Ishlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining asosiy ko’rsatkichi sifatida - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	558.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Ishlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining asosiy ko’rsatkichi sifatida

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Ishlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining asosiy
ko’rsatkichi sifatida.
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : I shlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining asosiy
ko’rsatkichi sifatida.
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. Ishlab chiqarish samaradorligining nazariy asoslari
1.1. Ishlab chiqarish samaradorligining mazmuni va mohiyati …………………..
1.2. Samaradorlikni belgilovchi omillar va ularning tasnifi ………….
…………...
1.3. Samaradorlikni o‘lchash ko‘rsatkichlari va
usullari ………………………….
II BOB. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
yo‘llari
2.1. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holati tahlili ….
…..
2.2. Samaradorlikni oshirishda innovatsion texnologiyalar va boshqaruv
usullarining
ahamiyati …………………………………………………………….
2.3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va
tavsiyalar ……...
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi davrda jahon iqtisodiyoti
globallashuv jarayonida bo‘lib, korxonalar faoliyati tobora murakkablashib
bormoqda. Shunday sharoitda ishlab chiqarish samaradorligi korxona
faoliyatining asosiy ko‘rsatkichi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki
samaradorlik – bu nafaqat ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi yoki daromad
darajasi, balki mavjud resurslardan qanday foydalanilayotgani, mehnat
unumdorligi, boshqaruvning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi va innovatsion
yondashuvlarning qay darajada joriy etilganini ko‘rsatuvchi mezondir.
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri
ham aynan korxonalar samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish jarayonlarini
modernizatsiya qilish va innovatsion texnologiyalarni keng joriy etishga
qaratilgan. Bu borada davlatimiz tomonidan ko‘plab dasturlar ishlab chiqilib,
ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, energiya tejamkor texnologiyalarni
qo‘llash, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytirish va korxonalarda boshqaruv
tizimini takomillashtirish masalalariga e’tibor qaratilmoqda 1
. Shu sababli ishlab
chiqarish samaradorligi mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham o‘ta
dolzarbdir. Mavzuning dolzarbligi yana shundan iboratki, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish orqali korxonalar o‘z raqobatbardoshligini
mustahkamlaydi, ichki bozorni sifatli mahsulotlar bilan ta’minlaydi va eksport
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4salohiyatini kengaytiradi. Shu bois kurs ishida ushbu masalaning ilmiy va
amaliy jihatlari chuqur tahlil qilinadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ishlab chiqarish
samaradorligi masalasi iqtisodiyot fani rivojlanishining barcha bosqichlarida
olimlarning e’tibor markazida bo‘lgan. Klassik iqtisodchilar A. Smit va D.
Rikardo ishlab chiqarish samaradorligini mehnat taqsimoti va qo‘shimcha
qiymat nazariyalari orqali asoslab bergan. K. Marks esa ishlab chiqarish
samaradorligini ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari va mehnat unumdorligi
bilan bog‘liq holda izohlab, kapitalistik ishlab chiqarishning ichki qarama-
qarshiliklarini ko‘rsatib bergan. XX asr iqtisodchilari orasida J. Keyns ishlab
chiqarish samaradorligini davlatning iqtisodiy siyosati bilan bog‘lab,
investitsiyalar va talabni rag‘batlantirish orqali uni oshirish zarurligini
ta’kidlagan. Zamonaviy iqtisodchilar – M. Porter, P. Druker, R. Kiyosaki va
boshqa tadqiqotchilar esa ishlab chiqarish samaradorligiga innovatsiyalarni
joriy etish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va raqobat ustunliklarini
shakllantirish asosiy omil bo‘lib xizmat qilishini ta’kidlaydilar. O‘zbekistonda
ham bu mavzu doimiy ravishda ilmiy tadqiqot obyekti bo‘lib kelmoqda.
Iqtisodchi olimlar A. Vahobov, U. Islomov, Sh. G‘ulomov, Q. Abdurahmonov
va boshqalarning ilmiy ishlari ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda milliy
iqtisodiyot xususiyatlarini hisobga olish, resurslardan oqilona foydalanish,
texnologiyalarni yangilash va inson kapitaliga e’tibor qaratish zarurligini
asoslab bergan. Shu bilan birga, zamonaviy ilmiy maqolalar va amaliy
tadqiqotlar korxonalar samaradorligini oshirishning yangi usullari, jumladan,
raqamlashtirish, “yashil iqtisodiyot” elementlarini joriy etish va xalqaro
tajribalarni qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rsatmoqda. Demak, mavzu o‘rganilgan
bo‘lsa-da, uni chuqurlashtirish, yangi sharoitlarda qayta tahlil qilish dolzarbdir.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ishlab chiqarish
samaradorligini o‘rganishning nazariy ahamiyati, avvalo, iqtisodiyot fanida
ushbu tushunchaning mazmuni, mohiyati va o‘lchash usullarini yanada

5chuqurroq tahlil qilish imkonini berishidadir. Samaradorlik – iqtisodiy
kategoriya sifatida nafaqat korxona darajasida, balki butun milliy iqtisodiyot
miqyosida muhim ahamiyatga ega. Shu sababli kurs ishida ishlab chiqarish
samaradorligiga oid nazariy qarashlar tizimlashtiriladi, ularning ijobiy va salbiy
jihatlari taqqoslab ko‘riladi. Nazariy jihatdan bu mavzu bo‘yicha ilg‘or xorijiy
va milliy olimlarning qarashlarini qiyoslab o‘rganish, samaradorlikni
oshirishning yangi yondashuvlarini ilmiy asoslab berishga xizmat qiladi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishga doir ilgari surilgan taklif va tavsiyalarni bevosita korxona faoliyatida
qo‘llash mumkin. Masalan, ishlab chiqarishda innovatsion texnologiyalarni
joriy etish, resurslardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarish tannarxini
kamaytirish va mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan
tavsiyalar korxonaga yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishishda yordam beradi.
Bundan tashqari, boshqaruv tizimini takomillashtirish, xodimlar malakasini
oshirish, yangi menejment usullarini qo‘llash orqali ham samaradorlikni
oshirish mumkin. Shuningdek, kurs ishining amaliy natijalari davlatning
iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishda, xususan, korxonalar faoliyatini qo‘llab-
quvvatlash, modernizatsiya qilish va raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan
strategik dasturlarni shakllantirishda ham qo‘llanilishi mumkin. Demak, kurs
ishi mavzusi nafaqat nazariy bilimlarni boyitadi, balki amaliyotda ham aniq
natijalar beradigan ilmiy asoslangan tavsiyalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – ishlab chiqarish faoliyatini amalga
oshiruvchi korxonalar va ularning samaradorlik darajasini ta’minlash
jarayonidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – korxonalar faoliyatida ishlab chiqarish
samaradorligini belgilovchi omillar, ko‘rsatkichlar va uni oshirish usullari
hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – ishlab chiqarish samaradorligining
nazariy asoslarini tahlil qilish, uning ko‘rsatkichlari va usullarini o‘rganish

