• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 398.1KB
Покупки 15
Дата загрузки 27 Апрель 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Rustamov Orifjon

Дата регистрации 25 Апрель 2024

52 Продаж

Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari

Bundan tashqari, mamlakat miqyosida sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishga doir bir qancha me’yoriy-huquqiy hujjatlar ham ishlab chiqildi. Dastlabki yo‘nalish O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarishining muayyan bir tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlardir. Mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish, yangi industrial tarmoqlarni shakllantirish, sanoat korxonalarini modernizatsiya qilish va ularni qayta jihozlash, mahsulotlar eksportini oshirish bilan bog‘liq ishlar bevosita investitsion jarayon bilan bog‘liq. Shunday ekan, sanoat ishlab chiqarishini taraqqiy ettirishga doir qabul qilingan me’yoriy aktlar bevosita investitsiya faoliyatini yuritishga oid tashkiliy-huquqiy hujjatlar bilan uzviy bog‘liq ravishda ishlab chiqilishi va bir-birini to‘ldirishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasida ham investitsiya faoliyatiga oid ko‘plab me’yoriy – huquqiy hujjatlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning eng asosiysi bu “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni hisoblanadi Mamlakatimiz sanoat korxonalarida innovatsion boshqaruv samaradorligini oshirishda korxonaning strategik rivojlanish maqsadlarida innovatsion faoliyatga oid rivojlanish yo‘nalishlarini shakllantirish, innovatsiyalarni amaliyotga tabiq etish bo‘yicha tegishli chora-tadbirlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Bunda innovatsion boshqaruv maqsadlari daraxtini shakllantirishda yuqorida taklif etilgan usuldan foydalanish yuqori samaradorlikka erishish bilan bir qatorda, korxonaning innovatsion rivojlanishining barqarorligini ta’minlash uchun zamin yaratadi Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish, korxonaning innovatsion boshqaruvi samaradorligi ko‘rsatkichlari ta’sirida o‘zgarishi mumkin bo‘ladi. Ya’ni sanoat korxonasida innovatsion boshqaruv to‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari texnik va yexnologik jihatdan zamon talablariga qanchalik mos bo‘lgani sari ishlab chiqarish hajmi shunchalik yuqori sur’atda ortadi. 33 Bundan tashqari, korxona faoliyati moliyaviy natijalarining ijobiy dinamikasi soliq to‘lovlari orqali davlat byudjetining mustahkamlanishini ta’minlaydi, korxonaning investitsion jozibadorligini, uning ishlab chiqarish va moliyaviy sohadagi ishbilarmonlik faolligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, moliyaviy natijalarni hisobga olish juda muhim jarayon, chunki korxona egalari va uning rahbarlari kelajakda muhim iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘g‘ri to‘ldirilgan buxgalteriya shakllaridan oladilar. Moliyaviy natijalarni tahlil qilishning ko‘plab usullari mavjud bo‘lib, unda tahlilning turli uslubiy va nazariy masalalarini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. A.Sheremet tomonidan moliyaviy natijalar tahlili quyidagicha ekanligi qayd etilgan: 1) dastlab, tashkilot faoliyati samaradorligini tavsiflovchi bir qator ko‘rsatkichlar olinadi. Shu bilan birga, quyidagi ko‘rsatkichlarga alohida e’tibor qaratiladi: – sotish (xizmat ko‘rsatish)dan olingan foyda (zarar); – soliqqa tortilgunga qadar foyda (zarar); – yalpi foyda; – sof foyda. 2) dastlabki bosqichda nisbiy va mutlaq foyda ko‘rsatkichlari bo‘yicha tahlil o‘tkaziladi. 3) chuqur tahlil turli omillarning foyda miqdori va sotish rentabelligiga ta’sirini o‘rganish orqali amalga oshiriladi. 4) inflyatsiyaning moliyaviy natijaga qanday ta’sir qilishi tahlil qilinadi. 5) foyda (daromad)ning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarning xususiyatlari tahlil qilinadi. 6) kompaniya aktivlarining rentabelligi tahlil qilinadi. 30 Asosiy e’tiborni mamlakatimizda sanoat korxonalarining innovatsion boshqaruvi mexanizmini rivojlantirishni rag‘batlantirishga qaratilgan davlat dasturlarini ishlab chiqishga qaratish maqsadga muvofiq. Bunda hududiy tamoyil asosida sanoat korxonalarini innovatsion rivojlantirish yo‘liga o‘tkazish zarur. Shuningdek, viloyatlar kesimida ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonlarini innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tkazish, ularni global darajadagi raqobatbardoshlik indeksi ko‘rsatkichlarini muntazam ravishda takomillashtirish imkoniyati vujudga keladi. Sanoat korxonalarining innovatsion faoliyati, ularning rivojlanishidagi mavjud muammolarini monitoring qilish hududiy innovatsion sanoat markazlari tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, sanoat korxonalarining uzoq muddatli davr uchun mo‘ljallangan innovatsion rivojlanish dasturlari va ularni amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlari hududiy sanoat korxonalarini rivojlantirish markazlari tomonidan o‘rganilib, ularni moliyalashtirish va tegishli imtiyozlardan foydalanish bo‘yicha amaliy yordam ko‘rsatiladi. 34 2.2. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullarining tahlili Respublika aholisining bandligi va daromadlari barqaror o‘sishini ta’minlashga doir vazifalarni hal etishda kasanachilikning turli shakllarini keng rivojlantirish, jumladan, uning yirik sanoat korxonalari bilan kooperatsiyasini kengaytirishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. 5 Yirik sanoat korxonalari bilan kasanachilar o‘rtasida kooperatsiya aloqalarining mustahkamlanishi oila budjeti daromadlarini oshirishdek muhim muammoni hal etadi, ish bilan band bo‘lmagan aholi sonini keskin qisqartirish va uning faol qismini ishlab chiqarishga jalb etish imkonini beradi. Ayni paytda kasanachilar ish stajini hisoblash, ularga pensiya va ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalar tayinlash huquqi ta’minlanadi. Sanoat korxonalarining kasanachilarga zarur xomashyo va materiallarni yetkazib berish asosida oilaviy pudratni rivojlantirish fuqarolarga vaqtdan unumli foydalanish, shu bilan birga, past rentabelli va ko‘p mehnat sarfi talab qilinadigan mahsulotlarning ayrim turlarini uy sharoitida ishlab chiqarishni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi, bu, o‘z navbatida, yirik korxonalar ish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ayni paytda globallashuv shiddatli kechayotgan davrda bozor munosabatlarining yo’lga qo’yilishi, mamlakatning jahon hamja miyatiga integrasiyalashuvi hamda iqtisodiy tizimdagi axborot rolining o’sishi, yangi texnologiyalar, kapital bozorlari o’rtasidagi aloqalarning kuchayishi iqtisodiyotning innovasion rivojlanish yo’liga o’tishini taqozo etmoqda. Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlari tajribasini o’rganish, shuningdek, respublikamizning boy tabiiy va ijtimoiy resurslari, ishlab chiqarish va ilmiytexnik salohiyatini hisobga olib, innovasion rivojlanish yo’lini tanlab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, mamlakatimiz 5 Pierre Vernimmen, Pascal Quiry, Maurizio Dallocchio, Yann Le Fur, Antonio Salvi. Corporate Finance: Theory and Practice. Copyright. 2005 John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex P019 8SQ, England. 1032 p., 29th page. 35 Xulosa o‘rnida aytganda, moliyaviy natijalar korxonaning tadbirkorlik faoliyatini yuritishning asosiy mezoni bo‘lib, foyda yoki zarar shaklida ifodalanadi. Moliyaviy natijalarni tahlil qilib, amalga oshirilayotgan biznes qanchalik foydali ekanligini aniqlash mumkin. Jahon hamjamiyatiga integratsiyalashayotgan O zbekiston Respublikasiʻ uchun ham iqtisodiy rivojlanishning usutuvor yo nalishlarini aniqlab olish kabi ʻ muhim masalalar O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7- ʻ fevraldagi “O zbekiston ʻ Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi ʻ to g risida” PF4947-sonli Farmonida belgilab berildi. Qayd etish kerakki, ʻ ʻ mazkur me yoriy-huquqiy hujjatda O zbekiston Respublikasini taraqqiy ʼ ʻ ettirishning bir qancha yo nalishlari bilan bir qatorda “Iqtisodiyotni ʻ rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo nalishlari” bo linmasida ʻ ʻ tarkibiy o zgartirishlami chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi ʻ tarmoqlarini, xususan, sanoat ishlab chiqarishini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish masalalariga qaratilgan mulohazalar keltirib 0 tildi. Bundan tashqari, mamlakat miqyosida ʼ sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishga doir bir qancha me yoriy-huquqiy ʼ hujjatlar ham ishlab chiqildi. Dastlabki yo nalish O zbekistonda sanoat ishlab chiqarishining muayyan ʻ ʻ bir tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan me yoriy-huquqiy hujjatlardir. ʼ Qayd etish kerakki, mazkur me’yoriy-huquqiy hujjatda O‘zbekiston Respublikasini taraqqiy ettirishning bir qancha yo‘nalishlari bilan bir qatorda “Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari” bo‘linmasida tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini, xususan, sanoat ishlab chiqarishini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish masalalariga qaratilgan mulohazalar keltirib o‘tildi. 