• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 205.8KB
Покупки 9
Дата загрузки 18 Апрель 2024
Расширение pptx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

«А» маҳсулотини ишлаб чиқариш учун материаллар сарфи ва уларнинг таҳлили Материаллар тури Бизнес режа бўйича Ҳақиқатда Сарф миқдори, (тонна) Мате риал баҳоси, (сўм) Сумма, минг сўмда Сарф миқ дори, (тонна) Материал баҳоси, (сўм) Сумма минг сўмда 1 2 3 4 5 6 7 Навли пўлат 0,384 120,70 46,34 0,394 133,90 52,76 Пўлат трубалар 0,017 269,40 4,58 0,016 278,10 4,45 Жами X X 50,92 X X 57,21 • Mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxi – ishlab chiqarishning eng muhim samaradorlik ko‘rsatkichi hisoblanadi. • Ishlab chiqarishning muhim samaradorlik ko‘rsatkichi bu ishlab chiqarish tannarxidir. Korxonaning moliyaviy natijasi va moliyaviy ahvoli avvalo ushbu samaradorlik ko‘rsatkichiga bog‘liqdir. O’ZGARMAS XARAJATLAR • Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga (qisqarishi yoki ortishi) ta’sir etmaydigan xarajatlar O’ZGARMAS XARAJATLAR deyiladi. • O’zgarmas xarajatlar - bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmi o‘zgarishiga qaramay butunlay o‘zgarmay qoladigan xarajatlardir. Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan jami xarajatlar o‘zgarishining tahlili Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Reja H aqiqatda Rejadan farqi 1. Ishlab chiqarish hajmi dona 16 000 15 478 -522 2. Doimiy xarajatlar ming so‘m 255 000.0 269 600.0 +14 600,0 3. O‘zgaruvchan xarajatlar ming so‘m 718 400.0 845 098,8 +126 698,8 4. Jami ishlab chiqarish xarajatlari ming so‘m 973 400.0 1 114 698,8 +141 298,8 5. Mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar ming so‘m 44,90 54,60 +9,70 6. Mahsulot birligiga doimiy xarajatlar ming so‘m 15,94 17,42 +1,48 7. Mahsulot birligining jami tannarxi ming so‘m 60,84 72,02 +11,18 1995 yildan boshlab davlatimizda faoliyat ko‘rsatayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar davr xarajatlarini «Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tarkibi to‘g‘risida»gi Nizom asosida hisobga olib borib, bevosita ularning moliyaviy natijasi bilan bog‘laydi. Сотиш харажатлари таркиби т/р Харажатлар таркиби 1. Товарларни темир йўл, ҳаво, автомобиль, денгиз, дарё транспортида ва от-уловда ташиш харажатлари. Ушбу моддага ташиш харажатлари ҳамда транспорт воситалари бекор туриб қолганлиги учун тўланган жарималар киритилади 2. Савдо ва умумий овқатланиш корхоналари сотиш бўйича харажатлари, шу жумладан: 2.1. маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни сотиш билан боғлиқ меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари 2.2. ижтимоий суғуртага харажатлар. 2.3. савдо эҳтиёжлари учун фойдаланиладиган бинолар, иншоотлар ва хоналарни ижарага олиш, сақлаш ва тузатиш харажатлари 2.4. инвентарлар ва хўжалик буюмлари қийматини ҳисобдан чиқариш харажатлари ҳамда уларни белгиланган мақсадда фойдаланиш учун яроқли ҳолатда сақлаш (таъмирлаш, ювиш, тузатиш, дезинфекция қилиш ва ҳ. к.) билан боғлиқ бошқа харажатлар 2.5. г аз, ёқилғи, электр энергияси харажатлари 2.6. т оварларни сақлаш, уларга ишлов бериш ва уларни сортларга ажратиш харажатлари 2.7. с авдо рекламаси харажатлари 2.8. т ашиш, сақлаш ва сотиш чоғида товарларнинг йўқотилиши 2.9. ў раш-жойлаш материаллари харажатлари 2.10. м ол-мулкни мажбурий ва ихтиёрий суғурта қилиш харажатлари 2.11. м еҳнатни муҳофаза қилиш ва техника хавфсизлиги харажатлари 2.12. вентиляторлар, машиналар ва уларнинг ҳаракатланувчи қисмларини ўрнатиш ва сақлаш, туйнуклар, ўйиқлар ва бошқаларнинг атрофини ўраш бўйича жорий (номукаммал тусдаги) харажатлар 2.13. умумий овқатланиш ва савдо ходимлари тиббий кўрикдан ўтказилганлиги учун тиббиёт муассасаларига ҳақ тўлаш 2.14. к асса хўжалигини ва тушум инкассациясини юритиш чиқимлари 3. Умумий овқатланиш корхоналарида қоғоз салфеткалар, қоғоз дастурхонлар, қоғоз стаканлар ва тарелкалар, бир марта фойдаланиладиган анжомлар қиймати 4. Юқорида санаб ўтилмаган сотиш бўйича бошқа харажатлар 3. Xo‘jalik yurituvchi subyektning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatlari: • a) foizlar bo‘yicha xarajatlar; • b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari; • v) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; • g) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar. XARAJATLAR GURUHLANISHI: 4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq to‘langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. 8. MAHSULOT (ISH, XIZMAT)LARNING XARAJAT SIG‘IMINI TAHLILI 10. Харажатларни мақбуллаштириш ва самарадорли к ни ошириш йўллари . 9. Давр харажатлари таҳлили. Корхона ишлаб чиқариш харажатларини қисқартириш юзасидан қуйидаги йўналишларини белгилаб ўтиш лозим: • меҳнат предметлари ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ имкониятлар; • меҳнатнинг ўзи билан боғлиқ имкониятлар; • мехнат воситалари билан боғлиқ имкониятлар; • ишлаб чиқаришни, меҳнатни ва бошқарувни ташкил этиш боғлиқ имкониятлар. 