• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 558.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Ishlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining asosiy ko’rsatkichi sifatida

4salohiyatini kengaytiradi. Shu bois kurs ishida ushbu masalaning ilmiy va amaliy jihatlari chuqur tahlil qilinadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ishlab chiqarish samaradorligi masalasi iqtisodiyot fani rivojlanishining barcha bosqichlarida olimlarning e’tibor markazida bo‘lgan. Klassik iqtisodchilar A. Smit va D. Rikardo ishlab chiqarish samaradorligini mehnat taqsimoti va qo‘shimcha qiymat nazariyalari orqali asoslab bergan. K. Marks esa ishlab chiqarish samaradorligini ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari va mehnat unumdorligi bilan bog‘liq holda izohlab, kapitalistik ishlab chiqarishning ichki qarama- qarshiliklarini ko‘rsatib bergan. XX asr iqtisodchilari orasida J. Keyns ishlab chiqarish samaradorligini davlatning iqtisodiy siyosati bilan bog‘lab, investitsiyalar va talabni rag‘batlantirish orqali uni oshirish zarurligini ta’kidlagan. Zamonaviy iqtisodchilar – M. Porter, P. Druker, R. Kiyosaki va boshqa tadqiqotchilar esa ishlab chiqarish samaradorligiga innovatsiyalarni joriy etish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va raqobat ustunliklarini shakllantirish asosiy omil bo‘lib xizmat qilishini ta’kidlaydilar. O‘zbekistonda ham bu mavzu doimiy ravishda ilmiy tadqiqot obyekti bo‘lib kelmoqda. Iqtisodchi olimlar A. Vahobov, U. Islomov, Sh. G‘ulomov, Q. Abdurahmonov va boshqalarning ilmiy ishlari ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda milliy iqtisodiyot xususiyatlarini hisobga olish, resurslardan oqilona foydalanish, texnologiyalarni yangilash va inson kapitaliga e’tibor qaratish zarurligini asoslab bergan. Shu bilan birga, zamonaviy ilmiy maqolalar va amaliy tadqiqotlar korxonalar samaradorligini oshirishning yangi usullari, jumladan, raqamlashtirish, “yashil iqtisodiyot” elementlarini joriy etish va xalqaro tajribalarni qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rsatmoqda. Demak, mavzu o‘rganilgan bo‘lsa-da, uni chuqurlashtirish, yangi sharoitlarda qayta tahlil qilish dolzarbdir. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ishlab chiqarish samaradorligini o‘rganishning nazariy ahamiyati, avvalo, iqtisodiyot fanida ushbu tushunchaning mazmuni, mohiyati va o‘lchash usullarini yanada 13Aholining daromadlari va turmush darajasi iste’molchilarning xarid qobiliyatini belgilaydi. Agar aholining daromadlari yuqori bo‘lsa, mahsulotga talab ham ortadi va korxona samaradorligi oshadi. 2.5. Xalqaro omillar Global iqtisodiy inqirozlar, valyuta kursidagi o‘zgarishlar, eksport-import siyosati korxonalar samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, pandemiya davrida ko‘plab korxonalar samaradorligi keskin pasaydi. 3. Aralash (integral) omillar Ba’zi omillar ichki va tashqi ta’sirlarning uyg‘unlashuvi natijasida yuzaga keladi. Investitsiyalar – bir tomondan korxonaning ichki ehtiyojlariga, ikkinchi tomondan davlat siyosati va tashqi moliyaviy bozor sharoitlariga bog‘liq. Ilmiy-texnik taraqqiyot – tashqi muhitda yaratiladi, ammo korxonada qo‘llanilishi samaradorlikni oshiradi. Kadrlar tayyorlash – ta’lim tizimi tashqi omil bo‘lsa, kadrlarning samarali ishlashi ichki omil hisoblanadi. O‘zbekiston sharoitida samaradorlik omillari Mamlakatimizda ishlab chiqarish samaradorligini belgilovchi omillar orasida quyidagilar alohida ahamiyatga ega: Energiya tejamkor texnologiyalardan foydalanish; Mahalliy xomashyolardan oqilona foydalanish; Eksport salohiyatini oshirish; Raqamli texnologiyalarni keng joriy etish; Innovatsion tadqiqotlarga sarmoya kiritish. Masalan, 2023-yilda O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarish hajmi 5,2 % ga o‘sgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkichning asosiy omili zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi va ichki bozor talabining ortishi bilan izohlanadi. samaradorlikni belgilovchi omillar ko‘p qirrali bo‘lib, ular ichki, tashqi va aralash omillarga ajratiladi. Ichki omillar korxonaning o‘z imkoniyatlariga bog‘liq bo‘lsa, tashqi 10iqtisodiy resurslar cheklangan, inson ehtiyojlari esa cheksizdir. Shu sababli mavjud resurslardan oqilona foydalanish orqali maksimal natijaga erishish samaradorlik masalasining mohiyatini tashkil etadi. Samaradorlikni oshirish esa tasodifiy jarayon emas, balki uni belgilovchi turli omillar majmuasiga bog‘liqdir. Samaradorlikni belgilovchi omillarni chuqur o‘rganish, ularni to‘g‘ri tasniflash va amaliyotda qo‘llash korxonalarning raqobatbardoshligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Zero, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali nafaqat korxona foydasi, balki butun iqtisodiyotning barqaror o‘sishi ta’minlanadi. Omillar tushunchasi va ularning mohiyati "Iqtisodiy omil" tushunchasi iqtisodiy nazariyada muayyan natijaga erishishga ta’sir qiluvchi sabab, shart-sharoit yoki resurs sifatida talqin qilinadi. Ishlab chiqarish samaradorligi omillari deganda esa, mahsulot hajmi, sifati, tannarxi, foyda miqdori, mehnat unumdorligi kabi ko‘rsatkichlarga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiluvchi barcha sabab va sharoitlar tushuniladi. Masalan, bir korxonada yangi avtomatlashtirilgan uskunalar joriy etilishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi, mahsulot sifatini oshiradi va shu orqali umumiy samaradorlikni oshiradi. Yoki bozor sharoitida raqobat kuchayishi korxonani innovatsiyalar kiritishga majbur qiladi – bu ham samaradorlikka tashqi omil sifatida ta’sir etadi. Samaradorlik omillarining asosiy tasnifi Samaradorlikni belgilovchi omillar turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Umumiy holda ular quyidagi uch yirik guruhga ajratiladi: Ichki omillar – korxonaning o‘z imkoniyatlari va resurslariga bog‘liq bo‘lgan omillar. Tashqi omillar – korxona faoliyatidan tashqarida bo‘lib, uning samaradorligiga bilvosita ta’sir etuvchi omillar. 34Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 33 Xulosa Men ushbu kurs ishida “Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona faoliyatining asosiy ko‘rsatkichi sifatida” mavzusini o‘rgandim va tahlil qildim. Tadqiqot davomida ishlab chiqarish samaradorligi korxona faoliyatini baholashda eng muhim omil ekanligini chuqur angladim. Chunki korxonaning iqtisodiy natijalari, foyda olish darajasi, raqobatbardoshligi va bozor sharoitida barqaror faoliyat yuritishi bevosita ishlab chiqarish samaradorligiga bog‘liqdir. Men o‘rgangan nazariy manbalar va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, samaradorlik faqatgina ishlab chiqarish hajmi bilan emas, balki resurslardan oqilona foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, boshqaruv sifatini yaxshilash va innovatsion yondashuvlarni qo‘llash bilan ham belgilanadi. Shu jihatdan ishlab chiqarish samaradorligi korxona faoliyatining integral ko‘rsatkichi sifatida nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ham ega. O‘zbekiston sanoat korxonalari misolida olib borgan tahlillarimdan xulosa qildimki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun quyidagi yo‘nalishlar muhim ahamiyatga ega: ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, energiya tejamkor texnologiyalarni qo‘llash, mehnat unumdorligini oshirish, korxona boshqaruv tizimini takomillashtirish va innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish. Ayniqsa, raqobat kuchaygan bugungi sharoitda samaradorlikni oshirish nafaqat korxona darajasida, balki milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishida ham asosiy omillardan biri hisoblanadi. Men uchun ushbu mavzuni o‘rganish katta tajriba bo‘ldi. Ish davomida ishlab chiqarish samaradorligi nazariyasi, uning amaliy jihatlari, zamonaviy korxonalar faoliyatidagi muammolar va ularni hal etish yo‘llari haqida keng qamrovli bilimlarga ega bo‘ldim. Kelgusida bu bilim va tajribalarni nafaqat ilmiy izlanishlarda, balki amaliy faoliyatimda ham qo‘llashga harakat qilaman. 18Eksport ulushi; Innovatsion texnologiyalarni joriy etish; Energiya tejamkorlik darajasi. Masalan, 2022-yilda O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarish hajmi 5 % ga o‘sdi, bu esa samaradorlikning oshayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, davlat tomonidan kichik va o‘rta biznes subyektlariga soliq imtiyozlari berilishi ularning samaradorligini oshirishga turtki bo‘ldi. Samaradorlikni o‘lchash ko‘rsatkichlari va usullari ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilishda, resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlashda va korxonalarning kelgusidagi rivojlanish strategiyasini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Birgina foyda yoki rentabellik ko‘rsatkichi asosida samaradorlikni baholab bo‘lmaydi. Shu sababli iqtisodiy, ijtimoiy, texnik va ekologik ko‘rsatkichlarni birgalikda o‘rganish zarur. Xalqaro tajriba ham shuni ko‘rsatadiki, samaradorlikni to‘g‘ri o‘lchash orqali korxonalar raqobatbardoshligini oshirish, yangi bozorlarni egallash va barqaror rivojlanishni ta’minlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘zbekiston uchun ham samaradorlikni o‘lchashning mukammal tizimini shakllantirish — milliy iqtisodiyotning modernizatsiyasi va jahon bozorida raqobatdosh mahsulotlar yaratishning eng muhim shartidir. 14omillar uning faoliyat yuritish muhitini belgilaydi. Aralash omillar esa har ikki omilning uyg‘unlashuvi natijasida yuzaga keladi.O‘zbekiston sharoitida bu omillardan oqilona foydalanish iqtisodiy o‘sishning eng muhim garovidir. Demak, samaradorlikni belgilovchi omillarni chuqur o‘rganish nafaqat korxonalar, balki butun m 1.3. Samaradorlikni o‘lchash ko‘rsatkichlari va usullari Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish haqida gapirganda, avvalo uning darajasini aniq o‘lchash zarur bo‘ladi. Chunki o‘lchashsiz boshqarish bo‘lmaydi. Qanday ko‘rsatkichlar asosida samaradorlikni baholash mumkin? Qaysi usullar orqali korxonaning hozirgi holatini aniqlash va kelgusidagi rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash mumkin? Bu savollar iqtisodiyot nazariyasida ham, amaliyotda ham dolzarb masalalardan hisoblanadi. Samaradorlikni o‘lchashning asosiy maqsadi – korxona resurslardan qay darajada oqilona foydalanayotganini, ishlab chiqarish jarayonining qanchalik tejamkor va samarali tashkil etilganini aniqlashdir. O‘lchov ko‘rsatkichlari va usullari ishlab chiqarishni tahlil qilish, strategik rejalashtirish hamda iqtisodiy qarorlar qabul qilishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Samaradorlikni o‘lchash zaruriyati Har bir korxona o‘z faoliyatini samaradorlik darajasiga qarab baholaydi. Agar samaradorlik past bo‘lsa, korxona bozorda raqobatbardosh bo‘la olmaydi, zarar ko‘radi yoki hatto bozorni tark etishga majbur bo‘ladi. Masalan: Agar mehnat unumdorligi o‘smayotgan bo‘lsa, tannarx ortib ketadi. Agar mahsulot sifati nazorat qilinmasa, raqobatchilar oldida yutqaziladi. Agar foyda ko‘rsatkichlari pasaysa, investitsiyalar kamayadi. Demak, samaradorlikni o‘lchash orqali: Korxonaning moliyaviy natijalarini aniqlash; Resurslardan foydalanish samaradorligini baholash; Strategik rejalashtirish uchun ma’lumotlar olish; 27 3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 8XIX asrda K. Marks ishlab chiqarish samaradorligining mohiyatini ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar bilan bog‘lab ko‘rsatdi. Uning nazariyasiga ko‘ra, samaradorlik mehnat unumdorligining oshishi va ortiqcha qiymatning ko‘payishi orqali ifodalanadi. Marks nazariyasi kapitalistik ishlab chiqarishda samaradorlikning ikki tomonlama – bir tomondan, iqtisodiy natija, ikkinchi tomondan esa, ijtimoiy ziddiyatlar manbai sifatida namoyon bo‘lishini ko‘rsatib berdi. Shu tariqa samaradorlik nafaqat iqtisodiy jarayon, balki ijtimoiy jarayon sifatida ham ko‘rib chiqila boshlandi. XX asrga kelib, J. Keyns iqtisodiy nazariyalarida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish davlatning faol iqtisodiy siyosati bilan bog‘landi. Unga