32 Mahsulotning mehnat sig’imi mehnat unumdorligiga teskari kattalik bo’lib, sarflangan mehnat miq d orining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati sifatida aniqlanadi: T = Is/Q Bu mehnat sig’imining korxona miqyosida o’lchanishidir makrodarajada esa mehnat sig’imining uch turi bo’ladi: texnologik, to’la va xalq xo’jaligi mehnat sig’imi. Mehnat sarfini hisobga olish jihatiga qarab, u yana uch turga: rejali mehnat, me’yoriy mehnat va haqiqiy (amaldagi) mehnat sig’imlariga bo’linadi. Mehnat sig’imi bevosita sarf (asosiy xodimlar sarf qilgan mehnat) bo’yicha, to’la sarf (yordamchi xodimlar sarf qilgan mehnat) bo’yicha hamda umumiy ijtimoiy mahsulot yoki milliy daromad qiymatiga nisbati bilan belgilanadi. Ayrim komplekslar va ularning tarmoqlarida, korxonalarda esa, moddiy sarflar mikdorining qiymatiga nisbatan belgilanadi: Fond qaytimi (G’ k ) va fond sig’imini (G’ s ) aniqlash formulasi quyidagicha: G’ k = Q/F Bu yerda: Q- mahsulot hajmi, qiymat pul ko’riniishda; F — asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati. G’ S = F/Q Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab chiqarish va mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha. Mashina va uskunalardan unumli foydalanish, ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish hamda xodimlar malakasini oshirish, fond qaytimini ko’paytirishshning muhim zaxirasi hisoblanadi. Bozor sharoitlarida korxona xo’jalik faoliyati samaradorligining umumlashtiruvchi yoki mezon ko’rsatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning 14 rivojlanishini maksimal darajada tashkil etish uchun, eng avvalo, innovasion hamda ilmiy-texnik salohiyatdan samarali foydalanishga jiddiy e’tibor qaratish lozim. Bu borada mamlakatimizning kompleksli innovasion siyosatini shakllantirish bo’yicha qonunchilik asoslarini yaratish zarur. Innovasion faoliyatni samarali tashkil etish va rivojlantirish uchun esa, mazkur faoliyatning strategik va taktik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish talab etiladi. Ma’lumki, mazkur tizimni ishlab chiqish faqatgina ilmiy asoslarda amalga oshiriladi. Shu sababli mutaxassislar, tegishli soha xodimlari innovasion faoliyatni tashkil etish va boshqarish amaliyotini, strategik qoidalarini va innovasion siyosatni shakllantirish hamda amalga oshirish xususiyatlarini bilishi zarur Innovatsiya, bu – yanada mukammalroq holatga o’tish uchun yaratiluvchi yangiliklardan iborat bo’lib, o’ylab topish, ishlab chiqarish va ixtiro qilish lozim bo’lgan yangi vosita, yangi usul, yangi mahsulot, yangi texnologiyalar, demakdir. Innovatsiya – yangi bilimlarning yig’indisi sifatida amalda qo’llanishi va mos keluvchi sohalarda samara berishi lozim. Bugungi kunda innovatsiya ishlab chiqarishda, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy munosabatlarda, ilm-fan, madaniyat, ta’lim sohalarida keng qo’llanmoqda. Bu esa, har bir sohaning rivoji uchun yangicha yondashuv bilan qarash, deganidir. O’zbekiston iqtisodiyotida milliy sanoatning roli va ahamiyati sal moqli bo’lib, davlat mustaqilli giga erishilgandan keyin bu sohada tub xo’jalik- iqtisodiy, tashkiliyins titusional va tarkibiy islohot lar amalga oshirildi. Sanoat korxo nalarini davlat tasarrufidan chiqa rish va xususiylashtirish, davlat – aksiyadorlik, korporativ, jamoa va xususiy mulk shakllariga aylantirish, sanoat tarmoqlarida tarkibiy o’zgarishlar amalga oshirilib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, chet el kapitali ishtirokidagi qo’shma kor xonalar tashkil etildi. Milliy sanoat rivojlanishi, yangi davrning makroiqtisodiy vaziyatlarini, bozor munosabatlarini shakllantirish va tarkibiy o’zgarishlar 36 некоммерческая организация «Академия менеджмента и бизнес- администрирования», 2016 — 250 с., С. 8. 9. G20/OECD Principles of Corporate Governance. OECD 2015. https://www.oecd.org/daf/- ca/Corporate-Governance-Principles- BNG.pdf 10. Pierre Vernimmen, Pascal Quiry, Maurizio Dallocchio, Yann Le Fur, Antonio Salvi. Corporate Finance: Theory and Practice. Copyright. 2005 John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex P019 8SQ, England. 1032 p., 29th page. 11. Umrzoqov O’.P., Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti: o’quv qo’llanma. - T.: Iqtisod – moliya, 2020. – 268 b. 12. O.Murtazayev, I.G’aniyev, Sh.Hasanov, F.Ahrorov. Agrarsiyosat va qishloq xo’jaligi bozorlari. O’quv qo’llanma. Samarqand 2009 y. Xorijiy adabiyotlar: 13. Charles W. L. Hill, Steven L. McShane. Principles of Management. 13th ed. ISBN 978-0-07-353012-3. –New York, 2008. -529 p. 14. Rickky W. Griffin. Fundamentals of Management. 8th ed. ISBN 978-1-28584904-1. –Texas, 2016. – 547 p. 15. Ronald D. Kay, William M. Edwards, Patricia A.Duffy. Farm management. – 16. 6th ed. ISBN 978-0-07-302829-3 – ISBN 0-07-302829-0. –New York, 2008. – 463 p. 44 Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda qiymat o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi . Sotilgan mahsulotlar joriy ulgurji narxlarda va tannarxga kiritilgan , uni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari. Korxona ixtiyorida qolgan sof (hisoblangan) foyda balans foydasi yoki sotishdan olingan foyda minus ijara, soliqlar va uzoq muddatli kredit bo'yicha foizlar o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatining iqtisodiy samaradorligining kompleks, integral ko'rsatkichi rentabellikdir. Ishlab chiqarish samaradorligi - juda murakkab iqtisodiy katеgoriya. U obyektiv iqtisodiy qonunlar, ijtimoiy ishlab chiqarishning asosini ifoda etuvchi – natijani, ya’ni oqibatni aks ettiradi. Oqibat yoki natija har qanday faoliyatning maqsadidir. Samara tushunchasi bilan iqtisodiy samara tushunchasini farqlash kerak. Samara bu kеng tushuncha bo ’ lib, har qanday tadbir yoki faoliyatning natijasida, o ’ g ’ itlardan foydalanish samarasi, ekinlar hosildorligi oshishida, yеm-хashak samarasi, chorva mahsuldorligi oshishida ifodalanadi. Ammo bu samara, ya’ni hosildorlik va mahsuldorlikning oshishi bu tadbirlar qanchalik foydaliligini ko`rsatmaydi.O`g`it va yеm-хashaklardan foydalanish bilan bog`liq хarajatlarning qoplanganlik darajasi shu хarajatlar bilan olingan natija daromad bilan taqqoslangandagina ma’lum bo ’ ladi. O ’ g ’ it va yеm-хashakdan foydalanish natijasida ekinlar hosildorligi, chorva mollari mahsuldorligini oshuvi bu tadbirni tехnik samaradorligini ifoda qilsa, tadbirni o ’ tkazish bilan bog ’ liq хarajatlar bilan, buning natijasida olingan daromadni taqqoslash iqtisodiy samaradorlikni ifodalaydi. Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish vositalari va jonli mеhnatni qo ’ llash orqali olingan foydali natijani yoki jami rеsurslar birligiga olingan natijani ifoda etadi. U yoki bu tadbirga baho berishda yoki uning o`lchamlarini aniqlashda iqtisodiy samaradorlik mеzonini bilish kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korхona to ’ la iqtisodiy va huquqiy mustaqillikka ega bo ’ lganligi uchun 9 samaradorligi korxona faoliyatining yakuniy natijasini ko ’ rsatadi. Miqdoriy jihatdan ishlab chiqarish samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilingan mehnat miqdori bilan o lchash mumkin, lekin mehnat sarfini aniqʻ o lchash ancha qiyin ʻ dir . Shu sababli, ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi; ishlab chiqarish vositalaridan va kapitaldan foydalanish samaradorligi ko rsatkichlari bilan aniqlanadi. ʻ Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining umumlashgan ko rsatkichi tovar ishlab chiqarish sur atlarining o sishi hisoblanadi, undan ʻ ʼ ʻ tashqari puldagi harajatlar birligiga to g ri keladigan mahsulot hajmi, balans ʻ ʻ foydaning asosiy va aylanma fondlar yig ’ indisiga nisbati, to ’ la tannarx ko rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining o ʻ ’ sishi sur atlari, mehnatni tejash va mahsulot hajmi o ʼ ’ sishida mehnat unumdorligi hissasi kabi ko ’ rsatkichlardan ham unumli foydalaniladi. Ishlab chiqarish samaradorligi texnik samaradorlik (ishlab chiqarish hajmi), iqtisodiy samaradorlik (mehnat unumdorligi, mehnat resurslari, asosiy fondlar, aylanma resurslar), ijtimoiy samaradorlik (moddiy resurslar, foyda) hisobiga shakllanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblashdan maqsad samaradorlikka nimalar hisobiga erishilganini aniqlash va yana qanday omillar evaziga uni oshirish mumkinligini belgilashdan iborat. Iqtisodiy samaradorlik - samaradorligini o ’ lchovi iqtisodiy tizimi, korxona ishlatiladigan. Bu parametr uchun asosiy mezon shaxsning rivojlanishi, jumladan, jamiyatning ehtiyojlarini, qondirish darajasi hisoblanadi. tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi korxonaning iqtisodiy va ishlab chiqarish faoliyati optimallashtirish va fizibilite uchun amalga. Bu sizga ko'proq to'liq viloyatlar va iqtisodiyotning turli tarmoqlari o'rtasida ularni almashish, mavjud resurslarni foydalanish imkonini beradi. Iqtisodiy samaradorlik - jarayoniga jalb barcha kompaniyalar samaradorligini iborat ishlab chiqarish, xarakterli hisoblanadi. O'z navbatida, bu ko'rsatkich chiqishi soniga asoslangan aniqlanadi, shuningdek, buning uchun sarf kapital. 5 bo ’ lmaydi. Demak, ularni bir-biridan ajratib bo ’ lmaydi. Chunki amalga oshirilgan har bir ish ayni vaqtda ham iqtisodiy, ham ijtimoiy samara keltiradi. Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarishning iqtisodiy natijasini ko ’ rsatadi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish, boshqaruv, yangi texnika va texnologiyani joriy etish, mehnat sifatini oshirish va hokazolarning natijasi. Iqtisodiy samara material, mehnat, pul va boshqa resurslarni tejash tufayli erishilgan miqdor, vaqtni tejash, qurilish muddatlarini qisqartirish, mehnat sarfini tejash, ish vaqtining zoyi ketishini kamaytirish, mablag ’ lar oborotini tezlashtirish, mahsulot y etishtirish hajmini o ’ stirish, ishlar sifatini yaxshilash va boshqa natijalar bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy samaradorlik shaxsning har tomonlama kamol topishiga yordam beradigan tadbirlarni amalga oshirishning samaradorligini ifodalaydi. U mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilanishida, xodimlar malakasini oshirishda aks etadi va asosiy oziq-ovqat, sanoat tovarlarining aholi jon boshiga iste ’ mol qilinishi, ijtimoiy iste ’ mol fondlaridan beriladigan nafaqa va imtiyozlar, kadrlar tayyorlash bo ’ yicha xarajatlarning o ’ sishi bilan tavsiflanadi. Ekologik samaradorlik. Jahondagi ekologik vaziyatning yomonlashuvi tufayli bir qator xalqaro kelishuvlar, konvensiyalar va yirik loyihalar shakllantirilgan. O ’ zbekiston Respublikasi ham bunday xalqaro kelishuvlarning faol qatnashchisi hisoblanadi. Mamlakatimiz hududida amalga oshiriladigan investitsiya loyihalari xalqaro konvensiyalar va kelishuvlar shartlariga mos kelishi ekspertlar tomonidan o ’ rganilgach, tadbiq etish uchun tavsiya etiladi. 1992 yilda BMT tomonidan iqlim o ’ zgarishlari to ’ g ’ risidagi Konvensiya qabul qilindi va a ’ zo bo ’ lish uchun ochildi. 1993 yilda O ’ zbekiston Respublikasi ushbu Konvensiyaga a'zo bo ’ ldi. Konvensiya global iqlim o ’ zgarishlari va uning oqibatlariga qarshi kurash borasidagi birinchi xalqaro kelishuv bo ’ ldi. Ushbu kelishuvning asosiy maqsadi – insoniyat tomonidan parnik gazlari chiqarishni maromlashtirish evaziga iqlimga antropogen ta ’ sirlarni kamaytirishdan iborat. 1997 yilning 11 dekabrida Yaponiyaning 18 kuchaytirish bilan bog'liq holda, tadbirkorlik uchun yangi iqtisodiy muhit yaratilmoqda. Yangi mahsulotlar va texnologiyalarni joriy etish bilan shug'ullanadigan ilmiy-texnik ishlanmalar bozori o'sib bormoqda. Tadbirkorlikning axborot infratuzilmasi rivojlanmoqda, foydali ma'lumotlarga kirish kengaymoqda, patent va litsenziyalash xizmatlari, elektron kompyuterlar yordamida to'plangan bank ma'lumotlari tarmog'i mustahkamlanmoqda. Bular esa o’z navbatida Tadbirkorlik ma'lum bir tarkib, yo'naltirilganlik, tadbirkor tomonidan amalga oshiriladigan protseduralar harakatlarining ketma-ketligi bilan tavsiflanadi. Klassik tadbirkorlik - bu resurslarni maksimal rentabelligini oshirishga, ishlab chiqarish hajmlarini boshqarishga qaratilgan an'anaviy, konservativ tadbirkorlik, bu yerda kompaniyaning rentabelligini oshirish, mahsulot turlarini yangilash uchun zaxiralarini aniqlash uchun tashqi omillar (kreditlar, protektsionizm) va ichki omillar ishtirok etadi. Innovatsion tadbirkorlik zamon talablariga javob beradi, ilmiy-texnik taraqqiyot tezligini tezlashtirish; modellarning o'zgaruvchanligi (2 - 3 yil); kelajakdagi iste'molchilar ehtiyojlarini bugun qondirishga tayyorlik; yangiliklarni (mahsulotlar, xizmatlar, texnologiya, ishlab chiqarishni yoki mehnatni yangi tashkil etish) joriy etish va tarqatish uchun iste'molchilar bilan yaqin aloqada bo'lish kabilar innovatsion sanoat korxonalarining o’ziga xos xususiyatlariga kiradi. 41 Real sektor korxonalarida yangi texnika, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini belgilash metodikasida samaradorlikning normativ koeffitsienti tarmoqlar uchun 0,15 ga teng qilib olingan. Keltirilgan xarajatlarni aniqlash eski texnika o`rniga yangisini yaratish va qo`llash natijasida hosil bo`ladigan iqtisodiy samarani baholashga real sektor nuqtai nazaridan yondashishni taqozo etadi. Yillik iqtisodiy samara – bu yangi texnika, texnologiya va progressiv mahsulot turlarining, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning iqtisodiy samaradorligini tahlil etish va baholashda qo`llaniladigan muhim ko`rsatkichlardan biridir. Bu ko`rsatkich qiyos qilinadigan variantlar bo`yicha sarflangan xarajatlar to`g`risidagi ma`lumotlar asosida quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi: Bu yerda: Y – yillik tejam; T1 – yangi texnika bo`yicha tadbirlar joriy qilingungacha bo`lgan mahsulot yoki ish birligining tannarxi (so`m hisobida); T2 – shuning o`zi, tadbirlar joriy qilingandan so`ng (so`m hisobida); K1 – tadbirlar joriy qilingungacha mahsulot birligiga sarflangan kapital mablag`lar miqdori; K2 – shuning o`zi, tadbirlar amalga oshirilgandan so`ng; A – yangi tadbirlar amalga oshirilgandan boshlab tayyorlanadigan yillik mahsulot yoki ishlarning natura birligi. En–kapital xarajatlarning normadagi qiyosiy samaradorligi koeffitsienti. 25 moddiy ishlab chiqarish sohasida sarflangan mehnat miqdorining mahsulotning umumiy hajmiga nisbati sifatida aniqlanadi: T - moddiy ishlab chiqarish sohasida sarflangan mehnat miqdori; Q - ishlab chiqarilgan mahsulotlarning umumiy hajmi (odatda yalpi mahsulot). Eng muhim ko'rsatkichlar nuqtai nazaridan yakuniy natijalar va umumiy ishlab chiqarish samaradorligi bozor iqtisodiyot i foyda va rentabellik. Rentabellikni boshqarish (rejalashtirish, asoslash va tahlil-nazorat) markazda iqtisodiy faoliyat bozorda faoliyat yurituvchi korxonalar. Daromadlilik darajasi birinchi navbatda foyda miqdori va sarflangan xarajatlar va resurslar miqdoriga bog ’ liq. Bozor sharoitida foyda korxonada ishlab chiqarishning yakuniy maqsadi va harakatlantiruvchi motividir. Daromad ko ’ rsatkichiga optimal qo ’ shimcha, boshqa narsalar qatori, tannarxni pasaytirish orqali olingan foydaning o ’ sishining solishtirma og ’ irligini taqsimlash bo ’ ladi. Yana shuni ta ’ kidlash kerakki, sivilizatsiyalashgan bozor munosabatlari shakllanar ekan, korxona foydani ko ’ paytirishning faqat bir yo ’ li - mahsulot hajmini oshirish, uni ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Foyda miqdorini baholashda yalpi (balans) foyda, mahsulotni sotishdan olingan foyda va sof (baholangan) foyda farqlanadi. Yalpi (balans) foyda butun ishlab chiqarish natijalari asosida aniqlanadi . Iqtisodiy faoliyat asosiy faoliyat turi mahsulotlarini sotishdan olingan foydaning algebraik yig ’ indisi sifatida daromadlar va xarajatlar balansi asosida; ( boshqa tovarlar va xizmatlarni, yordamchi qishloq xo ’ jaligi mahsulotlarini sotishdan, ortiqcha tovar-moddiy boyliklarni sotishdan, shuningdek nosanoat xarakterdagi ishlar va xizmatlarni sotishdan (transport vositalari, yog ’ och kesish, elektr energiyasini sotish va boshqalar) olingan foyda (zarar).); sotishdan tashqari operatsiyalardan olingan foyda (zarar) - jarimalar, penyalar, umidsiz qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko ’ rilgan zararlar, tabiiy ofatlar va boshqalar; qimmatli qog ’ ozlarni (aksiyalarni, obligatsiyalarni) sotishdan olingan daromadlar. 8 hisobini xalqaro standartlar asosida tashkil qilishga qaratilgan ko‘pgina ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Hozirgi vaqtda moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlarining ta’riflari va hisobkitoblarining noaniqligi uni hisobotga qiziqqan foydalanuvchilar uchun tushunish hamda tahlil qilishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Shuning uchun moliyaviy natijani aniqlash va hisoblashda umume’tirof etilgan yondashuvlarni aniqlashtirish lozim, ularning asosiy jihatlari quyidagilar hisoblanadi: -balans nazariyalarini moliyaviy natijani hisoblash usullari sifatida ochib berish; -foydani aniqlash yondashuvlarini tizimlashtirish; - moliyaviy natijalar tasnifini aniqlashtirish. Moliyaviy natijalar bir-biri bilan bog‘liq iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi bo‘lib ular turizm korxonalarida daromad va harajatlarni taqqoslash asosida aniqlanadi. Moliyaviy natijani korxona faoliyatini amalga oshirish natijasida yuzaga keladigan daromad, harajat, foyda va zarar ko‘rinishidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar sifatida talqin qilish, uni hisobga olish va tahlil qilishda ma’lum ketma-ketlikka asoslanishi kerakligini ko‘rsatadi. Ushbu ketma-ketlik moliyaviy natijalarni aniqlashda qaysi maqsad va kim tomonidan belgilangan tartibqoidalardan kelib chiqqan holda hisob-kitob qilinayotganiga bog‘liq bo‘ladi. Moliyaviy natijalar korxonaning iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydi va uning moliyaviy mustaqilligining to‘liqligini kafolatlaydi. Deyarli barcha korxonalar, jumladan, xizmatlar ko‘rsatish korxonalari moliyaviy natijalarning o‘sishini oshirishdan manfaatdor bo‘lib hisoblanadi, chunki, korxonaning samaradorligi, bozordagi raqobatbardosh mavqeini oshirish va mustahkamlash uning moliyaviy natijalar o‘sishi darajasiga bog‘liqdir. Shuning uchun ham moliyaviy natijalarning shakllanishiga alohida e’tibor berilib, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning undan foydalanishi muhimdir. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI: 1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. –T.: ―O‘zbekiston NMIU, 2016. – 56 b. ‖ 2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma‘ruza 2016 yil 7 dekabr. – T.: ―O‘zbekiston NMIU, 2016. – ‖ 48 b. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.Xalq so‘zi, T. 2017 yil 22 dekabr 4. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T.: ―O‘zbekiston NMIU, 2017. – 488 b. ‖ 5. “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha HARAKATLAR STRATEGIYASI” to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Berkinov B.B., M.A.Aynaqulov. “Kichik tadbirkorlik korxonalarining yirik korxonalar bilan ishlab chiqarish kooperatsiyasi ”. Jizzax.: 2020-114 b. 7. Айнакулов М.