6. MODDIY, MEHNAT HAQI, ASOSIY VOSITALARNI SAQLASH VA ISHLATISH XARAJATLARI TAHLILI Сарф «меъёри» ва материал «баҳо»сииинг ўзгаришини материаллар харажатига таъсирининг (занжирли боғланиш усулида) таҳлили Кўрсаткичлар Материал харажатлари Фарқи (+,-) Режа, режадаги сарф меъёри режа баҳода Ҳцқиқий, ҳақиқий Сарф меъёри ҳақиқий баҳода Шартли, ҳақиқий сарф меъёри режа баҳо- сида Шу жумладан: Жами (3-2) Сарф меъёри- иинг ўзга- риши ҳисобига (4-2) Мате риал баҳоси- нинг ўзга риши ҳисобига (3-4) 1 2 3 4 5 6 7 Навли пўлат 46,34 52,76 47,56 +6,42 + 1,22 +5,20 Пўлат трубалар 4,58 4,45 4,31 -0,13 -0,27 -0,14 Жами 50,92 57,21 51,87 +6,29 +0,95 +5,34 Бошқа операци он харажатлар таркиби т/р Харажатлар таркиби Кадрлар тайёрлаш ва уларни қайта тайёрлаш харажатлари, янги ташкил этилаётган хўжалик юритувчи субъектда ишлаш учун кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш бундан мустасно Лойиҳа ва қурилиш-монтаж ишларида чала ишларни бартараф этиш харажатларини қоплаш, шунингдек объект қошидаги омборгача транспортда ташиш чоғидаги шикастланишлар ва бузилишлар, коррозияга қарши ҳимоя нуқсонлари туфайли келиб чиққан тафтиш харажатлари (асбоб-ускуналарни қисмларга ажратиш) ва шунга ўхшаш бошқа харажатлар етказиб бериш ва ишларни бажариш шартларини бузган юридик шахслар ҳисобига мазкур харажатлар чала ишлар, шикастланиш ёки зарар кўриш учун жавобгар бўлган етказиб берувчи ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектлар ҳисобига ундирилиши мумкин бўлмаган даражада амалга оширилади Маслаҳат ва ахборот хизматларига ҳақ тўлаш Аудиторлик хизматларига ҳақ тўлаш, ўтказиладиган аудиторлик хизматларига ҳақ тўлаш Ўзининг хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқаришлари ва хўжаликларни сақлашдан кўрилган зарарлар Саломатликни муҳофаза қилиш ва ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнида бевосита қатнашуви билан боғлиқ бўлмаган дам олишларни ташкил этиш тадбирлари Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган ишлар (хизматлар)ни (шаҳар ва шаҳарчаларни ободонлаштириш ишлари, қишлоқ хўжалигига ёрдам бериш ва бошқа хил ишларни) бажариш харажатлари Компенсация ва рағбатлантириш тусидаги тўловлар Иш ҳақини ҳисоблашда ҳисобга олинмайдиган тўловлар ва харажатлар Соғлиқни сақлаш объектлари, қариялар ва ногиронлар уйлари, болалар мактабгача тарбия муассасалари, соғломлаштириш лагерлари, маданият ва спорт объектлари, халқ таълими муассасалари, шунингдек уй-жой фонди объектлари таъминотига (шу жумладан барча турдаги таъмирлаш ишларини ўтказишга амортизация ажратмалари ва харажатларни ҳам қўшган ҳолда) харажатлар Вақтинча тўхтатиб қўйилган ишлаб чиқариш қувватлари ва объектларини сақлаш харажатлари (бошқа манбалар ҳисобига қопланадиган харажатлардан ташқари) Банкнинг, Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсининг ва қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиларининг хизматларига ҳақ тўлаш Экология, соғломлаштириш ва бошқа хайрия жамғармаларига, маданият, халқ таълими, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, жисмоний тарбия ва спорт корхоналари, муассасалари ва ташкилотларига бадаллар Амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган ва хўжалик юритувчи субъект харажатларига киритиладиган бюджетга мажбурий тўловлар, солиқлар, йиғимлар, давлат мақсадли жамғармаларига ажратмалар, шунингдек ҳукумат қарорларига биноан халқаро ташкилотларга аъзолик бадалларини тўлаш a)   Зарарлар, жарималар, пенялар a)   Ходимларга бериладиган ёки ёрдамчи хўжаликлар томонидан хўжалик юритувчи субъектнинг умумий овқатланиш корхонаси учун ишлаб чиқариладиган маҳсулот (ишлар, хизматлар) бўйича нарх тафовутлари Aktivning tugatish qiymati – bu aktivning chiqib ketishi bo‘yicha baholangan xarajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik subyekti ayni paytda xuddi aktiv foydali xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo‘lganidek aktivning chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir. Aktivning foydali xizmat muddati bu: • (a) aktivning tadbirkorlik subyekti tomonidan foydalanishi uchun yaroqli bo‘lishi kutilgan davr; yoki • (b) tadbirkorlik subyekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga o‘xshash birliklar soni. Xalqaro standartlarga asosan barcha xarajatlar to‘rt guruhga taqsimlanadi • mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi xarajatlar; • davr xarajatlariga kiruvchi xarajatlar • moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar; • favqulodda zararlar. Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02- 60,84) ming so‘mga o‘sgan. • S r = (F r /Q r )+V r =(255000/16000)+(973400/16000)=15,94+44,90=60,84 • S sh1 = (F r /Q x )+V r =(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37 • S sh2 = (F x /Q x )+V r =(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32 • S x = (F x /Q x )+V x =(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02 Omillar ta’siri: • 1. Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi ta’siri = 61,37-60,84=0,54 ming so‘m. • 2. Doimiy xarajatlar o‘zgarishi ta’siri = 62,32-61,32=0,94 ming so‘m • 3. O‘zgaruvchan xarajatlar o‘zgarishi ta’siri = 72,02-62,32=9,70 ming so‘m Jami o‘zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so‘m Faoliyat turlari bo‘yicha xarajatlar quyidagi turlarga ajratiladi: • - ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) xarajatlari; • - tijorat xarajatlari; • - boshqaruv xarajatlari. Xarajatlarni moddalari bo’yicha dinamik o’zgarishiga baho berish, omilli tahlil etib, ular yuzasidan tegishli xulosa va takliflarni kiritish moliyaviy tahlilning maqsadi hisoblanadi - xarajatlar moddalarini amaldagi me’yoriy-huquqiy xujjatlarga mosligini tekshirish ; - turli shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’yektlarda xarajatlarni o’ziga xos jixatlarini yoritib berish ; - xarajatlar tahlilining nazariya va metodologiyasini o’rganish ; - xarajatlar tahlilini amaliyotda qo’llanilishini o’rganish asosida ularni takomillashtirish