ko‘ra, investitsiyalarni rag‘batlantirish, ishchi kuchi bandligini ta’minlash va iste’mol talabini kengaytirish orqali ishlab chiqarish hajmi oshiriladi va samaradorlik yuqori darajaga ko‘tariladi. Shu davrdan boshlab samaradorlikni oshirish masalasi nafaqat mikroiqtisodiy, balki makroiqtisodiy darajada ham muhim ilmiy yo‘nalish sifatida shakllandi. Zamonaviy davrda esa ishlab chiqarish samaradorligi tushunchasi yanada kengayib, faqat moddiy ishlab chiqarish natijalari bilan cheklanib qolmayapti. Hozirgi sharoitda samaradorlikni aniqlashda quyidagi jihatlar alohida o‘rin tutadi: birinchidan, korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bozor talabiga mosligi va sifat ko‘rsatkichlari; ikkinchidan, ishlab chiqarishda qo‘llanilayotgan texnologiyalarning zamonaviyligi va ekologik xavfsizligi; uchinchidan, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish hamda xodimlarning malakasi; to‘rtinchidan esa, korxona boshqaruv tizimining samaradorlikka ta’siri. Samaradorlik mohiyatini yanada chuqurroq anglash uchun uni ikki asosiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqish mumkin: iqtisodiy va ijtimoiy. Iqtisodiy nuqtai nazardan samaradorlik – bu olingan foyda yoki mahsulot hajmining unga sarflangan resurslarga nisbati. Masalan, bir korxona bir yil davomida 100 million so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa va buning uchun 70 million 30Bundan tashqari, innovatsion texnologiyalar ishlab chiqarish jarayonida inson omilini kamaytirib, xatoliklar ehtimolini pasaytiradi. Masalan, robototexnika yoki sun’iy intellekt yordamida bajariladigan jarayonlar aniq va yuqori tezlikda ishlaydi. Bu esa ishlab chiqarish unumdorligini keskin oshiradi. Boshqaruv usullariga to‘xtaladigan bo‘lsak, bugungi kunda korxona faoliyatini samarali tashkil etishda Lean manufacturing, Kaizen, Agile kabi konsepsiyalar keng qo‘llanilmoqda. Ularning barchasi ortiqcha vaqt, mablag‘ va resurs sarfini kamaytirish, jarayonlarni optimallashtirish va xodimlarning faolligini oshirishga qaratilgan. Masalan, “Lean manufacturing” tizimi orqali ishlab chiqarishda ortiqcha operatsiyalar bartaraf qilinadi, jarayonlarning soddaligi va tezligi oshiriladi. “Kaizen” yondashuvi esa xodimlarni doimiy ravishda yangilik kiritishga, kichik o‘zgarishlar orqali katta natijalarga erishishga yo‘naltiradi. “Agile” usuli esa korxonaga tezkorlik, moslashuvchanlik va bozor talablariga javob bera olish qobiliyatini beradi. Innovatsion texnologiyalar va zamonaviy boshqaruv usullarining uyg‘unligi nafaqat korxona samaradorligini, balki butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ham oshiradi. Chunki ular yangi ish o‘rinlari yaratadi, eksport salohiyatini kuchaytiradi va ichki bozorni sifatli mahsulot bilan ta’minlaydi. 2.3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar Korxonalarda samaradorlikni oshirish masalasi nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham eng dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Hozirgi global raqobat sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish korxonaga nafaqat ichki bozorni egallash, balki xalqaro maydonda ham barqaror o‘rin topish imkoniyatini beradi. Shu bois, ushbu bo‘limda samaradorlikni oshirish bo‘yicha aniq taklif va tavsiyalar keltirib o‘tamiz. 5chuqurroq tahlil qilish imkonini berishidadir. Samaradorlik – iqtisodiy kategoriya sifatida nafaqat korxona darajasida, balki butun milliy iqtisodiyot miqyosida muhim ahamiyatga ega. Shu sababli kurs ishida ishlab chiqarish samaradorligiga oid nazariy qarashlar tizimlashtiriladi, ularning ijobiy va salbiy jihatlari taqqoslab ko‘riladi. Nazariy jihatdan bu mavzu bo‘yicha ilg‘or xorijiy va milliy olimlarning qarashlarini qiyoslab o‘rganish, samaradorlikni oshirishning yangi yondashuvlarini ilmiy asoslab berishga xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga doir ilgari surilgan taklif va tavsiyalarni bevosita korxona faoliyatida qo‘llash mumkin. Masalan, ishlab chiqarishda innovatsion texnologiyalarni joriy etish, resurslardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish va mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan tavsiyalar korxonaga yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishishda yordam beradi. Bundan tashqari, boshqaruv tizimini takomillashtirish, xodimlar malakasini oshirish, yangi menejment usullarini qo‘llash orqali ham samaradorlikni oshirish mumkin. Shuningdek, kurs ishining amaliy natijalari davlatning iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishda, xususan, korxonalar faoliyatini qo‘llab- quvvatlash, modernizatsiya qilish va raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan strategik dasturlarni shakllantirishda ham qo‘llanilishi mumkin. Demak, kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy bilimlarni boyitadi, balki amaliyotda ham aniq natijalar beradigan ilmiy asoslangan tavsiyalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalar va ularning samaradorlik darajasini ta’minlash jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti – korxonalar faoliyatida ishlab chiqarish samaradorligini belgilovchi omillar, ko‘rsatkichlar va uni oshirish usullari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi – ishlab chiqarish samaradorligining nazariy asoslarini tahlil qilish, uning ko‘rsatkichlari va usullarini o‘rganish 21So‘nggi yillarda energiya resurslari narxining oshishi va xomashyo importiga bog‘liqlik ayrim korxonalar tannarxini yuqori qilib qo‘ydi. Shu sababli korxonalarning rentabellik darajasi bir xil emas: ba’zilarida 25– 30 % gacha yetgan bo‘lsa, boshqalarda 5–7 % darajasida qolmoqda. Rentabellik darajasi yuqori bo‘lgan korxonalar asosan eksportga yo‘naltirilgan va innovatsion texnologiyalarni faol joriy etayotgan subyektlardir. Innovatsion faoliyat darajasi Bugungi kunda samaradorlikning hozirgi holatini baholashda innovatsion faoliyat alohida o‘rin tutadi. Chunki zamonaviy texnologiyalarni joriy etmasdan samaradorlikni yuqori darajaga ko‘tarish qiyin. Ko‘plab yirik korxonalarda yangi ishlab