Ishlab chiqarish va firmalarning hatti-harakati. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	18900UZS
Hajmi	177.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Sherzod Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 10 Iyun 2025

0 Sotish

Ishlab chiqarish va firmalarning hatti-harakati.

Sotib olish

O ‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA ’ LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
« Mikroiqtisodiyot » fanidan
K U R S I S H I
Mavzu: Ishlab chiqarish va firmalarning hatti-harakati.
Bajardi: _______ __ 3-3 IQT-23 _ guruhi talabasi Islomova Shaxrizoda
(imzo) (ismi sharifi)
1

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB : Ishlab chiqarish jarayoni va texnologiyalarning nazariy asoslari.
1.1 Ishlab chiqarish tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi roli.
1.2 Ishlab chiqarish jarayonining bosqichlari, resurslari, va ishlab chiqarish
omillarining samaradorligi.
1.3 Firmalar tushunchasi, maqsadlari va ularga ta’sir etuvchi omillar.
1.4 Firmalarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish usullari.
II BOB: Mamlakatimizda firmalar hatti-harakati va ishlab chiqarishning
o’ziga xos xususiyatlari.
2.1 Mamlakatimizda firmalarning ishlab chiqarish strategiyalari.
2.2 Firmalarning ishlab chiqarishda samaradorlikka erishish yondashuvlari.
2.3 Mamlakatimizda firmalarning ishlab chiqarish sohasidagi istiqbollari.
XULOSA.
ADABIYOTLAR RO’YXATI.
2

KIRISH
M avzuni o‘rganish va rivojlantirshning asosiy tendenstiyalari : Mavzuga oid
ma’lumotlarning oldingi va joriy vaziyat tahlil qilinadi
M avzuning nazariy va amaliy ahamiyati : Kurs ishining 1-bobida
o’rganilayotgan mavzuning nazariy jabhalariga bag’ishlanadi va qolgan materialni
yoritishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Kurs ishining 2-bobida yoritilgan nazariy va
uslubiy asoslarga tayangan holda shu mavzu bilan chegaralangan sohadagi ishlarning
joriy ahvoli tahlil qilinadi.
Asosiy maqsad va vazifalar : Kurs ishining maqsad va vazifalari
quyidagilardan iborat:
-firmalarning hatti-harakati, ularning mohiyati va mazmunini yoritib berish
3

I BOB : Ishlab chiqarish jarayoni va texnologiyalarning nazariy asoslari.
1.1Ishlab chiqarish tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi roli.
Ishlab chiqaruvchilarning xatti-harakati, ishlab chiqarish omillari va mahsulot
hajmini o‘zgartirish zarur bo'lganda, firmalar ishlab chiqarishni qanday tashkil
etadilar va ishlab chiqarish xarajatlarini qanday o'zgartiradilar, kabi masalalarga
e’tibor qaratiladi. Firma va korxonalarning asosiy vazifasi — mahsulot ishlab
chiqarib, uni sotish, maksimal foydaga erishish. Mahsulot ishlab chiqarish uchun
ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish zarur. Ishlab chiqarish jarayoni — bu
mehnat va tabiiy jarayoma'lum tartibda ketma-ketlikda tashkil etish majmuasi bo'lib,
ular yordamida xomashyo, materiallar tayyor mahsulotga aylanadi. Ishlab chiqarish
jarayonining yoki mahsulot ishlab chiqarishning asosiy elementlari:
1. Kishilarning foydali mehnat jarayoni, ya'ni «mehnat» va «tadbirkorlik
qobiliyati». « Mehnat» — kishilarning tovar ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish
borasidagi jismoniy va aqliy mehnati qobiliyati.
2. Mehnat vositalari — mashina, mexanizmlar, texnologiya, dastgohlar,
binolar, tovar moddiy boyliklari va boshqa mehnat qurollari.
4

3. Mehnat buyumlari — xomashyo materiallar, yoqilg‘i, ishlab chiqarish
jarayonidagi ishlab chiqarilishi tugallanmagan mahsulotlar, ixtirolar.
4. Ishlab chiqarishni tashkil etish — muhim va murakkab Jarayon, u hamrna
narsani hal qiladi. Korxona bo'yicha ishlab chiqarish jarayonlari — asosiy va
^ordamchi jarayonlarga bo‘linadi. Asosiy texnologik jarayonlar yordamida
xomashyo materiallining shakli, yirikligi, tuzilishi, ko‘rinishi va xususiyatlari
o‘zgaradi.
Yordamchi jarayonlar asosiy jarayonlarning uzluksiz, bir me’yorda, ritmda,
mo'tadil borishini ta'minlaydi. Ular yordamida olingan mahsulotlar asosiy ishlab
chiqarishga xizmat qiladi. Ularga asbob-anjomlar ishlab chiqarish, ehtiyot qismlar va
boshqalar kiradi.
Xizmat qiluvchi jarayonlarga asosiy va yordamchibir me’yorda muvaftaqiyatli
borishini ta'minlovchi jarayonlar kiradi. Bunday ishlarni mashinasozlik korxonasida
transport xo‘jaliklari, ombor xo‘jaliklari, mahsulot sifatini nazorat etish, energetika
xo‘jaliklari bajaradi. Lekin korxonada asosiy jarayonlar hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ishlab chiqarish jarayonlari nihoyatda murakkab jarayon va ular,
odatda, bir necha fazalarga, bosqichlarga bo'linadi:
I. Tayyorlov.
II. Qayta ishlash.
III. Yig‘uv yoki tayyor mahsulot ishlab chiqarish.
Наг bir ishlab chiqarish fazasi bir qancha xususiy jarayonlardan iborat
bo‘lib, ular tayyor mahsulot ustidan nisbatan tugallangan jarayonlarni ifodalaydi.
Xususiy jarayonlar texnologik jarayonlarga bo‘linadi. «Texnologik jarayon» deb, bir
ishchi yoki ishchilar guruhi tomonidan bir ish joyida mehnat qurollari (kapital) va
mehnat buyumlari o'zgarmagan sharoitda bajariladigan ishlab chiqarish
jarayonlarining bir qismiga aytiladi. IShunday qilib, mahsulot ishlab chiqarish hajmi,
sotiladigan tovarlar hajmi, ularning bahosi, xarajatlar va foyda miqdori ishlab
chiqarish omillaridan iborat bo‘lgan ishlab chiqarish texnologiyasiga bogMiq. Agar
5

firma yangi avtomobil ishlab chiqaradigan bo‘!sa, «mashinaning yig'uv sexlari qay
darajada texnika biian jihozlanadi, qancha miqdorda mehnat resurslari jalb etilishi
kerak?» kabi savollar har doim shu firmani qiziqtirib turishi lozim. Shuningdek,
firma avtomobil ishlab chiqarishni ko'paytirmoqchi bo‘lsa, «ishchilar sonini
qanchaga oshirish kerak, yangi korxona qurish kerakmi yoki shu korxonani
kengaytirish, quwatini oshirish zarurmi, qays| biri maqsadga muvofiq?» savollari uni
o'ylantiradi. Bu xildag1 savollar har qanday ishlab chiqarishga tegishli. Demak,
ishlab chiqarish nazariyasi va xarajatlar firmani boshqarishdagi asosiy masalalardan
biri hisoblanadi.
Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi tabiiy resurslar, ish jcuchi,
texnologiya, zaruriy tadbirkorlik va boshqaruv qobiliyatini birlashtiruvchi
mexanizmdan iborat1. Har qanday iqtisodiy tizimpjng pirovard maqsadi —
kishilarning ehtiyojini tovarlar va xizniatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash orqali
qondirishdan iboratdir.
Iqtisodiy tizimning birinchi ajralmas qismi — bu tabiiy resurslar;
ikkinchi qismi — ishchilar soni;
uchinchi qismi — mavjud bo‘lgan ish kuchining sifati.
Resurslar mavjudligi hamma narsani hal etmaydi. Mavjud resurslar maksimal
darajada iqtisodiy foyda beradigan sohalarga yo'naltirilishi lozim. 0 ‘zbekiston
Respublikasi xilma-xil tabiiy resurslarga boy mamlakat. Bu vazifani mamlakatimiz
hayotida kapital va menejment hal etishi zarur. Amerika iqtisodiyotidagi tajriba buni
ma’qullaydi.
6