А., Абдухамидов Э.М.Нормативно-правовая база интеграционных отношений хозяйствующих субъектов. //«Молодой ученый». Международный научный журнал. Спецвыпуск Джизакский политехнический институт. 2016. № 7.2 (111.2) С. 48-50. 8. R.A.Brealey, S.C.Myers, F.Allen “Principles of Corporate Finance*, 11th Global Edition. 1341 p. 65-p. 53 Чеботарь Ю.М. Корпоративные финансы и корпоративный контроль: монография /— М.: Автономная 43 Moddiy texnik manba. Har qanday iqtisodiy samaradorlik iqtisodiy resurslarni - ishlab chiqarish omillarini talab qiladi. Bularga, avvalambor, tabiiy boyliklar, mashinalar, asbob-uskunalar, transport vositalari, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va ularni iste'molchilarga yetkazib berish uchun ishlatiladigan boshqa vositalar, shuningdek moliyaviy resurslarning o'zi muhimdir. Resurslarning uchinchi turi - bu inson mehnat resurslari. Ular ishchi kuchining sifat va miqdoriy tarkibi, uning malakasi, ixtisoslashuvi, bandlik darajasi bilan belgilanadi. So'nggi paytlarda nazariya va amalda yana bir resurs - tadbirkorlik qobiliyatining ahamiyatiga ko'proq e'tibor berilmoqda. Innovatsion, noan'anaviy ishlab chiqarish omillari kombinatsiyasi - yer, kapital, ishchi kuchi tashabbusi bilan chiqqan tadbirkor mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishning o'sishiga yordam beradi va tadbirkorlik faoliyati samaradorligini oshiradi. Sanoat korxonalaridagi tashkiliy ishlar. Sanoat korxonalaridagi tashkilotchilik ishlari yuqori daromad olishga eng yaxshi sabab bo'ladi. Sanoat korxonalaridagi ijodiy faoliyat, yangilik bilan bog'liq bo’lgan tashabbuskorlik. Zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyot sharoitida uning ahamiyati ayniqsa ortib bormoqda. Innovatsiya bilan bog'liq funksiyani 40 asosiy maqsadi o ’ ziga biriktirilgan rеsurslardan to ’ la va samarali foydalanishga qaratilgan bo ’ lib, shu rеsurslar birligiga qancha ko ’ p daromad va foyda olsa, raqobat kurashida shuncha ustunlikka ega bo ’ ladi. Milliy iqtisodiyot rivojlanishini baholash mezonlaridan biri sifatida iqtisodiy o ’ sish ko ’ rsatkichi qabul qilingan. Ushbu ko ’ rsatkich muayyan davr mobaynida Real YAIM hajmining o ’ tgan davrdagiga nisbatan oshishi, to ’ liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chiqarish darajasini uzoq muddatli ko ’ payishi tendentsiyasini anglatadi. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o ’ sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste ’ mol va investisiyalarga bo ’ linishiga bog ’ liq deb qaraladi. Iste ’ mol hajmi dinamikasi iqtisodiyotning pirovard maqsadini va aholi turmush darajasi oshishini bildirsa, investisiyalar hajmining o ’ zgarishi resurs imkoniyatlarining o ’ sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste ’ mol va investisiya o ’ rtasida y etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste ’ mol miqdorining ortishi investisiyalarning daromaddagi ulushini pasaytiradi. Oqibatda iqtisodiy o ’ sish imkoniyatlarini qisqartiradi. Iqtisodiy o ’ sish real kattaliklarda va qiyosiy baholarda o ’ lchanadi. Iqtisodiy o ’ sishni YAIM mutloq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon boshiga real YAIM miqdorining ortishi orqali o ’ lchash, baholashning qanday maqsadda amalga oshirilayotganiga bog ’ liq bo ’ ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy o ’ sishini YAIM mutloq hajmining ortishi orqali o ’ lchash, uning iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga real YAIM miqdorining ortishi orqali o ’ lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo ’ llaniladi. Sh.M.Mirziyoev 2022 yil 15 yanvardagi, iqtisodiy o ’ sishni ta ’ minlash, ish o ’ rinlari yaratish va oilalar daromadini ko ’ paytirish yangi tizimni tashkil etish borasida "Mahallada tadbirkorlik va dehqonchilikni rivojlantirish uchun oilalarni zarur asbob-uskunalar va ish qurollari bilan ta ’ minlashga alohida e ’ tibor qaratish zarurligi"ni alohida ta ’ kidla y di. Mamlakatning iqtisodiy o ’ sish sur ’ atini tavsiflaydigan mazkur ko ’ rsatkichlar 10 XULOSA Korxonalar faoliyati manfaatlari uchun eng yangi imkoniyatlar va zaruriyatlardan biri korxonani texnik-texnologik jarayonlarni yanada rivojlantirish yo’li bilan samaradorlikni oshirish orqali respublika real iqtisodiyoti tarmoqlarida vujudga kelib qolgan taqchillikni oldini olish va istiqbolli taraqqiyotga imkon yaratishdir. Korxonaning innovatsion boshqaruvi samaradorligiga doimiy ravishda ichki va tashqi omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatib turadi. Zamonaviy iqtisodiy munosabatlar tizimida ichki omillar qatoriga tadbirkorlik qobiliyati, korxona personali, kommunikatsiya samaradorligi, korxonaning tashkiliy tuzilishi, innovatsion faoliyatning bozorga yo‘naltirilganligi va innovatsiyalar uchun resurslarning yetarlilik darajasi kabi omillar kiradi. Korxonaning innovatsion boshqaruvi samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi omillarga esa mamlakatda maslahat va konsalting xizmatlari, moliyaviy yordam, innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish va qonunchilik kabi omillar inobatga olinishi zarur. Sanoat korxonalarining samaradorligini oshirish uchun ular ichidagi boshqaruv o'zgarishini talab qiladigan asosiy omillar bu maqsadlar, tuzilish, vazifalar, texnologiyalar va xodimlardir. Iste'molchini yoki xizmatlardan foydalanuvchini qondirish, ko'pincha bozor yetakchiligiga intilish, xodimlarning farovonligi va xodimlar o'rtasida yaxshi munosabatlarni rivojlantirish uchun sharoitlar, jamoat mas'uliyati, tadqiqotlar va ishlanmalarga alohida e'tibor beradigan texnik samaradorlik, mehnat unumdorligining yuqori darajasi, ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirish kabi xususiyatlar korxona samaradorligini oshganligini ko’rsatuvchi asosiy parametrlar hisoblanadi. 42 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Insonning oliy maqsadi yaxshi yashash, lekin havodan tashqari hamma narsa chegaralangan. Ulardan ratsional foydalanish doimo inson ongi oldiga ko‘pgina siyosiy, iqtisodiy, texnikaviy, texnologik, ekologik va hokazo muammola r ni qo‘yadi. Bu muammolar yakka insondan tortib, korxona, firma, ularning birlashmalari, umuman regionda iqtisodiyoti miqyosiga ta ’ alluqlidir. Shuning asosida, xo ’ jalik yuritish, uni boshqarish to ’ g ’ risida insoniyat doimo fikr yuritib, bilimlar tizimini yaratib kelgan. Fan - bu insoniyat tarixida to‘plangan tabiat, jamiyat va fikrlash to‘g‘risidagi bilimlar tizimidir. Shu bilimlar asosida insoniyat tabiat sirlarini, jamiyat mummolarini ichiga kiradi, o‘rganadi va o‘z hayotiga moslashtiradi 1 . Korxona - ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo ’ g ’ ini bo'lib, unda ilmiy iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi. Mahsulotlar yaratish va xizmatlar ko‘rsatish muayyan texnologik jarayonlar, mehnat qurollari materiallari, odamlamva ko ’ nikmalari ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan holda mustaqil amalga oshiriladigan tizimga aytiladi. Kurs ishining maqsadi. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko ’ rsatkichlari va hisoblash usullarining o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va tegishli xulosalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo ’ ygan vazifalari quyidagilardan iborat: ● Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko ’ rsatkichlari va hisoblash usullarining mohiyatini yoritib berish; ● Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko ’ rsatkichlari va hisoblash usullarining hozirgi holati va uni tahlil qilish; 1 Berkinov B.B., M.A.Aynaqulov. “Kichik tadbirkorlik korxonalarining yirik korxonalar bilan ishlab chiqarish kooperatsiyasi ”. Jizzax.: 2020-114 b. 2 ● Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko ’ rsatkichlari va hisoblash usullarini ko’rib chiqish; Kurs ishining obyekti va predmeti. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullarini tahlil qilish kurs ishining obyekti bo’lib, predmetini ushbu jarayon haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi. Kurs ishining metodik asosi : Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullariga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari, o zbek va chet el olimlarining shu boradagi qarashlari, O zbekistonʻ ʻ Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon ʻ va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib xizmat qiladi. ʻ Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 3 1.2. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari va uning mohiyati Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy strategiyasi uzoq vaqtga mo ’ ljallangan fundamental maqsadlarni o ’ rtaga qo ’ yish bilan bir qatorda, bu maqsadlarga erishish vositalari, yo ’ llarini belgilashni ham o ’ z ichiga oladi. Bular orasida ishlab chiqarish samaradorligini to ’ xtovsiz oshirib borish asosiy o ’ rinda turadi. 