6hamda korxonalar faoliyatida samaradorlikni oshirish bo‘yicha amaliy takliflar
ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Ishlab chiqarish samaradorligining mazmuni va mohiyatini yoritish.
 Samaradorlikni belgilovchi omillarni aniqlash va ularning tasnifini ishlab
chiqish.
 Samaradorlikni o‘lchash ko‘rsatkichlari va usullarini o‘rganish.
 Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holatini tahlil
qilish.
 Samaradorlikni oshirishda innovatsion texnologiyalar va boshqaruv
usullarining rolini aniqlash.
 Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. Ishlab chiqarish samaradorligining nazariy asoslari
1.1. Ishlab chiqarish samaradorligining mazmuni va mohiyati
Ishlab chiqarish samaradorligi iqtisodiyot fanida eng ko‘p qo‘llaniladigan,
shu bilan birga, eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi. Chunki
korxonaning ishlab chiqarish faoliyati qanday darajada yo‘lga qo‘yilganligi,
mavjud resurslardan qay darajada unumli foydalanilayotganligi va ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning bozor talablariga mosligi, eng avvalo, samaradorlik
darajasi orqali o‘lchanadi. Samaradorlik deganda, odatda, qo‘yilgan maqsadga
erishish jarayonida erishilgan natija bilan sarflangan resurslar o‘rtasidagi nisbat
tushuniladi. Bu iqtisodiy kategoriya nafaqat korxona miqyosida, balki butun
milliy iqtisodiyot darajasida ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Samaradorlik tushunchasi tarixan uzoq davrlardan beri iqtisodiy
tafakkurning markazida bo‘lib kelgan. Qadimiy davr mutafakkirlari ham
mehnat unumdorligini oshirish va ortiqcha mehnat mahsulini jamiyat
manfaatlari uchun yo‘naltirish masalalariga alohida e’tibor bergan. Keyinchalik
klassik iqtisodiy maktab vakillari – A. Smit va D. Rikardo samaradorlikni
mehnat taqsimoti, bozor qonunlari va kapitalning harakatchanligi bilan
izohlashgan. A. Smitning “Xalqlar boyligi” asarida ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishda mehnat taqsimotining hal qiluvchi rol o‘ynashi
alohida ta’kidlangan. Unga ko‘ra, ishlab chiqarish jarayonida ishchilarning
ma’lum bosqichlarga bo‘linib ishlashi vaqt tejalishiga, mahsulot sifati va
hajmining ortishiga olib keladi.

8XIX asrda K. Marks ishlab chiqarish samaradorligining mohiyatini ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar bilan bog‘lab ko‘rsatdi. Uning nazariyasiga ko‘ra,
samaradorlik mehnat unumdorligining oshishi va ortiqcha qiymatning
ko‘payishi orqali ifodalanadi. Marks nazariyasi kapitalistik ishlab chiqarishda
samaradorlikning ikki tomonlama – bir tomondan, iqtisodiy natija, ikkinchi
tomondan esa, ijtimoiy ziddiyatlar manbai sifatida namoyon bo‘lishini ko‘rsatib
berdi. Shu tariqa samaradorlik nafaqat iqtisodiy jarayon, balki ijtimoiy jarayon
sifatida ham ko‘rib chiqila boshlandi.
XX asrga kelib, J. Keyns iqtisodiy nazariyalarida ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish davlatning faol iqtisodiy siyosati bilan bog‘landi. Unga
ko‘ra, investitsiyalarni rag‘batlantirish, ishchi kuchi bandligini ta’minlash va
iste’mol talabini kengaytirish orqali ishlab chiqarish hajmi oshiriladi va
samaradorlik yuqori darajaga ko‘tariladi. Shu davrdan boshlab samaradorlikni
oshirish masalasi nafaqat mikroiqtisodiy, balki makroiqtisodiy darajada ham
muhim ilmiy yo‘nalish sifatida shakllandi.
Zamonaviy davrda esa ishlab chiqarish samaradorligi tushunchasi yanada
kengayib, faqat moddiy ishlab chiqarish natijalari bilan cheklanib qolmayapti.
Hozirgi sharoitda samaradorlikni aniqlashda quyidagi jihatlar alohida o‘rin
tutadi: birinchidan, korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bozor
talabiga mosligi va sifat ko‘rsatkichlari; ikkinchidan, ishlab chiqarishda
qo‘llanilayotgan texnologiyalarning zamonaviyligi va ekologik xavfsizligi;
uchinchidan, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish hamda xodimlarning
malakasi; to‘rtinchidan esa, korxona boshqaruv tizimining samaradorlikka
ta’siri.
Samaradorlik mohiyatini yanada chuqurroq anglash uchun uni ikki asosiy
nuqtai nazardan ko‘rib chiqish mumkin: iqtisodiy va ijtimoiy. Iqtisodiy nuqtai
nazardan samaradorlik – bu olingan foyda yoki mahsulot hajmining unga
sarflangan resurslarga nisbati. Masalan, bir korxona bir yil davomida 100
million so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa va buning uchun 70 million

9so‘m xarajat qilgan bo‘lsa, samaradorlik darajasi 30 million so‘mlik sof natija
bilan ifodalanadi. Ijtimoiy nuqtai nazardan esa samaradorlik – bu ishlab
chiqarish jarayonining jamiyat farovonligini oshirishga qo‘shgan hissasidir.
Ya’ni, samaradorlikning mohiyatini faqat moliyaviy natijalar bilan emas, balki
inson kapitali, mehnat sharoitlari va atrof-muhitga bo‘lgan ta’sir bilan ham
o‘lchash mumkin.
Ishlab chiqarish samaradorligi kategoriyasi ko‘p qirrali bo‘lib, uni
o‘rganishda turli yondashuvlar mavjud. Ba’zi olimlar samaradorlikni faqat
mehnat unumdorligi orqali o‘lchashsa, boshqalar uni mahsulot tannarxining
pasayishi, foyda darajasining ortishi yoki resurslardan foydalanish
samaradorligi bilan izohlaydilar. Bugungi kunda esa integrallashgan yondashuv
qo‘llanilib, samaradorlikni o‘lchashda turli ko‘rsatkichlar majmuasi hisobga
olinmoqda.Shuningdek, samaradorlik tushunchasi ishlab chiqarishning barcha
bosqichlariga bevosita taalluqlidir. Masalan, ishlab chiqarishni rejalashtirishda
resurslarning optimal taqsimlanishi samaradorlikning yuqori bo‘lishini
ta’minlaydi. Ishlab chiqarish jarayonida texnologiyalardan to‘g‘ri foydalanish
va ishchi kuchining malakasi samaradorlik darajasini oshiradi. Yakuniy
mahsulotni bozorga chiqarishda esa marketing strategiyalarining to‘g‘ri
tanlanishi korxonaning iqtisodiy samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalasi
ayniqsa dolzarbdir. Chunki mamlakatimizda ishlab chiqarish jarayonlari
modernizatsiya qilinmoqda, yangi texnologiyalar joriy etilmoqda, korxonalar
raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga intilmoqda. Shu jarayonda
samaradorlikni oshirish korxonalar barqarorligini ta’minlash, eksport
salohiyatini kengaytirish va milliy iqtisodiyotning jahon bozoridagi o‘rnini
mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
1.2. Samaradorlikni belgilovchi omillar va ularning tasnifi
Ishlab chiqarish samaradorligi har qanday iqtisodiy tizimning rivojlanish
darajasini belgilab beradigan eng muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Chunki