Ishlab chiqarish-korxonalarning asosiy turi bo’lib, bu jarayon cheklangan
resurslardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Ishlab chiqariladigan mahsulot
miqdori, ushbu tovarlarni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan resurslar hajmidan va
ishlab chiqarishda foydalanilayotgan texnologiyaning holati va darajasiga bog’liq.
Ishlab chiqarish- bu kerakli mahsulotlarni tayyorlash uchun ishchi kuchidan,
uskuna va texnologiyadan, tabiiy resurslardan hamda materiallardan ma’lum
miqdordagi kombinatsiyada foydalanish jarayonidir. Masalan, o’z ustaxonasiga ega
bo’lgan shaxs stol ishlab chiqarish uchun ishchi kuchidan, xom ashyo sifatida taxta,
temir, arra va boshqa uskunalarga sarflangan kapitaldan foydalanadi.
Ishlab chiqarish omillarini yiriklashgan uch guruhga bo’lib qarash mumkin:
mehnat, kapital va materiallar.
Materiallar deganda, ishlab chiqarish jarayonida tayyor mahsulotga aylanadigan
har qanday moddiy narsani qarashimiz mumkin: butlovchi qismlar, yarim fabrikatlar,
temir, po’lat, shisha, yoqilg’i, yog’och, paxta va boshqa xom ashyolar tushuniladi.
Moddiy kapital sarfi ishchilar tomonidan binodan, uskunadan, instrumentdan,
texnologik liniyalardan foydalanishni o’z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish munosabatlari birinchi navbatda mahsulot ishlab chiqarishdagi
texnologik munosabatlardir.
Texnologiya bu tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish to’g’risidagi amaliy
bilimlardir. Ma’lumki, texnologiyaning takomillashuvi fanda va texnikadagi yangi
yutuqlarning ishlab chiqarish jarayoniga joriy qilish orqali boradi. Yangi texnologiya
yangi ishlab chiqarish usullaridan foydalanishni, yangi mashina mexanizmlardan
yanada yuqori malakaga ega bo’lgan mehnatdan foydalanishni taqazo qiladi. Yangi
texnologiya mahsulot sifatini oshirishga, ish sharoitlarini yaxshilashga, berilgan
resurslar miqdori o’zgarmaganda ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorini
oshirishga , xarajatlarni kamaytirishga olib keladi.
7

Ishlab chiqarish funksiyasi. Sarflanadigan ishlab chiqarish omillari miqdori
bilan, ushbu omillardan foydalangan holda maksimal ishlab chiqariladigan mahsulot
miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni ishlab chiqarish funksiyasi orqali ifodalash mumkin.
Ishlab chiqarish funksiyasi foydalaniladigan har bir ishlab chiqarish omillari
sarfi majmuasidan maksimal Q miqdorda mahsulot ishlab chiqarishni ko’rsatadi.
Agar omillar majmuasi sarfi capital, mehnat va materiallardan iborat bo’lsa, ishlab
chiqarish funksiyasi quyidagicha ko’rinishda bo’lishi mumkin:
Q=f(K,L,M) (1)
Bu yerda Q- berilgan texnologiyada maksimal ishlab chiqariladigan mahsulot
miqdori; K - kapital; L – mehnat; M – materiallar.
Agar ishkab chiqarish funksiyasi ikkita, K (kapital) va L (mehnat) omillariga
bog’liq bo’lsa, ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha yoziladi:
Q=f(K,L) (2)
Ushbu funksiyada mahsulot ishlab chiqarish hajmi ikkita ishlab chiqarish
omiliga bog’liq – capital va mehnatga. Masalan, ishlab chiqarish funksiyasi
yordamida non ishlab chiqarish kombinatida mehnat resurslaridan va kapitaldan
foydalangan holda qancha non mahsulotini ishlab chiqarishini ifodalash mumkin,
yoki qishloq xo’jalik korxonasining berilgan mehnat resurslaridan va texnikadan
foydalangan holda ma’lum vaqt oralig’idaa qancha mahsulot ishlab chiqarishni
ifodalash mumkin.
Mahsulot ishlab chiqarish ko’proq qo’l mehnatiga asosalangan bo’lsa , u holda
ishlab chiqarish funksiyasini faqat sarflangan mehnatga bog’liq ravishda yozish
mumkin:
Q=f(L)
8

Agar mahsulot ishlab chiqarishda ko’proq capital ishtirok etsa, ya’ni mahsulot
ishlab chiqarish yuqori capital sig’imiga ega bo’lsa, ishlab chiqarish funksiyasini
Q=F(K) ko’rinishida yozish mumkin.
Ta’kidlash joizki, (1) va (2) tenglamalar ishlab chiqarishning ma’lum
texnologiyasida qo’llanilishi mumkin. Agar texnologiya o’zgarsa, ya’ni yangi
texnologiya qo’llansa, mahsulot ishlab chiqarish hajmi resurslar hajmi
o’zgarmaganda ham o’sishi mumkin.
1.2 Ishlab chiqarish jarayonining bosqichlari, resurslari, va ishlab chiqarish
omillarining samaradorligi.
O’zbekiston iqtisodiyoti taraqiyotining xozirgi bosqichida agrar isloxatlarni
chuqurlashtirishga aloxida e’tibor berilmoqda. Sababi qishloq xo’jaligi
mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida muxim xayotiy axamiyatga egadir. Chunki
qishloq xo jaligining asosiy vazifasi mamlakat axolisini oziq-ovqat maxsulotlariga‟
va sanoatni xom-ashyoga bo’lgan talabini qondirishdir. Ushbu soxani mamlakatimiz
ichki bozorlarida sanoat tovarlariga va xizmatlarga bulgan talablarni
shakillanishidagi tutgan o’rni xam o’ta muxim axamiyatga egadir. 2022 yil 28
yanvarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarga
mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi PF-60-son
Farmoni imzolandi va ushbu farmon bilan yangi O’zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi qabul qilindi. Strategiyaning “Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va
yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlash” deb nomlangan 3 bo’limining 30-maqsadida:
9

“Qishloq xo’jaligini ilmiy asosda intensiv rivojlantirish orqali dehqon va fermerlar
daromadini kamida 2 baravar oshirish, qishloq xo’jaligining yillik o„sishini kamida 5
foizga yetkazish” 1
vazifalari belgilangan. Mamlakatimizda qishloq xo jaligi‟
maxsulotlarini yetishtirish bo’yicha foydalanilayotgan yer va suv resurslarini uta
cheklanganligi hisobga olinib, qishloq xo’jaligida kengaytirilgan takror ishlab
chiqarishning intensiv usulidan samarali foydalanilmoqda. Jumladan, intensiv
usulning asosiy omillaridan, ya’ni sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini
tubdan yaxshilanishi asosida tuproq unumdorligini oshirilishiga, suvdan oqilona
foydalanilishiga, selektsiya ishlarini yanada chuqurlashtirilishiga, yangi texnika va
zamonaviy agrotexnologiyalarni ishlab chiqarishga keng joriy etilishiga aloxida
e’tibor berilmoqda. Respublikamizda faoliyat yuritayotgan fermer xo’jaliklari
nafaqat qishloq xo’jaligi tovar mahsuloti ishlab chiqarish bilan shug’ullanmoqda,
balki, birinchi navbatda o’zlari
1
2022 yil 28 yanvarda O zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarga mo ljallangan yangi
‟ ‟
O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to g risida”gi PF-60-son Farmoni.30-maqsad.
‟ ‟ ‟
10

