Дата регистрации 05 Декабрь 2024
245 ПродажIshlab chiqarishni tashkil etish Amonov M
![T
1 va T
2 – mahsulot (ish) birligi uchun sarflangan xarajatlar (tadbirgacha va
tadbirdan so‘ng), sum;
Q
2 – tadbirdan keyingi ishlab chiqarishning natura shaklidagi hajmi;
E – iqtisodiy samaradorlikni solishtirma normativ koyeffiysiyenti;
k
x – tadbirlarni ishlab chiqish va joriy qilish bilan bo‘lgan xarajatlar.
Agar shartli o‘zgaruvchi va shartli doimiy xarajatlarni ajratish imkoniyati
bo‘lsa unda, yillik iqtisodiy samaradorlikni aniqlash formulasi quyidagi shaklni
egallaydi:
I
y =[(A
1 -A
2 )+
V
V
Q
2 ]-Ek
x Q Q
Bu yerda: 1 2
A
1 va A
2 – tadbirgacha tadbirdan keyingi mahsulot tannarxi tarkibidagi, shartli
o‘zgaruvchi xarajatlar qilishdagi mahsulot birligi uchun sarflangan joriy xarajatlar,
so‘m;
V – bazis davri mahsulot tannarxi tarkibidagi shartli, doimiy xarajatlarni summasi,
so‘m;
Q
1 va Q
2 – tadbirgacha va tadbirdan keyingi yillik mahsulot hajmi.
Agar bir xil yoki ikki xil variantdagi tadbirlar joriy etilayotgan bo‘lsa,
bunda kapital xarajatlar miqdori hamda yillik mahsulot hajmining to‘la tannarxi
miqdori barcha variantlarni solishtirish asosida ko‘rib chiqiladi. Ikkinchi
variantdan biri mahsulot tannarxini minimal miqdoriga erishish imkoniyatini
berishi bilan birga vaqtning o‘zida katta miqdordagi kapital xarajatlarning o‘z-
o‘zini qoplash muddati ham aniqlanadi:
T= Kхха
(Т1 Т2 ) Q2
Bu yerda:
T – kapital xarajatlarning o‘z-o‘zini qoplash muddati, yil.](https://docx.uz/documents/a5ddb5a3-3c0b-4a58-9f0f-230a88fdff29/page_182.png?v=3)
![Jihozni ta‘mirlash ishlari hajmini rejalashtirishda jihozni ta‘mirlash yillik
rejasini tuzishdan oldin jihozni hisobga olish bilan bog‘liq barcha hujjatlar tartibga
solinishi lozim.
Ta‘mirlash ishlarini rejalashtirish tartibi quyidagicha:
-ROT tizimi bo‘yicha ta‘mirlash sikli tizimi, ta‘mirlash sikli davomiyligi,
ta‘mirlashlararo va kuzatishlararo davr davomiyligi, barcha jihoz murakkablik
darajasi aniqlanadi;
-ta‘mirlash ishlarining umumiy yillik hajmi aniqlanadi;
-ishchilar soni hisoblanadi;
-jihozlarni ta‘mirlashda turish vaqti aniqlanadi;
-jihozlarni ta‘mirlash reja grafigi tuziladi.
Reja grafikda har bir jihoz turi bo‘yicha ta‘mirlash operatsiyasi turi
aniqlanadi, amalga oshirish oyi, mehnat sig‘imi, jihozni ta‘mirlashda turish vaqti
aniqlanadi. Bunda mehnat sig‘imi suratda, to‘xtab turish vaqti maxrajda
ko‘rsatiladi.
Masalan, M = 97,5/25,5 mehnat sig‘imi 97,5 soat, ta‘mirlashda turli vaqti 25,5
soatga teng bo‘lgan kichik ta‘mirlash o‘tkazilishini ko‘rsatadi .
Bir xil ta‘mirlash sikliga ega bo‘lgan jihozlar uchun ta‘mirlash ishlari yillik
hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi.