va boshqalar .VAZIFALARI :XARAJATLAR TAHLILI MAQSADI , MAZMUNI VA VAZIFALARI 1. MODDIY XARAJATLAR TARKIBI - Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko‘rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar. - Normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob- uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek‚ asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlarning, xo‘jalik buyumlarini va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarini qiymati - Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki qo‘shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar - Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek‚ xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar Korxona va tashkilotlarning hamma xarajatlari 3 guruhga bo‘lingan: • kundalik (oddiy) faoliyat turlari bo‘yicha xarajatlar; • operatsion xarajatlar; • realizatsiya (sotish)dan tashqari xarajatlar. ISH HAQI XARAJATLARI TAHLILI Ish haqi xarajatlari ishlab chiqarish korxonalarida salmog‘i bo‘yicha moddiy xarajatlardan keyin ikkinchi o‘rinda turuvchi xarajat elementi hisoblanadi. O‘z navbatida ish haqi xarajatlari uchinchi muhim xarajat elementi ish haqidan ajratmalar uchun ham asos bo‘ladi. AMORTIZATSIYA VA ESKIRISH XARAJATLARI TAHLILI • Aktivning balans qiymati; • Aktivning tannarxi; • Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati; • Aktivning eskirishi; • Asosiy vositalar; • Aktivning qoplanadigan qiymati; • Aktivning tugatish qiymati . MODDIY XARAJATLAR TAHLILIDAGI ASOSIY VAZIFALAR • - moddiy xarajatlarning rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlarni va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish; • - moddiy xarajatlarni iqtisod qilish yuzasidan imkoniyatlarni aniqlash; • - mahsulotning moddiy xarajatlar sig‘imiga baho berish va ulardan samarali foydalanishning ichki imkoniyatlarini aniqlash; • - moddiy resurslardan tejamli va natijali foydalanish yo‘llarini aniqlash. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi: • 1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); • 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari; • 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; • 4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; • 5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. Mahsulot birligini ishlab-chiqarishga qilinadigan sarf- xarajatlarni hisoblash uchun: • o‘rtacha umumiy xarajatlar; • o‘rtacha o‘zgarmas xarajatlar; • o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar • xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O’RGANILADIGAN SAVOLLAR: • 4.1. Xarajatlar tahlili maqsadi , mazmuni va vazifalari ; • 4.2. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tahlili ; • 4.3. Xarajat larni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo‘yicha baholash , tahlil qilish ; • 4.4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha tahlili ; • 4.5. Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish xarajatlari tahlili ; • 4.6. Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tahlili ; • 4.7. Mahsulot (ish, xizmat)larning xarajat sig‘imini tahlili ; • 4.8. Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo‘llari . Xarajatlarning umumiy hajmi bo‘yicha o‘rganishda quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratiladi: • - jami xarajatlarning umumiy o‘zgarishlari tahliliga; • - jami xarajat o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahliliga; • - bir so‘mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat tahliliga. Mahsulotning amortizatsiya (eskirish) xarajatlari quyidagi model bo‘yicha hisob-kitob qilinadi: A=N a *S b /100 • Bunda: A - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; • N a – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amaortizatsiyalanadigan qiymati; • S b – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya normalari. Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq. Ular o‘z navbatida qo‘yidagi bo‘limlarga ajratiladi • materiallarning bevosita xarajatlari; • mehnat haqi uchun bevosita xarajatlar; • ishlab chiqarish umumiy xarajatlari. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar: a) sotish xarajatlari; b) boshqarish xarajatlari (ma’muriy sarf- xarajatlar); v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. XARAJATLAR GURUHLANISHI: O’ZGARMAS XARAJATLAR TARKIBI: • Korxona to‘lov majburiyatlari • Sug‘urta va soliqlar to‘lovi • Amortizatsiya ajratmalari • Ijara haqi • Qo‘riqlash xizmati xarajatlari • Boshqaruv xodimlar maoshi va h.k. • Ma’muriy boshqaruv xarajatlari Сарф меъёрининг ўзгаришига асосан қуйидагилар таъсир кўрсатиши мумкин: • Дастгоҳларнинг техник жиҳатдан носозлиги; • Хом-ашё сифати; • Ишчининг малакаси. Давр харажатлар 3 га бўлинади: 1. Сотиш харажатлари; 2. Маъмурий харажатлар; 3. Бошқа операцион харажатлари. • Aktivning balans qiymati – har qanday jamg‘arilgan eskirish va yig‘ilgan qadrsizlanish bo‘yicha zararlar chegirib tashlanganidan so‘ng, aktivning tan olinadigan summasi bu uning balans qiymatidir. • Aktivning tannarxi – bu aktivni uning haridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to‘langan pul mablag‘i yoki pul mablag‘i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir. • Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati – bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannarxi yoki tannarx o‘rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir. Бошқа операци он харажатлар таркиби   Гудвилл (фирма нархи)нинг номоддий активи суммасини ҳисобдан чиқариш билан боғлиқ харажатлар, ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган мол-мулк бўйича, белгиланган тартибда   Янги технологиялар яратиш ва қўлланилаётган технологияларни такомиллаштириш, шунингдек илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ишлари олиб бориш, хом ашё ва материалларнинг янги турларини яратиш, ишлаб чиқаришни қайта жиҳозлаш билан боғлиқ маҳсулотлар сифатини ошириш харажатлари   Ишлаб чиқариш тусидаги ихтирочилик, рационализаторлик, тажриба-эксперимент ишлари олиб бориш, ихтирочилик ва рационализаторлик таклифлари бўйича моделлар ва намуналарни тайёрлаш ва синаш, кўргазмалар ва кўриклар, танловларни, сертификатлашни ҳамда ихтирочилик ва рационализаторлик бўйича бошқа тадбирларни ташкил этиш, муаллифлар ҳақини тўлаш харажатлари ва бошқа харажатлар   Ижарага берилган асосий воситаларни таъминлаш харажатлари   Бошқарув ходимларига ва ишлаб чиқариш жараёнида қатнашмайдиган бошқа ходимларга вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик, ҳомиладорлик ва туғиш нафақалари тўлаш билан боғлиқ харажатлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибга мувофиқ   Янги ишлаб чиқаришларни, цехлар, агрегатларни, шунингдек серияли ва оммавий маҳсулотларнинг янги турларини ишлаб чиқаришни ва технологик жараёнларни ўзлаштириш харажатлари   Айрим машиналар ва механизмларни якка тартибда синаб кўриш ҳамда фойдаланилаётган ускуналар ва техник қурилмаларнинг барча турларини уларни монтаж қилиш сифатини текшириб кўриш мақсадида комплекс (маҳсулот чиқармасдан) ишлатиб кўриш   Янгидан ишга туширилган корхонада ишлаш учун ишчи кучларини жалб қилиш ва кадрлар тайёрлаш билан боғлиқ харажатлар   Фойдаланишдаги тўлиқ эскирган ускуна учун тўлов   Ишлаб чиқариш жараёнини тўхтатиб туриш даврида ишлаб чиқариш қувватлари ва объектларни сақлаш ҳамда уларга хизмат кўрсатиш харажатлари   Бошқа харажатлар Moddiy xarajatlar va ularning o‘zgarishi va unga ta’sir etuvchi omillar tahlili Moddiy xarajatlar va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar Summasi 1. Reja bo‘yicha moddiy xarajatlar 35 250 2. Haqiqatdagi mahsulot hajmi va tarkibi bo‘yicha qayta hisoblangan rejadagi moddiy xarajatlar 35 600 3. Haqiqatdagi moddiy xarajatlar 35 700 4. Jami o‘zgarish +450 Shu jumladan: 4.1. Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi hisobiga ( *Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sish darajasi – 10 % ) +3 525 (35 250*10/100) 4.2. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining o‘zgarishi hisobiga -3 175 (35 600-35 250-3 525) 4.3. Materiallar tarkibining o‘zgarishi hisobiga +100 ( 35 700-35 600) “ IQTISODIY TAHLIL” KAFEDRASI IS H LAB CHIQARISH VA DAVR XARAJATLARI TAHLILI MODDIY XARAJATLAR TARKIBI - Tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to‘lash, korxonalar tomonidan suv xo‘jaligi tizimlaridan beriladigan iste’mol qilinadigan suv uchun haq to‘lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun — yog‘och, taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash xarajatlari - Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari - Xo‘jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo‘jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya . (Xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek‚ xarid qilinadigan energiyani iste’mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi) - Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning yaroqsizlanishi va kam chiqishi XARAJATLAR VA ULARNING TASNIFI • Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko‘payishidir. • Xarajatlar – muayyan davr oralig‘ida sarflangan resurslarning pul o‘lchovidagi qiymatidir. • Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar o‘rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir . Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти “Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим этиш учун концептуал асос” (АВ 09.09.2016 й. 475- 1-сон билан рўйхатга олинган) Ишлаб чиқариш харажатларини иқтисод қилишнинг умумий ҳажмини қуйидаги боғланиш орқали топиш мумкин. • I i = ( Zi b – Zi o ) * Vi o • Бу ерда: I i – ишлаб чиқариш харажатлари иқтисоди; • Zi b – харажатларни иқтисод қилишга чоралар кўрилгунга қадар махсулот бирлигига харажатлар суммаси • Zi o – харажатларни иқтисод қилиш юзасидан кўрилган чоралардан кейинги маҳсулот бирлигига харажатлар суммаси • Vi o – харажатларни иқтисод қилишга кўрилган чоралар бошланган даврдан ҳисобот даври охирига қадар ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳажми Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi tahlili obyekti sifatida quyidagilar tarkiblanadi: • - ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotning to‘liq tannarxi va xarajat elementlari bo‘yicha tahlili; • - bir so‘mlik ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat tahlili; • - alohida tur mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi; • - xarajatlarning alohida moddalari bo‘yicha tahlili; • - javobgarlik markazlari bo‘yicha tahlili. Asosiy vositalarni amortizatsiyasi, ularni saqlash va ishlatish xarajatlarining omilli tahlili modellari Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo‘yicha Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar Ta’sir etuvchi omillar Omillar ta’sirining hisob- kitobi Amortizatsiya (eskirish) Asosiy vosita (nomoddiy aktiv)larning balans qiymati (OS) va amortizatsiya normalarining (NA) o‘zgarishi A = OS·NA