1.3Firmalar tushunchasi, maqsadlari va ularga ta’sir etuvchi omillar.
Firma ( inglizcha : firm — imzo) — korxona , kompaniya , xo jalik va tijoratʻ
tashkilotlarining umumiy nomi. Xodimlar soni, mulk shakllari, huquqiy holati va
boshqalarga ko ra xilma-xil Firmalar bor. Firmalarda band bo lgan xodimlar soni 2
ʻ ʻ
—3 kishidan 20—30 ming kishigacha bo lishi mumkin. Firmalar barcha mulk turlari
ʻ
negizida davlat, kooperativ, shirkat, jamoa tashkilotlari va maxalliy davlat idoralari,
milliy va chet ellik yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan tashkil etiladi. Ular
11

quyidagi turlarga ajratiladi: affilirlangan (qo shilgan) Firma — filial, sho baʻ ʻʼ
korxona shaklida yirikroq turdosh bosh korxona tarkibida faoliyat yuritadi; broker
Firma — tijorat maqsadlarini ko zlaydigan va mijoz topshirig iga ko ra va uning
ʻ ʻ ʻ
hisobidan vositachi sifatida faoliyat yuritadi; venchur Firma — kichik yoki o rta
ʻ
investitsion Firma hisoblanib, ilmiy tadqiqotlar va muhandislik ishlanmalarini
amalga oshiradi; investitsion Firma — investitsiyalash va qimmatli qog ozlar bilan
ʻ
bog liq operatsiyalarni o tkazadi; injiniring Firma muhandislikmaslahat ko rsatishga
ʻ ʻ ʻ
ixtisoslashadi; innovatsion Firma — Firmaning ilmiy tadqiqot ishlari natijalari
bazasida yangi texnologiyalarni yaratish uchun barpo etiladi; konsalting Firma —
uning faoliyat sohasini maslahat xizmatlari ko rsatish tashkil etadi; ishlab chiqarish
ʻ
Firmasi — aniq bir mahsulotni tayyorlash bilan shugullanadi; savdo Firmasi —
savdovositachilik faoliyati bilan shug ullanadi; rieltor Firma — ko chmas mulk
ʻ ʻ
sohasidagi amallarda qatnashadi.
Hozirgi iqtisodiy hayotda Firmalarning asosiy qismi nisbatan kichik va mayda.
Yirik Firmalar nisbatan mustahkam ishlab chiqarish, texnologik va xom ashyo
bazasiga ega bo lib, xalqaro mehnat taqsimotida faol ishtirok etadi, o rtacha Firmalar
ʻ ʻ
kooperatsiyalangan hamda ixtisoslashgan qismlar va detallar ishlab chiqarish
sohasida, shuningdek, umumiy texnologik va texnik infratuzilma sohasida faoliyat
ko rsatadi. Mayda Firmalar, asosan, tovarlar ishlab chiqarish va aholiga xizmat
ʻ
ko rsatish bilan shugullanadi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barcha tarmoqlarida 236,4 mingga
ʻ
turli Firmalar faoliyat ko rsatdi (2003).
ʻ 2
Firmalarning maqsadi, asosan, bir nechta omillarga bog'liq bo'lib, har bir firma
uchun ularning o'ziga xos vazifalari va strategiyalariga qarab farq qiladi. Biroq,
umumiy maqsadlar quyidagicha bo'lishi mumkin:
2
O zbekiston milliy ensiklopediyasi
ʻ (2000-2005)
12

1.Foyda olish : Asosiy maqsadlardan biri — mahsulot yoki xizmatni sotish
orqali daromad olish. Bu, kompaniyaning davomiy faoliyatini ta'minlash va
investorlar yoki egalarga foyda keltirish uchun zarur.
2.Bozor ulushini oshirish : Firma bozorda o'z o'rnini mustahkamlash va
raqobatchilarga nisbatan ko'proq ulush olishni maqsad qiladi. Bu, yangi mahsulotlar
ishlab chiqish yoki mavjud mahsulotlar sifatini oshirish orqali amalga oshiriladi.
3 . Innovatsiya va rivojlanish : Firmalar o'z mahsulotlari yoki xizmatlarini doimiy
ravishda yangilab borish, texnologiyalarni rivojlantirish va yangi bozorlarni kashf
etish orqali raqobatbardoshligini saqlashni maqsad qiladilar.
4 . Ijtimoiy va atrof-muhitga mas'uliyatli yondashuv : Ko'plab zamonaviy firmalar
o'z faoliyatlarida ijtimoiy mas'uliyatni hisobga olishadi, bu esa ekologik
barqarorlikni saqlash, xodimlar va mijozlar huquqlarini himoya qilishni o'z ichiga
oladi.
5 . Korporativ obro'ni oshirish : Firmalar yaxshi imidj va ishonchni qurish orqali
mijozlar, hamkorlar va jamiyat bilan mustahkam aloqalarni o'rnatishga intilishadi.
Firmalarning maqsadlariga ta'sir etuvchi omillar bir nechta ichki va tashqi
omillarga bog'liq. Bu omillar firmalarning strategiyasini shakllantirishda, qarorlar
qabul qilishda va o'z faoliyatini samarali tashkil etishda muhim rol o'ynaydi. Quyida
ularni to'plab ko'rsataman:
1. Ichki omillar:
a) Resurslar va imkoniyatlar:
13

 Firmalarning mavjud moliyaviy resurslari, inson resurslari (xodimlar
malakasi), texnologik imkoniyatlar va ishlab chiqarish quvvatlari ularning
maqsadlarini amalga oshirishda asosiy rol o'ynaydi.
 Masalan, agar firma kuchli R&D (ilmiy-texnik tadqiqot) bo'limiga ega bo'lsa,
innovatsiya va yangi mahsulotlar ishlab chiqish bo'yicha yuqori maqsadlar qo'yishi
mumkin.
b) Tashkiliy tuzilma va madaniyat:
 Firmadagi boshqaruv tuzilmasi va tashkilot madaniyati ham maqsadlarni
shakllantirishda ta'sir etadi. Ijtimoiy va motivatsion omillar xodimlarning samarali
ishlashini ta'minlashga yordam beradi.
 Xodimlarning faol ishtiroki va motivatsiyasi kompaniyaning umumiy
maqsadlariga erishishda muhimdir.
c) Kichik va o'rta biznesning o'ziga xos ehtiyojlari:
 Kichik va o'rta bizneslar (KOB) ko'pincha qisqa muddatli foyda olishni va
bozor ulushini tezda oshirishni maqsad qilishi mumkin. Ularning o'ziga xos
cheklovlari va imkoniyatlari bo'ladi, masalan, moliyaviy resurslarning
cheklanganligi yoki ishlab chiqarish quvvatlarining pastligi.
2. Tashqi omillar:
a) Bozor sharoitlari va raqobat:
 Firmalarning maqsadlari ko'pincha raqobatchilar va bozor talablari bilan
bog'liq. Agar bozor yuqori darajada raqobatbardosh bo'lsa, kompaniya bozor ulushini
oshirish uchun ko'proq reklama, yangi mahsulotlar va innovatsiyalarni amalga
oshirishga majbur bo'lishi mumkin.
14

 Shuningdek, iqtisodiy o'zgarishlar va bozorning to'liq yoki qisqa muddatli
o'zgarishlari ham firma strategiyasiga ta'sir qiladi.
b) Iqtisodiy omillar:
 Yalpi ichki mahsulot (YIM) o'sishi, inflyatsiya darajasi, valyuta kurslari va
boshqa iqtisodiy sharoitlar firma faoliyatiga katta ta'sir ko'rsatadi. Masalan,
inflyatsiya yoki iqtisodiy inqiroz vaqtida kompaniya qisqa muddatli foyda olishni
maqsad qilishi mumkin.
 Sanoatning umumiy o'sish sur'ati ham firmalarning uzoq muddatli rivojlanish
maqsadlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega.
c) Texnologik o'zgarishlar:
 Yangi texnologiyalar va innovatsiyalar firmalarni rivojlantirishda muhim rol
o'ynaydi. Masalan, avtomatlashtirish, sun'iy intellekt yoki yangi ishlab chiqarish
texnologiyalarining joriy etilishi kompaniyaning samaradorligini oshirishi va yangi
mahsulotlar yaratish imkonini beradi.
 Shuningdek, texnologiyalardagi yangilanishlar mahsulotning sifatini oshirish
yoki yangi bozorlar yaratish uchun yangi imkoniyatlar taqdim etadi.
d) Siyosiy va huquqiy omillar:
 Mahalliy va global siyosiy barqarorlik, shuningdek, qonunchilikdagi
o'zgarishlar firmalarning strategik qarorlariga ta'sir qiladi. Yangi soliq qonunlari,
muhofaza qilish siyosati yoki mehnat qonunchiligi kabi omillar kompaniyaning
faoliyatiga bevosita ta'sir etadi.
 Davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash (masalan, subsidiyalar yoki soliqlarda
imtiyozlar) yoki yangi siyosiy cheklovlar firma maqsadlarini o'zgartirishi mumkin.
e) Ijtimoiy va madaniy omillar:
15