3 O ’ zbekiston davlatining qudratini mustahkamlash, aholining moddiy va ma ’ naviy ne ’ matlarga bo ’ lgan ehtiyojlarini to ’ laroq qondirish, kelajakda esa – ularni mo ’ l-ko ’ l yaratish, iqtisodiy va ilmiy-texnika sohasida eng rivojlangan davlatlar qatoridan joy olish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bevosita bog ’ liqdir. Mustaqillikka erishilganlik, qudratli iqtisodiy va ilmiy-texnik salohiyat yaratilayotganlik, iqtisod i y-ijtimoiy munosabatlarning takomillashayotganligi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalalarini birinchi o ’ ringa qo ’ ydi. Binobarin, Respublika Prezidentining ma ’ ruza va nutqlarida, Vazirlar Mahkamasining qarorlarida ishlab chiqarishning, jumladan, sanoat ishlab chiqarishi samaradorligini oshirishning mohiyati va ahamiyati, dolzarb muammolari, iqtisodiyotni intensiv taraqqiyot yo ’ liga o ’ tkazish munosabati bilan kelib chiqadigan ustuvor vazifalar chuqur va har tomonlama tahlil etib berilmoqda. Ma ’ lumki, ishlab chiqarishni rivojlantirishda ikki xil omil: miqdor va sifat, ekstensiv va intensiv, ya ’ ni kengaytiruvchi (uzaytiruvchi) va zo ’ r beruvchi, kuchaytiruvchi omillar harakatda bo ’ ladi. Boshqacha qilib aytganda, agar ishlab chiqarish sohasi kengaytirilsa, ekstensiv suratda kengaygan takror ishlab chiqarish bo ’ ladi; agar yana ham ko ’ proq samara beradigan ishlab 3 R.A.Brealey, S.C.Myers, F.Allen “Principles of Corporate Finance*, 11th Global Edition. 1341 p. 65-p. 53 Чеботарь Ю.М. Корпоративные финансы и корпоративный контроль: монография /— М.: Автономная некоммерческая организация «Академия менеджмента и бизнес-администрирования», 2016 — 250 с., С. 8. 16 Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………..………..…….…2 I-BOB. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullarining tutgan o'rni va uning mohiyati...……....…….….....…….…..….. …4 1.1. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullarining ahamiyati...………..…….….…………………………..……..……4 1.2.Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari va uning mohiyati...……………….….……………………………………….......16 II-BOB. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari va analizi.....…..…..…......….. ………………………………………..27 2.1. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari………………………………………..…………..……..………….….27 2.2. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullarining tahlili…………………..…..…...................................................…35 XULOSA…………………….………………..………………………..….…..42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………….………........43 1 ko`rsatkichdir. Fond sig`imi (Fs) asosiy fondlardan foydalanishning samaradorligini ko`rsatadi va uning o`rtacha yillik qiymatini (F) mahsulot hajmiga (Mx) nisbatini ifodalaydi: Bu miqdorning teskarisi fond samarasi (natijasi) yoki fond qaytimi (Fk) deb yuritiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini baholashda kapital qo`yilmalardan foydalanish ko`rsatkichlari ishlab chiqarish fondlarini qayta takror ishlab chiqarishning yangi asosiy va aylanma fondlarini yaratish uchun zarur bo`lgan jamg`arma fondlari samaradorligini tavsiflaydi. Bunday ko`rsatkichlardan eng muhimi kapital talablik yoki kapital sig`imi hisoblanadi. Bu ko`rsatkich (Ks) kapital mablag`lar (K) ning yordami bilan tayyorlangan mahsulotning ko`paygan qismiga nisbati bilan ifodalanadi: Yuqorida keltirilgan va boshqa bir qator tabaqalashtirilgan (differentsiyalangan) ko`rsatkichlar ishlab chiqarishning samaradorligini baholash va tashkil etishda muhim o`rin egallaydi, xarajatlar va resurslar asosiy turlarining qaytarib berilishini tavsiflaydi. Lekin, faqat bu ko`rsatkichlar asosida ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi o`zgarishiga baho berish qiyin, chunki ular o`zgarishning xarakteri va dinamikasini taqqoslay olmaydi. Undan tashqari, ba`zi bir davrlarda ular har xil yo`nalishda o`zgaradilar. Iqtisodiy samaradorlikni rejalashtirish va tahlil etish nafaqat xarajat va resurslar asosiy turlaridan foydalanish darajasini tahlil etishni o`z ichiga olishi 22 chiqarish vositalari qo ’ llaniladigan bo ’ lsa, intensiv suratda kengaygan takror ishlab chiqarish yuzaga keladi. O`zbekiston sanoatida ana shu ikki yo ’ ldan oqilona foydalanish natijasida ishlab chiqarishning samaradorligi bosqichma-bosqich o ’ sib bormoqda. Samaradorlik so ’ zi – bu eng ko ’ p uchraydigan umumiy tushunchalardan biri bo ’ lib, iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotning xilma-xil sohalarida juda keng ishlatiladi. Masalan, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat samaradorligi, o ’ qish va o ’ qitish samaradorligi, davolash va davolanish samaradorligi, qabul qilingan qonun va qoidalar hamda yechimlarning samaradorligi va hokazolar. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini baholash Samaradorlik – bu foydalilik, natijalilikdir. Ma ’ lumki, qandaydir natija olish uchun mehnat qilish, ishlash, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko ’ rsatish va ma ’ lum miqdorda xarajat qilish kerak. Samaradorlikni aniqlash uchun natijani shu natijaga erishishga sarflangan xarajatlar yoki resurslar bilan taqqoslash kerak. Demak, samaradorlik ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan ularga erishish uchun sarflangan mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarning o`zaro nisbatidir. Ishlab chiqarishning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligini farqlaydilar. Samaradorlikni iqtisodiy va ijtimoiy turlarga bo ’ lish , shartli bo ’ linish hisoblanadi. Moddiy ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan va mehnat xarajatlari bilan bog ’ liq bo ’ lgan natijalarning hammasi iqtisodiy va ma ’ lum ma ’ noda ijtimoiy samara deb aytish mumkin. Bu yerda shuni eslatib o ’ tish kerakki, iqtisodiy va ijtimoiy tushunchalarning sun ’ iy bo ’ linishi haqida bahslashish mumkin. Lekin, iqtisod ijtimoiy hayotdan tashqarida bo ’ lmagani kabi, ijtimoiy hayot ham iqtisodsiz 17 7) foydaning batafsil marjinal tahlili ma’lum vaqt oralig‘ida amalga oshiriladi. II. G.Savitskaya tahlilni quyidagi ketma-ketlikda o‘tkazishni taklif qiladi. 1) Foyda tarkibi va dinamikasini baholash. Buning uchun quyidagi ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi: – sotishdan olingan foyda; – marjinal foyda; – yalpi foyda; – sof foyda; – kapitallashtirilgan foyda; – iste’mol qilingan foyda. Bundan tashqari, muallif hisoblash jarayonida ko‘p narsa tahlil maqsadiga bog‘liqligini ta’kidlaydi. Tahlil foydaning barcha tarkibiy qismlarini hisobga olishi muhimdir. G.Savitskaya, foyda miqdori o‘zgarishining inflyatsiya omillarini hisobga olishga alohida e’tibor qaratish kerak, deb hisoblaydi. 2) Tovar (xizmat)larni sotishdan olingan moliyaviy natijani baholash. 3) Korxonaning narx siyosatini tahlil qilish va o‘rtacha sotish narxlari darajasini omilli baholash. 4) Boshqa harajatlar va daromadlarni tahlil qilish. Tahlil tarkibi, dinamikasi, rejaning bajarilishi va daromadlar miqdorining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganadi. 5) Quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlarini aniqlash: – mahsulot rentabelligi; – sotish rentabelligi; – umumiy kapitalning rentabelligi; Ushbu ko‘rsatkichlarni aniqlagandan so‘ng, ularni rejalashtirilgan qiymatlar bilan solishtirish darkor. 6) Foydadan foydalanishni baholash. Ushbu bosqichda to‘langan soliqlar, dividendlar, shuningdek, sof va kapitallashtirilgan foyda miqdori qayd etiladi. 31 I-BOB. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullarining tutgan o'rni va uning mohiyati 1.1. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullarining ahamiyati Korxona ish o‘rinlarini beradi, ish haqi to ’ laydi, soliqlar to ’ lash yo ’ li bilan davlat va ijtimoiy dasturlami amalga oshirishda qatnashadi. Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab chiqarish vositalari bilan o‘zaro aloqasi amalga oshiriladi. Korxona o‘z faoliyatini o‘zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni olingan sof foydani soliq va boshqa to ’l ovlarni to‘lagandan so‘ng qolgan qismini tasarruf etadi. Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti, xilma-xilligi, xomashyo yetkazib beruvchilar va xaridorlar baholarni shakllantirish, resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni qo ’ llash, yuqori unumli texnika va texnologiyadan foydalanish masalalari hal etiladi. 2 Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil etish shakllariga ega: 1. Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash; 2. Ixtisoslashtirish; 3. Kooperatsiyalash; 4. Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog‘liq Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona miqyosida iqtisodiy faoliyat, iqtisodiy dasturlar va tadbirlarning foydali natijalar berishi, olingan iqtisodiy samaraning muayyan qiymatga ega bo lgan resurslarni qoʻ ’ llagan holda eng yuqori ishlab chiqarish hajmiga erishishga sabab bo lgan ishlab chiqarish ʻ omillari, resurslar sarflariga nisbati bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish 2 Айнакулов М.А., Абдухамидов Э.М.Нормативно-правовая база интеграционных отношений хозяйствующих субъектов. //«Молодой ученый». Международный научный журнал. Спецвыпуск Джизакский политехнический институт. 