóladi. Otxonalardagi
mavjud bólgan diniklardagi avto su
g�orgichlar otlar dam olmaguncha ishlab bir
me'yorda otlarni suv bilan ta'minlab turishi zarur.
[ 24 ]

2.6. Naslli ayg0irlarni oziqlantirish
Naslli ay
g�irlarning energiya, tóyimli modda va biologik faol moddalarga
bólgan talabi ularning tirik vazni, uru
g�lantirishda foydalanishning jadalligi va
zotiga bo
g�liq bóladi. Miniladigan, yór g�a, qiziqqon va jóshqin otlar uchun o g�ir yuk
tashuvchi zotli otlarga nisbatan 5-10% energiya kóp talab etiladi. Qochirisholdi va
qochirish davrda energiyaga bólgan talabni 25% ga oshirish lozim. Ushbu davrda 1
EOB ga kamida 120 g hazmlanuvchi protein, 6,2 g kalsiy, 4,3 g fosfor va 12 mg
karotin tó
g�ri kelish kerak. Bundan tashqar ozuqa me'yorlari asosida mineral
moddalar va vitaminlarga. bólgan talab nazorat qilinishi kerak.
Barcha zotdagi naslli ay
g�irlarning 100 kg tirik vazniga qochirish mavsumiga
tayyorgarlik kórish va qochirish mavsumida 20,9-25,1 MDj almashnuv energiya
(2-2,4 kg ozuqa birligi), qochirilmaydigan davrda esa 16,5-19,9 MDj (1,6-1,9
ozuqa birligi) tó
g�ri kelishi kerak.
Har bir naslli ay
g�ir bir kunda 3-4 marotoba individual ravishda tuzilgan
ratsion asosida oziqlantiriladi. Ularni qochirisholdi va qochirish davridagi
oziqlantirishga 3 hafta oldin ótkaziladi.
Naslli ay
g�irlar uchun eng yaxshi ozuqa bu boshoqli-dukkakli va boshoqli-
turli ótlardan tayyorlangan pichan hisoblanadi. Pichanning uchdan bir qismi
dukkakli ótlar pichaniga tó
g�ri kelishi maqsadga muvofiq. Bir kunda beriladigan
pichan miqdori 10-12 kg, yirik zotli otlar uchun 16 kg ni tashkil etish mumkin. Bir
marotaba beriladigan da
g�al ozuqalarning miqdori katta hajmda bólmasligi lozim.
Quruq modda tarkibidagi xom kletchatka miqdori 16% ni tashkil etish kerak, agar
bu kórsatkich yuqori bólsa, ratsion tarkibidagi energiyadan foydalanish darajasi
pasayadi. Shuning uchun, bu holatda ratsionning energetik qiymatini oshirish
lozim bóladi.
Bahor va yoz mavsumida kók ótlar ratsionning asosiy qismini tashkil etib,
bunda boshoqli va turli ótlar eng yaxshi ót hisoblanadi va ularni 60% namligigacha
sólitib beriladi, bir kunda bu miqdor 25- 30 kg ni tashkil etish kerak. Yozda nasili
otlar otxonalada saqlanib, kun bóyi hosildorligi yaxshi bólgan yoki yaxshilangan
[ 25 ]