 Mijozlarning xulq-atvori, ijtimoiy talablar va madaniyatdagi o'zgarishlar
firmalarning strategiyasini shakllantiradi. Masalan, ekologik toza mahsulotlarga
bo'lgan talabning ortishi kompaniyalarni "yashil" texnologiyalarga investitsiya
qilishga majbur qilishi mumkin.
 Ijtimoiy mas'uliyat va korporativ ijtimoiy mas'uliyat (CSR) ham firma
maqsadlariga ta'sir ko'rsatadi, chunki zamonaviy mijozlar ekologik va ijtimoiy
jihatlarga ko'proq e'tibor berishadi.
f) Tabiat hodisalari va ekologik omillar :
 Atrof-muhit holati va tabiiy resurslarning yetishmasligi kabi omillar ham
firmalarning uzoq muddatli maqsadlariga ta'sir qiladi. Ko'plab kompaniyalar atrof-
muhitni muhofaza qilish, barqaror ishlab chiqarish va ekologik toza texnologiyalarni
ishlab chiqish bo'yicha yangi maqsadlar qo'yadilar.
3. Global omillar:
 Globalizatsiya : Dunyo bo'ylab savdo va xizmatlar erkinlashishi, yangi
bozorlar ochilishi va xalqaro raqobat firmalarning strategik rejalari va maqsadlariga
ta'sir qiladi.
 Geosiyosiy omillar : Xalqaro munosabatlar, savdo urushlari yoki diplomatik
o'zgarishlar firma strategiyasini o'zgartirishga olib kelishi mumkin.
1.4Firmalarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish usullari.
Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona miqyosida iqtisodiy faoliyat,
iqtisodiy dasturlar va tadbirlarning foydali natijalar berishi, olingan iqtisodiy
samaraning muayyan qiymatga ega bo lgan resurslarni qo llagan holda eng yuqoriʻ ʻ
ishlab chiqarish hajmiga erishishga sabab bo lgan ishlab chiqarish omillari, resurslar
ʻ
16

sarflariga nisbati bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi korxona
faoliyatining yakuniy natijasini ko rsatadi. Miqdoriy jihatdan ishlab chiqarishʻ
samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilingan mehnat miqdori bilan
o lchash mumkin, lekin mehnat sarfini aniq o lchash ancha qiyin. Shu sababli, ishlab
ʻ ʻ
chiqarish samaradorligi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi; ishlab
chiqarish vositalaridan va kapitaldan foydalanish samaradorligi ko rsatkichlari bilan
ʻ
aniqlanadi. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining umumlashgan
ko rsatkichi tovar ishlab chiqarish sur atlarining o sishi hisoblanadi, undan tashqari
ʻ ʼ ʻ
puldagi harajatlar birligiga to g ri keladigan mahsulot hajmi, balans foydaning asosiy
ʻ ʻ
va aylanma fondlar yigindisiga nisbati, to la tannarx ko rsatkichlari muhim
ʻ ʻ
ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining o sishi sur atlari, mehnatni tejash va
ʻ ʼ
mahsulot hajmi o sishida mehnat unumdorligi hissasi kabi ko rsatkichlardan ham
ʻ ʻ
foydalaniladi. Ishlab chiqarish samaradorligi texnik samaradorlik (ishlab chiqarish
hajmi), iqtisodiy samaradorlik (mehnat unumdorligi, mehnat resurslari, asosiy
fondlar, aylanma resurslar), ijtimoiy samaradorlik (moddiy resurslar, foyda) hisobiga
shakllanadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblashdan maqsad samaradorlikka nimalar
hisobiga erishilganini aniqlash va yana qanday omillar evaziga uni oshirish
mumkinligini belgilashdan iborat. 3
Firmalarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun bir nechta
strategiya va usullarni qo'llash mumkin. Quyida samaradorlikni oshirishga yordam
beradigan asosiy usullar keltirilgan:
1. Jarayonlarni optimallashtirish
3
O zME
ʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
17

Lean ishlab chiqarish (Lean Manufacturing): Resurslardan samarali
foydalanish, ortiqcha xarajatlarni kamaytirish va ishlab chiqarish jarayonlaridagi
ortiqcha ishlarni olib tashlash. Lean usullari yordamida chiqindilarni
minimallashtirish va sifatni oshirish mumkin.
Six Sigma: Ishlab chiqarish jarayonlaridagi o'zgarishlarni aniqlash va
barqarorlashtirish, xatoliklarni kamaytirish orqali sifatni oshirish. Bu metod
yordamida mahsulot yoki xizmatlarning sifatini yuqori darajada ushlab turish
mumkin.
Kaizen: Xodimlarning kichik, lekin doimiy yaxshilanishga intilishi. Kaizen
ishlab chiqarishda sifatni, tezlikni va samaradorlikni oshirish uchun muhim usul
hisoblanadi.
2. Texnologiyani joriy etish
Avtomatlashtirish: Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, ishchi kuchi
va vaqtni tejashga yordam beradi. Bu orqali ishchilarning xatolarga yo'l qo'yish
ehtimoli kamayadi va ishlab chiqarish samaradorligi oshadi.
IoT (Internet of Things): Uskunalar va mashinalar o'rtasidagi tarmoq orqali real
vaqt ma'lumotlarini olish va ularga asoslangan qarorlar qabul qilish. Bu mashina
ishlashini kuzatish va ularni texnik xizmat ko'rsatishni optimal tashkil qilish
imkonini beradi.
AI va Machine Learning: Yangi texnologiyalar, masalan, sun'iy intellekt va
mashina o'rganish, ishlab chiqarish jarayonlarini prognoz qilish va
optimallashtirishda yordam beradi. Bu, shuningdek, talab va taklifni o'z vaqtida
baholashga imkon yaratadi.
3. Resurslarni samarali boshqarish
18

Zaxiralar boshqaruvi: Zaxiralar darajasini optimallashtirish va resurslardan
samarali foydalanish uchun inventarizatsiyani yaxshilash. Keraksiz zaxiralardan
qochish, vaqtida yetkazib berish tizimini tashkil etish samaradorlikni oshiradi.
Kadrlar malakasini oshirish: Ishchilarning malakalarini oshirish orqali ularning
ishlash samaradorligini ko'paytirish mumkin. Bu, xususan, yangi texnologiyalarni
o'zlashtirishda muhim rol o'ynaydi.
4. Ishlab chiqarish vaqtini qisqartirish
Just-in-time (JIT): Mahsulot ishlab chiqarishni faqat talab bo'lganda boshlash,
saqlash xarajatlarini kamaytiradi va ishlab chiqarish jarayonini tezlashtiradi.
Takt va Cycle vaqtlarini yaxshilash: Takt va Cycle vaqtlarini optimallashtirish
ishlab chiqarish jarayonlarida o'zgarishlarni amalga oshirish va bu orqali
samaradorlikni oshirishga imkon beradi.
5. Sifatni boshqarish
Sifatni nazorat qilish tizimlari: Mahsulotlarning sifati bo'yicha yuqori
standartlarga rioya qilish, ishlab chiqarish jarayonlarida sifat nazoratini tashkil etish.
Sifatni boshqarish tizimi ishlab chiqarish jarayonidagi xatoliklarni kamaytirishga
yordam beradi.
O'zgartirish va yangilanishlarni tezkor kiritish: Mahsulotdagi yoki jarayondagi
kamchiliklarni tezda aniqlash va ularni tuzatish.
6. Ishlab chiqarish maydonini tashkil etish
Ergonomik va qulay ish joylari: Ishlab chiqarish maydonidagi tartibni
optimallashtirish va xodimlar uchun qulay sharoitlar yaratish. Bu ularning
samaradorligini oshiradi va jarayonlarni tezlashtiradi.
19

Fazoviy rejalashtirish: Ishlab chiqarish liniyalarini, uskunalarni va resurslarni
optimal joylashtirish. Bu materiallarning oqimi va jarayonlarning samarali ishlashini
ta'minlaydi.
7. Ishlab chiqarish samaradorligini o'lchash va monitoring qilish
KPI (Key Performance Indicators): Asosiy samaradorlik ko'rsatkichlarini
o'lchash va tahlil qilish orqali ishlab chiqarish samaradorligini doimiy ravishda
nazorat qilish. Bu orqali qaysi jarayonlar yomon ishlayotganini va qaysi sohalarda
yaxshilanish kerakligini aniqlash mumkin.
Benchmarking: Tashqi va ichki muvaffaqiyatli tajribalarni tahlil qilish orqali o'z
jarayonlarini solishtirish va yaxshilanish yo'llarini topish.
8. Xodimlar va jamoa ishlashini yaxshilash
Motivatsiya va jamoa ruhiyatini oshirish: Xodimlarni rag'batlantirish va
ularning samarali ishlashini ta'minlash. Ishchilarni o'z ishlariga qiziqtirish va
rag'batlantirish ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
Ochiq kommunikatsiya: Jamoa o'rtasida yaxshi kommunikatsiyani o'rnatish,
xodimlar o'rtasida tezkor va samarali axborot almashish muhimdir.
9. Yangi bozorlarni izlash va innovatsiyalarni joriy etish
Innovatsion mahsulotlar va xizmatlar: Yangi texnologiyalarni o'rganish va
innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarish, bozor talablarini tushunish va unga mos
ravishda ishlab chiqarishni tashkil etish.
10. Ekologik va barqaror ishlab chiqarish
20