chiqarish liniyalari, raqamlashtirilgan boshqaruv tizimlari joriy qilinmoqda. Lekin kichik va o‘rta korxonalarda innovatsion texnologiyalarga mablag‘ yetarli darajada ajratilmaydi. Ilmiy-tadqiqot ishlari va ishlab chiqarish o‘rtasida hamkorlik sust. Shu sababli, innovatsion faoliyatni kengaytirish O‘zbekiston korxonalari uchun eng muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Energiya samaradorligi va ekologik muammolar Samaradorlikning hozirgi holatini baholashda yana bir dolzarb masala — bu energiya samaradorligidir. O‘zbekiston korxonalarining ko‘pida energiya sarfi yuqori. Masalan, ayrim korxonalarda mahsulot tannarxining 25–30 % energiya resurslariga to‘g‘ri keladi. Bu esa nafaqat samaradorlikni pasaytiradi, balki ekologik muammolarni ham keltirib chiqaradi. So‘nggi yillarda energiya tejamkor texnologiyalar joriy qilinmoqda, quyosh va shamol energiyasi asosidagi ishlab chiqarish loyihalari yo‘lga qo‘yilmoqda. Eksport faoliyati va raqobatbardoshlik 32Yettinchidan, samaradorlikni oshirishda sifat menejmenti tizimlari muhim ahamiyat kasb etadi. ISO standartlarini joriy etish, mahsulot sifati ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish korxonaning nafaqat ichki bozor, balki tashqi bozordagi raqobatbardoshligini ham kuchaytiradi. Sakkizinchidan, moliya va investitsiyalarni oqilona jalb qilish korxona samaradorligi uchun asosiy shartlardan biridir. Investitsiyalarni samarali taqsimlash, texnik modernizatsiyaga yo‘naltirish ishlab chiqarish hajmini oshiradi va ishlab chiqarish jarayonini zamonaviy talablarga moslashtiradi. To‘qqizinchidan, samaradorlikni oshirish uchun logistika va ta’minot tizimlarini optimallashtirish zarur. Xomashyo yetkazib berish va tayyor mahsulotlarni iste’molchiga yetkazish jarayonlarida vaqtni qisqartirish, transport xarajatlarini kamaytirish orqali umumiy samaradorlik oshadi. O‘ninchidan, korxona faoliyatida samaradorlikni oshirish uchun davlat tomonidan yaratilayotgan imtiyozlar va qo‘llab-quvvatlash dasturlaridan samarali foydalanish zarur. Soliq imtiyozlari, subsidiyalar va eksportni rag‘batlantirish dasturlari korxonaga o‘z salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarishda yordam beradi. 26 20Eksport hajmi sezilarli ko‘payib, yangi bozorlar ochildi. Shu bilan birga, ayrim korxonalarda energiya samaradorligi pastligi va texnik quvvatlarning eskirganligi hali ham mavjud muammolardan biridir. Mehnat unumdorligi holati Ishlab chiqarish samaradorligini baholashda eng muhim ko‘rsatkichlardan biri bu — mehnat unumdorligidir. O‘zbekistonda mehnat unumdorligi oxirgi yillarda o‘sayotgan bo‘lsa-da, rivojlangan davlatlar darajasidan ancha past. Rivojlangan davlatlarda bir ishchining bir yillik mahsulot ishlab chiqarishi O‘zbekiston ko‘rsatkichidan bir necha baravar yuqori. Bu farqning asosiy sababi — texnologiyalarning eskirganligi, avtomatlashtirish darajasining yetarli emasligi va innovatsion ishlab chiqarish usullaridan kam foydalanilayotganidir. Shu bilan birga, ayrim yirik sanoat korxonalarida robotlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari joriy qilinmoqda. Masalan, avtomobilsozlik va to‘qimachilik sohasida mehnat unumdorligi so‘nggi 3 yilda 15–20 % ga oshdi. Fond qaytimi va ishlab chiqarish quvvatlari Korxonalar samaradorligining yana bir muhim ko‘rsatkichi — fond qaytimi, ya’ni asosiy fondlardan foydalanish samaradorligidir. Ba’zi korxonalarda ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish 60–70 % atrofida bo‘lib qolmoqda. Bu esa ishlab chiqarish hajmining pasayishiga va tannarxning oshishiga olib keladi. Zamonaviy texnologiyalarni joriy etgan korxonalarda esa fond qaytimi yuqorilab, har bir so‘mlik investitsiyadan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarilmoqda. Mahsulot tannarxi va rentabellik Samaradorlikning asosiy belgisi — mahsulot tannarxining kamayishi va korxona rentabelligining oshishidir. 7I BOB. Ishlab chiqarish samaradorligining nazariy asoslari 1.1. Ishlab chiqarish samaradorligining mazmuni va mohiyati Ishlab chiqarish samaradorligi iqtisodiyot fanida eng ko‘p qo‘llaniladigan, shu bilan birga, eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi. Chunki korxonaning ishlab chiqarish faoliyati qanday darajada yo‘lga qo‘yilganligi, mavjud resurslardan qay darajada unumli foydalanilayotganligi va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bozor talablariga mosligi, eng avvalo, samaradorlik darajasi orqali o‘lchanadi. Samaradorlik deganda, odatda, qo‘yilgan maqsadga erishish jarayonida erishilgan natija bilan sarflangan resurslar o‘rtasidagi nisbat tushuniladi. Bu iqtisodiy kategoriya nafaqat korxona miqyosida, balki butun milliy iqtisodiyot darajasida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Samaradorlik tushunchasi tarixan uzoq davrlardan beri iqtisodiy tafakkurning markazida bo‘lib kelgan. Qadimiy davr mutafakkirlari ham mehnat unumdorligini oshirish va ortiqcha mehnat mahsulini jamiyat manfaatlari uchun yo‘naltirish masalalariga alohida e’tibor bergan. Keyinchalik klassik iqtisodiy maktab vakillari – A. Smit va D. Rikardo samaradorlikni mehnat taqsimoti, bozor qonunlari va kapitalning harakatchanligi bilan izohlashgan. A. Smitning “Xalqlar boyligi” asarida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda mehnat taqsimotining hal qiluvchi rol o‘ynashi alohida ta’kidlangan. Unga ko‘ra, ishlab chiqarish jarayonida ishchilarning ma’lum bosqichlarga bo‘linib ishlashi vaqt tejalishiga, mahsulot sifati va hajmining ortishiga olib keladi. 2Mavzu : I shlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining asosiy ko’rsatkichi sifatida. MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Ishlab chiqarish samaradorligining nazariy asoslari 1.1. Ishlab chiqarish samaradorligining mazmuni va mohiyati ………………….. 1.2. Samaradorlikni belgilovchi omillar va ularning tasnifi …………. …………... 1.3. Samaradorlikni o‘lchash ko‘rsatkichlari va usullari …………………………. II BOB. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo‘llari 2.1. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holati tahlili …. ….. 