• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 195.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 10 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Ishsizlik turlari va o’lchanishi, ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik

_ Yevropa Zonasi _ Germaniya _ Fransiya _ Birlashgan Qirollik _ AQSH _ Yaponiya 2.2.1-rasm. Rivojlangan mamlakatlarda bandlik ko’rsatkichlari 11 2023-yilning ikkinchi choragida iqtisodiyoti rivojlangan yirik davlatlardan eng yuqori bandlik darajasi Yaponiyada bo‘ldi, mehnatga layoqatli aholining 79 foizi haq to‘lanadigan ish bilan band. Bu, ehtimol, ajablanarli emas, chunki mamlakatda tug’ilish darajasi past. Xuddi shu chorakda Fransiyada eng past bandlik darajasi 68,5 ni tashkil qildi. 2.3. O’zbekistonda ishsizlikni bartaraf etish yo’nalishlari Bugungi kunda respublikamizdagi ustuvor yo‘nalishlardan biri - aholi bandligini oshirish, ishchi kuchidan maqsadli foydalanish, foydali mehnatga layoqatli aholining ilmiy salohiyatini oshirishga qaratilmoqda. Ana shularni hisobga olgan holda, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan dasturiy chora-tadbirlarni amalga oshirishda Hukumatning asosiy e’tibori aholi bandligini, eng avvalo, kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ishga joylashtirishni ta’minlash uchun zarur shart sharoitlar yaratish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishni 11 https://www.statista.com/statistics/1039278/employment-rate-developed-countries/ 24 ayrim mamlakatlardagina qishloq hududlaridagi ish bilan bandlik muammolari mazkur mamlakatlarning asosiy bandlik ko’rsatkichlari qishloq xududlariga jamlanganligi sababli qisman hal qilingan. (Masalan, Irlandiya, Ispaniya, Gretsiya va Fransiyada, biroq Finlyandiya, Italiya va Portugaliya bundan mustasno). Bandlik darajasi yuqori sur atlar bilan o’sib boruvchi mamlakatlar ishsizlikʼ muammosini, garchi u qishloq hududlariga oid bo’lsa ham, qishloq xo’jaligidan tashqarida ish joylarini yaratish orqali hal qilishga harakat qilgan. Mazkur rivojlanishga mamlakat YaIMning aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi katta hissasi va urbanizatsiya jarayonlarining jadallashuvchi sabab bo’ladi. Xorijda bandlikni tartibga solish xorijiy ishchi kuchini taqsimlash va qayta taqsimlash orqali amalga oshiriladi. Masalan, katta miqdordagi xorijiy ishchi kuchi oqimiga duch keluvchi sanoati rivojlangan mamalakatlarda (Germaniya, Fransiya va h.k.), so’nggi yillarda xorijiy ishchilarni o’z mamlakatlariga qaytarib yuborishga qaratilgan bir qator dasturlar ishlab chiqarilmoqda. Yevropaning ayrim mamlakatlarida urbanizatsiya darajasi yuqori bo’lgan mintaqalardagi qishloq joylarida bandlikni tartibga solish tajribasidan foydalanish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarning ko’plab korxonalarida ijaraviy mehnatdan foydalanilmoqda. Bunga asos sifatida, 1980-1990 yillarda ushbu mehnat turining qonuniy asoslari shakllantirilganini sabab bo’lgan. XMTning 1997-yildagi 85- sessiyasida xususiy kadrlar agentliklariga doir 181-sonli va 188-sonli Konvensiyalari qabul qilingan. Ijaraviy mehnat turidan foydalanishda eng yuqori ko’rsatkich AQShga tegishli. Mamlakatda bunday toifadagi xodimlar ulushi umumiy ish bilan band aholi sonining 4,5 foizini tashkil etgan. 9 2.2. Rivojlangan mamlakatlarda to’la bandlik ko’rsatkichlar tahlili Xalqaro mehnat tashkilotining «Global bandlik va ijtimoiy istiqbollar: 2023 yildagi tendensiyalar» hisobotiga ko‘ra, 2023 yil dunyoda ishsizlik darajasi oshadi. 9 Ibragimov.L.Z., Shodiyorov.S.X., Sultonmurodova.R.G’, “Aholining ish bilan bandligini ta’minlashda xorijiy davlatlar tajribasi”, Maqola. 