ΔAos = ΔOS·NA0 ΔAna = ΔOS1·ΔNA Yoritish, isitish, suv ta’minoti va boshqa xarajatlar Iste’mol qilingan xizmatlar miqdori (K) va qiymatining(S) o‘zgarishi M = K ·S ΔMk = ΔK·Ts 0 ΔMts = K 1 ·ΔTs Asosiy vositalarning joriy ta’mirlash xarajatlari Ishlar hajmi (V) va qiymatining (Ts) o‘zgarishi ZR = V·Ts ΔZRv = ΔV·Ts 0 ΔZRts = V 1 ·ΔTs Ye ngil avtomobillarni saqlash xarajatlari Yengil avtomobillar soni (KM) va bitta mashinani saqlash xarajatlari (ZS) o‘zgarishi Z = KM·ZS ΔZkm = ΔKM·ZS 0 ΔZzs = KM 1 ·ΔZS 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari - Xo‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to‘lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan hisoblangan ish haqi , shu jumladan xo‘jalik yurituvchi subyektni mukofotlash to‘g‘risidagi nizomlarda nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar ; - Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar ; - Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan kompensatsiya tusidagi to‘lovlar ; - Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to‘lash ;… 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar. • Qonun hujjatlari bilan belgilangan normalar bo‘yicha mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlarga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar ; • Nodavlat pensiya jamg‘armalariga ajratmalar va ixtiyoriy sug‘urtaga sug‘urta mukofotlari (badallari) 7. ISHLAB CHIQARILGAN VA SOTILGAN MAHSULOTLAR TANNARXINI TAHLILI Ishchilarning o‘rtacha ish haqi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili Farqi (+, -) O‘sish darajasi, % 1. Ishchilar mehnat haqi fondi, ming so‘m 17 116,5 19 767,0 -2 650,5 115,5 2. Ishchilarning o‘rtacha ro‘yxat soni, kishi 844 769 -75 91,1 3 . Bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha ish haqi, so‘m 20 280,2 25 704,8 +5 424,6 126,7 4. Ishchilar tomonidan ishlangan kishi kunlari, ming kishi-kun 176,34 167,8 -8,5 95,2 5. Ishchilar tomonidan ishlangan jami ish soatlari, ming kishi soat 1 467,2 1 412,8 -54.4 96,3 6. Bitta ishchi tomonidan ishlangan kishi kuni (4/2) 208,9 218,2 +9,3 104,4 7. Ish kuni davomiyligi, soat (5/4) 8,32 8,42 +0,1 101,2 8. Bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan bir soatlik ish h aqi, ming so‘m (1/5) 11,67 13,99 +2,32 238,9 Ish h aqining o‘zgarishi, ming so‘m x x +5 424,6 x Ish kuni o‘zgarishi (+9,3)x8,32x11,67 = +903,0 x Ish kuni davomiyligi o‘zgarishi 218,2x(+0,1)x11,67 = +254,6 x 1 soatlik mehnatga h aq to‘lash qiymatining o‘zgarishi 218,2x8,42x(+2,32) = +4 264,4 x Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibini aniqlashdan maqsad: • Buxgalteriya hisobi schyotida jami xarajatlar to‘g‘risida to‘liq va aniq ma’lumotlarga ega bo‘lish, korxona faoliyatining rentabelligi va bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardoshliligini aniqlash; • Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini aniq hisob-kitob qilish; • Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlarni alohida tarkiblash va ularni moliyaviy natijaviylikka bog‘lash; • Ishlab chiqarish xarajatlarining yuzaga chiqishi va javobgar- lik markazlari bo‘yicha hisobga olish va nazorat qilish; • Soliq to‘lanadigan bazaning aniq hisob-kitobini yuritish va bu orqali ishlab chiqarish xarajatlari hamda korxona sarflarini boshqarishni tashkil etishdan iboratdir. • Материаллар миқдорининг ўзгариши (сарф меъёри). • Материаллар баҳосининг ўзгариши (баҳонинг ўзгариши). Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili Farqi (+/-), ming so‘m O‘sish darajasi , %summa si , ming so‘m . tarkibi , % s umma si , ming so‘m . tarkibi , % 1. Ishlab chiqarish xarajatlari jami shu jumladan : 541 131 100,00 686 079 100,00 +144 948 126,79 1.1. O‘zgaruvchan xarajatlar 464 070 85,76 579 800 84,51 +115 730 124,94 1.2. O‘zgarmas xarajatlar 77 061 14,24 106 279 15,49 +29 218 137,92 2. Ishlab chiqarish hajmi 572 661 - 717 416 - +144 755 125,30 Mahsulotning ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi sig‘imi quyidagi model asosida hisoblanadi: M a =A x /M x • Bunda: M a – mahsulotning amortizatsiya sig‘imi; • A x – amortizatsiya (eskirish) xarajatlari; • M x – mahsulot ishlab chiqarish tannarxi. 5 . Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar tarkibiga - Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish xarajatlari - Ishlab chiqarish xodimlarini ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lgan xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha xarajatlar - Ishlab chiqarish xodimlarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy va ixtiyoriy sug‘urta qilish xarajatlari - Brak tufayli kelib chiqadigan yo‘qotishlar - Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko‘ra bekor turishlar tufayli yo‘qotishlar - Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga kafolatli xizmat ko‘rsatish xarajatlari - Mahsulot (xizmatlar)ning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari - Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo‘qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to‘lanadigan nafaqalar - Umumiy foydalaniladigan yo‘lovchilar transporti xizmat ko‘rsatmaydigan yo‘nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog‘liq xarajatlar - Obyektlarni davlat kapital qo‘yilmalari hisobiga qurishda qurilish tavakkalchiliklarini sug‘urta qilish bilan bog‘liq xarajatlar … Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati: • 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 февралдаги ПҚ-4611- сонли “Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларига ўтиш бўйича қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида”ги Қарори. • 2. Казакова Н.