2.2. Samaradorlikni oshirishda innovatsion texnologiyalar va boshqaruv usullarining ahamiyati ……………………………………………………………. 2.3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ……... Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 24korxonalar faoliyatida texnologik modernizatsiyani jadallashtirish, innovatsion ishlab chiqarishlarni kengaytirish muhim vazifa ekanligini ko‘rsatadi. Korxonalarning samaradorligida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli yildan yilga ortib bormoqda. 2022 yilda ular sanoat mahsulotining qariyb 19 foizini ishlab chiqargan bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich 25 foizga yaqinlashdi. Bu shuni bildiradiki, kichik korxonalar asta-sekin yirik sanoat korxonalari bilan bir qatorda iqtisodiyotda muhim o‘rin egallab bormoqda. Ularning ulushi ortishi diversifikatsiya jarayonini tezlashtiradi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. Investitsiyalar hajmining ortishi ham samaradorlikka katta ta’sir ko‘rsatmoqda. So‘nggi yillarda sanoat zonalariga milliardlab so‘m investitsiyalar kiritildi, yangi ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushirildi. Bu esa minglab yangi ish o‘rinlarini yaratish, eksport hajmini kengaytirish imkonini berdi. Faqatgina 2023 yilning o‘zida sanoat zonalarida 9,6 trillion so‘mlik investitsiyalar o‘zlashtirildi va qariyb minglab yangi ish joylari tashkil etildi. Bu natijalar samaradorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatdi.Shu bilan birga, ayrim muammolar ham mavjud. Jumladan, korxonalarda energiya resurslaridan foydalanish samaradorligi past. Bu ishlab chiqarish tannarxini oshiradi va raqobatbardoshlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, ayrim hududlarda malakali kadrlar yetishmovchiligi sezilmoqda, bu esa ishlab chiqarish samaradorligining pastligiga olib keladi. Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqib aytish mumkinki, 2022–2025 yillar davomida mamlakat korxonalarida samaradorlik barqaror o‘sib bormoqda. Ammo bu jarayon hali ham ko‘proq o‘rta va past texnologiyali tarmoqlar hisobiga yuz bermoqda. Yuqori texnologiyali ishlab chiqarish ulushini oshirish, energiya tejamkor texnologiyalarni keng joriy qilish, resurslardan oqilona foydalanish kabi omillar samaradorlikni yanada oshirishga imkon beradi. 1-jadval. O‘zbekiston sanoat ishlab chiqarish hajmining o‘sishi (2022–2025 yillar) 22Korxonalarning samaradorligi ularning eksport salohiyati va raqobatbardoshligi bilan ham chambarchas bog‘liq. 2022-yilda O‘zbekiston sanoat mahsulotlari eksporti 19 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi. To‘qimachilik, avtomobilsozlik va kimyo sanoatida eksport hajmi sezilarli oshdi.Shu bilan birga, ayrim mahsulotlar sifati xalqaro talab darajasiga yetmaydi, bu esa raqobatbardoshlikni cheklaydi. Eksportni ko‘paytirish uchun korxonalarda sifat standartlarini joriy etish, xalqaro sertifikatlar olish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Kadrlar salohiyati Samaradorlikning hozirgi holatini tahlil qilganda kadrlar masalasiga ham alohida e’tibor qaratish zarur. Korxonalarda yuqori malakali mutaxassislar yetishmasligi muammosi mavjud. Kasbiy ta’lim tizimi ishlab chiqarish ehtiyojlarini to‘liq qondirmayapti. Shu sababli, korxonalar o‘z hisobidan xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslarini tashkil etmoqda. Malakali kadrlar mavjud bo‘lsa, innovatsion texnologiyalar samaradorlikka tezroq ta’sir ko‘rsatadi. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holati turli xil omillar bilan belgilanmoqda. Ba’zi korxonalarda samaradorlik yuqori bo‘lib, eksport salohiyati kengaymoqda, zamonaviy texnologiyalar joriy etilmoqda va rentabellik yuqorilamoqda. Biroq ko‘plab korxonalarda ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘liq foydalanilmasligi, mehnat unumdorligining pastligi, energiya samaradorligi yetarli darajada bo‘lmasligi va malakali kadrlar yetishmasligi kabi muammolar mavjud.Demak, hozirgi davrda korxonalarda samaradorlikni oshirish uchun texnologik modernizatsiya, kadrlar tayyorlash, energiya tejamkor usullarni joriy etish, eksport faoliyatini kengaytirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish eng muhim vazifalar bo‘lib qolmoqda. 11Aralash (integral) omillar – ichki va tashqi omillarning birgalikda ta’siri natijasida shakllanuvchi sabablar. Quyida biz har bir guruhni batafsil tahlil qilamiz. 1. Ichki omillar Ichki omillar korxonaning bevosita ichki resurslari va imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, ular samaradorlikni oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 1.1. Mehnat unumdorligi Mehnat unumdorligi – bu ishlab chiqarish samaradorligini belgilovchi eng muhim omil. Xodimlarning malakasi, tajribasi, ishga bo‘lgan motivatsiyasi, sog‘ligi va mehnat sharoitlari mahsulot hajmi va sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, Yaponiyada "kaizen" – uzluksiz takomillashtirish falsafasi orqali oddiy ishchilardan tortib rahbargacha har bir xodim samaradorlikni oshirishga o‘z hissasini qo‘shadi. O‘zbekistonda esa so‘nggi yillarda "kasbiy malaka markazlari" tashkil etilib, yoshlarning ishlab chiqarish ko‘nikmalarini oshirish choralari ko‘rilmoqda. 1.2. Texnologiya va ishlab chiqarish vositalari Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish samaradorlikni oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Avtomatlashtirish, robotlashtirish va raqamli texnologiyalar mehnat sarfini kamaytiradi, ishlab chiqarish tezligini oshiradi va sifatni yaxshilaydi. Masalan, Germaniyaning “Industrie 4.0” dasturi ishlab chiqarishda raqamlashtirishni jadallashtirdi va natijada korxonalar samaradorligi sezilarli darajada oshdi. 1.3. Resurslardan foydalanish darajasi Xomashyo, materiallar va energiya resurslarini tejamkorlik bilan ishlatish tannarxni pasaytiradi. Masalan, energiya tejamkor texnologiyalardan foydalanish orqali bir mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari sezilarli darajada kamayadi. 