yaylovlarda boqiladi, erkin harakat va quyosh insolyatsiyasi saqlashning shartli
sharoitlardan biri hisoblanadi.
Konsentrat ozuqalardan suli va arpa yaxshi iste'mol qilinadi, bundan tashqari
bug�doy, makkajóxori, javdarlardan foydalanish mumkin, ularni ezilgan holda
berish tavsiya etiladi. Donning bir qismini bu
g�doy kepagi bilan almashtirish
mumkin, bunda nafas yóllarini ifloslantirmasligi uchun kepak biroz namlanadi.
Uru
g� sifatini oshirish maqsadida bir kunda bir boshga 0,5-1,0 kg yanchilgan tariq
berish ham tavsiya etiladi. Bundan tashqari ratsionning energetik qiymatini bu
g�doy
kepagi, kungaboqar va zi
g�ir kunjarasi yoki shroti bilan oshirish mumkin.
Qish mavsumida bir kunda 0,5-1 kg óstirilgan suli yoki arpa doni (quruq don
hisobiga), 1-1,5 kg ót uni hamda qizil sabzi berish yaxshi natija beradi. Bundan
tashqari, shirali ozuqalardan lavlagi, senaj va kam holatlarda silos berish mumkin.
Naslli ay
g�irlardan jadal foydalanishda ratsionlarni hayvonot olamidan
olingan ozuqalar bilan boyitish katta ahamiyatga ega. Buning uchun bir boshga bir
kunda 60-80 g baliq uni yediriladi. Bir kunda 5-6 1 yo
g�sizlantirilgan sut berish
mumkin, bunda bir marta beriladigan miqdor kópi bilan 3 1 tashkil etish kerak.
Haftada 2-3 marotaba konsentrat ozuqalarga tovuq tuxumi póstlo
g�i bilan
aralashtirib berish mumkin. Konsentrat tarkibiga ozuqaviy achitqilar aralashtirib
ham foydalanish mumkin.
Ratsionda vitamin va premikslar yetishmovchiligi kuzatilsa, albatda
ozuqalarga mineral qóshimchalar, mikroelementlar tuzlari va vitamin preparatlari
qóshiladi. Bunda bir kunda xlorli kobalt (xloristiy kobalt) 10-20 mg, mis sulfati
(sernokisliy med) - 35-40 mg, marganes sulfati 100 mg, kaliy yodi esa 10 mg dan
oshmasligi kerak. Qóshimcha minerallar bilan oziqlantirlganda 1 oydan sóng 15-20
kun tanaffus qilish zarur.
Naslli ay
g�irlar ratsioni tarkibiga konsentrat ozuqalar ómiga quyidagi
tarkibidagi omuxta yemlardan foydalanish yaxshi natija beradi, % hisobida:
makkajóxori - 23, nóxat 19, arpa 11, bu
g�doy kepagi - 9, tariq 8, sun'iy sut - 8,
kungaboqar shroti 8, proteinli kók konsentrat - 4, mellasa - 4, fosfolipid-4,
monokalsiy fosfat -1, osh tuzi 1. Bunday 1 kg omuxta yem tarkibida 1,2 EOB, 12
[ 26 ]

MDj almashinuv energiya, 148 g hazmlanuvchi protein, 4,7 g kalsiy, 7,2 g fosfor,
50 mg karotin saqlanadi. Bundan tashqari zarur bólgan mikroelementlar va
vitaminlar bilan talabni qondiradi.
Naslli ayg�irlar uchun ozuqa me'yorlari 92-jadvalda keltirilgan. Yuqorida
ta'kitlangandek, otlarning hazm qilish organlari boshqa turdagi hayvonlarga
taqqoslanganda anatomo-morfologik va fiziologik xususiyalari bilan ajralib
turganligi uchun oziqlantirish tartibiga qat'iyan rioya qilish zarur. Turli ozuqalar
bilan oziqlantirish tartibi “Ishchi otlarni oziqlantirish” mavzusida keltirilgan.
Bunda kunlik pichan miqdorlari 5-6 marotaba va konsentratlar 3-4 marotaba
beriladi. Konsentratlarni yedirishdan oldin ot su
g�oriladi.
Naslli otlarning semizlik darajasi yil davomida zavod konditsiyasida bólishi
uchun kunlik motsion talab etiladi, buning uchun egar ostida yoki qóshilgan
aravada yengil ish bajartiriladi.
Naslli ay
g0irlar uchun tavsiya etiladigan ratsion strukturasi, %
Oziqlar Ozuqa turlari
Konsentratlar Pichan Shirali Kók
Qishda
Qochirish oldi va
qochirish davrida 50-60 30-40 5-10 -
Qochirilmaydigan
davrda 40-50 45 5-15 -
Yozda:
Qochirish oldi va
qochirish davrida 50-60 10-15 - 25-40
Qochirilmaydigan
davrda 40-50 - - 50-60
[ 27 ]