А. Финансовый анализ в 2 ч. Часть 1: Учебник и практикум для вузов. – Москва: Издательство Юрайт, 2020. – 297с. • 3. Казакова Н.А. Финансовый анализ в 2 ч. Часть 2: Учебник и практикум для вузов. – Москва: Издательство Юрайт, 2020. – 209с. • 4. Raximov M.Y., Kalandarova N.N. Moliyaviy tahlil. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 201 9 . - 736 b. • 5. Xasanov B.A., Raximov M.Y., Muqumov Z.A. va boshqalar. Moliyaviy tahlil. Darslik. – T.: IQTISOD IYOT , 20 20 . - 736 b. • 6. Сагдиллаева З.А., Юлдашева У.А., Алимов Б.Б. Финансовый анализ. / Учебник – Т.: Iqtisod-Moliya, 2019. – 444 с. • 7. Пардаев М.К. Иқтисодий таҳлил назарияси. Дарслик.– Т.: “ Инновацион ривожланиш нашриёт -матбаа уй и ” ДУК , 20 20 . – 588 б. • 8. Raximov M.Y., Mavlonov N.N., Kalandarova N.N. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma . – T.: Iqtisod-Moliya, 2020. – 517 b. • 9. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2016. - 814 pages. • Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar ta’sirini quyidagi hisob-kitoblarda ko‘rib o‘tish mumkin. • Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o‘zgarishi: 686079–541 131=+144948 ming so‘m (o‘sish). • Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash: • a) o‘zgaruvchan xarajatlar: 464070*1,253=581479,7 ming so‘m. (mahsulot hajmining o‘zgarishiga mos o‘zgaradi); • b) o‘zgarmas xarajatlar: 77061 ming so‘m (bazaviy miqdorda qoladi). • Jami: 581479,7+77061=658540,7 ming so‘m • Joriy davr mahsulot hajmining o‘tgan davr bahosi va ta’rifi bo‘yicha hisob-kitobi: 541 131/572 661*717416=677 916 ming so‘m • Omillar ta’siri: • a) Ishlab chiqarish hajmi: 658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so‘m (o‘sish) yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so‘m (o‘sish) • b) Baho va ta’riflar o‘zgarishi: 686 079–677 916=+8 163 ming so‘m (o‘sish) • v) tarkib va jami xarajatlar summasi: 677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so‘m (o‘sish) • Jami o‘zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so‘m 3. O‘ZGARUVCHAN VA O‘ZGARMAS XARAJATLAR TAHLILI 5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar tarkibiga Ular tarkibiga yuqoridagi tarkiblarga kirmaydigan, ishlab chiqarish bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar kiradi. Маҳсулотнинг умумий харажат сиғими қуйидаги формула асосида аниқланади: • Q хс = Х / V , СТ • Бунда: Х – жами ишлаб чиқариш харажатлари (сотилган маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи); • V – ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати; • СТ – сотишдан тушум. • T reja = D reja / MX reja + O‘ reja = 12 000 000 / 10 000 + 2800 = 4000 so‘m; • T shartli1 = D reja / MX xaq. + O‘ reja = 12 000 000 / 13 300 + 2800 = 3702 so‘m; • T shartli2 = D xaq. / MX xaq. + O‘ reja = 20 482 000 / 13 300 + 2800 = 4340 so‘m; • T xaq. = D xaq. / MX xaq. + O‘ xaq = 20 482 000 / 13 300 + 3260 = 4800 so‘m.   Mahsulot birligi tannarxining umumiy o‘zgarishi: • ΔT jami = T xaq. – T reja = 4800 – 4000 = +800 so‘m. Shu jumladan: a) ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi hisobiga:   • ΔT mx = T shartli1 – T reja = 3702 – 4000 = –298 so‘m; b) doimiy xarajatlar o‘zgarishi hisobiga:   • ΔT d = T shartli2 – T shartli1 = 4340 – 3702 = +638 so‘m; v) o‘zgaruvchan xarajatlarning o‘zgarishi hisobiga:   • ΔT o‘ = T haq. – T shartli2 = 4800 – 4340 = +460 so‘m. Boshqaruv sohasidagi roli bo‘yicha xarajatlar ikki guruhga birlashtirilgan: I shlab chiqarish xarajatlari N oishlab chiqarish xarajatlari Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha turkumlanishi Xarajatlarning iqtisodiy elementlari Mahsulot tannarxini k alkulyatsion moddalari 1 2 Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar Xom ashyo Yoqilg‘i Elektr quvvati E htiyot qismlar Idishlar va h o k a zo Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari Asosiy ish haqlari Qo‘shimcha ish haqlari Ish haqiga ustamalar Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan ajratmalar Ijtimoiy ta’minot bo‘limiga Me hnat birjasiga Kasaba uyushmasiga Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari Asosiy vositalarning eskirishi Nomoddiy aktivlarning eskirishi Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni ijara haqlari Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar Turli ishlar va xizmatlar Soli qlar, yig‘imlar va h o k a zo. “ A” tur mahsulotning tannarxi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili Ko‘rsatkichlar Reja Haqi q atda Rejadan farqi, (+,-) Mahsulot ishlab chiqarish hajmi (MX), dona 10 000 13 300 +3 300 Doimiy xarajatlar(D) , ming so‘m 12 000 20 482 +8 482 Mahsulot birli gi ga o‘zgaruvchan xarajatlar (O‘), so‘m 2 800 3 260 +460 Mahsulot tannarxi ( T ), so‘m 4 000 4 800 +800 Iqtisodiy elementlari bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili O‘sish darajasi , % Farqi (+ , -) summa ming so‘m . tarkibi , % summa, ming so‘m tarkibi , % summa, ming so‘m . tarkibi , % Moddiy xarajatlar 434 236 80,25 539 694 78,66 124,29 +105 458 -1,59 Mehnat haqi xarajatlari 63 014 11,64 79 500 11,59 126,16 +16 486 -0,05 Yagona ijtimoiy to‘lov 22 641 4,18 28 012 4,08 123,72 +5 371 -0,10 Amortizatsiya 7 194 1,33 9 214 1,34 128,08 +2 020 +0,01 Boshqa xarajatlar 14 046 2,60 29 659 4,33 211,16 +15 613 +1,73 Jami xarajatlar 541 131 100,00 686 079 100,00 126,79 +144 948 - Ishlab chiqarish hajmi 572 668 - 717 416 - 125,30 +144 748 - Bir so‘mlik mahsulotga, (sotilgan mahsulotga) to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari 0,9449 - 0,9563 - 101,2 +0,0114 - Korxonada xarajatlar bo‘yicha javobgarlik markazlari quyidagi bo‘limlarda tashkil topadi: • - boshqaruv faoliyati; • - marketing faoliyati; • - informatsion texnologiyalar; • - logistika; • - ombor faoliyati; • - ta’minot; • - ishlab chiqarish. 