2016. № 7.2 (111.2) С. 48-50 4 Internet resurslari: 1. https://tdpu.uz 2. https://pedagog.uz 3. https://ziyonet.uz 4. https://edu.uz 45 (real YAIM va aholi jon boshiga real YaIMning o ’ sishi) miqdoriy ko ’ rsatkichlar bo ’ lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to ’ liq hisobga olmaydi va shu sababli aholi turmush darajasining haqiqiy o ’ sishini to ’ liq tavsiflab berolmaydi, ikkinchidan, real YAIM va aholi jon boshiga YaIMning o ’ sishi bo ’ sh vaqtning sezilarli ko ’ payishini aks ettirmaydi va aholi real turmush darajasining pasaytirib ko ’ rsatilishiga olib keladi, uchinchidan, iqtisodiy o ’ sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof-muhitga va insonning hayotiga salbiy ta ’ sirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy o ’ sishni ta ’ minlash, barqarorlashtirish va rivojlantirishdan asosiy maqsad mamlakat iqtisodiy rivojlanishi va aholining turmush darajasini oshirishga qaratilganligidir. Bu soha olimlari, A. O'lmasov va A. Vaxobovlarning fikrlaricha, “ Iqtisodiy o ’ sish – bu iqtisodiyotning rivojlanishi, ya ’ ni hayotiy ne ’ matlar bo ’ lgan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarilishining ko ’ payib borishidir. Iqtisodiy o ’ sish odatda yalpi ichki mahsulotning o ’ sishi yoki aholi jon boshiga to ’ g ’ ri keladigan yalpi ichki mahsulotning o ’ sishi bilan o ’ lchanadi. Iqtisodiy o ’ sishning samaradorligi tushunchasi mavjud, u iqtisodiy o ’ sishning pirovard natijasi bo ’ lib, yalpi ichki mahsulotning qay darajada o ’ sganini ifodalaydi. Iqtisodiy o ’ sishning samaradorligi – bu iqtisodiy o ’ sishga qanday xarajatlar bilan erishilganligi bo ’ lib, yalpi ichki mahsulot o ’ sishining xarajatlar o ’ sishiga nisbati orqali aniqlanad i.” Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy strategiyasi uzoq vaqtga mo’ljallangan fundamental maqsadlarni o’rtaga qo’yish bilan bir qatorda, bu maqsadlarga erishish vositalari, yo’llarini belgilashni ham o’z ichiga oladi. Bular orasida ishlab chiqarish samaradorligini to’xtovsiz oshirib borish asosiy o’rinda turadi. Har qanday jamiyatda ham ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish iqtisodiy taraqqiyotning asosini yaratadi. 11 • bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta’minlovchi, optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash; • iste’molchilar talabini qondirishga yo’naltirilgan mahsulotni sotish va yuqori daromad (foyda) olish; • aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish zaxiralarini yaratish. Samaradorlikni oshirish omillarining yuqorida sanab o’tilgan har biri, faoliyat yuritishning turli shakl va ko’rinishlari yordamida, ishlab chiqarish samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o’zaro aloqasini inobatga olgan holda amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini baholash va tahlil qilish uchun tabaqalashtirilgan va umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Har qanday turdagi xarajatlar va resurslardan foydalanish samaradorligi tabaqalashtirilgan samaradorlik ko'rsatkichlari tizimida ifodalanadi. Bularga quyidagilar kiradi: mehnat unumdorligi yoki mehnat intensivligi, moddiy mahsuldorlik yoki mahsulotlarning moddiy intensivligi, kapital unumdorligi yoki kapital zichligi. Differensiyalangan samaradorlik ko'rsatkichlari ishlab chiqarishning ma'lum turdagi xarajatlar yoki resurslarga nisbati yoki aksincha - xarajatlar yoki resurslarning ishlab chiqarish hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligining asosiy umumlashtiruvchi mezoni ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasidir. Ijtimoiy mehnat unumdorligi ishlab chiqarilgan mahsulot nisbati bilan o'lchanadi milliy daromad uchun o'rtacha aholi moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlaydigan ishchilar. Ptot= ND / hm Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligining ko ’ rsatkichlaridan biri mahsulotning mehnat zichligi - tirik mehnat unumdorligining o ’ zaro nisbati 7 ayniqsa qishloq joylarda transport, moliyaviy, shuningdek, bank, turizm hamda savdo xizmatlari qamrovini kengaytirish kabi ustuvor vazifalar belgilangan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28yanvardagi “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-son Farmonida xizmatlar sohasining jozibadorligini oshirish maqsadida sohadagi tadbirkorlik sub’ektlariga qo‘shimcha imtiyozlar taqdim etilishini ta’minlash vazifasi belgilangan. Jahondagi aksariyat mamlakatlarda keyingi yillarda xizmat ko‘rsatish sohasi davlatning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini belgilab bermoqda. Sanoat va qishloq xo‘jaligida yangi texnologiyalarning joriy qilinishi hamda ishlab chiqarishning avtomatlashtirilishi xizmatlar sohasini aholi samarali bandligini ta’minlashning asosiy manbasiga aylantirdi. Xizmatlar sohasining rivojlanishi universal jarayon bo‘lib, mazkur sohaning rivojlanishi oxirgi o‘n yilliklarda quyidagi tendensiyalar uyg‘unligi bilan belgilanadi: -ijtimoiy hayot va iqtisodiyotning raqamli transformatsiyasi -barqaror rivojlanish, globallashuv jarayonlari; -xizmat ko‘rsatish tendensiyalari va gibrid mahsulotning paydo bo‘lishi; - hamkorlik iqtisodiyoti va birgalikdagi iste’mol iqtisodiyotining rivojlanishi. Bugungi kunda xizmatlar sohasida xalqaro standartlar asosida buxgalteriya hisobini yuritish, ularning moliyaviy hisob va hisobotini takomillashtirish, korxonalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘nalishlari asosiy ahamiyatga ega masalalardan biri sifatida baholanmoqda. Innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish sharoitida xizmat ko‘rsatish korxonalarida moliyaviy natijalar hisobotini xalqaro standartlar asosida shakllantirish tobora ob’ektiv zarurat kasb etib bormoqda. Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari ko‘rsatadiki, jahon mamlakatlarida iqtisodiyotning globallashuvi sharoitida moliyaviy natijalar 28 kerak, balki uning butunlay o`zgarishini, yig`indi (integral) samaradorlikni baholashni ham o`z ichiga oladi. Mana shu maqsadda iqtisodiy samaradorlikning umumlashtiruvchi, kompleks ko`rsatsichlari hisoblab chiqiladi va ishlab chiqarishning oqibat natijalari shu ko`rsatkichlar yordamida tahlil etiladi. Bunday ko`rsatkichlar turli xarajatlar va resurslarning darajasini yig`ilgan turda, har xil omillarning ta`sirini hisobga oladi. Ishlab chiqarish – texnik vazifani hal etishning biror variantining ijtimoiy- iqtisodiy afzalligini asoslab berish, taqdim etilgan variantlardan eng samaralisini tanlab olish maqsadida aniqlanadigan samaradorlik qiyosiy samaradorlik deb ataladi. Qiyosiy samaradorlik ikki va undan ortiq variantlarni taqqoslash va shu asosda bir variantning boshqa variantlardan ustunligi va uning optimalligini aniqlab beradi. Optimal variantni tanlab olish hamda uni asoslab berish uchun qo`shimcha kapital mablag`larning qoplanish muddati yoki qiyosiy samaradorlik koeffitsientini hisoblab chiqish va ular miqdorini normativ qiymati bilan taqqoslash kerak bo`ladi. Qo`shimcha kapital mablag`larning o`zini qoplash muddati (V) qo`shimcha kapital mablag`larning (K2 – K1) mahsulot tannarxini pasaytirishdan olingan tejam 23 texnologik jarayonlarni birlashtirish, turlituman fizik – kimyoviy usullarni qo’llash, vakuumlash, nanotexnologiyalardan samarali foydalanish kabi bir qancha usullar majmuini o’zlashtirishni tashkil etishga qaratilgan jarayondir. Yana bir yo’nalish – ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizasiyalashtirish, elektrlashtirish va kompyuterlashtirishdan iborat. Rivojlangan mamlakatlarning barcha tarmoqlarida qayd etilayotgan jihatlarning to’liq amalga oshirilishi uchun qat’iy rioya qilinadi. Bu borada talab etilayotgan bironta omilga ikkilamchi vazifa, deya qaralmaydi. Aksincha, texnik faoliyatni tashkil etish uchun zarur bo’lgan barcha talablarning o’z o’rnida bo’lishiga jiddiy e’tibor qaratiladi. Shuningdek, avtomatlashtirishning yuksak cho’qqisi hisoblanmish va samaradorlikni ta’minlaydigan robot texnikalarini qo’llashga e’tibor berish ham ishlab chiqarishning eng oliy maq sadlaridan biriga aylanishi lozim. Texnika ilm-fan yutuqlari asosida yaratilayotgan inson kuch qudratini, uning ish qobiliyatini, ijodiy salohiyatini cheksiz oshiruvchi qurol hisoblanadi. Texnologiya esa, ilmfan va zamonaviy texnik vositalar asosida ma’lum moddiy boyliklarni yaratuvchi yoki shu moddiy boyliklarni amalga oshiruvchi omildir. Yangi texnologiya va innovatsion strategiya, texnik jarayonlarning bir- biriga bog’liqligi, bir-birini to’ldirib turishi, ularning muntazam ravishda takomillashtirilishi jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladi. Texnologik innovasiyalar yuridik shaxsning birinchi marotaba ishlab chiqarayotgan mahsulotlari, jarayonlar, xizmatlar va usullar shaklida (ularni boshqa yuridik shaxslar qo’llayotgan bo’lsa ham) bo’lishi mumkin. Texnologik innovatsiyaning ikkita turi mavjud bo’lib, ular mahsulotlar innovatsiyalari va jarayonlar innovatsiyalaridan iborat. Sanoat ishlab chiqarishda mahsulot innovatsiyalari texnologik jihatdan yangi va har taraflama takomillashtirilgan mahsulotni tayyorlash va joriy etishni o’z ichiga oladi. Texnologik yangi mahsulot, bu – texnologik xususiyatlari (funksional belgilari, konstruktiv yo’l bilan bajarilishi, qo’shimcha operatsiyalari, 38 Mahsulotning sermehnatliligi – bu muayyan turdagi mahsulotni (masalan, bitta traktorni, kostyumni yoki ko`ylakni) ishlab chiqarishga sarf bo`lgan ish vaqti miqdorini ifodalovchi ko`rsatkich hisoblanadi. Mehnat sig`imining uch turi bo`ladi: texnologik, to`la va xalq xo`jaligi mehnat sig`imi. Mehnat sarfini hisobga olish jihatiga qarab esa u yana uch turga: rejali mehnat, normativ mehnat va haqiqiy (amaldagi) mehnat sig`imlariga bo`linadi. Mehnat sig`imi bevosita sarf (asosiy xodimlar sarf qilgan mehnat) bo`yicha, to`la sarf (yordamchi xodimlar sarf qilgan mehnat) bo`yicha hamda umumiy ijtimoiy mahsulot yoki milliy daromad qiymatiga nisbati bilan belgilanadi. Ayrim komplekslar va ularning tarmoqlarida, korxonalarda esa moddiy sarflar miqdorining qiymatiga nisbatan belgilanadi Ko`pincha amaliyotda mehnat sig`imining boshqacha ma`nosini bildiruvchi mehnat unumdorligi (Mu) ko`rsatkichidan foydalaniladi: Mehnat unumdorligi – bu inson mehnatining muayyan vaqt ichida ozmi- ko`pmi mahsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir. Ishlab chiqarishning material sig`imi – bu mahsulot (ish bajarish, yoki xizmat ko`rsatish) birligiga ketadigan va unda ifodalanadigan moddiy resurslar (xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, sotib olinadigan butlovchi buyumlar va yarim fabrikatlar, yoqilg`i va energiya) yalpi sarfini tavsiflab beruvchi ko`rsatkichdir. U quyidagi formula yordami bilan ifodalanadi Ishlab chiqarishning fond talabligi bu mahsulot birligiga (natural yoki qiymat doirasida) to`g`ri keladigan asosiy ishlab chiqarish fondlarini tavsiflovchi 21 Samaradorlik korxona ishlab chiqarish faoliyatining “ ko’zgusi ” hisoblanadi. Bu “ ko’zgu ” da ishlab chiqarishning barcha natijalarini ko’rish mumkin. Ma’lumki, har bir tarmoq, korxona, qolaversa, har bir shaxs o’z ishlab chiqarish faoliyatida maksimum foyda olishga intiladi. Buning uchun ma’lum xarajatlar qiladi. Ana shu foyda bilan xarajatlar o’rtasidagi farq tarmoq va korxona faoliyatining “ ko’zgusi ” bo’lgan samaradorlikda ko’zga tashlanadi. Ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligi ishlab chiqarish xarajatlarini minimum darajaga keltirishdan iborat. Bozor munosabatlari sharoitida samaradorlikning alohida o’rni mavjud. Bozor iqtisodiyoti natijalilikni, foydalilikni taqozo etadi. Tartibli bozorga asoslangan iqtisodiyotda eng kam resurs sarflab, ko’p natijaga erishish zarur. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida 5 turdagi resurslar tizimi harakatda bo’ladi: a) moddiy resurslar; b) mehnat resurslari; v) moliyaviy resurslar; g) energetik resurslar; d) axborot resurslari; ( ya’ni informatsion resurslar ) . Ishlab chiqarish samaradorligini baholash, korxonada foydalaniladigan resurs turlari bo’yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan o’lchanishi mumkin. Masalan, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va mahsulotning mehnat sig’imi ko’rsatkichlari yordamida quyidagi formula asosida baholash mumkin: 1. Mu=Q/Is Bu yerda: Mu - mehnat unumdorligi; Q - mahsulot hajmi qiymat ko’rinishida; Is - ishlovchilar (ishchilar) soni. 13 II-BOB. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari va analizi 2.1. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari Jahon iqtisodiyotining globallashuvi hamda integratsiya jarayonlarining tobora chuqurlashib borayotganligi sharoitida milliy iqtisodiyot tarmoqlari tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ahamiyati tobora ortib bormoqda. Chunki, mazkur sohaning rivojlanib, taraqqiy etishi tashkiliy jihatdan optimal va xizmatlar bozori konyunkturasiga nisbatan egiluvchan bo‘lsa, xizmat ko‘rsatish sifati va samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. 4 Bugungi kunda xizmatlar sohasining mamlakatimiz iqtisodiyotidagi ulushini ko‘paytirish, joylarda xizmatlar sohasidagi mavjud imkoniyatlarni to‘liq ishga solish, xizmatlar turlarini kengaytirish va sifatini oshirish bo‘yicha o‘z yechimini kutayotgan muammoli masalalarni hal qilish, mazkur yo‘nalishda tadbirkorlik sub’ektlarini yanada qo‘llab-quvvatlash, ularning g‘oya va tashabbuslarini rag‘batlantirish maqsadida tizimli islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 11 maydagi “Xizmatlar sohasini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ5113son qarorida iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda xizmatlar sohasini muhim drayverga aylantirish va 2023 yilga qadar xizmatlar hajmini ikki baravarga oshirish, aholiga tayyor biznes rejalar va loyihalar taqdim etish, ularni kasbga o‘qitishdan tadbirkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yishgacha bo‘lgan bosqichlarni qamrab oluvchi “kompleks xizmatlar” ko‘rsatishni tashkil etish, xizmatlar sohasida ortiqcha byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish, har bir hududning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib xizmatlar turlarini kengaytirish, hududlarda, 4 G20/OECD Principles of Corporate Governance. OECD 2015. https://www.oecd.org/daf/- ca/Corporate-Governance-Principles-BNG.pdf 27 O’zbekiston davlatining qudratini mustahkamlash, aholining moddiy va ma’naviy ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarini to’laroq qondirish, kelajakda esa, ularni mo’l-ko’l yaratish, iqtisodiy va ilmiy-texnika sohasida eng rivojlangan davlatlar qatoridan joy olish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bevosita bog’liqdir. Shu sababli ham, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi sharoitida ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish jiddiy masalalalardan biri hisoblanadi. Hozirgi paytda ko’pgina resurslar chegaralangan, ularning aksariyati (metall, qurilish materiallari va boshqalar) xorijdan keltiriladi. Shuning uchun mavjud resurslardan oqilona foydalanishga, mehnat unumdorligini oshirish, milliy va xorijiy sarmoyalarni ustuvor sohalarga joylashtirish kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarli darajada e’tibor berish talab qilinadi. Samaradorlik - eng ko’p uchraydigan umumiy tushunchalardan biri bo’lib, iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyotning xilma-xil sohalarida juda keng ishlatiladi. Masalan, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat samaradorligi, o’qish va o’qitish samaradorligi, davolash va davolanish samaradorligi, qabul qilingan qonun va qoidalar hamda yechimlarning samaradorligi va hokazolar. "Samaradorlik" so’zi- natija degan ma’noni beradi. Korxonalar iqtisodiyotiga, bag’ishlangan aksariyat adabiyotlarda ishlab chiqarishning faqatgina iqtisodiy-samaradorligi haqida so’z ketadi. Holbuki, mamlakatda ro’y berayotgan ijtimoiy o’zgarishlar kishilarning e’tiborini jalb qilmoqda va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o’rganish va ularga baho berish zaruriyatini tug’dirmoqda. Bugungi kunda ishlab chiqarishning ham iqtisodiy, ham ijtimoiy samaradorligini o’rganish o’ta muhimdir. Ular o’zaro uzviy bog’liq va bir-birini taqozo etadigan kategoriyalardir. 12 qo’llaniladigan tarkibiy qismlari hamda materiallar tarkibi) yoki qo’llanilish maqsadi prinsipial jihatdan yangi yoki yuridik shaxs tomonidan ilgari ishlab chiqarilgan shunga o’xshash mahsulotlardan sezilarli darajada farq qiluvchi mahsulotdir. Bunday innovasiyalar prinsipial jihatdan yangi texnologiyalarga yoki mavjud texnologiyalardan, tadqiqot va ishlanmalar natijalaridan foydalanishga asoslangan bo’lishi mumkin. Texnologik jihatdan takomillashtirilgan mahsulot, bu – yuqori samarali tarkibiy qismlar va materiallardan foydalanish, bir yoki undan ortiq texnik tarkibiy qismlarni qisman o’zgartirish (kompleks mahsulotlar) yo’li bilan ishlab chiqarishning sifat xususiyatlari yaxshilanadigan va iqtisodiy samaradorligi oshiriladigan mahsulotdir. Mamlakatimizda korxonalarni rivojlantirish uchun respublikamizning iste’mol bozorlarini aholi o’rtasida xaridorgir bo’lgan sifatli mahsulotlar bilan to’ldirish, tarmoqning eksport salohiyatini oshirish, kichik korxonalar tomonidan raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishni qo’llab-quvvatlash, tarmoqda yangi texnik va texnologik, investitsiya siyosatini yuritish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish hisobiga yangi va sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni muntazam o’zlashtirish, tarmoq korxonalarini yangi texnikalar bilan jihozlashga jiddiy e’tibor qaratish uchun xorijiy sarmoyalarni keng ko’lamda jalb etish chora-tadbirlarini amalga oshirish nazarda tutiladi. Xullas, innovatsion munosabat tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining asosini tashkil qiladi. Ya’ni, bozor munosabatlari sharoitida faoliyat yuritayotgan korxonalar va xo’jaliklarning raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishlari, xizmatlar ko’rsatishda muvaffaqiyatga erishishlari uchun muntazam ravishda yangiliklarni izlashga intilishlari va o’z faoliyatlariga tatbiq etishlari bu boradagi eng muhim jihatlar hisoblanadi. Dunyo olimlari sanoat korxonalarini rivojlantirishda quyidagi uchta muhim omilning mavjudligi va darajasi zarur degan xulosalarga kelishgan: 39 Keltirilgan xarajatlar, ularning vazifasi va uni hisoblash usuli. Keltirilgan xarajatlar kapital mablag`larning qiyosiy-iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkich bo`lib, texnikaviy va iqtisodiy masalalarni hal qilish variantlarining eng yaxshisini tanlab olishda qo`llaniladi. Biron bir texnikaviy vazifani hal etishning, ratsionalizatorlik va ixtirochilik takliflari, texnikaviy va tashkillashtirishning mumkin bo`lgan variantlarini, mahsulot sifatini oshirishning turli usullarini taqqoslaganda boshqa shartlari teng bo`lib qolsa, keltirilgan xarajatlar minimum bo`lishini talab qiladigan variant eng yaxshisi hisoblanadi. Bir necha variantlardan eng yaxshisini tanlab olish uchun quyidagi keltirilgan xarajatlar formulasidan foydalanish kerak. Bu yerda: S – muayyan variant bo`yicha ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi; En – kapital mablag`lar samaradorligining normativ koeffitsienti; K – bir yo`la solinadigan kapital mablag`larning yig`indisi. 