2.7. Nasldor baytallarni boqish
Nasldro baytallar uchun oziq norma ularning zoti (yó nalishi ), tirik vazni va
fiziologik holatiga qarab belgilanadi. Oziq normasi kórsatkichlarining nasldor
ayg�irlarinikidan farqi shundaki, baytallarda hayotiy zarur aminokislotalardan lizin
miqdori ham nazorat qilinadi.
Baytallarda bu
g�ozlik davri 11 oy davom etib, embrion 5-6 odan boshlab
jadal ósa boshlaydi. Odatda naslli baytallar ishlatilmaydi. Lekin bu
g�ozlikning
birinchi 5-6 oy davomida yengil ishlarda foydalanilsa, uni homilaga yamon tasiri
bólmaydi, aksincha bu
g�ozlik davri oson ótib tu g�ish jarayoni engil bóladi. Bu g�oz
baytallarda bu
g�ozlikning sóngi 4-5 oyida tóyimli moddalarga bólgan talabi 20-
25% ortadi. Bu davr ratsioni jadal ósayotgan embrionini rivojlanishini hamda
organizm biroz tóyimli moddalar zahirasiga ega bóishini ta’minlamoq kerak. Bu
zahira holidagi tóyimli moddalar tu
g�ganidan keyingi birinchi oylarda sut hosil
bólishiga sarf bóladi. Yengil ish barajiyotgan bu
g�oz baytallar oziq normasi ish
hajmiga qarab 25-30 % oshiriladi. Qısh davri ratsionida protein, mineral moddalar
va vitaminlar manbayi sifatida sifatli dukkakli va boshoqli ótlar pichanidan (100
kg tirik vazni uchun 1,5-2,5 kg) foydalaniladi. Ratsionda protein yetishmaganda 3-
4 kg gacha kók beda unidan berish mumkin. Ratsionning 1 kg quruq moddasiga 70
g hazmlanuvchi protein bólishi kerak. Bu
g�oz baytallarga qorayib ketgan va
zamburu
g� bosgan pichanni berib bólmaydi.
Bu
g�oz baytallar ratsionida A, D va E vitaminlari miqdoriga alohida e ’tibor
berish kerak.
Agar ratsionning 1 kg quruq moddasida 15 mg karotin bulsa xayvonning
vitamin A ga bulgan talabi qondiriladi. Karotin yetishmasa A vitamini esa usimlik
maxsulotlari tarkibida yetarlicha bor. V guruh vitaminlaridan V1, V2, V3, V,, V,
lar dukkakli va boshoqli usimliklar tarkibida yetarlicha bor. V, va Vs vitaminlari
esa usimlik mahsulotida kamroq uchraydi. Vi esa umuman bulmaydi. Bu
vitaminlarning asosiy manbai hayvonlar maxsulotlaridan olingan ozuqalardir.
Yuqorida qayd qilingan kontsentrat ozuqalarning turlari ishchi otlar va
nasldor ay
g�irlar singari bu g�oz baytallar uchun ham yaxshi yem xisoblanadi. Bu g�oz
[ 28 ]