1 so‘mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatlar tahlili Bir so‘mlik mahsulot uchun qilingan xarajat (tiyin) = Ishlab chiqarish tannarxi ______________________ Tovar mahsulotining bahosi O‘ZGARUVCHAN XARAJATLAR • Ishlab chiqariladigan tovar miqdorining oshishiga yoki kamayishiga bevosita ta’sir qiladigan harajatlarga O’ZGARUVCHI XARAJATLAR deb aytiladi. • O’zgaruvchan xarajatlar - ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish xajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional tarzda o‘zgaradi. • Korporativ boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga ko‘ra korxonalar tarkibiy birliklari, bo‘limlar, do‘konlar, xizmatlar yoki guruhlar moliyaviy javobgarlik markazlari hisoblanadi. Ularning rahbarlari muayyan yo‘nalish va menejment vazifalarini bajarish uchun mas’uldirlar. • Xarajatlar bo‘yicha javobgarlik markazlari – xarajatlarni byudjetlash bo‘yicha vazifalarni bajarish uchun mas’ul bo‘lgan bo‘linma (birliklar to‘plami)dir. Rejalashtirish, tahlil qilish va hisob amaliyotida mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari xarajat elementlari bo‘yicha guruhlashtiriladi va ularning asosiylari qo‘yidagilar hisoblanadi: • xom ashyo va materiallar; • yordamchi materiallar; • chetdan olingan yonilg‘i va elektr quvvati; • asosiy vositalar amortizatsiyasi; • sanoat-ishlab chiqarish xodimlarining mehnat haqi fondi; • ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minot ajratiladigan uchun mablag‘lar; • boshqa pulli xarajatlar. Alohida tur mahsulotlar tannarxi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi bog‘lanishlarini berib o‘tish mumkin: T i = D i / MX i + O‘ i • Bunda: T i – i mahsulot birligini tannarxi; • D i – i mahsulot birligiga doimiy xarajatlar; • B i –i mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar; • M xi – i birlik mahsulot hajmi. Материал баҳоси ўзгаришига қуйидаги сабаблар таъсир кўрсат ган бўлиши мумкин: • Хом-ашё етказувчи базаларни узоқ ёки яқин жойлашганлиги; • Транспорт турларининг ўзгариши; • Давлат томонидан материал нархининг ўзгартирилиши. Barcha xarajatlar quyidagi belgilar asosida kategoriyalarga turkumlanadi: • boshqaruv sohasidagi roli bo‘yicha; • xarajatlarni nazorat qilish darajasi bo‘yicha; • xarajatning funksional o‘zgarishi bo‘yicha; • iqtisodiy mazmuni bo‘yicha; • kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha; • xarajatlarning hisobi va mahsulot tannarxiga kiritilishi bo‘yicha. Маъмурий харажатлар таркиби т/р Харажатлар таркиби Бошқарув ходимларига тегишли бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари Бошқарув ходимларига тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар Хизмат енгил автотранспортига ва хизмат микроавтобусини сақлаш, ёллаш ва ижарага олиш харажатлари Хўжалик юритувчи субъект ва унинг таркибий бўлинмаларини ташкил этиш ва уларни бошқариш харажатлари Бошқарувнинг техник воситалари, алоқа узеллари, сигнализация воситалари, ҳисоблаш марказларини ва ишлаб чиқаришга тегишли бўлмаган бошқарувнинг бошқа техник воситаларини сақлаш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатлари Телекоммуникациялар хизматлари, шу жумладан: маҳаллий тармоқлар абонент рақамидан фойдаланганлик учун тўлов; каналларни ижарага бериш; кўчма йўлдош ва пейжинг алоқа; радиочастота спектридан фойдаланиш; маълумотларни узатиш тармоқлари, шу жумладан интернет учун ҳақ тўлаш Шаҳарлараро ва халқаро телефон сўзлашувлари учун ҳақ тўлаш Маъмурий-бошқарув эҳтиёжлари учун бинолар ва хоналар ижараси учун ҳақ тўлаш Маъмурий аҳамиятга эга бўлган асосий воситаларни сақлаш ва уларни тузатиш, шунингдек эскириш (амортизация) харажатлари Юқори ташкилотлар ва юридик шахслар бирлашмалари: вазирликлар, идоралар, уюшмалар, концернлар ва бошқалар харажатларига ажратмалар Ходимларни ва ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган мол-мулкни мажбурий ва ихтиёрий суғурта қилиш харажатлари Бошқарув ходимларини хизмат сафарларига юбориш бўйича харажатлар Вакиллик харажатлари Умумий овқатланиш корхоналари ва бошқаларга биноларни текин бериш ва коммунал хизматлар қийматига ҳақ тўлаш харажатлари Бевосита ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлмаган, табиатни муҳофаза қилиш аҳамиятига эга бўлган жамғармаларни сақлаш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ жорий харажатлар, табиий атроф муҳитни ифлослантирганлик ва чиқиндиларни жойлаштирганлик учун компенсация тўловлари Хизматлар қийматини тўлаш ҳамда инвестиция активларининг ишончли бошқарувчилари, давлатнинг ишончли вакиллари ва ишончли бошқарувчиларнинг мукофотлари бўйича харажатлар Маъмурий мақсадлар учун фойдаланиладиган инвентарлар ва хўжалик анжомлари қийматини ҳисобдан чиқариш бўйича харажатлар ҳамда уларни белгиланган мақсадда фойдаланиш учун яроқли ҳолатда сақлаш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатлар Daromad markazlari javobgarlik markazlari: • - sotish (tovarlar turlari bo‘yicha); • - filiallar, bo‘limlardan iborat. Xarajatlar bo‘yicha javobgarlik