10iqtisodiy resurslar cheklangan, inson ehtiyojlari esa cheksizdir. Shu sababli
mavjud resurslardan oqilona foydalanish orqali maksimal natijaga erishish
samaradorlik masalasining mohiyatini tashkil etadi. Samaradorlikni oshirish esa
tasodifiy jarayon emas, balki uni belgilovchi turli omillar majmuasiga
bog‘liqdir.
Samaradorlikni belgilovchi omillarni chuqur o‘rganish, ularni to‘g‘ri
tasniflash va amaliyotda qo‘llash korxonalarning raqobatbardoshligini
ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Zero, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish orqali nafaqat korxona foydasi, balki butun
iqtisodiyotning barqaror o‘sishi ta’minlanadi.
Omillar tushunchasi va ularning mohiyati
"Iqtisodiy omil" tushunchasi iqtisodiy nazariyada muayyan natijaga
erishishga ta’sir qiluvchi sabab, shart-sharoit yoki resurs sifatida talqin qilinadi.
Ishlab chiqarish samaradorligi omillari deganda esa, mahsulot hajmi, sifati,
tannarxi, foyda miqdori, mehnat unumdorligi kabi ko‘rsatkichlarga bevosita
yoki bilvosita ta’sir qiluvchi barcha sabab va sharoitlar tushuniladi.
Masalan, bir korxonada yangi avtomatlashtirilgan uskunalar joriy etilishi
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi, mahsulot sifatini oshiradi va shu
orqali umumiy samaradorlikni oshiradi. Yoki bozor sharoitida raqobat
kuchayishi korxonani innovatsiyalar kiritishga majbur qiladi – bu ham
samaradorlikka tashqi omil sifatida ta’sir etadi.
Samaradorlik omillarining asosiy tasnifi
Samaradorlikni belgilovchi omillar turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi.
Umumiy holda ular quyidagi uch yirik guruhga ajratiladi:
Ichki omillar – korxonaning o‘z imkoniyatlari va resurslariga bog‘liq
bo‘lgan omillar.
Tashqi omillar – korxona faoliyatidan tashqarida bo‘lib, uning
samaradorligiga bilvosita ta’sir etuvchi omillar.

11Aralash (integral) omillar – ichki va tashqi omillarning birgalikda ta’siri
natijasida shakllanuvchi sabablar.
Quyida biz har bir guruhni batafsil tahlil qilamiz.
1. Ichki omillar
Ichki omillar korxonaning bevosita ichki resurslari va imkoniyatlari bilan
bog‘liq bo‘lib, ular samaradorlikni oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
1.1. Mehnat unumdorligi
Mehnat unumdorligi – bu ishlab chiqarish samaradorligini belgilovchi eng
muhim omil. Xodimlarning malakasi, tajribasi, ishga bo‘lgan motivatsiyasi,
sog‘ligi va mehnat sharoitlari mahsulot hajmi va sifatiga bevosita ta’sir qiladi.
Masalan, Yaponiyada "kaizen" – uzluksiz takomillashtirish falsafasi orqali
oddiy ishchilardan tortib rahbargacha har bir xodim samaradorlikni oshirishga
o‘z hissasini qo‘shadi. O‘zbekistonda esa so‘nggi yillarda "kasbiy malaka
markazlari" tashkil etilib, yoshlarning ishlab chiqarish ko‘nikmalarini oshirish
choralari ko‘rilmoqda.
1.2. Texnologiya va ishlab chiqarish vositalari
Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish samaradorlikni oshirishda hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Avtomatlashtirish, robotlashtirish va raqamli
texnologiyalar mehnat sarfini kamaytiradi, ishlab chiqarish tezligini oshiradi va
sifatni yaxshilaydi.
Masalan, Germaniyaning “Industrie 4.0” dasturi ishlab chiqarishda
raqamlashtirishni jadallashtirdi va natijada korxonalar samaradorligi sezilarli
darajada oshdi.
1.3. Resurslardan foydalanish darajasi
Xomashyo, materiallar va energiya resurslarini tejamkorlik bilan ishlatish
tannarxni pasaytiradi. Masalan, energiya tejamkor texnologiyalardan
foydalanish orqali bir mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari sezilarli darajada
kamayadi.
1.4. Korxona boshqaruvi

12Samarali boshqaruv tizimi mavjud bo‘lmasa, yuqori samaradorlikka erishish
mushkul. Strategik rejalashtirish, sifat menejmenti, ishlab chiqarishni tashkil
etish, moliyaviy boshqaruv kabi omillar samaradorlikni belgilaydi.
Masalan, AQShning "General Electric" kompaniyasi sifat menejmentini
(Six Sigma) joriy etib, xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirishga erishgan.
1.5. Innovatsion faoliyat
Innovatsiya samaradorlikni oshiruvchi eng zamonaviy omildir. Yangi
mahsulotlar yaratish, ilg‘or ishlab chiqarish usullarini joriy etish, boshqaruvni
raqamlashtirish samaradorlikni sezilarli oshiradi.
O‘zbekistonda "Innovatsion rivojlanish vazirligi" tashkil etilgani bu
yo‘nalishga katta e’tibor qaratilayotganidan dalolat beradi.
2. Tashqi omillar
Tashqi omillar korxonaning tashqi muhitiga bog‘liq bo‘lib, ularning
samaradorligiga bilvosita ta’sir ko‘rsatadi.
2.1. Makroiqtisodiy sharoit
Davlatning iqtisodiy siyosati, inflyatsiya darajasi, soliq yukining og‘irligi
korxona samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, soliq imtiyozlari
berilishi korxonalarda investitsiya faolligini oshiradi.
2.2. Bozor muhiti
Bozor sharoitida raqobat kuchli bo‘lsa, korxonalar samaradorlikni
oshirishga majbur bo‘ladi. Masalan, Janubiy Koreya avtomobil sanoatida kuchli
raqobat tufayli "Hyundai" va "Kia" kompaniyalari mahsulot sifatini doimiy
ravishda oshirib kelmoqda.
2.3. Huquqiy baza
Qonunchilik tizimi barqaror bo‘lsa, korxonalar samarali faoliyat yurita
oladi. Mehnat qonunlari, soliq va bojxona siyosati bu borada muhim tashqi
omillardir.
2.4. Ijtimoiy muhit