baytallarga oz miqdorda sabzi yeki lavlagi (4-5 kg) va 5-6 kg atrofida yaxshi sifatli
silos yeki senaj berish ozuqa hazm bulish jarayoniga ijobiy ta'sir qiladi hamda
ratsionning biologik tulaqimmatliligini oshiradi.
Agar 500 kg tirik vazndagi bug�oz baytallarni qisirlik, 9 oydan oshgan
bugozlik va bola emizish davrida mos ravishda boshoqli utlar pichanidan 8-9-10
kg, suli donidan 2-3-3 kg, makkajuxori donidan 0-1-2 kg, arpa donidan 1 kg dan,
kungaboqar shrotidan 0,5-0-1 kg, bu
g�doy kepagidan 1 kg dan, osh tuzidan 27-33-
40 g, maxsus premiksdan 100-200- 400 g. dan berilganda, A.P.Kalashnikovning
(1985) fikricha, bu xil baytallarni kunlik barcha tuyimli moddalarga bulgan
talabini tulik qondiradi.
Bahor va yoz oylari bógoz baytallarga har boshga bir kunda 40-45 kg gacha
kuk ut va 2-3 kg kontsentrat ozuqa berilsa kifoya qiladi. Erta bahor va kech
kuzlarda bugoz baytallarni qirov kótarilgandan sung
yaylovga chiqarish kerak. Ildizmevalardan bu
g�oz baytallar uchun qizil va
sariq sabzilar eng yaxshi ozuqa hisoblanadi. Silosni esa bu
g�ozligining sunggi
davrida berilmagani ma'qul. Bugozligining sunggi 3 oyida otlarni 4-5 marta
ozuqlantirish kerak. Birdaniga kup mikdorda ozuqa berish me'dani ortiqcha tulib
ketishiga va oqibatda bachadondagi embrionni siqilishiga sabab buladi. Bu
g�oz
baytallar yirik yalaydigan osh tuzi va otxona haroratiga teng bulgan toza ichimlik
suvi bilan ta'minlanishi kerak. Otlar uchun ham ba'zan avtomat suvxuraklar
qóllaniladi. Tu
g�ishga 10-12 kun qolgandan boshlab ratsionda beda pichanini
chiqarib tashlash va bir kunda 4-6 kg atrofida boshoqli utlar yeki tabiiy utlar
pichani berish kifoya qiladi. Bu davrda kontsentrat ozuqalar yerma yeki ezilgan
holda, kepak esa kuyuk butka holida beriladi. Tu
g�ishga 2-3 kun qolganda kunlik
ozuq normalarini 30-35% ga qisqartiriladi.
Bu
g�oz baytallarni boqishda kun tartibiga qat'iy rioya qilinishi kerak. Odatda
ertalab soat 6-00 da, kunduz kuni 11-00 da, kechqurun 18-00 da va kechasi soat
22-23 larda ozuqlantiriladi. Sungti ozuqlantirishda (soat 22-23-00 larda) albatta
pichan berish kerak.
[ 29 ]

Bugoz baytallar ratsionida yetishmagan mikroelementlar va vitaminlar turli
xil mikroelement tuzlari, vitamin preparatlari yeki maxsus premikslar evaziga
tóldiriladi. Bug�oz baytallarga 1 kunda 150-200 g gacha premikslar berish mumkin.
Nasldor baytallar oziq normasi, 1 kunda 1 bosh uchun
Kórsatkichlar Salt miniladigan va yórtoqi zot baytallar
Qisir 9-oydan oshiq
bu
g0ozlikda Emizadigan
Tirik vazni, kg
400 500 400 500 400 500
Quruq modda, kg 8,8 11 10 12,5 12 15
Oziq birligi 5,72 7,15 7 8,75 9,6 12
Almasinuvchi
energiya, mJ 59,8 75,7 73,2 91,5 100,4 125,5
Xom protein, kg 0,88 1,1 1 1,25 1,5 1,875
Hazmlanuvchi
protein, kg 0,62 0,77 0,7 0,87 1,044 1,305
Lizin g 35 44 45 56 60 75
Xom kletchatka,
kg 1,76 2,2 2 2,5 2,16 2,7
Osh tuzi, g 20 25,3 24 30 29 36
Kalciy, g 35 44 45 56 60 75
Fosfor, g 26 33 35 44 42 52
Magniy, g 11,4 14,3 13 16 15,6 19,5
Temir, mg 704 880 800 1000 960 1200
Mis, mg 70 88 85 106 108 135
Rux, mg 220 275 300 375 360 450
Kobalt, mg 2,6 3,3 4,0 5 4,8 6
Marganec, mg 264 330 300 375 480 600
Yod, mg 2,6 3,3 4 5 4,8 6
Karotin, mg 114 143 150 187 180 225
A vitamin, ming
TB 55,6 57,2 60 74,8 72 99
D vitamin ming
TB 5,1 6,4 4 5 6 7,5
[ 30 ]