2021 22 ishsizlik mavjud bo‘lishini ta’kidlab, uni «ishsizlikning tabiiy me’yoriy» deb ataydilar. Bandlikning bu «tabiiy daraja»dan chetlanishi faqat qisqa muddatli tavsif kasb etadi. Bandlikni barqarorlashtirish bo‘yicha siyosat ishsizlik darajasini uning tabiiy me’yoridan chetlanishiga, ishlab chiqarish hajmi va band bo‘lganlar sonining tebranishlariga qarshi kurashga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Ishchi kuchi bozorini muvozanatga keltirish uchun monetaristlar asosan pul-kredit siyosati dastaklaridan foydalanishni tavsiya etadilar. Institutsional-sotsiologik maktab namoyandalari (T.Veblen, J.Danlop, J.Gelbreyt, L.Ulman va boshqalar) ishchi kuchi bandligi borasidagi muammolar turli ko‘rinishdagi institutsional islohotlar yordamida hal etilishi mumkin, degan qoidaga asoslanadilar. Ular bu muammoning faqat makroiqtisodiy jihatdan tahlili bilan chegaralanmaydilar. Shuningdek, ular ishchi kuchi tarkibi va unga tegishli holda ish haqi darajasidagi ijtimoiy, kasbiy, tarmoq, yosh, jins, etnik va boshqa tafovutlar ta’sirida ishchi kuchi bozorida vujudga keladigan nomuvofiqliklami izohlashga harakat qildilar. Shartnomaga asoslangan bandlik nazariyasi (M.Beyli, D.Gordon, K.Azariadis) o‘zida neoklassik hamda keynscha talqinlami uyg‘unlashtiruvchi konsepsiya hisoblanadi. Konsepsiya mualliflari, bir tomondan, pul ko‘rinishidagi ish haqi qat’iyligi to‘g‘risidagi keynscha qoidani qabul qiladilar va ishchi kuchi bozoridagi muvofiqlashuv narxlar (ya’ni, ish haqi) hisobiga emas, balki ishlab chiqarish moddiy hajmi va bandlikning o‘zgarishi hisobiga amalga oshishini ta’kidlaydilar. Boshqa tomondan, bu qat’iylikning o‘zi xususiy iqtisodiy manfaatlar ostida harakat qiluvchi individlaming xatti-harakatidan keltirib chiqariladi. Mazkur nazariyaning asosida tadbirkorlar va ishchilar o‘zaro uzoq muddatli shartnoma munosabatlariga kirishishlari to‘g‘risidagi qoida yotadi. Mazkur shartnoma huquqiy jihatdan taqozo etilgani uchun emas, balki har ikkala tomon uchun ham iqtisodiy jihatdan foydaliligi sababli paydo bo’ladi. Firma ishlab chiqarishning pasayib ketishi davrida mehnatga haq to‘lash hajmini kamaytirmaydi, ishlab chiqarishning o‘sishi davrida esa malakali ishchilarga ish haqini oshirmaydi. Pul 13 Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi davrda mamlakatimizda olib borilayotgan chuqur ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, amalga oshirilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar mamlakatimizning har bir hududida o’zining ijobiy samarasini berayotgani bejiz emas. Iqtisodiyotning barcha sohalarida, shuningdek, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning hamma fazalarida ishchi kuchi eng faol omil hisoblanadi. Chunki boshqa hamma omillar ishchi kuchi yordamida harakatga keltiriladi, ulaming qiymatlari saqlab qolinib, yangi mahsulotga o‘tkaziladi, yangi mahsulot yangi qiymat shu ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida ishchi kuchi tomonidan yaratiladi. Shu sababli mamlakat miqyosida ishchi kuchining mazmuni, tarkibi, ishchi kuchi bozorini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. Mamlakatimizni 2017 — 2021-yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi doirasida o‘tgan davr mobaynida davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan isloh etishga qaratilgan 300 ga yaqin qonun, 4 mingdan ziyod O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari qabul qilindi. Shuningdek, inson huquqlarini ta’minlash, davlat organlarining hisobdorligi va ochiqligini kuchaytirish hamda fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalarining roli, aholi va jamoat birlashmalarining siyosiy faolligini oshirish bo‘yicha tizimli ishlar amalga oshirildi. Milliy iqtisodiyotni isloh qilish borasida tashqi savdo, soliq va moliya siyosatini