T
t = [(t
t + t
o‘ R
o‘ + t
m R
m + t
k R
k )/T
ts + t
oxk ] P .
m
Bu yerda: t
t ,t
o‘ ,t
m ,t
k – kapital, o‘rta, joriy ta‘mirlashda va kuzatishda bir ta‘mirlash
birligining mehnat sig‘imi.
R
o‘ , R
m , R
k – joriy,o‘rta ta‘mirlashlar va kuzatishlar soni.
T
ts – ta‘mirlash sikli davomiyligi, yil.
P – bir xil ta‘mirlash sikli tuzilmasiva davomiyligiga ega bo‘lgan
jihozlarning murakkablik kategoriyasi.
m – jihozlar soni.](https://docx.uz/documents/a5ddb5a3-3c0b-4a58-9f0f-230a88fdff29/page_116.png?v=3)
![m
Ttex par = p (t
dona /c)+ (n - r) (t
dona /c)
uz
1
(t
dona /c)
uz - vaqt uzun operasiyani bajarish davomiyligi.
Yuqoridagi misolni parallel harakat turi uchun qo‘llasak, texnologik sikli
quyidagiga teng bo‘ladi:
T
tex
par = 5(0,5 + 2 + 1 + 1,5) + (20 - 5) .
2 = 25 + 30 = 55 min
Operatsiyalar harakatining ushbu turi jihozlar texnologik jarayon ketma
ketligida joylashtirilgan va operatsiyalar davomiyligining tengligiga erishilgan
sharoitda samarali hisoblanadi. Bunda operatsiyalar orasidagi kutish vaqtining
yo‘qligi hisobiga detallar harakati vaqti qisqa bo‘ladi. Natijada ishlab chiqarish
sikli davomiyligi qisqa va tugallanmagan ishlab chiqarish miqdori kam bo‘ladi.
Yuqorida ko‘rilgan misolda 1, 3 operasiyalardagi detallar 2 operasiya
bajarilgunicha kutib qoladi. Demak, ushbu kutish 2 operasiyaga bog‘lik bo‘lib, (n-
r)t
uz ni tashkil etadi.
(20-5) .
5 = 30 min yoki ishlab chiqarish siklining 54% [(30:55) .
100] ni tashkil
etadi.
Lekin, parallel harakat turida ham stanok va ishchilarning bekor qolishlarini
to‘liq bartaraf etib bo‘lmaydi. Ko‘rilayotgan misolda 1, 3, 4 operatsiyalardagi ish
o‘rinlari ma‘lum vaqt davomida bekor turadi. Bunga ish o‘rinlaridagi operatsiyalar
davomiyligining har xilligi sabab bo‘ladi. Mehnat buyumlarining parallel harakat
turi yirik seriyali, ommaviy ishlab chiqarishda keng tarqalgan.
3. Mehnat buyumlarining parallel ketma-ket harakat turiga partiyadagi detalga
keyingi operatsiyada ishlov berish o‘zidan oldingi operatsiyadan detallarning bir
qismi o‘tgach boshlanadi. Bunda 2 xil holatga ajratiladi:
1- holatda1-operatsiya 2-sidan uzun bo‘lgan holatda jarayon ketma-ket tashkil
etiladi yoki Yuqorida aytilganidek ma‘lum bir zaxira shakllantirib keyin
boshlanadi.](https://docx.uz/documents/a5ddb5a3-3c0b-4a58-9f0f-230a88fdff29/page_46.png?v=3)
![Instrumentning to‘liq yeyilishiga ishlash vaqti
t
eyil = (
st /l
o‘t + 1) t
o‘t (1 - )
bu yerda: L
o‘t – instrumentning ishchi qismlarini kesuvchi
chegarasini o‘tkirlash darajasi, mm.
t
o‘t – instrumentni 2 ta ketma-ket o‘tkirlash orasidagi
mashinada ishlash vaqti, min.
l
qoy – normal sharoitda bir o‘tkirlash davomida
olinadigan qatlam, mm.