Xulosa
Xulosa qilib aytganda otlarning energiyasi tóyimli va biologic aktiv
moddalarga talabi ularning Yoshi, jinsi, tirik vazni va bajaradigan ish yoki
mahsuldorligiga qarab miqdori ózgarib turadi. otlarning oziq me’yoridagi
kórsatkichlar miqdori, qimiz ishlab chiqarish va gósht uchun boqilyotgan otlar
uchun 15 kórsatkich bóyicha belgilansa, boshqa turdagi otlar uchun bólsa 29-30
kórsatkich bilan belgilanadi, otlarning energiyaga bólgan talabi bajariyotgan
ishning og�irligiga qarab ortib boradi. Ratsionning 1 kg quruq moddasi ishsiz
vaqtida 6,3 mDj bólishi kerak. Yengil, órta va o
g�ir ish bajarganda bu kórsatkichlar
ortib boradi. Yengil ishlarda – 7,3 MDj, órtacha ishlarda – 8,4 MDj, o
g�ir ishlarda
9,45 MDj teng bólishi kerak.
Ishchi otlar ratsionining asosiy tarkibiy bólimi qish mavsumida pichan
hisoblanadi. Pichan orqali ular protein, kletchatka mineral moddalar va
vitaminlarga bólgan talabi kóp bólimin tashkil qiladi. Agar ish bajargan otlarning
100 kg tirik vazni uchun 1 kg órtacha o
g�irlikdagi ish bajarganda 1,5-2 kg va yengil
ish bajarganda bólsa 2-2,5 kg pichan berish mumkin. Otlar uchun yaxshi pichan
shól va dashtlarda ósadigan pichanlar bóladi. Ekilgan ótlar pichanidan bólsa
boshoqlilar va dukkaklilar pichanlarini yaxshi qabul qiladi.
Otlarni me’yorda oziqlantirilyotganligini ularning tetikligidan semizlik
darajasidan va ishchanlik qobilyatidan va tashqi kórinishidan bilish mumkin. Hazm
qilish jarayoni me’yor bóyicha ekanligini bólsa ular ajiratgan tezak
konsistentsiyasidan bilish mumkin. Agar ajiratgan tezakdan don chiqsa, góng
quruq bólsa yoki miqdoridan suyuq bólsa, shilimshiq moddalar tezakda ajiratilsa
bu holatlar hazm qilish jarayonining izdan chiqqanligiga dalolat beradi. Ratsionga
yengil hazm bóladigan oziqlardan qóshib berish va oziqlarni yedirishga tó
g�ri
tayyorlash va bu holatning oldini olish mumkin.
[ 31 ]

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Leonard Drust, Margit Vittman “Qishloq xójalik hayvonlarini oziqlantirish”
Urgench-2010 y
2. B.M.Tojiboyev, I.E.Hoshimov “Qishloq xójalik chorva mollarini
oziqlantirish” Toshkent-2017 y
3. B. Yaxyayev, K. Xaydarov “Hayvonlarni oziqlantirish” fanidan amaliy va
laboratoriya mashg�ulotlari Toshkent-2019 y
4. A.P Kalashnikov, N.I.Kleymenov, V.N.Vakanov Chorva mollarini
oziqlantirish” TOshkent – “MEXNAT” – 1998 y
5. R.X.Xamraqulov “Qishloq xójalik hayvonlarini oziqlantirish” Toshkent-2011
y
6. D. Xolmirzayev “Yilqichilik” darslik Samarqand 2021 y
[ 32 ]

Sotib olish