1.4. Korxona boshqaruvi 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Ishlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining asosiy ko’rsatkichi sifatida. Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 15Innovatsiyalar samaradorligini aniqlash; Raqobatbardoshlikni baholash imkoniyati yaratiladi. Samaradorlik ko‘rsatkichlari tizimi Ishlab chiqarish samaradorligini o‘lchashda turli ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Ularni uch yirik guruhga ajratish mumkin: Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari Ijtimoiy samaradorlik ko‘rsatkichlari Texnik va ekologik samaradorlik ko‘rsatkichlari 1. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari Bu ko‘rsatkichlar korxonaning moliyaviy natijalari va resurslardan foydalanish darajasini aks ettiradi. Mehnat unumdorligi – ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va ishlatilgan mehnat resurslari nisbatida aniqlanadi. Masalan, 1 ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi. Fond qaytimi – asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish darajasini ko‘rsatadi (1 so‘mlik fondga qancha mahsulot to‘g‘ri kelishi). Kapital samaradorligi – kiritilgan investitsiyalarning qancha daromad keltirishini bildiradi. Mahsulot tannarxi – mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlarni ifodalaydi. Tannarx qancha past bo‘lsa, samaradorlik shuncha yuqori bo‘ladi. Foyda va rentabellik – foyda korxonaning umumiy moliyaviy natijasini bildirsa, rentabellik foydaning kapital yoki xarajatlarga nisbati sifatida hisoblanadi. 2. Ijtimoiy samaradorlik ko‘rsatkichlari Ishlab chiqarish samaradorligi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy natijalarni ham ko‘zda tutadi. Yangi ish o‘rinlari yaratish; Xodimlarning o‘rtacha ish haqi darajasi; 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi davrda jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonida bo‘lib, korxonalar faoliyati tobora murakkablashib bormoqda. Shunday sharoitda ishlab chiqarish samaradorligi korxona faoliyatining asosiy ko‘rsatkichi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki samaradorlik – bu nafaqat ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi yoki daromad darajasi, balki mavjud resurslardan qanday foydalanilayotgani, mehnat unumdorligi, boshqaruvning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi va innovatsion yondashuvlarning qay darajada joriy etilganini ko‘rsatuvchi mezondir. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri ham aynan korxonalar samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish va innovatsion texnologiyalarni keng joriy etishga qaratilgan. Bu borada davlatimiz tomonidan ko‘plab dasturlar ishlab chiqilib, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, energiya tejamkor texnologiyalarni qo‘llash, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytirish va korxonalarda boshqaruv tizimini takomillashtirish masalalariga e’tibor qaratilmoqda 1 . Shu sababli ishlab chiqarish samaradorligi mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham o‘ta dolzarbdir. Mavzuning dolzarbligi yana shundan iboratki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali korxonalar o‘z raqobatbardoshligini mustahkamlaydi, ichki bozorni sifatli mahsulotlar bilan ta’minlaydi va eksport 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 16Mehnat sharoitlarining yaxshilanishi; Kasbiy rivojlanish imkoniyatlari; Jamiyatda farovonlik darajasining oshishi. Masalan, Janubiy Koreyada avtomobil sanoatida samaradorlikni oshirish bilan birga yuz minglab yangi ish o‘rinlari yaratildi. Bu esa ijtimoiy samaradorlikning yaqqol namunasidir. 3. Texnik va ekologik samaradorlik ko‘rsatkichlari Texnik samaradorlik ishlab chiqarishda qo‘llanilayotgan texnologiyalar darajasini bildiradi. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi; Energiya va xomashyo sarfi; Innovatsion texnologiyalarni joriy etish ko‘rsatkichlari. Ekologik samaradorlik esa korxonaning atrof-muhitga ta’sirini o‘lchashni ko‘zda tutadi. Masalan, chiqindilar miqdori, qayta ishlangan xomashyo ulushi, “yashil texnologiyalar”dan foydalanish darajasi. Bugungi kunda ekologik samaradorlik ko‘rsatkichlari xalqaro standartlarda juda muhim hisoblanadi. Masalan, Yevropa Ittifoqiga mahsulot eksport qilish uchun ishlab chiqarish ekologik me’yorlarga mos bo‘lishi shart. Samaradorlikni o‘lchash usullari Samaradorlikni faqat bitta ko‘rsatkich bilan baholab bo‘lmaydi. Shu sababli iqtisodiyot nazariyasi va amaliyotida bir necha usullar qo‘llaniladi. 1. Solishtirma usul Bu usulda samaradorlik ko‘rsatkichlari boshqa korxonalar yoki sohalar bilan taqqoslanadi. Masalan, bir korxonadagi mehnat unumdorligi boshqa korxonadagi natijalar bilan solishtiriladi. 2. Dinamika usuli Bu usulda samaradorlikning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi tahlil qilinadi. Masalan, korxona rentabelligi 2020-yildan 2023-yilgacha qanday o‘zgarganini ko‘rsatadi. 12Samarali boshqaruv tizimi mavjud bo‘lmasa, yuqori samaradorlikka erishish mushkul. Strategik rejalashtirish, sifat menejmenti, ishlab chiqarishni tashkil etish, moliyaviy boshqaruv kabi omillar samaradorlikni belgilaydi. Masalan, AQShning "General Electric" kompaniyasi sifat menejmentini (Six Sigma) joriy etib, xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirishga erishgan. 1.5. Innovatsion faoliyat Innovatsiya samaradorlikni oshiruvchi eng zamonaviy omildir. Yangi mahsulotlar yaratish, ilg‘or ishlab chiqarish usullarini joriy etish, boshqaruvni raqamlashtirish samaradorlikni sezilarli oshiradi. O‘zbekistonda "Innovatsion rivojlanish vazirligi" tashkil etilgani bu yo‘nalishga katta e’tibor qaratilayotganidan dalolat beradi. 2. Tashqi omillar Tashqi omillar korxonaning tashqi muhitiga bog‘liq bo‘lib, ularning samaradorligiga bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. 2.1. Makroiqtisodiy sharoit Davlatning iqtisodiy siyosati, inflyatsiya darajasi, soliq yukining og‘irligi korxona samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, soliq imtiyozlari berilishi korxonalarda investitsiya faolligini oshiradi. 