Namunaviy jihozlar usuli bo‘yicha instrumentga bo‘lgan talabning yirik sarf
fondi quyidagicha aniqlanadi:
A
u = J
m .
R
f / [t
ey (1 - ) .
100]
J
m – berilgan turdagi jihozlarning yillik mashina ish
vaqti fondi.
R
f – instrumentdan foydalanish darajasi, %.
Jihozning mashina ish vaqti fondi quyidagicha aniqlanadi:
F
m = F
g .
S .
K
m
F-
g – jihozlarning yillik haqiqiy ishlagan vaqti.
S – jihoz faoliyatining smenaliligi.
K
m – jihozning mashina vaqti koyeffitsiyenti.
Bu usul bo‘yicha isntrumentning to‘liq yeyilishiga sarflangan vaqt
quyidagicha aniqlanadi:
t
yoyil = (
o‘t /l
qat + 1) t
o‘t
Slesarlik montaj instrumentlariga bo‘lgan talabni quyidagicha aniqlash
mumkin:
A
u = F
nom .
R
f / [t
ey (1 - ) .
100]
F
nom – instrumentning bir soatdagi ishining yoyilish
nominal fondi.
Ishlab chiqarish instrumentlariga bo‘lgan talabni rejalashtirish ikki tizimga
asosan olib boriladi: buyurtmaga va omborxonaga (tizim max – min).
Rejalashtirishning buyurtmaga berish tizimi keng tarqalgan. Uning mohiyati](https://docx.uz/documents/a5ddb5a3-3c0b-4a58-9f0f-230a88fdff29/page_103.png?v=3)
![1 - 16 x 25 211 – gruppa.
Texnologik uskunalar nomenklaturasining ortiqcha kengayib ketishining
oldini olish maqsadida asboblarni normallashtirish bo‘yicha ishlar olib borishni
talab etadi. Natijada instrumentlarni texnologik tayyorlashga sarflangan vaqt
qisqaradi, sifati yaxshilanadi va tanlab olish qulaylashadi. Instrumentlarni (asbob-
uskunalarni) normalizatsiyalash asosida universal – yig‘ish moslamalarini qo‘llash
keng tarqalgan. Ularni qo‘llashda faqat bir operatsiyada ishlaydigan uskunalar
o‘zaro almashtiriladigan, normallashtirilgan detallar bilan almashtiriladi va zarur
paytda ulardan turli moslamalar tayyorlanadi. Ish tugagach ular qayta qismlarga
ajratilib ish uskuna uchun foydalaniladi.
7.2. Asbob va texnik uskunalarga bo’lgan talabni rejalashtirish tizimi.
Texnologik uskuna sarfining yillik hisobini 3 xil usul bilan hisoblash mumkin.
1. Uskunalarning yeyilish normasi.
2. Namunaviy jihozlanish,
3. O‘tgan davrdagi sarflarning statistik ko‘rsatkichlari bo‘yicha.
Korxonalarda texnologiya, uskunaga bo‘lgan ehtiyoj xizmatlarni ishlab
chiqarish rejalarini bajarishga sarfi va ishlab chiqarish jarayonini uzluksizligini
ta‘minlashga xizmat qiluvchi zahiralardan (zapaslardan) tashkil topadi.
Yeyilishi normasi bo‘yicha yillik instrument sarfi fondi natural ko‘rsatkichlarda
quyidagicha aniqlanadi:
A
u = mt
m /[t
eyil (1 - )]
Bu yerda:
m – rejalashtirilayotgan yilda ishlab chiqarish dasturi bo‘yicha ushbu
instrument yordamida ishlov beriladigan detallar soni, dona,
t
m – bir detal operatsiyaga sarflanadigan mashina vaqti, soat,
- instrumentlarning tasodifan ishdan chiqishini hisobga oluvchi koyeffitsiyent
( = 0,05 0,3),
t
eyil – instrumentni to‘liq yeyilguncha mashina ish vaqti, soat.](https://docx.uz/documents/a5ddb5a3-3c0b-4a58-9f0f-230a88fdff29/page_102.png?v=3)
![keyingi yil davomidagi vaqtinchalik mehnat
unumdorligini yo‘qotishlar, kuch;
Kam – ishlab chiqarishdagi kasalliklar va
travmalar munosabati bilan yuzaga keluvchi
yillik o‘rtacha kamomat o‘lchami, so‘m.