Atrof-muhitni muhofaza qilish: Atrof-muhitga salbiy ta'sirni kamaytirish uchun
ekologik toza texnologiyalarni joriy etish. Bu nafaqat jamiyat va davlat uchun
foydali, balki kompaniyaning imidjini ham yaxshilaydi.
II BOB: Mamlakatimizda firmalar hatti-harakati va ishlab chiqarishning
o’ziga xos xususiyatlari.
2.1 Mamlakatimizda firmalarning ishlab chiqarish strategiyalari.
Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlarning tub negizini
tadbirkorlik, omilkorlik va ishbilarmonlik xislatlarisiz tasavvur etish qiyin. erkin
bozor munosabatlarining keng ravnaq topishi insonlar hayotida, turmush tarzida,
ma naviy va amaliy ko nikmalarida namoyon bo layapti. Shu bilan bir qatorda buʼ ʻ ʻ
tarixiy islohotlar davomida bir qator muammolarga duch kelmoqdamiz. Shulardan
biri — ro y
ʻ beradigan o zgarishlar ʻ va imkoniyatlarni oldindan ko ra olish hamda ʻ
xo jalik siyosati va strategiyasini ishlab chiqishdir.
ʻ Korxonalar va ularning rahbarlari
atrofdagi o zgarishlarga oddiy e tibor beribgina qolmasdan, balki ilmiy asoslangan
ʻ ʼ
usullar asosida bu o zgarishlarni oldindan
ʻ ko ra ʻ bilish, muvofiqlashtirish, korxona
maqsadlari va tashqi sharoitlariga moslashtirishni boshqarishlari zarurdir. Statistik
ma lumotlar shuni ko rsatadiki, samarali marketing strategiyasini to g ri tashkil etish
ʼ ʻ ʻ ʻ
natijasida 2020 yilning yanvar-sentyabr oylarida respublika korxonalari tomonidan
256,7 trln. so mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilgan bo lib, 2019 yilning
ʻ ʻ
yanvar-sentyabr oylariga nisbatan sanoat ishlab chiqarishning fizik hajm indeksi 97,3
% ni tashkil etdi. Sanoat ishlab chiqarish tarkibida eng katta ulush ishlab
21

chiqaradigan sanoat hissasiga to g ri kelib, uning jami sanoat ishlab chiqarishdagiʻ ʻ
ulushi (82,6 %)ni tashkil etdi.
Mamlakatimiz iqtisodiyoti jadal sur atlarda
ʼ rivojlanib borayotgan bir paytda sanoat
tarmog ining o rni bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. Sanoat sohasini
ʻ ʻ
innovatsion rivojlantirish, jahon talablariga mos keladigan darajada texnika va
texnologiyalar bilan ta minlash, ushbu sohada eksport mahsulotlarini ishlab
ʼ
chiqarish hajmini kengaytirish zamon talablaridan biridir.
Tadqiqot maqsadi. Sanoat korxonalarida mahsulot raqobatbardoshligini
oshirishning izchil va barqaror rivojlanishini ta minlashda
ʼ kelgusi davr uchun puxta
va har tomonlama asoslangan chora-tadbirlar, muhim vazifa va yo nalishlar, turli
ʻ
darajalardagi iqtisodiy taraqqiyot dasturlarini ishlab chiqilishi va aniq belgilab
olinishi muvaffaqiyat garovi hisoblanadi. Respublikada olib borilayotgan jadal
islohotlar natijasida sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va raqobatdoshligini
ta minlash bo yicha bir qator ijobiy natijalarga erishilgan. Buni quyidagi 1-rasm
ʼ ʻ
ma lumotlari asosida tahlil qilamiz.
ʼ
22

Tabiiy omillar Ilmiy-texnik
omillar
Iqtisodiy
omillar Siyosiy
omillar
Demografik
omillar Korxona Madaniy
omillar
1-rasm. Korxonada marketing strategiyasi va unga ta sirʼ etuvchi omillar
Marketing bozor holatini asosli o rganish va oldindan baholash bilan tovarlarni
ʻ
ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish hamda shu yo sinda
ʻ yaxshi foyda topishni
uyushtirish bo lib, bozor iqtisodiyotining muhim unsuri hisoblanadi. Marketingli
ʻ
faoliyat maxsus marketing dasturlari va strategiyalari orqali amalga oshiriladi.
Ularda xaridorlar va raqobatchilarni o rganish asosida tovarlar sifatini yaxshilash,
ʻ
tovar narxini o zgartirish, reklama o tkazish, tovarlarga talabni o rganish, tovarlarni
ʻ ʻ ʻ
o z vaqtida o tkazib turish, xaridorlarga ma qul tushadigan xizmat ko rsatish kabi
ʻ ʻ ʼ ʻ
chora-tadbirlar nazarda tutiladi. Ishlab chiqarish marketing vositasida g oyat tez
ʻ
o zgarib turadigan bozor talabiga moslashadi va ma lum bir samaraga erishadi.
ʻ ʼ
Marketingda strategik rejalashtirish korxonaning aniq ifodalangan bayonoti bo lib,
ʻ
maqsadlar asosida asosiy va yordamchi vazifalarni mo ljallashga, xo jalik portfelini
ʻ ʻ
rivojlantirish rejasi va o sish strategiyasini ishlab chiqadi hamda uni hayotda va
ʻ
amalda qo llaydi.
ʻ
F.Kotler firma faoliyatini strategik rejalashtirish to g risida bunday deb yozadi:
ʻ ʻ
“Firmaning maqsadlari va uning marketing sohasidagi imkoniyatlari o rtasidagi
ʻ
strategik muvofiqlikni qo llashni
ʻ boshqaruv jarayonidir”.
23

2.2 Firmalarning ishlab chiqarishda samaradorlikka erishish yondashuvlari.
Marketingda strategiya tushunchasi marketing va biznes ko lamida o z mohiyatiʻ ʻ
jihatidan ma lum bir tushunchalar bilan boyitiladi hamda oydinlashtiriladi.
ʼ Shu
asnoda I.A.Nasriddinova va A.M.Axmedovlar biznes strategiyasiga bag ishlangan
ʻ
tadqiqotlarida to rt guruhdagi tartib-qoidalarni
ʻ ta kidlashgan. ʼ
1. Korxonaning joriy va istiqboldagi faoliyatining natijalarini baholashdagi
qoidalar.Baholash mezonlarining sifat jihatlarini mo ljal (orientir), miqdoriy
ʻ
jixatdan esa topshiriqlar belgilaydi.
2. Korxonaning tashqi muhiti bilan yuzaga keladigan munosabatlarining
umumiy qoidalari, ya ni qanday mahsulot va texnologiya bilan bozorga chiqish,
ʼ
mahsulotni ayirboshlash, qanday qilib o z
ʻ raqobatdoshlari bilan kurashish va
ularga nisbatan ildamlikka erishish to g risidagi umumiy qoidalar.
ʻ ʻ
Bozor munosabatlarining rivojlanishi reaktiv boshqaruvdan strategik boshqaruvga
o tishni talab qiladi. Bu faqatgina ma lum bir boshqaruv tizimlariga taalluqli
ʻ ʼ
bo libgina
ʻ qolmasdan, balki marketingni qo llashda ʻ boshqaruv modellarini baholash
va tanlash hamda konseptual yo nalishlarni aniqlash jarayonlariga ham tegishlidir.
ʻ
Marketingni boshqarish tizimi, strategiyasi va modellarini ishlab chiqishda nafaqat
marketing tizimini qo llashning bugungi imkoniyatlarini baholash,
ʻ balki
marketingni boshqarishning o zgaruvchan
ʻ iqtisodiy muhitga
moslashish imkoniyatlarni amalga oshirishga imkon beruvchi marketing
elementlarini boshqaruv tizimiga kiritishni ham baholash muhim ahamiyatga egadir.
Korxona strategiyasi eng istiqbolli mahsulot turlarini, ularning bozordagi strategik
o rni,
ʻ strategik quvvatlashning yo nalishlari ʻ hamda turli zonalar uchun
strategiyaning ko rinishlarini
ʻ va optimal strategik mahsulotlarni belgilaydi.
Marketingda strategik marketingli faoliyatni yoki marketing rejasi korxona
strategiyasini belgilaydi. Mahsulotning xarakteri va bozordagi o rniga qarab
ʻ
24