2.2. Bozor muhiti Bozor sharoitida raqobat kuchli bo‘lsa, korxonalar samaradorlikni oshirishga majbur bo‘ladi. Masalan, Janubiy Koreya avtomobil sanoatida kuchli raqobat tufayli "Hyundai" va "Kia" kompaniyalari mahsulot sifatini doimiy ravishda oshirib kelmoqda. 2.3. Huquqiy baza Qonunchilik tizimi barqaror bo‘lsa, korxonalar samarali faoliyat yurita oladi. Mehnat qonunlari, soliq va bojxona siyosati bu borada muhim tashqi omillardir. 2.4. Ijtimoiy muhit 19II BOB. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo‘llari 2.1. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holati tahlili Ishlab chiqarish samaradorligi korxonalar faoliyatining asosiy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Chunki u nafaqat korxona ichki imkoniyatlarini, balki mamlakat iqtisodiyotining umumiy rivojlanish darajasini ham belgilaydi. Bugungi globallashuv sharoitida samaradorlik darajasi past bo‘lgan korxonalar bozorda uzoq vaqt o‘z faoliyatini davom ettira olmaydi. Shu sababli ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holatini tahlil qilish nafaqat korxonalar, balki davlat iqtisodiy siyosati uchun ham dolzarb masaladir. O‘zbekiston korxonalarida samaradorlikning umumiy holati So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotida sezilarli islohotlar amalga oshirildi. Xususan, 2017-yildan boshlab iqtisodiyotni liberallashtirish, milliy valyutani erkinlashtirish, soliq va bojxona tizimini soddalashtirish, investitsiya muhiti yaxshilash bo‘yicha keng qamrovli chora-tadbirlar ko‘rildi. Natijada ishlab chiqarish korxonalarida samaradorlikni oshirish uchun yangi sharoitlar yaratildi. 2020-yildan keyin pandemiya tufayli qiyinchiliklar bo‘lsa-da, ko‘plab korxonalar yangi biznes model va texnologiyalarni joriy etishga majbur bo‘ldilar. Bu jarayon samaradorlikni oshirishga ham, ayrim hollarda qisqa muddatli pasayishga ham olib keldi. Masalan: Sanoat korxonalarida ishlab chiqarish hajmi 2022-yilda 5,2 % ga oshdi. 173. Normativ usul Samaradorlik amaldagi me’yor va standartlar bilan solishtiriladi. Masalan, xomashyo sarfi belgilangan normativdan ortiq bo‘lsa, samaradorlik past hisoblanadi. 4. Kompleks baholash usuli Bir vaqtning o‘zida bir necha ko‘rsatkich yig‘indisi asosida samaradorlik aniqlanadi. Bu usul eng mukammal hisoblanadi, chunki iqtisodiy, ijtimoiy va texnik omillar birgalikda tahlil qilinadi. 5. Xarajatlar va natijalar usuli Bu usulda qo‘yilgan maqsadga erishish uchun sarflangan xarajatlar natijalar bilan taqqoslanadi. Masalan, 1 milliard so‘m investitsiya kiritilganda qancha foyda keltirilgani hisoblab chiqiladi. Xalqaro tajribada samaradorlikni o‘lchash Dunyo tajribasida samaradorlikni baholashda turli yondashuvlar mavjud: AQSh: samaradorlik asosan mehnat unumdorligi va foyda ko‘rsatkichlari asosida o‘lchanadi. Yaponiya: “kaizen” va “lean production” falsafasi asosida xarajatlarni kamaytirish va sifatni oshirish samaradorlik mezoni hisoblanadi. Germaniya: “Industrie 4.0” doirasida raqamli texnologiyalar joriy etilishi samaradorlik mezoni sifatida qaraladi. O‘zbekiston: oxirgi yillarda samaradorlikni o‘lchashda innovatsion faoliyat, raqamlashtirish va eksport salohiyati asosiy ko‘rsatkich sifatida qabul qilinmoqda. O‘zbekiston amaliyotida samaradorlikni o‘lchash Mamlakatimizda korxonalar samaradorligini baholashda quyidagi asosiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: Korxona foydasi va rentabelligi; Mahsulot tannarxi va uning kamayish darajasi; Mehnat unumdorligi; 28 9so‘m xarajat qilgan bo‘lsa, samaradorlik darajasi 30 million so‘mlik sof natija bilan ifodalanadi. Ijtimoiy nuqtai nazardan esa samaradorlik – bu ishlab chiqarish jarayonining jamiyat farovonligini oshirishga qo‘shgan hissasidir. Ya’ni, samaradorlikning mohiyatini faqat moliyaviy natijalar bilan emas, balki inson kapitali, mehnat sharoitlari va atrof-muhitga bo‘lgan ta’sir bilan ham o‘lchash mumkin. Ishlab chiqarish samaradorligi kategoriyasi ko‘p qirrali bo‘lib, uni o‘rganishda turli yondashuvlar mavjud. Ba’zi olimlar samaradorlikni faqat mehnat unumdorligi orqali o‘lchashsa, boshqalar uni mahsulot tannarxining pasayishi, foyda darajasining ortishi yoki resurslardan foydalanish samaradorligi bilan izohlaydilar. Bugungi kunda esa integrallashgan yondashuv qo‘llanilib, samaradorlikni o‘lchashda turli ko‘rsatkichlar majmuasi hisobga olinmoqda.Shuningdek, samaradorlik tushunchasi ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga bevosita taalluqlidir. Masalan, ishlab chiqarishni rejalashtirishda resurslarning optimal taqsimlanishi samaradorlikning yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish jarayonida texnologiyalardan to‘g‘ri foydalanish va ishchi kuchining malakasi samaradorlik darajasini oshiradi. Yakuniy mahsulotni bozorga chiqarishda esa marketing strategiyalarining to‘g‘ri tanlanishi korxonaning iqtisodiy samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalasi ayniqsa dolzarbdir. Chunki mamlakatimizda ishlab chiqarish jarayonlari modernizatsiya qilinmoqda, yangi texnologiyalar joriy etilmoqda, korxonalar raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga intilmoqda. Shu jarayonda samaradorlikni oshirish korxonalar barqarorligini ta’minlash, eksport salohiyatini kengaytirish va milliy iqtisodiyotning jahon bozoridagi o‘rnini mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 1.2. Samaradorlikni belgilovchi omillar va ularning tasnifi Ishlab chiqarish samaradorligi har qanday iqtisodiy tizimning rivojlanish darajasini belgilab beradigan eng muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Chunki 232022 yildan boshlab mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarishida o‘sish barqaror davom etmoqda. 2022 yilda umumiy sanoat ishlab chiqarish hajmi 5 foizga yaqin ko‘paygan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 5,5 foiz atrofida bo‘ldi. 2024 yilda ham o‘sish sur’atlari 6 foiz darajasida kuzatildi. 