13Aholining daromadlari va turmush darajasi iste’molchilarning xarid
qobiliyatini belgilaydi. Agar aholining daromadlari yuqori bo‘lsa, mahsulotga
talab ham ortadi va korxona samaradorligi oshadi.
2.5. Xalqaro omillar
Global iqtisodiy inqirozlar, valyuta kursidagi o‘zgarishlar, eksport-import
siyosati korxonalar samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
pandemiya davrida ko‘plab korxonalar samaradorligi keskin pasaydi.
3. Aralash (integral) omillar
Ba’zi omillar ichki va tashqi ta’sirlarning uyg‘unlashuvi natijasida yuzaga
keladi.
Investitsiyalar – bir tomondan korxonaning ichki ehtiyojlariga, ikkinchi
tomondan davlat siyosati va tashqi moliyaviy bozor sharoitlariga bog‘liq.
Ilmiy-texnik taraqqiyot – tashqi muhitda yaratiladi, ammo korxonada
qo‘llanilishi samaradorlikni oshiradi.
Kadrlar tayyorlash – ta’lim tizimi tashqi omil bo‘lsa, kadrlarning samarali
ishlashi ichki omil hisoblanadi.
O‘zbekiston sharoitida samaradorlik omillari
Mamlakatimizda ishlab chiqarish samaradorligini belgilovchi omillar
orasida quyidagilar alohida ahamiyatga ega:
Energiya tejamkor texnologiyalardan foydalanish;
Mahalliy xomashyolardan oqilona foydalanish;
Eksport salohiyatini oshirish;
Raqamli texnologiyalarni keng joriy etish;
Innovatsion tadqiqotlarga sarmoya kiritish.
Masalan, 2023-yilda O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarish hajmi 5,2 % ga
o‘sgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkichning asosiy omili zamonaviy texnologiyalarning
joriy etilishi va ichki bozor talabining ortishi bilan izohlanadi. samaradorlikni
belgilovchi omillar ko‘p qirrali bo‘lib, ular ichki, tashqi va aralash omillarga
ajratiladi. Ichki omillar korxonaning o‘z imkoniyatlariga bog‘liq bo‘lsa, tashqi

14omillar uning faoliyat yuritish muhitini belgilaydi. Aralash omillar esa har ikki
omilning uyg‘unlashuvi natijasida yuzaga keladi.O‘zbekiston sharoitida bu
omillardan oqilona foydalanish iqtisodiy o‘sishning eng muhim garovidir.
Demak, samaradorlikni belgilovchi omillarni chuqur o‘rganish nafaqat
korxonalar, balki butun m
1.3. Samaradorlikni o‘lchash ko‘rsatkichlari va usullari
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish haqida gapirganda, avvalo uning
darajasini aniq o‘lchash zarur bo‘ladi. Chunki o‘lchashsiz boshqarish
bo‘lmaydi. Qanday ko‘rsatkichlar asosida samaradorlikni baholash mumkin?
Qaysi usullar orqali korxonaning hozirgi holatini aniqlash va kelgusidagi
rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash mumkin? Bu savollar iqtisodiyot
nazariyasida ham, amaliyotda ham dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Samaradorlikni o‘lchashning asosiy maqsadi – korxona resurslardan qay
darajada oqilona foydalanayotganini, ishlab chiqarish jarayonining qanchalik
tejamkor va samarali tashkil etilganini aniqlashdir. O‘lchov ko‘rsatkichlari va
usullari ishlab chiqarishni tahlil qilish, strategik rejalashtirish hamda iqtisodiy
qarorlar qabul qilishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Samaradorlikni o‘lchash zaruriyati
Har bir korxona o‘z faoliyatini samaradorlik darajasiga qarab baholaydi.
Agar samaradorlik past bo‘lsa, korxona bozorda raqobatbardosh bo‘la olmaydi,
zarar ko‘radi yoki hatto bozorni tark etishga majbur bo‘ladi.
Masalan:
Agar mehnat unumdorligi o‘smayotgan bo‘lsa, tannarx ortib ketadi.
Agar mahsulot sifati nazorat qilinmasa, raqobatchilar oldida yutqaziladi.
Agar foyda ko‘rsatkichlari pasaysa, investitsiyalar kamayadi.
Demak, samaradorlikni o‘lchash orqali:
Korxonaning moliyaviy natijalarini aniqlash;
Resurslardan foydalanish samaradorligini baholash;
Strategik rejalashtirish uchun ma’lumotlar olish;

15Innovatsiyalar samaradorligini aniqlash;
Raqobatbardoshlikni baholash imkoniyati yaratiladi.
Samaradorlik ko‘rsatkichlari tizimi
Ishlab chiqarish samaradorligini o‘lchashda turli ko‘rsatkichlardan
foydalaniladi. Ularni uch yirik guruhga ajratish mumkin:
Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari
Ijtimoiy samaradorlik ko‘rsatkichlari
Texnik va ekologik samaradorlik ko‘rsatkichlari
1. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari
Bu ko‘rsatkichlar korxonaning moliyaviy natijalari va resurslardan
foydalanish darajasini aks ettiradi.
Mehnat unumdorligi – ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va ishlatilgan
mehnat resurslari nisbatida aniqlanadi. Masalan, 1 ishchiga to‘g‘ri keladigan
mahsulot hajmi.
Fond qaytimi – asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish darajasini
ko‘rsatadi (1 so‘mlik fondga qancha mahsulot to‘g‘ri kelishi).
Kapital samaradorligi – kiritilgan investitsiyalarning qancha daromad
keltirishini bildiradi.
Mahsulot tannarxi – mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan barcha
xarajatlarni ifodalaydi. Tannarx qancha past bo‘lsa, samaradorlik shuncha
yuqori bo‘ladi.
Foyda va rentabellik – foyda korxonaning umumiy moliyaviy natijasini
bildirsa, rentabellik foydaning kapital yoki xarajatlarga nisbati sifatida
hisoblanadi.
2. Ijtimoiy samaradorlik ko‘rsatkichlari
Ishlab chiqarish samaradorligi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy natijalarni
ham ko‘zda tutadi.
Yangi ish o‘rinlari yaratish;
Xodimlarning o‘rtacha ish haqi darajasi;

16Mehnat sharoitlarining yaxshilanishi;
Kasbiy rivojlanish imkoniyatlari;
Jamiyatda farovonlik darajasining oshishi.
Masalan, Janubiy Koreyada avtomobil sanoatida samaradorlikni oshirish
bilan birga yuz minglab yangi ish o‘rinlari yaratildi. Bu esa ijtimoiy
samaradorlikning yaqqol namunasidir.
3. Texnik va ekologik samaradorlik ko‘rsatkichlari
Texnik samaradorlik ishlab chiqarishda qo‘llanilayotgan texnologiyalar
darajasini bildiradi.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi;
Energiya va xomashyo sarfi;
Innovatsion texnologiyalarni joriy etish ko‘rsatkichlari.
Ekologik samaradorlik esa korxonaning atrof-muhitga ta’sirini o‘lchashni
ko‘zda tutadi. Masalan, chiqindilar miqdori, qayta ishlangan xomashyo ulushi,
“yashil texnologiyalar”dan foydalanish darajasi.
Bugungi kunda ekologik samaradorlik ko‘rsatkichlari xalqaro standartlarda
juda muhim hisoblanadi. Masalan, Yevropa Ittifoqiga mahsulot eksport qilish
uchun ishlab chiqarish ekologik me’yorlarga mos bo‘lishi shart.
Samaradorlikni o‘lchash usullari
Samaradorlikni faqat bitta ko‘rsatkich bilan baholab bo‘lmaydi. Shu sababli
iqtisodiyot nazariyasi va amaliyotida bir necha usullar qo‘llaniladi.
1. Solishtirma usul
Bu usulda samaradorlik ko‘rsatkichlari boshqa korxonalar yoki sohalar
bilan taqqoslanadi. Masalan, bir korxonadagi mehnat unumdorligi boshqa
korxonadagi natijalar bilan solishtiriladi.
2. Dinamika usuli
Bu usulda samaradorlikning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi tahlil qilinadi.
Masalan, korxona rentabelligi 2020-yildan 2023-yilgacha qanday o‘zgarganini
ko‘rsatadi.