marketing strategiyasini tanlash amalga oshiriladi. Marketingli siyosat talab va taklif
nisbatining xarakteriga moslashadi.
Tadqiqot natijalari va uning muhokamasi. Marketing strategiyasining
maqsadga muvofiqligi va uni qaysi yo nalishlarda qo llash masalasini o rganishʻ ʻ ʻ
quyidagilarga asoslanishi lozim:
1. Bozorga o tish dasturi erkinlik darajasini tovarlar va xizmatlarga
ʻ
ehtiyojlar hamda ularni ishlab chiqaruvchilar bilan birgalikda bosqichma-bosqich
oshirishni nazarda tutadi;
2. Bozor munosabatlarining rivojlanishi jarayonida bozorning tovarlar bilan
boyishi ortadi hamda talab bilan taklif o rtasidagi nisbat intensiv holda o zgarib
ʻ ʻ
turadi;
3. Marketing strategiyasini boshqarish va unga ta sir etuvchi tizimi sezilarli
ʼ
xarajatlarni talab qiladi. Shu sababli xarajatlar bilan tizim samarasi o rtasida
ʻ
optimal nisbatni ta minlash zarurdir;
ʼ
4. Bozorning mavjud shart-sharoitlari va rivojlanish istiqbolidan kelib
chiqqan holda marketingni boshqarish tizimiga talab sifatida uning talab bilan
taklif o rtasidagi munosabatining o zgarishiga moslashish qobiliyati xamda talabga
ʻ ʻ
mos ravishda bozorni tovarlar va xizmatlar bilan boyitishni ta minlovchi taklifni
ʼ
shakllantirish maqsadida ishlab chiqarish faoliyatiga samarali ta sir ko rsatish
ʼ ʻ
hisoblanadi.
Har qanday marketing strategiya uchta qismdan iborat:
 muammoingiz tashxizi;
 muammoni hal qilish uchun ustuvor siyosat;
 siyosatni amalga oshirish uchun zarur bo lgan maqsadli hatti –
ʻ
harakatlar to plami.
ʻ
25

Marketing strategiyasini takomillashtirish uchun kerakli taktikani tanlash zarur.
Strategiya bilan taktika o rtasidagiʻ chegara har doim ham aniq ravshan emas.
Masalan, tarmoqni yaratishni biznesni rivojlantirishning umumiy strategiyasi yoki
intellektual strategiyasining ta sirini
ʼ kuchaytiruvchi taktika sifatida ko rishingiz ʻ
mumkin. Fikr - mulohaza qilish mumkinki, farq diqqat e tiborni jamlash va
ʼ
mo ljalda. Masalan, agar-da tarmoqli o zaro harakatlanish biznesni rivojlantirish
ʻ ʻ
strategiyasi bo lsa, sizning butun diqqat - e tiboringiz shunga qaratilgan bo lishi
ʻ ʼ ʻ
kerakki, uni yana ham samaraliroq va harakatchanliroq qilish uchun – tarmoqda
faoliyatingizni quvvatliroq qilishga qaratilgan taktikani tanlang. Boshqa tomondan
esa, yetarli tarmoq –ko p sonli tarmoqlardan biri bo lsa, bu holatda undan
ʻ ʻ
foydalanish bo yicha
ʻ qaror sizning keng ko lamli ʻ strategiyangizdan foydali nuqtai
— nazaridan qo llab — quvvatlanishiga bog liq bo ladi. Taktika va qoidalarni
ʻ ʻ ʻ
tekshirish va o zgartirish
ʻ mumkin. Ammo shuni nazarda tutmoq lozimki, strategiya
– bu o ylangan tanlov bo lib, uni taktika singari tez — tez o zgartirib bo lmaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tadqiqotlar — marketing strategiyasining muhim qismidir. Hajmi, o sishi, ijtimoiy
ʻ
tendensiyalar va demografik ma lumot (aholi bo yicha statistika: yoshi, jinsi va oila
ʼ ʻ
turi)lar bo yicha, demografik ma lumotlar bo yicha taqsimot uzoq- uzoqlarga
ʻ ʼ ʻ
qadalgan taqdirda ham, bozoringiz to g risida axborotlarni to plash
ʻ ʻ ʻ zarur,.
Hozirgi kunda aksariyat holatlarda odamlar manfaatlari (bunda jinsi va yoshi
muhim emas) bo yicha birlashishadi. Shu sababli davr o tish mobaynida
ʻ ʻ
o zgarishlardan boxabar bo lish maqsadida marketing strategiyasi dolzarb bo lib
ʻ ʻ ʻ
qolishi uchun bozoringizni kuzatib borishingiz zarur.
Sermahsul bo lmagan marketingli xatti-harakatlarni o zgartirish uchun dastlab
ʻ ʻ
muammoli sohalarni aniqlash juda muhimdir. Strategiyangizning “ishlamayotgan”
qirralarini aniqlash uchun maxsus analitik vositadan foydalanish mumkin. Masalan;
Google Analiytics-kuchli resurs bo lib, u qaysi marketing kanallari sizning asosiy
ʻ
salmoqli foydangizni keltiradi, qaysilari esa qariyb befoydaligini ko rsatadi.
ʻ
26

Pereto tamoyili 80/20 qoidasiga asoslangan. Biznesda bu taxminan 80 foiz mijozlar
20 foiz sotuvning ta minlanishini, qolgan 20 foizi esa 80 foiz sotuvga erishishniʼ
anglatadi. Shu asnoda eng foydali 20 foizga diqqat e tiborni jalb qilmoq sotuv
ʼ
hajmini maksimallashtiradi. Vaqtning aksariyat qismini o zingizning eng asosiy
ʻ
mijozlaringiz bilan mustahkam munosabatlarni shakllantirish (masalan, sizning
yangiliklaringizdan boxabar bo lib turishlari uchun ularga doimiy axborot
ʻ
byulletenlarini yetkazib turish)ga sarflashingiz zarur.
Ostinda joylashgan Texas universiteti huzuridagi Makkambsa biznes maktabida
qiziqarli tadqiqot o tkazilgan.
ʻ Bu tadqiqotga muvofiq XXI asrda gullab
— yashnashni xohlagan kompaniyalar “eski” mijozni birinchi o ringa qo yishni
ʻ ʻ
nazarda tutuvchi eski marketing strategiyasidan voz kechishlari zarur. So nggi bir
ʻ
necha
yillar mobaynida katta muvaffaqiyat qozonayotgan marketologlar o z ʻ
mijozlariga kamroq e tibor bergan holda diqqatini ko proq tarmoqlar o rtasidagi
ʼ ʻ ʻ
o zaro munosabatlarni yo lga qo yish (yaratish) va to g ridan — to g ri xaridor
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lmasa ham o z mahsulotidan pirovard so nggi foydalanuvchini batafsil
ʻ ʻ ʻ
o rganishga qaratgan. Tadqiqotchilar shuni aniqlashdiki, bunday yangi va keng
ʻ
yondashuvga rioya qiluvchi kompaniyalarning portfellari standart marketing
yondashuvlari bilan bog liq bo lgan daromaddan ustun bo lgan 8.58 % miqdordagi
ʻ ʻ ʻ
anomal daromadni generatsiyalashtiradi.
Shu kungacha ko pgina biznes egalari konservativ fikrlashga e tiborni qaratib
ʻ ʼ
kelishmoqda, vaholanki, ilgari maksimal natijalarni ko rsatgan eski usullar hozirgi
ʻ
paytda sizning umumiy strategiyangizni yomonlashtirishi mumkin. Shu sababdan
kompaniyangizni qarib qolishiga yo l qo ymaslik uchun yangi g oyalar bilan
ʻ ʻ ʻ
tanishib borish va ulardan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. O rganilishi
ʻ
arzigulik bo lgan ba zi foydali resurslar HubSpot, Social Media Examinerlarni o z
ʻ ʼ ʻ
ichiga oladi. Ular sizga to g ri yo nalishni ko rsatishi hamda marketing doirasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
so nggi voqea va hodisalardan boxabar bo lib turish imkonini beradi .
ʻ ʻ
27