7. Isy=(T1-T2)Q-Isi X
Isi=[(a1-a2)+ U U ]Q2-
Isi H
Q1 Q2 Isy – mahsulot tannarxining kamayishi sababli
erishilgan yillik iqtisodiy smara, so‘m ;
T1, T2 – tadbirgacha va undan keyingi bir
birlik mahsulot tannarxi, so‘m (joriy xarajatlar).
Q2 – tadbirdan so‘ng yillik ishlab chiqarish
hajmi, natural shaklda ;
a1, a2 – tadbirgacha va uni qo‘llashdan so‘ng
tannarxdagi shartli-doimiy xarajatlar qismlar
bo‘yicha bir birlik mahsulot uchun
sarflanadigan xarajatlar, so‘m ;
U – bazis davridagi mahsulot tannarxidagi
shartli-doimiy sarflarning yillik summasi,
so‘m ;
Q1 – tadbirgacha bo‘lgan yillik ishlab chiqarish
hajmi, natural shaklda ;
Isi – solishtirma iqtisodiy samaradorlikning
normativ koeffitsiyenti ;
H – tadbirlarni qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan
kapital xarajatlar so‘m.
8.
Х
Tbv= (Т1 Т2 )Q2
Is= (Ò1 Ò2 )Q2 1
Õ Òbv Tbv – kapital xarajatlarning o‘z-o‘zini qoplash
muddati;
Is – solishtirma iqtisodiy samaradorlik
koyeffitsiyenti.](https://docx.uz/documents/a5ddb5a3-3c0b-4a58-9f0f-230a88fdff29/page_187.png?v=3)
![6. Buyurtma nuqtasi nimani ko‘rsatdi?
7. Asbob uskunalarga yillik talab qanday aniqlanadi?
8. Maksimal zaxira qanday aniqlanadi?
9. Buyutma partiyasi qanday
aniqlanadi? 10.Indekslarning qanday
turlari mavjud?
Testlar:
1. Asbob uskunalarni indekslashning qanday turlarni bilasiz?
a) O'nlik tizim, xarfli tizim.
b) Xarifli tizim, sinfiy tizim, indekslar.
c) O'nlik tizim, xarfli tizim, aralash tizim.
d) Xarfli, aralash.
2. Buyurtma nuqtasi nimani ko'rsatadi?
a) Asbob uskunaning unga buyurtma berish zarur bo'lgan miqdorini ifodalaydi.
b) Asbob uskunaga buyurtma berish vaqtini ko'rsatadi.
c) Asbob uskunaga buyurtma berish intervalini ko'rsatadi.
d) Asbob uskunalarni keltirish vaqtini ko'rsatadi.
3. Asbobning yillik (kvartallik, oylik) sarfi hamda formula orqali hisoblanadi?
m – rejalashtirilayotgan yilda ishlab chiqarish dasturi bo'yicha ushbu instrument
yordamida ishlov
beriladigan detallar soni, dona,
t
m – bir detalp operatsiyaga sarflanadigan mashina vaqti, soat,
t
v - instrumentlarning tasodifan ishdan chiqishini hisobga oluvchi koeffitsient
a) Au = [teyil (1 - n)]/Ntm
b) Au = Ntm*[teyil (1 + n)]
c) Au = Ntm/[teyil (1 +n )]
d) Au = Ntm/[teyil (1 - n)]
4. Uskunalarni max zapaslari qanday aniqlanadi?
a) Qmax=Qay-Qmin
b) Qmax=2*Qay+Qmin](https://docx.uz/documents/a5ddb5a3-3c0b-4a58-9f0f-230a88fdff29/page_106.png?v=3)
Ishlab chiqarishni tashkil etish Amonov M