173. Normativ usul
Samaradorlik amaldagi me’yor va standartlar bilan solishtiriladi. Masalan,
xomashyo sarfi belgilangan normativdan ortiq bo‘lsa, samaradorlik past
hisoblanadi.
4. Kompleks baholash usuli
Bir vaqtning o‘zida bir necha ko‘rsatkich yig‘indisi asosida samaradorlik
aniqlanadi. Bu usul eng mukammal hisoblanadi, chunki iqtisodiy, ijtimoiy va
texnik omillar birgalikda tahlil qilinadi.
5. Xarajatlar va natijalar usuli
Bu usulda qo‘yilgan maqsadga erishish uchun sarflangan xarajatlar natijalar
bilan taqqoslanadi. Masalan, 1 milliard so‘m investitsiya kiritilganda qancha
foyda keltirilgani hisoblab chiqiladi.
Xalqaro tajribada samaradorlikni o‘lchash
Dunyo tajribasida samaradorlikni baholashda turli yondashuvlar mavjud:
AQSh: samaradorlik asosan mehnat unumdorligi va foyda ko‘rsatkichlari
asosida o‘lchanadi.
Yaponiya: “kaizen” va “lean production” falsafasi asosida xarajatlarni
kamaytirish va sifatni oshirish samaradorlik mezoni hisoblanadi.
Germaniya: “Industrie 4.0” doirasida raqamli texnologiyalar joriy etilishi
samaradorlik mezoni sifatida qaraladi.
O‘zbekiston: oxirgi yillarda samaradorlikni o‘lchashda innovatsion faoliyat,
raqamlashtirish va eksport salohiyati asosiy ko‘rsatkich sifatida qabul
qilinmoqda.
O‘zbekiston amaliyotida samaradorlikni o‘lchash
Mamlakatimizda korxonalar samaradorligini baholashda quyidagi asosiy
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
Korxona foydasi va rentabelligi;
Mahsulot tannarxi va uning kamayish darajasi;
Mehnat unumdorligi;

18Eksport ulushi;
Innovatsion texnologiyalarni joriy etish;
Energiya tejamkorlik darajasi.
Masalan, 2022-yilda O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarish hajmi 5 % ga
o‘sdi, bu esa samaradorlikning oshayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga,
davlat tomonidan kichik va o‘rta biznes subyektlariga soliq imtiyozlari berilishi
ularning samaradorligini oshirishga turtki bo‘ldi.
Samaradorlikni o‘lchash ko‘rsatkichlari va usullari ishlab chiqarish
jarayonini tahlil qilishda, resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlashda va
korxonalarning kelgusidagi rivojlanish strategiyasini belgilashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Birgina foyda yoki rentabellik ko‘rsatkichi asosida samaradorlikni baholab
bo‘lmaydi. Shu sababli iqtisodiy, ijtimoiy, texnik va ekologik ko‘rsatkichlarni
birgalikda o‘rganish zarur.
Xalqaro tajriba ham shuni ko‘rsatadiki, samaradorlikni to‘g‘ri o‘lchash
orqali korxonalar raqobatbardoshligini oshirish, yangi bozorlarni egallash va
barqaror rivojlanishni ta’minlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
O‘zbekiston uchun ham samaradorlikni o‘lchashning mukammal tizimini
shakllantirish — milliy iqtisodiyotning modernizatsiyasi va jahon bozorida
raqobatdosh mahsulotlar yaratishning eng muhim shartidir.

19II BOB. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
yo‘llari
2.1. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holati
tahlili
Ishlab chiqarish samaradorligi korxonalar faoliyatining asosiy ko‘rsatkichi
hisoblanadi. Chunki u nafaqat korxona ichki imkoniyatlarini, balki mamlakat
iqtisodiyotining umumiy rivojlanish darajasini ham belgilaydi. Bugungi
globallashuv sharoitida samaradorlik darajasi past bo‘lgan korxonalar bozorda
uzoq vaqt o‘z faoliyatini davom ettira olmaydi. Shu sababli ishlab chiqarish
samaradorligining hozirgi holatini tahlil qilish nafaqat korxonalar, balki davlat
iqtisodiy siyosati uchun ham dolzarb masaladir.
O‘zbekiston korxonalarida samaradorlikning umumiy holati
So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotida sezilarli islohotlar amalga
oshirildi. Xususan, 2017-yildan boshlab iqtisodiyotni liberallashtirish, milliy
valyutani erkinlashtirish, soliq va bojxona tizimini soddalashtirish, investitsiya
muhiti yaxshilash bo‘yicha keng qamrovli chora-tadbirlar ko‘rildi. Natijada
ishlab chiqarish korxonalarida samaradorlikni oshirish uchun yangi sharoitlar
yaratildi.
2020-yildan keyin pandemiya tufayli qiyinchiliklar bo‘lsa-da, ko‘plab
korxonalar yangi biznes model va texnologiyalarni joriy etishga majbur
bo‘ldilar. Bu jarayon samaradorlikni oshirishga ham, ayrim hollarda qisqa
muddatli pasayishga ham olib keldi.
Masalan:
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarish hajmi 2022-yilda 5,2 % ga oshdi.

20Eksport hajmi sezilarli ko‘payib, yangi bozorlar ochildi.
Shu bilan birga, ayrim korxonalarda energiya samaradorligi pastligi va
texnik quvvatlarning eskirganligi hali ham mavjud muammolardan biridir.
Mehnat unumdorligi holati
Ishlab chiqarish samaradorligini baholashda eng muhim ko‘rsatkichlardan
biri bu — mehnat unumdorligidir. O‘zbekistonda mehnat unumdorligi oxirgi
yillarda o‘sayotgan bo‘lsa-da, rivojlangan davlatlar darajasidan ancha past.
Rivojlangan davlatlarda bir ishchining bir yillik mahsulot ishlab chiqarishi
O‘zbekiston ko‘rsatkichidan bir necha baravar yuqori.
Bu farqning asosiy sababi — texnologiyalarning eskirganligi,
avtomatlashtirish darajasining yetarli emasligi va innovatsion ishlab chiqarish
usullaridan kam foydalanilayotganidir.
Shu bilan birga, ayrim yirik sanoat korxonalarida robotlashtirilgan ishlab
chiqarish liniyalari joriy qilinmoqda. Masalan, avtomobilsozlik va to‘qimachilik
sohasida mehnat unumdorligi so‘nggi 3 yilda 15–20 % ga oshdi.
Fond qaytimi va ishlab chiqarish quvvatlari
Korxonalar samaradorligining yana bir muhim ko‘rsatkichi — fond qaytimi,
ya’ni asosiy fondlardan foydalanish samaradorligidir.
Ba’zi korxonalarda ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish 60–70 %
atrofida bo‘lib qolmoqda.
Bu esa ishlab chiqarish hajmining pasayishiga va tannarxning oshishiga olib
keladi.
Zamonaviy texnologiyalarni joriy etgan korxonalarda esa fond qaytimi
yuqorilab, har bir so‘mlik investitsiyadan ko‘proq mahsulot ishlab
chiqarilmoqda.
Mahsulot tannarxi va rentabellik
Samaradorlikning asosiy belgisi — mahsulot tannarxining kamayishi va
korxona rentabelligining oshishidir.