Tadqiqotda induksiya, deduksiya, tahlil, guruhlash, mantiq, qiyoslash usullaridan
foydalanildi.
Shuni ta kidlash lozimki, biznes egalari o zlari tanlagan marketing usullariʼ ʻ
ishonchli ishlaydi deb o ylashadi, aslida bunday emas. Muvaffaqiyatning salmoqli
ʻ
qismi — bu tajriba — sinov va xatolar usulidir, ammo samarasizlikni to g rilash
ʻ ʻ
bo yicha
ʻ tegishli chora — tadbirni ko rish ʻ bunday xatolarning takrorlanishini oldini
olish kerak. To g ri
ʻ ʻ marketing kanallari orqali kerakli auditoriyaga xabarni yetkazib
siz yaxshi natijalarga erishasiz.
2.3 Mamlakatimizda firmalarning ishlab chiqarish sohasidagi istiqbollari.
Firmaning tegishli davr mobaynida ketayotgan fan va texnika taraqqiyoti zaminida
belgilanadi, aniqlashtiriladi va samarali yo llar bilan
ʻ boyitiladi.
Rivojlanayotgan bozor munosabatlari sharoitida korxonada marketing strategiyasini
takomillashtirishda quyidagi amaliy omillariga diqqat — e tiborni qaratish maqsadga
ʼ
muvofiqdir: raqobatda boshlang ich strategik rejani yaxshilash; ilmiy texnik —
ʻ
taraqqiyot yutuqlariga tezkor hozirjavoblik; firma resurslari (personal xodimlar,
kapital, axborot va aloqa, boshqaruv usullari va b.)dan oqilona foydalanish va sifat
jihatidan takomillashtirish; faoliyatning ijtimoiy mazmunini boyitib borish.
28

Har qanday ilmiy kurs (fan) o‘zining o‘rganish ob‘yektiga ega bo‘ladi. Shunday
ob‘yektning mavjudligi — u yoki bu fanning tug‘ilishi, shakllanishi va
rivojlanishining zamini va muhim shartidir. Shu sababli o‘rganiladigan fanning
ob‘yekti bilan tanishish uning predmetini aniqlashdan avval amalga oshiriladi.
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanining ob‘yekti bu sanoat
korxonasidir. Korxona o‘z faoliyati maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga ishlab
chiqarilayotgan mahsuloti, bajarayotgan ishlari yoki ko‘rsatayotgan xizmatlariga
bo‘lgan ehtiyojlarini qanoatlantirish hamda ana shu asosda mehnat jamoasi
a‘zolarining iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarining hamda korxona molmulki
egasining manfaatlarini ta‘minlash yo‘li bilan erishadi. Korxona o‘z asosiy
faoliyatini o‘zining Ustavida ko‘zda tutilgan maqsadlar va vazifalarga muvofiq
ravishda amalga oshiradi.Korxona Ustavi esa jumhuriyat qonun va qoidalariga
asoslanadi. Ishlab chiqarishni tashkil etish eng yaxshi ishlab chiqarish natijalariga
kam xarajat bilan erishish uchun ishlab chiqarishning moddiy va mehnat
elementlarini vaqtda va muhitda maqsadga muvofiq optimal uyg‘unlashtirish
jarayonidir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish ishlab chiqarish jarayonida mehnat va
texnikadan samarali foydalanishni ta‘minlashga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni
tashkil etishga qarashlarni o‘zgartirib yubordi. Bugungi kunda bozordagi
o‘zgaruvchan talabga tez moslashuvchan,yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulot
ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beradigan yuqori darajadagi jarayon sifatida
qarash oldingi o‘ringa chiqdi. Ishlab chiqarish samaradorligi uni tashkil etuvchi
elementlardan birgalikda oqilona foydalanishga bog‘liq. Ishlab chiqarish ushbu
elementlarni o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish va ishlab chiqarish maqsadlaridan
kelib chiqib ulardan foydalanishning samarali usullarini va sharoitlarini tanlashni
kozda tutadi. Agar texnologiya ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish
imkoniyatlarini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, resurslar sarfini
kamaytirishga yo‘naltirilsa, ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy vazifasi
korxonaning ichki va tashqi sharoitlarini hisobga olgan xolda ushbu
imkoniyatlarga erishish sharoitlari va usullarini aniqlash hisoblanadi. Shu sababli
ishlab chiqarishni tashkil etish texnologik jarayonlarni tashkil etish bilan birgalikda
29

ko‘rib chiqiladi. Korxona faoliyatini ilmiy asosda oqilona tashkil etish va
rejalashtirish uchun, ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun umumiy
iqtisodiy qonunlarni chuqur bilish, barcha qonun va qoidalaridan unumli
foydalanish, ishlab chiqarishni tashkil etish va rejalashtirishning hozirgi zamon
usullaridan keng foydalanish zarur. Buning uchun esa iqtisodiy bilimlar bilan
qurollanmoq, ularni chuqur egallamoq kerak. Bunday bilimlarni bizga iqtisodiy
bilimlarning eng asosiysi — iqtisodiy nazariya fani o‘rgatadi. Iqtisodiy nazariya
jamiyat miqyosida yuz beradigan iqtisodiy hodisalar va voqeliklar, jarayonlar,
ularga xos bo‘lgan bog‘lanishlar, ularning qonun-qoidalari va kishilar faoliyatida
namoyon bo‘lish shakllarini o‘rgatuvchi fandir. Iqtisodiy nazariya iqtisodiy
voqeliklar, hodisalar va jarayonlarni iqtisodiy qonunlar, kategoriyalar, ya‘ni
ularning ilmiy in‘ikosi ifodasi orqali tavsiflaydi. Lekin iqtisodiy nazariya ijtimoiy
ishlab chiqarishning ayrim sohalari, tarmoqlari va tarmoqchalarida ro‘y beradigan
hodisa, voqelik va qonuniyatlarini o‘rganmaydi. Bu bilan tarmoqlar va korxonalar
iqtisodiyoti fanlari shug‘ullanadi. ―Sanoat korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil
etish fanining predmeti deganda korxonalarning ishlab chiqarish - xo‘jalik‖
faoliyati sharoitida iqtisodiy qonunlarning harakati va namoyon bo‘lish shakllari
va eng kam mehnat, moddiy va ma‘naviy harakatlar bilan eng yaxshi natijalarga
erishishni ta‘minlovchi yuqori samarali ish usullarini ishlab chiqish tushuniladi.
Ma‘lumki, har bir fan o‘z tarixiga ega. ―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni
tashkil etish eng yangi fanlardan hisoblanadi. Bu fanning faqat hozirgi zamon
‖
shart-sharoitlarida paydo bo‘lishiga sabablar bir korxona rivojlanishi va
takomillashishi uchun keng va cheksiz imkoniyatlar yaratilganligidir. So‘nggi
yillarda, Yevropada, ayniqsa Amerika Qo‘shma Shtatlarida «Ilmiy Menejerlar» —
yollanma professional boshqaruvchilar nazariyasi keng tarqala boshladi. Ular
xo‘jalik ishlab chiqarish faoliyatini bilimdonlik asosida tashkil qilishdan tashqari,
yangidan-yangi shart-sharoitlarni yaratib, mehnat unumdorligini oshirish yo‘l-
yo‘riqlari va omillarini ko‘rsatib bermoqdalar. Rivojlangan mamlakatlarning ishlab
chiqarishni tashkil etish va uni boshqarish tajribalarini o‘rganishga tanqidiy
qarashdan tashqari, kelgusida korxonalar faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan
30