markazlari – sex, uchastka, brigada va bo‘limlardan iborat. Ishlab chiqarish xarajatlarini faoliyat turlari bo‘yicha tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili Farqi (+/-), ming so‘m O‘sish darajasi , %summa si , ming so‘m . tarkibi , % s umma si , ming so‘m tarkibi , % Umumxo‘jalik faoliyati bo‘yicha jami xarajatlar Shu jumladan: 752016 100,00 988669 100 236653 131.46 1. Jami ishlab chiqarish xarajatlari 541131 71.95 686079 69.39 +144948 126.78 2. Tijorat xarajatlari, ming so‘m 125640 16.72 186540 18.87 +60900 148.47 3. Boshqaruv xarajatlari, ming so‘m 85245 11.33 116050 11.74 +30805 136.13 2. Sotilgan mahsulot hajmi, ming so‘m 572661 - 717416 - +141755 125.27 4. Bir so‘mlik sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari 0.9449 - 0.9563 - +0.0114 101.2 5. Bir so‘mlik sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan tijorat xarajatlari 0.2193 - 0.2600 - +0.0407 118.5 6. Bir so‘mlik sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan boshqaruv xarajatlari 0.1488 - 0.1617 - +0.0129 108.6 • Aktivning eskirishi – bu aktivning eskirishi hisoblanadigan aktiv qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir. • Asosiy vositalar – quyidagilar uchun mo‘ljallangan moddiy aktivlardir: • (a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni ko‘rsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanish uchun mo‘ljallangan; va • (b) bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan moddiy aktivlardir. • Aktivning qoplanadigan qiymati – bu aktivning quyidagi qiymatlaridan yuqorirog‘i: sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati va uning foydalanishdagi qiymati. O‘ZGARUVCHAN XARAJATLAR TARKIBI: - Xom-ashyo ; - Material ; - Yonilg‘i ; - Transport xizmati ; - Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun xarajatlar . 5. XARAJATLARNI FAOLIYAT TURLARI, JAVOBGARLIK MARKAZLARI VA KALKULYATSIYA MODDALARI BO‘YICHA TAHLILI Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar - Asosiy ishlab chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy ijara (lizing) bo‘yicha olingan, buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi - Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari), buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo‘lmagan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari) bo‘yicha eskirish normasi besh yil hisobiga belgilanadi, biroq xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq emas Moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq barcha xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi: 1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar. 4. XARAJAT LARNI UMUMIY HAJMI VA ULARNI ASOSIY ELEMENTLARI BO‘YICHA BAHOLASH , TAHLIL QILISH Материаллар харажати 3 хил кўринишга эга бўлиши лозим. • Режадаги материаллар харажати (режадаги сарф меъёри режадаги баҳода). • Ҳақиқий материаллар харажати (ҳақиқий сарф меъёри ҳақиқий баҳода). • Шартли материал харажати (ҳақиқий сарф меъёри режадаги материал баҳоси бўйича). Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш харажатларига сиғимлилиги Маҳсулотнинг жами харажатларга сиғими Q хс = X/ V, СМ Маҳсулотнинг моддий харажат сиғими Маҳсулотнинг меҳнат ҳақи харажат сиғими Маҳсулотнинг меҳнат ҳақидан ажратмаларга сиғими Маҳсулотнинг амортизация харажатларига сиғими Маҳсулотнинг бошқа ишлаб чиқариш харажатларига сиғими Q мр = МР / V, СМ Q мх = М х / V, СМ Q мха = М ха / V, СМ Q ан = А ан / V, СМ Q бх = Б х / V, СМ Белгилар изохи: V, СМ – ишлаб чиқарилган (V), сотилган маҳсулот ҳажми (СМ) Q мр – маҳсулотнинг меҳнат сиғими Q мх – маҳсулотнинг меҳнат ҳақи сиғими Q мха – маҳсулотнинг меҳнат ҳақидан ажратмаларга сиғими Q ан – маҳсулотнинг амортизация, эскириш харажатларига сиғими Q бх – маҳсулотнинг бошқа харажатларга сиғими МР – моддий харажатлар   М х – меҳнат ҳақи харажатлари   М ха – меҳнат ҳақидан ажратмалар   А ан – асосий воситалар ва номоддий активлар амортизацияси (эскириши) Б х – бошқа харажатлар   Bir birlikka xarajatlarning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga: • o‘zgaruvchan xarajatlar, o‘zgarmas xarajatlar, ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‘ining o‘zgarishi, tarkib elementlardagi o‘zgarishlar kiradi: S i = F i / Q i + V i • Bunda: S i – i-mahsulot birligini tannarxi; • F i – i-mahsulot birligiga doimiy xarajatlar; • Q i – i-mahsulot birligini ishlab chiqarish hajmi; • V i – i-mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar. Xarajatlar boshqarish tizimining samaradorligi avvalo ularni tahlil etishni tashkil etilganligiga bog‘liq. O’z navbatida bu quyidagilarga bog‘liq: • korxonada qo‘llanilayotgan hisob shakli va usullariga; • hisob ishlarining avtomatlashtirish darajasiga; • operatsion xarajatlarni rejalashtirish va normalash holatiga; • soatlik, kunlik, dekadalik, oylik xarajatlar yuzasidan hisobotlarning shakllantirilganlik holatiga; • real holat va natijani chuqur tahlil qilishda malakali mutaxassislarning mavjudligiga va h.k. omillarga bog‘liq. • Харажатларнинг иқтисодий элементлари бўйича ҳисоб- китобларида ҳар битта харажат элементи алоҳида ҳисоб-китоб қилинади. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra: • ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); • ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari; • ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; • asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; • ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

Купить