21So‘nggi yillarda energiya resurslari narxining oshishi va xomashyo
importiga bog‘liqlik ayrim korxonalar tannarxini yuqori qilib qo‘ydi.
Shu sababli korxonalarning rentabellik darajasi bir xil emas: ba’zilarida 25–
30 % gacha yetgan bo‘lsa, boshqalarda 5–7 % darajasida qolmoqda.
Rentabellik darajasi yuqori bo‘lgan korxonalar asosan eksportga
yo‘naltirilgan va innovatsion texnologiyalarni faol joriy etayotgan
subyektlardir.
Innovatsion faoliyat darajasi
Bugungi kunda samaradorlikning hozirgi holatini baholashda innovatsion
faoliyat alohida o‘rin tutadi. Chunki zamonaviy texnologiyalarni joriy etmasdan
samaradorlikni yuqori darajaga ko‘tarish qiyin.
Ko‘plab yirik korxonalarda yangi ishlab chiqarish liniyalari,
raqamlashtirilgan boshqaruv tizimlari joriy qilinmoqda.
Lekin kichik va o‘rta korxonalarda innovatsion texnologiyalarga mablag‘
yetarli darajada ajratilmaydi.
Ilmiy-tadqiqot ishlari va ishlab chiqarish o‘rtasida hamkorlik sust.
Shu sababli, innovatsion faoliyatni kengaytirish O‘zbekiston korxonalari
uchun eng muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Energiya samaradorligi va ekologik muammolar
Samaradorlikning hozirgi holatini baholashda yana bir dolzarb masala — bu
energiya samaradorligidir.
O‘zbekiston korxonalarining ko‘pida energiya sarfi yuqori. Masalan, ayrim
korxonalarda mahsulot tannarxining 25–30 % energiya resurslariga to‘g‘ri
keladi.
Bu esa nafaqat samaradorlikni pasaytiradi, balki ekologik muammolarni
ham keltirib chiqaradi.
So‘nggi yillarda energiya tejamkor texnologiyalar joriy qilinmoqda, quyosh
va shamol energiyasi asosidagi ishlab chiqarish loyihalari yo‘lga qo‘yilmoqda.
Eksport faoliyati va raqobatbardoshlik

22Korxonalarning samaradorligi ularning eksport salohiyati va
raqobatbardoshligi bilan ham chambarchas bog‘liq.
2022-yilda O‘zbekiston sanoat mahsulotlari eksporti 19 mlrd AQSh
dollarini tashkil etdi.
To‘qimachilik, avtomobilsozlik va kimyo sanoatida eksport hajmi sezilarli
oshdi.Shu bilan birga, ayrim mahsulotlar sifati xalqaro talab darajasiga
yetmaydi, bu esa raqobatbardoshlikni cheklaydi.
Eksportni ko‘paytirish uchun korxonalarda sifat standartlarini joriy etish,
xalqaro sertifikatlar olish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Kadrlar salohiyati Samaradorlikning hozirgi holatini tahlil qilganda kadrlar
masalasiga ham alohida e’tibor qaratish zarur.
Korxonalarda yuqori malakali mutaxassislar yetishmasligi muammosi
mavjud.
Kasbiy ta’lim tizimi ishlab chiqarish ehtiyojlarini to‘liq qondirmayapti.
Shu sababli, korxonalar o‘z hisobidan xodimlarni qayta tayyorlash va
malakasini oshirish kurslarini tashkil etmoqda.
Malakali kadrlar mavjud bo‘lsa, innovatsion texnologiyalar samaradorlikka
tezroq ta’sir ko‘rsatadi.
Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining hozirgi holati turli xil
omillar bilan belgilanmoqda. Ba’zi korxonalarda samaradorlik yuqori bo‘lib,
eksport salohiyati kengaymoqda, zamonaviy texnologiyalar joriy etilmoqda va
rentabellik yuqorilamoqda. Biroq ko‘plab korxonalarda ishlab chiqarish
quvvatlaridan to‘liq foydalanilmasligi, mehnat unumdorligining pastligi,
energiya samaradorligi yetarli darajada bo‘lmasligi va malakali kadrlar
yetishmasligi kabi muammolar mavjud.Demak, hozirgi davrda korxonalarda
samaradorlikni oshirish uchun texnologik modernizatsiya, kadrlar tayyorlash,
energiya tejamkor usullarni joriy etish, eksport faoliyatini kengaytirish va
innovatsion rivojlanishni jadallashtirish eng muhim vazifalar bo‘lib qolmoqda.

232022 yildan boshlab mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarishida o‘sish
barqaror davom etmoqda. 2022 yilda umumiy sanoat ishlab chiqarish hajmi 5
foizga yaqin ko‘paygan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 5,5 foiz atrofida
bo‘ldi. 2024 yilda ham o‘sish sur’atlari 6 foiz darajasida kuzatildi. 2025 yilning
dastlabki choraklarida esa sanoat hajmi 6,5 foizdan ortiqroq o‘sdi. Bu shuni
anglatadiki, oxirgi to‘rt yil mobaynida korxonalar faoliyatida samaradorlik asta-
sekinlik bilan, ammo barqaror ravishda ortib bormoqda.
Hududlar kesimida tahlil qiladigan bo‘lsak, ba’zi mintaqalarda samaradorlik
juda yuqori, ba’zilarida esa past darajada qolmoqda. Masalan, Navоiy
viloyatida ishlab chiqarish hajmi 11 foizdan ortiq o‘sdi, Xorazmda ham 11
foizga yaqin ko‘rsatkich qayd etildi. Toshkent shahri va Toshkent viloyati esa
ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha yetakchi hudud sifatida ajralib turadi. Boshqa
ayrim viloyatlarda esa o‘sish sur’atlari 4–5 foizdan ortmadi. Bu mintaqaviy
tafovutlarning mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bois kelgusida past ko‘rsatkichlarga
ega hududlarda infratuzilmani rivojlantirish va innovatsion loyihalarni ko‘proq
jalb etish zarur.
Tarmoqlar kesimida qaraganda ham qiziqarli manzara yuzaga keladi.
Muhandislik, elektronika va transport vositalari ishlab chiqarishda yuqori o‘sish
qayd etilgan. Masalan, transport vositalari ishlab chiqarish hajmi 40 foizdan
ko‘proqqa oshgan bo‘lsa, elektr uskunalar ishlab chiqarish 14 foizdan ziyod
ko‘paydi. Bu esa mamlakatimiz sanoati asta-sekin yuqori texnologiyalarga o‘tib
borayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, oziq-ovqat, to‘qimachilik,
qog‘oz mahsulotlari kabi iste’mol tovarlari ishlab chiqarishda ham sezilarli
o‘sish kuzatilmoqda. Bu esa ichki bozorni to‘ldirish va eksport imkoniyatlarini
kengaytirishga xizmat qilmoqda.
Shu bilan birga, yuqori texnologiyali tarmoqlarning ulushi umumiy
sanoatda juda kichik — atigi 1 foiz atrofida. O‘rta darajadagi texnologiyalarga
asoslangan tarmoqlarning ulushi esa qariyb 20 foizni tashkil etmoqda. Bu esa