2025 yilning dastlabki choraklarida esa sanoat hajmi 6,5 foizdan ortiqroq o‘sdi. Bu shuni anglatadiki, oxirgi to‘rt yil mobaynida korxonalar faoliyatida samaradorlik asta- sekinlik bilan, ammo barqaror ravishda ortib bormoqda. Hududlar kesimida tahlil qiladigan bo‘lsak, ba’zi mintaqalarda samaradorlik juda yuqori, ba’zilarida esa past darajada qolmoqda. Masalan, Navоiy viloyatida ishlab chiqarish hajmi 11 foizdan ortiq o‘sdi, Xorazmda ham 11 foizga yaqin ko‘rsatkich qayd etildi. Toshkent shahri va Toshkent viloyati esa ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha yetakchi hudud sifatida ajralib turadi. Boshqa ayrim viloyatlarda esa o‘sish sur’atlari 4–5 foizdan ortmadi. Bu mintaqaviy tafovutlarning mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bois kelgusida past ko‘rsatkichlarga ega hududlarda infratuzilmani rivojlantirish va innovatsion loyihalarni ko‘proq jalb etish zarur. Tarmoqlar kesimida qaraganda ham qiziqarli manzara yuzaga keladi. Muhandislik, elektronika va transport vositalari ishlab chiqarishda yuqori o‘sish qayd etilgan. Masalan, transport vositalari ishlab chiqarish hajmi 40 foizdan ko‘proqqa oshgan bo‘lsa, elektr uskunalar ishlab chiqarish 14 foizdan ziyod ko‘paydi. Bu esa mamlakatimiz sanoati asta-sekin yuqori texnologiyalarga o‘tib borayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, oziq-ovqat, to‘qimachilik, qog‘oz mahsulotlari kabi iste’mol tovarlari ishlab chiqarishda ham sezilarli o‘sish kuzatilmoqda. Bu esa ichki bozorni to‘ldirish va eksport imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, yuqori texnologiyali tarmoqlarning ulushi umumiy sanoatda juda kichik — atigi 1 foiz atrofida. O‘rta darajadagi texnologiyalarga asoslangan tarmoqlarning ulushi esa qariyb 20 foizni tashkil etmoqda. Bu esa 292.2. Samaradorlikni oshirishda innovatsion texnologiyalar va boshqaruv usullarining ahamiyati Hozirgi davrda korxonalar faoliyatining samaradorligini ta’minlashda innovatsion texnologiyalar va zamonaviy boshqaruv usullarining roli beqiyosdir. Jahon iqtisodiyoti shiddat bilan rivojlanayotgan bir paytda, raqobatbardoshlikning asosiy omillaridan biri bu — yangilikka intilish, texnologik yondashuvlarni qo‘llash va boshqaruvni takomillashtirishdan iboratdir. Avvalo, innovatsion texnologiyalar ishlab chiqarish jarayonida resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish imkonini beradi. Masalan, energiya tejamkor uskunalar, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari, raqamli monitoring tizimlari samaradorlikni oshiradi, tannarxni pasaytiradi va sifatni barqaror ta’minlaydi. Shu orqali korxona kam xarajat bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkoniga ega bo‘ladi. 31Birinchidan, korxonalarda resurslardan oqilona foydalanish zarur. Energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish, xomashyo sarfini kamaytirish va chiqindilarni qayta ishlash orqali ishlab chiqarish tannarxini sezilarli darajada pasaytirish mumkin. Masalan, zamonaviy energiya auditlari korxonaga yiliga 10–15 foizgacha xarajatlarni qisqartirish imkonini beradi. Ikkinchidan, samaradorlikni oshirishda innovatsion texnologiyalarni keng tatbiq etish muhim. Raqamli texnologiyalar, avtomatlashtirish va robotlashtirish jarayonlari ishlab chiqarishning aniqligi va tezligini oshiradi. Masalan, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari ishlab chiqarish jarayonida inson omili ta’sirini kamaytirib, xatoliklar sonini qisqartiradi. Uchinchidan, samaradorlikni oshirishning muhim omillaridan biri bu — zamonaviy boshqaruv usullaridan foydalanishdir. Lean manufacturing, Kaizen, Agile kabi metodlar ortiqcha operatsiyalarni qisqartirish, ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashtirish va xodimlarning motivatsiyasini kuchaytirishga xizmat qiladi. To‘rtinchidan, korxonada samaradorlikni ta’minlash uchun inson kapitalini rivojlantirish zarur. Malakali kadrlar har qanday texnologiyadan ko‘ra muhimroq hisoblanadi. Shu sababli xodimlarni doimiy ravishda qayta tayyorlash, ularning malakasini oshirish, rag‘batlantirish tizimlarini joriy etish lozim. Beshinchidan, samaradorlikni oshirishda raqamli boshqaruv va axborot texnologiyalaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. ERP (Enterprise Resource Planning), CRM (Customer Relationship Management) kabi tizimlar korxona ichki boshqaruvini kuchaytirib, resurslarni samarali taqsimlash imkonini beradi. Oltinchidan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun kooperatsiya va klaster tizimini rivojlantirish zarur. Korxonalar o‘zaro hamkorlikda faoliyat yuritsalar, ularda texnologiya almashuvi, tajriba o‘rtoqlashuvi va bozor imkoniyatlaridan foydalanish imkoniyati oshadi. 25Yil Sanoat ishlab chiqarish hajmi (trln so‘mda) O‘sish sur’ati (%) 2022 500 5,0 2023 530 5,5 2024 562 6,0 2025 599 6,5 2-jadval. Hududlar kesimida sanoat o‘sish sur’atlari Hudud O‘sish sur’ati (%) Izoh Toshkent shahri 9,5 Yirik sanoat markazi, eksport ustuvor Navoiy viloyati 11,2 Kimyo va tog‘-kon sanoati Xorazm viloyati 10,8 To‘qimachilik va oziq-ovqat sanoati Andijon viloyati 6,5 Avtomobilsozlik markazi Qashqadaryo 4,2 Neft-gaz sanoati, o‘sish past 3-jadval. Texnologik darajaga ko‘ra sanoat ishlab chiqarish tarkibi (2025 yil) Tarmoq turi Ulushi (%) O‘sish dinamikasi (2022– 2025) Yuqori texnologiyali ishlab chiqarish 1,2 0,7 % dan 1,2 % gacha O‘rta texnologiyali ishlab chiqarish 20,5 17 % dan 20,5 % gacha Past texnologiyali ishlab chiqarish 78,3 82,3 % dan 78,3 % gacha 6hamda korxonalar faoliyatida samaradorlikni oshirish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Ishlab chiqarish samaradorligining mazmuni va mohiyatini yoritish.  Samaradorlikni belgilovchi omillarni aniqlash va ularning tasnifini ishlab chiqish.  Samaradorlikni o‘lchash ko‘rsatkichlari va usullarini o‘rganish.  Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holatini tahlil qilish.  Samaradorlikni oshirishda innovatsion texnologiyalar va boshqaruv usullarining rolini aniqlash.  Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

Ishlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining  asosiy ko’rsatkichi sifatida.

Купить