24 Kioto shahrida Konvensiyaga Protokol imzolandi. O ’ sha paytda 159 ta mamlakat Protokolni qabul qilgan bo ’ lsa, hozirgi kunda Kioto Protokolini imzolagan mamlakatlar soni 192 taga etdi. O ’ zbekiston Respublikasi Kioto Protokolini 1999 yilda qabul qildi. Kioto Protokoli – xalqaro kelishuv bo`lib, 1990 yilga nisbatan 2008-2012 yillarda atmosferaga chiqariladigan chiqindilarni kamaytirish bo`yicha chora- tadbirlarni tadbiq etish to`g‘risidagi javobgarlik shartnomasidir. 2002 yilning avgustida yo`ldosh gazlarni yondirish hajmlarini kamaytirish borasidagi Global Hamkorlik (GGFR) tashkil etildi. O`zbekiston respublikasi tomonidan 2008 yilda ―O`zbekneftegaz MXK ushbu GGFR Hamkorligiga a`zo‖ bo`ldi. Global Hamkorlik neft ishlab chiqaruvchi mamlakatlar hukumatlari, davlat korxonalari va yirik xalqaro neft kompaniyalari vakillarini birlashtirib, ularning o`rtasida yo`ldosh gazlarni yondirish hajmlarini kamaytirish borasidagi ilg‘or jahon tajribasining almashinuvi va maxsus dasturlarni amalga oshirilishiga ko`maklashadi. Hamkorlikka 21 ta mamlakat, 12 ta xalqaro neft kompaniyalari va 4 ta Xalqaro tashkilotlar a`zodir. O`zbekiston Respublikasi tomonidan Sof rivojlanish mexanizmi doirasida 14 loyiha amalga oshirilmoqda. Bulardan 7 tasi neft-gaz sohasida, 6 tasi kimyo sohasida, 1 tasi chiqindilarni utilizatsiya qilish sohasida amalga oshirilmoqda. SHuni alohida ta`kidlash lozimki, O`zbekiston nafaqat SHarqiy Evropa va SNG mamlakatlari o`rtasida, balki dunyo reytingida yuqori o`rinlarni egallab kelmoqda: chiqindi hajmlarini yillik kamaytirish bo`yicha – 8 o`rinda, loyihalar soni bo`yicha – 19 o`rinda turadi. Neft va gaz sohasidagi 7 ta loyiha bo`yicha rejalashtirilayotgan qisqartirishlar yiliga 6,5 mln. tonna SO2 ni tashkil etadi. Ushbu samaralar ishlab chiqarishning o`zida vujudga kelayotganini va birlashib bajarilgan mehnat tufayli ishlovchilar o`rtasidagi munosabatlar 19 Ishlab chiqarish samaradorligi ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi hisoblanadi: iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammolarini hal qilishga yordamlashadi. Masalan, foydaning o’sishi, jamg’armalarning ortishi korxonaga ijtimoiy vazifalar doirasini kengaytirish va ularni hal qilish imkonini beradi.Biroq samaradorlik va uning asosiy ko’rsatkichi - foyda (daromad) o’z- o’zidan, avtomatik ravishda yuzaga kelmaydi. Turli korxonalarda samaradorlikka erishish uchun mavjud ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa xususiyatlardan kelib chiqqan holda, turli vosita va yo’llardan foydalaniladi. Bunda vaqt omili, ya’ni samaradorlikka qisqa yoki uzoq muddatlarda erishishni mo’ljallash, asosiy rollardan birini o’ynaydi. Masalan, korxona olayotgan foydasini qisqa vaqt mobaynida mahsulot sifatini yaxshilashni mablag’ bilan ta’minlash, ishlab chiqarishni qayta qurollantirish va moderniza t siya qilish, xodimlar malakasini oshirishga ajratilayotgan mablag’larni kamaytirish yo’li bilan ko’paytiri li shi mumkin. Uzoq muddatli rejalarda esa bu, foydaning kamayishiga va hattoki korxonaning bozordagi o’rnini yo’qotishi natijasida bankrotga uchrashiga olib kelishi mumkin. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, samara va samaradorlik qotib qolgan kategoriyalar qatoriga kirmaydi , hamda faqatgina pul ko’rinishida o’lchanmaydi. Samaradorlik va sifatli mehnat tufayli korxona birinchidan, o’zining iqtisodiy barqarorligi va bozordagi raqobatchilikka bardosh berishini ta’minlaydi, ikkinchidan, o’z imidjini yaxshilaydi va hamkorlar bilan aloqalarini mustahkamlaydi, uchinchidan, xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini yaxshilaydi. Demak, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo’llarini qidirish, xarajat va natijalarni to’g’ri solishtirish, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa tegishliligi, hududiy joylashishi va faoliyat turidan qat’i nazar, har bir korxona uchun muhim vazifa hisoblanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish – korxona rahbariyatining doimiy vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda quyidagi omillar bilan bog’liq bo’ladi: 6 daromadliligini qabul qilish mumkin. Bu ko’rsatkich quyidagi formula asosida hisoblanadi: R = (G’/A k )*100 Bu yerda: R - rentabellik, xo’jalik faoliyatining natijasini foyda shaklida ko’rsatadi va foizlarda o’lchanadi; G’ - korxonaning balans foydasi; Ak - avanslangan kapital (asosiy va aylanma). Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya, texnologiya va moddiy resurslaridan unumliroq foydalanishni anglatadi. Chunki aynan ular ishlab chiqarish hajmi va xarajatlari, mahsulot bahosiga ta’sir o’tkazadi. Xo’jalik faoliyati material xarajatlar bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan joylarda samaraliroq bo’ladi. 15 U yangi kapital qo`yilmalarning minimal darajadagi iqtisodiy samaradorligini hamda bir so`mlik kapital qo`yilma bir yilda mahsulot tannarxini necha tiyinga kamaytira olishni bildiradi. Masalan, sanoat tarmog`i uchun belgilangan samaradorlik koeffitsienti normasi 0,15 bo`lsa, bu shu tarmoqda har bir so`m kapital qo`yilmalar mahsulot tannarxining pasayishi hisobiga eng kami bilan 15 tiyinlik tejam, foyda berishi zarur. Samaradorlik koeffitsienti «0»dan «1»ga qancha tez intilsa, samaradorlik shuncha yuqori, xarajatlarning reja qoplanish muddati esa shuncha qisqa bo`ladi. Ishlab chiqarishning samaradorlik darajasi xilma-xil, bir-biriga bog`liq bo`lgan omillar ta`sirida tashkil topadi va shakllanadi. Har bir kompleks, tarmoq va korxona uchun uning texnik-iqtisodiy xususiyati sababli samaradorlikni oshirishning o`ziga xos omillari mavjud. 26 tavsifini sanoatlashtirish strategiyasidan kelib chiqib bir necha bosqichga ajratish mumkin. Bozor munosabatlariga o’tishning ustuvor yo’nalishlaridan biri, bu – iqtisodiyot tarmoq larida innovasion islohotlar, tub yangilanishlarning modernizasiya qi linishi hisoblanib, u makroiqti sodiy barqarorlikni ta’minlash, korxonalarni yangi texnologiyalar bilan jihozlash, iqtisodiyotda nodavlat sektor ulushini oshirishga asoslanadi. Ushbu jarayon, shubhasiz, mamlakatning innovatsion, iqtiso diy salohiyatini oshirish bilan bir paytda, undan unumli foydalanishni nazarda tutadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining hozirgi holati milliy iqtisodiyotda innovatsion o’zgarishlarni amalga oshirish sur’atlarini jadallashtirishni talab etmoqda. Ta’kidlash joizki, iqtisodiyoti taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, samarali innovasion strategiyaga erishish uchun iqtisodiy va tabiiy omillardan oqilona foydalanish zarur. Mamlakat sanoat-innovatsion siyosatida potensial raqobatbardoshlikni yuzaga keltirish uchun, eng avvalo, iqtisodiyotning xomashyo yo’nalishiga ixtisoslashgan tarmoqlarida tarkibiy o’zgarishlar hisobiga eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish ustuvor aha miyatga ega. Investisiyalarning jalb etilishini muvofiqlashtirish, ishbilarmonlik muhitini rivojlantirish va dunyo bozorlarida mustahkam o’rin egallash bo’yicha davlat siyosatini yuritish asosiy yondashuvlarimiz mohiyatini namoyon etishi lozim. Sanoat tarmoqlarida innovasion strategiyalarni muntazam ravishda qo’llashni yo’lga qo’yish va tatbiq etishni amalga oshirish uchun ishlab chiqarilayotgan raqobatbardosh mahsulotlarni tashqi bozorlarga chiqarish davomiyligiga erishish sanoat ishlab chiqarish barqarorligini ta’minlashda muhim omillardan biri hisoblanadi. Fan-texnika taraqqiyotini ta’minlashning eng muhim yo’nalishlaridan biri, bu – ilg’or, eng zamonaviy texnologiyalarni muntazam ravishda o’zlashtirib borishdan iborat. Ilg’or texnologiyalar, bu – sinovdan o’tgan 37 ta`riflanishini nazarda tutsak, ularni ijtimoiy-iqtisodiy samara deb atasak bo`ladi. Iqtisodiy samaradorlikning mohiyati uning mezoni va ko`rsatkichlar tizimida aks etadi. Mezon masalasi iqtisodiy samaradorlik nazariyasining eng muhim sohasi hisoblanadi. Falsafiy ma`noda mezon – bu asosiy o`lchov, muhim farqli belgi, asosiy nuqtai nazardir. Shular asosidagina u yoki bu sohadagi bizning bilimlarimizni obyektiv haqiqatligini, to`g`riligini va ishonchliligini aniqlash, haqiqatni anglashmovchiliklardan farq qilish mumkin. Ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga erishish uchun barcha resurslardan oqilona foydalanish, tayyorlanadigan mahsulotning har bir birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish kerak bo`ladi. Demak, samarani o`lchaganda mezon sifatida jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligini oshirish qabul etiladi. Ishlab chiqarishning umumiy (mutloq) samaradorligi deganda xarajatlar va resurslarning ayrim turlari bilan solishtirilgan yoki taqqoslangan iqtisodiy samaraning umumiy miqdori tushuniladi. Ishlab chiqarishning umumiy samaradorligi xarajatlar va resurslarning ayrim turlaridan foydalanish darajasini aniqlash va baholash uchun qo`llaniladi va umuman xalq xo`jaligi bo`yicha, tarmoqlar, korxonalar, kapital qurilish obyektlari bo`yicha hisoblab chiqiladi. Bunday samaradorlikni aniqlash xarajatlar va resurslar samaradorligi darajasini, samaradorlikning asosiy yig`imlarini aks ettiruvchi differentsiyalangan ko`rsatkichlarni hisoblab chiqishga asoslanadi. Bunday ko`rsatkichlarga ishlab chiqarishning yoki unda tayyorlanadigan mahsulotning mehnat sig`imi, material sig`imi, fond sig`imi, kapital sig`imi kiradi. Mehnat sig`imi milliy daromad, sof, yalpi, tovar mahsulotning yoki natural shaklda ifodalangan mahsulot birligiga sarflangan xarajat miqdorini tavsiflaydi. 20
Купить