24korxonalar faoliyatida texnologik modernizatsiyani jadallashtirish, innovatsion
ishlab chiqarishlarni kengaytirish muhim vazifa ekanligini ko‘rsatadi.
Korxonalarning samaradorligida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
roli yildan yilga ortib bormoqda. 2022 yilda ular sanoat mahsulotining qariyb
19 foizini ishlab chiqargan bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich 25 foizga
yaqinlashdi. Bu shuni bildiradiki, kichik korxonalar asta-sekin yirik sanoat
korxonalari bilan bir qatorda iqtisodiyotda muhim o‘rin egallab bormoqda.
Ularning ulushi ortishi diversifikatsiya jarayonini tezlashtiradi va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlaydi.
Investitsiyalar hajmining ortishi ham samaradorlikka katta ta’sir
ko‘rsatmoqda. So‘nggi yillarda sanoat zonalariga milliardlab so‘m
investitsiyalar kiritildi, yangi ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushirildi. Bu esa
minglab yangi ish o‘rinlarini yaratish, eksport hajmini kengaytirish imkonini
berdi. Faqatgina 2023 yilning o‘zida sanoat zonalarida 9,6 trillion so‘mlik
investitsiyalar o‘zlashtirildi va qariyb minglab yangi ish joylari tashkil etildi. Bu
natijalar samaradorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatdi.Shu bilan birga, ayrim
muammolar ham mavjud. Jumladan, korxonalarda energiya resurslaridan
foydalanish samaradorligi past. Bu ishlab chiqarish tannarxini oshiradi va
raqobatbardoshlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, ayrim hududlarda
malakali kadrlar yetishmovchiligi sezilmoqda, bu esa ishlab chiqarish
samaradorligining pastligiga olib keladi.
Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqib aytish mumkinki, 2022–2025 yillar
davomida mamlakat korxonalarida samaradorlik barqaror o‘sib bormoqda.
Ammo bu jarayon hali ham ko‘proq o‘rta va past texnologiyali tarmoqlar
hisobiga yuz bermoqda. Yuqori texnologiyali ishlab chiqarish ulushini oshirish,
energiya tejamkor texnologiyalarni keng joriy qilish, resurslardan oqilona
foydalanish kabi omillar samaradorlikni yanada oshirishga imkon beradi.
1-jadval. O‘zbekiston sanoat ishlab chiqarish hajmining o‘sishi (2022–2025
yillar)

25Yil Sanoat ishlab chiqarish hajmi (trln so‘mda) O‘sish sur’ati (%)
2022 500 5,0
2023 530 5,5
2024 562 6,0
2025 599 6,5
2-jadval. Hududlar kesimida sanoat o‘sish sur’atlari
Hudud O‘sish sur’ati
(%) Izoh
Toshkent
shahri 9,5 Yirik sanoat markazi, eksport
ustuvor
Navoiy
viloyati 11,2 Kimyo va tog‘-kon sanoati
Xorazm
viloyati 10,8 To‘qimachilik va oziq-ovqat
sanoati
Andijon
viloyati 6,5 Avtomobilsozlik markazi
Qashqadaryo 4,2 Neft-gaz sanoati, o‘sish past
3-jadval. Texnologik darajaga ko‘ra sanoat ishlab chiqarish tarkibi
(2025 yil)
Tarmoq turi Ulushi (%) O‘sish dinamikasi (2022–
2025)
Yuqori texnologiyali ishlab
chiqarish 1,2 0,7 % dan 1,2 % gacha
O‘rta texnologiyali ishlab
chiqarish 20,5 17 % dan 20,5 % gacha
Past texnologiyali ishlab
chiqarish 78,3 82,3 % dan 78,3 % gacha

292.2. Samaradorlikni oshirishda innovatsion texnologiyalar va
boshqaruv usullarining ahamiyati
Hozirgi davrda korxonalar faoliyatining samaradorligini ta’minlashda
innovatsion texnologiyalar va zamonaviy boshqaruv usullarining roli
beqiyosdir. Jahon iqtisodiyoti shiddat bilan rivojlanayotgan bir paytda,
raqobatbardoshlikning asosiy omillaridan biri bu — yangilikka intilish,
texnologik yondashuvlarni qo‘llash va boshqaruvni takomillashtirishdan
iboratdir.
Avvalo, innovatsion texnologiyalar ishlab chiqarish jarayonida resurslardan
tejamkorlik bilan foydalanish imkonini beradi. Masalan, energiya tejamkor
uskunalar, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari, raqamli monitoring
tizimlari samaradorlikni oshiradi, tannarxni pasaytiradi va sifatni barqaror
ta’minlaydi. Shu orqali korxona kam xarajat bilan ko‘proq mahsulot ishlab
chiqarish imkoniga ega bo‘ladi.

30Bundan tashqari, innovatsion texnologiyalar ishlab chiqarish jarayonida
inson omilini kamaytirib, xatoliklar ehtimolini pasaytiradi. Masalan,
robototexnika yoki sun’iy intellekt yordamida bajariladigan jarayonlar aniq va
yuqori tezlikda ishlaydi. Bu esa ishlab chiqarish unumdorligini keskin oshiradi.
Boshqaruv usullariga to‘xtaladigan bo‘lsak, bugungi kunda korxona
faoliyatini samarali tashkil etishda Lean manufacturing, Kaizen, Agile kabi
konsepsiyalar keng qo‘llanilmoqda. Ularning barchasi ortiqcha vaqt, mablag‘
va resurs sarfini kamaytirish, jarayonlarni optimallashtirish va xodimlarning
faolligini oshirishga qaratilgan.
Masalan, “Lean manufacturing” tizimi orqali ishlab chiqarishda ortiqcha
operatsiyalar bartaraf qilinadi, jarayonlarning soddaligi va tezligi oshiriladi.
“Kaizen” yondashuvi esa xodimlarni doimiy ravishda yangilik kiritishga, kichik
o‘zgarishlar orqali katta natijalarga erishishga yo‘naltiradi. “Agile” usuli esa
korxonaga tezkorlik, moslashuvchanlik va bozor talablariga javob bera olish
qobiliyatini beradi.
Innovatsion texnologiyalar va zamonaviy boshqaruv usullarining uyg‘unligi
nafaqat korxona samaradorligini, balki butun iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini ham oshiradi. Chunki ular yangi ish o‘rinlari yaratadi,
eksport salohiyatini kuchaytiradi va ichki bozorni sifatli mahsulot bilan
ta’minlaydi.
2.3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va
tavsiyalar
Korxonalarda samaradorlikni oshirish masalasi nafaqat nazariy jihatdan,
balki amaliyotda ham eng dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Hozirgi
global raqobat sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish korxonaga
nafaqat ichki bozorni egallash, balki xalqaro maydonda ham barqaror o‘rin
topish imkoniyatini beradi. Shu bois, ushbu bo‘limda samaradorlikni oshirish
bo‘yicha aniq taklif va tavsiyalar keltirib o‘tamiz.