usullarni o‘rganish kerak. ―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish‖
fani iqtisodiy qonunlarning sanoat korxonalari faoliyatiga ta‘sirini va ularning
oldiga qo‘ygan vazifalarini amalga oshirish borasidagi eng samarali usullarini
ishlab chiqib, uni sanoatda tadbiq qilmoqda. Bu tadbir - choralarning amalga
oshirilishi kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda ijtimoiy boylikni ko‘paytirish
va korxonalarda ishchilarga yaxshi sharoitlar yaratib berishga imkoniyat yaratadi.
Hozirgi zamon korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fani, jamiyat va shaxs
manfaatini e‘tiborga olgan holda o‘zining mazmunli ilmiy asoslangan usul va
shakllari bilan tubdan farq qilmog‘i kerak. Korxonaning ishini ilmiy asosda tashkil
qilish nazariyasi iqtisodiy nazariya va jumhuriyatimizda ishlab chiqarish
korxonalari faoliyati xususida qabul qilingan qarorlar, mehnatni va korxonada
ishlab chiqarishni tashkil qilish masalalari bo‘yicha yuqorida aytib o‘tilgandan
boshqa, barcha korxonalarning boy tajribalari e‘tiborga olingan holda fan uchun
yangi serqirrali nazariy fikr, usullarni amalda tadbiq etishga asoslangan. Korxona
ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun bu yerdan asosiy jarayonlarni, moddiy-texnika
xizmat qiluvchi (dastgohlarni, elektr xo‘jaliklarni, moddiy ta‘minot, zavod ichida
yuradigan transportlarni sozlash bilan shug‘ullanuvchi) uchastkalar bilan uzviy
bog‘liq holda faoliyat yuritish lozim. Har qanday fanning o‘z vazifasi bo‘lganidek,
―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish ― fanining ham o‘z
maqsadiy vazifalari bor. ―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish―
fani o‘z mazmuni mohiyatiga ko‘ra juda ko‘p qirrali va u ishlab chiqarish jamoasi
hayotining ko‘pgina sohalarini qamrab oladi. Mazkur fanning predmeti, ob‘yekti,
maqsadi, funksiyalari, o‘rganish usullari va moddiy boyliklarni yaratishga xo‘jalik
rahbarligi jarayoni yuzaga keladigan vazifalar tarkibi bilan belgilanadi va kursning
dasturida to‘la aks ettirilgan. O‘zbekiston Qomusi va Respublikada qabul qilingan
barcha qonun va qoidalar asosida kursning vazifalari quyidagilardan iborat: 
korxonalarda jonli va buyumlashgan mehnat tizimini yaxlit va yagona hamda
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning asosi deb qarash; 
korxonalarda ishlab chiqarish tizimining o‘zgarish shakllari va yo‘llari, ishlab
chiqarish faoliyatining maqsad va vazifalari, ularni amalga oshirish yo‘llari va
31

baholash mezonlarini o‘rganish;  ishlab chiqarish jarayonlarining mohiyati,
ahamiyati, mazmunini, asosiy va yordamchi ishlab chiqarish, korxona
infratizimining amaliy masalalarini o‘rganish;  iqtisodiy islohotlar sharoitida
korxonalarda boshqarishni, ayniqsa iqtisodiy boshqarishni, rejalashtirish, baholash,
moliyalash, kreditlash muammolarini yechishni o‘rganish. Demak, korxonalar
faoliyatini tashkil etish fanining bosh vazifasi talabalar va mutaxassislarni hamda
shu fanni o‘rganuvchilarni ushbu fan mazmuniga tegishli barcha nazariy va amaliy
bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir.
Xulosa:
Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va
iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab
chiqarish sarfxarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar,
yonilg‘i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizatsiyasi,
ish haqi va ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalari, foiz to‘lovlari va boshqa xarajatlar
kiradi. Ishlabchiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi
mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish
xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari
tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam bo‘ladi. Muomala xarajatlari
tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lib, shu tovarlarni
ishlab chiqaruvchidan olib, iste’molchiga yetkazib berguncha ketadigan
sarflarga aytiladi. Ular ikki guruhga bo‘linadi: qo‘shimcha muomala
xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o‘rash, qadoqlash, saralash,
transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo‘shimcha muomala
xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish
xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini
oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan
qoplanadi.
32

Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing, reklama va shu kabi
xarajatlardan iborat bo‘ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini
oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin
olingan foyda hisobidan qoplanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi
yo‘nalishdagi kontsepsiyalari marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab
chiqilgan bo‘lib, ular bu boradagi klassik nazariyalarni ham mu’lum darajada
hisobga oladilar. Fikr - mulohaza qilish mumkinki, farq diqqat e tiborni jamlashʼ
va mo ljalda. Masalan, agar-da tarmoqli o zaro harakatlanish biznesni
ʻ ʻ
rivojlantirish strategiyasi bo lsa, sizning butun diqqat - e tiboringiz shunga
ʻ ʼ
qaratilgan bo lishi kerakki, uni yana ham samaraliroq va harakatchanliroq qilish
ʻ
uchun – tarmoqda faoliyatingizni quvvatliroq qilishga qaratilgan taktikani tanlang.
Boshqa tomondan esa, yetarli tarmoq –ko p sonli tarmoqlardan biri bo lsa, bu
ʻ ʻ
holatda undan foydalanish bo yicha
ʻ qaror sizning keng ko lamli ʻ strategiyangizdan
foydali nuqtai
— nazaridan qo llab — quvvatlanishiga bog liq bo ladi. Taktika va qoidalarni
ʻ ʻ ʻ
tekshirish va o zgartirish
ʻ mumkin. Ammo shuni nazarda tutmoq lozimki,
strategiya – bu o ylangan tanlov bo lib, uni taktika singari tez — tez o zgartirib
ʻ ʻ ʻ
bo lmaydi.
ʻ
Tadqiqotlar — marketing strategiyasining muhim qismidir. Hajmi, o sishi, ijtimoiy
ʻ
tendensiyalar va demografik ma lumot (aholi bo yicha statistika: yoshi, jinsi va
ʼ ʻ
oila turi)lar bo yicha, demografik ma lumotlar bo yicha taqsimot uzoq- uzoqlarga
ʻ ʼ ʻ
qadalgan taqdirda ham, bozoringiz to g risida axborotlarni to plash
ʻ ʻ ʻ zarur,.
Hozirgi kunda aksariyat holatlarda odamlar manfaatlari (bunda jinsi va yoshi
muhim emas) bo yicha birlashishadi. Shu sababli davr o tish mobaynida
ʻ ʻ
o zgarishlardan boxabar bo lish maqsadida marketing strategiyasi dolzarb bo lib
ʻ ʻ ʻ
qolishi uchun bozoringizni kuzatib borishingiz zarur.
Sermahsul bo lmagan marketingli xatti-harakatlarni o zgartirish uchun dastlab
ʻ ʻ
muammoli sohalarni aniqlash juda muhimdir. Strategiyangizning
“ishlamayotgan” qirralarini aniqlash uchun maxsus analitik vositadan foydalanish
mumkin. Masalan; Google Analiytics-kuchli resurs bo lib, u qaysi marketing
ʻ
kanallari sizning asosiy salmoqli foydangizni keltiradi, qaysilari esa qariyb
befoydaligini ko rsatadi.
ʻ
Pereto tamoyili 80/20 qoidasiga asoslangan. Biznesda bu taxminan 80 foiz
mijozlar 20 foiz sotuvning ta minlanishini, qolgan 20 foizi esa 80 foiz sotuvga
ʼ
erishishni anglatadi. Shu asnoda eng foydali 20 foizga diqqat e tiborni jalb qilmoq
ʼ
sotuv hajmini maksimallashtiradi. Vaqtning aksariyat qismini o zingizning eng
ʻ
asosiy mijozlaringiz bilan mustahkam munosabatlarni shakllantirish (masalan,
sizning yangiliklaringizdan boxabar bo lib turishlari uchun ularga doimiy axborot
ʻ
byulletenlarini yetkazib turish)ga sarflashingiz zarur.
33

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Кэмпбелл P. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс. М.,
«Республика», 2023
2. Хайман Д.Современная микроэкономика. В 2-х томах. М., 2024
3. Д. Пиндайк.Д. Рубинфелд. Микроэкономика. М., «Экономика»,
«Дело», 2022
4. A. Колашников. Словарь рыночной экономики. М., 2022 . Е.
5. Egamberdiyev. Mikroiqtisodiyot asoslari. Т., «0‘qituvchi», 2023
6. B. Ф. Максимова. Микроэкономика. М., «Соминтек», 2022
7. C. Фишер, Р. Дорнбуш, Р. Шмалензи. Экономика. АН при прав.
РФ. М., «Дело», 2022 .
8. С.Н. Ивашковский. Микроэкономика. М., «Дело», 2023
9. Р.Т. Емцов, М.Ю. Лукин. Микроэкономика. М., «Дело», 2022
10. Экономическая теория. Т., «Шарк>>, 2021 .
11. Микроэкономика. Теория и российская практика. М., «Кнорис»,
2023
12. Bozor iqtisodiyoti nazariyasi va amaliyoti. T., «0‘qituvchi», 2022
13. U. Mahmadiyev. Mikroiqtisodiyot. T., 2023
14. P.M. Нуреев . Курс микроэкономики . M., 2021
34

Ishlab chiqarish va firmalarning hatti-harakati.

Sotib olish