31Birinchidan, korxonalarda resurslardan oqilona foydalanish zarur. Energiya
tejamkor texnologiyalarni joriy etish, xomashyo sarfini kamaytirish va
chiqindilarni qayta ishlash orqali ishlab chiqarish tannarxini sezilarli darajada
pasaytirish mumkin. Masalan, zamonaviy energiya auditlari korxonaga yiliga
10–15 foizgacha xarajatlarni qisqartirish imkonini beradi.
Ikkinchidan, samaradorlikni oshirishda innovatsion texnologiyalarni keng
tatbiq etish muhim. Raqamli texnologiyalar, avtomatlashtirish va robotlashtirish
jarayonlari ishlab chiqarishning aniqligi va tezligini oshiradi. Masalan,
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari ishlab chiqarish jarayonida inson omili
ta’sirini kamaytirib, xatoliklar sonini qisqartiradi.
Uchinchidan, samaradorlikni oshirishning muhim omillaridan biri bu —
zamonaviy boshqaruv usullaridan foydalanishdir. Lean manufacturing, Kaizen,
Agile kabi metodlar ortiqcha operatsiyalarni qisqartirish, ishlab chiqarish
jarayonlarini tezlashtirish va xodimlarning motivatsiyasini kuchaytirishga
xizmat qiladi.
To‘rtinchidan, korxonada samaradorlikni ta’minlash uchun inson kapitalini
rivojlantirish zarur. Malakali kadrlar har qanday texnologiyadan ko‘ra
muhimroq hisoblanadi. Shu sababli xodimlarni doimiy ravishda qayta
tayyorlash, ularning malakasini oshirish, rag‘batlantirish tizimlarini joriy etish
lozim.
Beshinchidan, samaradorlikni oshirishda raqamli boshqaruv va axborot
texnologiyalaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. ERP (Enterprise
Resource Planning), CRM (Customer Relationship Management) kabi tizimlar
korxona ichki boshqaruvini kuchaytirib, resurslarni samarali taqsimlash
imkonini beradi.
Oltinchidan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun kooperatsiya
va klaster tizimini rivojlantirish zarur. Korxonalar o‘zaro hamkorlikda faoliyat
yuritsalar, ularda texnologiya almashuvi, tajriba o‘rtoqlashuvi va bozor
imkoniyatlaridan foydalanish imkoniyati oshadi.

32Yettinchidan, samaradorlikni oshirishda sifat menejmenti tizimlari muhim
ahamiyat kasb etadi. ISO standartlarini joriy etish, mahsulot sifati ustidan qat’iy
nazorat o‘rnatish korxonaning nafaqat ichki bozor, balki tashqi bozordagi
raqobatbardoshligini ham kuchaytiradi.
Sakkizinchidan, moliya va investitsiyalarni oqilona jalb qilish korxona
samaradorligi uchun asosiy shartlardan biridir. Investitsiyalarni samarali
taqsimlash, texnik modernizatsiyaga yo‘naltirish ishlab chiqarish hajmini
oshiradi va ishlab chiqarish jarayonini zamonaviy talablarga moslashtiradi.
To‘qqizinchidan, samaradorlikni oshirish uchun logistika va ta’minot
tizimlarini optimallashtirish zarur. Xomashyo yetkazib berish va tayyor
mahsulotlarni iste’molchiga yetkazish jarayonlarida vaqtni qisqartirish,
transport xarajatlarini kamaytirish orqali umumiy samaradorlik oshadi.
O‘ninchidan, korxona faoliyatida samaradorlikni oshirish uchun davlat
tomonidan yaratilayotgan imtiyozlar va qo‘llab-quvvatlash dasturlaridan
samarali foydalanish zarur. Soliq imtiyozlari, subsidiyalar va eksportni
rag‘batlantirish dasturlari korxonaga o‘z salohiyatini to‘liq ro‘yobga
chiqarishda yordam beradi.

33 Xulosa
Men ushbu kurs ishida “Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona
faoliyatining asosiy ko‘rsatkichi sifatida” mavzusini o‘rgandim va tahlil qildim.
Tadqiqot davomida ishlab chiqarish samaradorligi korxona faoliyatini
baholashda eng muhim omil ekanligini chuqur angladim. Chunki korxonaning
iqtisodiy natijalari, foyda olish darajasi, raqobatbardoshligi va bozor sharoitida
barqaror faoliyat yuritishi bevosita ishlab chiqarish samaradorligiga bog‘liqdir.
Men o‘rgangan nazariy manbalar va tahlillar shuni ko‘rsatadiki,
samaradorlik faqatgina ishlab chiqarish hajmi bilan emas, balki resurslardan
oqilona foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish, zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish, boshqaruv sifatini yaxshilash va innovatsion
yondashuvlarni qo‘llash bilan ham belgilanadi. Shu jihatdan ishlab chiqarish
samaradorligi korxona faoliyatining integral ko‘rsatkichi sifatida nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ham ega.
O‘zbekiston sanoat korxonalari misolida olib borgan tahlillarimdan xulosa
qildimki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun quyidagi yo‘nalishlar
muhim ahamiyatga ega: ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, energiya
tejamkor texnologiyalarni qo‘llash, mehnat unumdorligini oshirish, korxona
boshqaruv tizimini takomillashtirish va innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish.
Ayniqsa, raqobat kuchaygan bugungi sharoitda samaradorlikni oshirish nafaqat
korxona darajasida, balki milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishida ham
asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Men uchun ushbu mavzuni o‘rganish katta tajriba bo‘ldi. Ish davomida
ishlab chiqarish samaradorligi nazariyasi, uning amaliy jihatlari, zamonaviy
korxonalar faoliyatidagi muammolar va ularni hal etish yo‘llari haqida keng
qamrovli bilimlarga ega bo‘ldim. Kelgusida bu bilim va tajribalarni nafaqat
ilmiy izlanishlarda, balki amaliy faoliyatimda ham qo‘llashga harakat qilaman.

34Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Ishlab chiqarish samaradorligi - korxona faoliyatining asosiy ko’rsatkichi sifatida.

Sotib olish