liberallashtirish, tadbirkorlikni qo‘llabquvvatlash va xususiy mulk daxlsizligini kafolatlash, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni tashkil etish hamda hududlarni jadal rivojlantirishni ta’minlash bo‘yicha ta’sirchan choralar ko‘rildi. Fuqarolarning ijtimoiy himoyasini kuchaytirish va kambag‘allikni qisqartirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida belgilanib, aholini yangi ish o‘rinlari va kafolatli daromad manbai, malakali tibbiy va ta’lim xizmatlari, munosib yashash sharoitlari bilan ta’minlash sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. So‘nggi besh yillik islohotlarning natijasida mamlakatimizda Yangi O‘zbekistonni barpo etishning zarur siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-ma’rifiy asoslari yaratildi. 1 1 Manba: www.lex.uz , O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60-son, “ 2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” 3 teng kelganda vujudga keladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi qandaydir darajada iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi. Chunki «friksion» ishsizlarga mos keluvchi ish o‘rinlarini topish, «tarkibiy ishsizlarga» ham yangi kasbni o‘zlashtirish yoki yangi yashash joyida ish topish uchun ma’lum vaqt kerak bo‘ladi. «Ishsizlikning tabiiy darajasi» tushunchasi ma’lum bir aniqliklar kiritishni talab qiladi. Birinchidan, bu tushuncha iqtisodiyot har doim ishsizlikni tabiiy darajasida amal qilishi va shu orqali o‘zining ishlab chiqarish imkoniyatini ro‘yobga chiqarishini bildirmaydi. Chunki, ko‘pincha ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ortiq, ayrim hollarda, masalan, ish vaqtidan ortiqcha ishlash va o‘rindoshlik ishlarida band bo‘lish natijasida tabiiy darajadan past ham bo‘lishi mumkin. Ikkinchidan, ishsizlikning tabiiy darajasi o‘z-o‘zicha doimiy miqdor hisoblanishi shart emas, u tarkibiy o‘zgarishlar (qonunlar va jamiyat urf- odatlaridagi o‘zgarishlar) oqibatida o‘zgarib turishi mumkin. Ishchilar turli sabablarga ko'ra ishsiz qolishlari mumkin. Ishsizlikning har bir manbai nafaqat ishchilar uchun, balki davlat siyosati uchun ham mutlaqo boshqacha ta'sir ko'rsatadi. “Bandlikning tabiiy darajasi” mehnat bozoriga talab va taklif modelini qo'llaydi. Haqiqiy ish haqi sifatida mehnat bahosi olinadi, bu nominal ish haqining narx darajasiga bo'linishi; real ish haqini ifodalash uchun ishlatiladigan belgi yunoncha omega, w harfidir. Taklif egri chizig'i tik bo'lsa-da, bir vaqtning o'zida etkazib beriladigan mehnat miqdori deyarli qat'iy ekanligini ko'rsatadigan tadqiqotlarni aks ettirish uchun yuqoriga qarab chizilgan. Shunday qilib, real ish haqining o'sishi taklif qilingan mehnat miqdorining nisbatan kichik o'sishiga olib keladi. Talab egri chizig'i har bir real ish haqi uchun talab qilinadigan mehnat miqdorini ko'rsatadi. Haqiqiy ish haqi qancha past bo'lsa, firmalarning mehnat talabi shunchalik ko'p bo'ladi. Bu erda ko'rsatilgan holatda, real ish haqi, W e, talab egri chizig’i D 1 va taklif egri chizig'i S 1 kesishishi bilan aniqlangan muvozanat yechimiga teng . Talab qilingan mehnat miqdori L e , taklif qilingan miqdorga teng. Talab qilingan mehnat miqdori taklif qilingan miqdorga teng bo'lgan bandlik 10 ko‘rinishidagi ish haqining o‘zgarishi bir tekisda boradi. Ish haqi darajasi individlar xatti-harakatining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq natijasi sifatida ma’lum me’yorda qat’iy tus oladi. Moslashuvchan ishchi kuchi bozori konsepsiyasi (R.Buae, G.Stending) 70yillarning oxirida, nisbatan rivojlangan G‘arb mamlakatlarida iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish amalga oshirilayotgan davrda keng tarqaldi. Uning asosida ishchi kuchi bozorini tartiblashdan voz kechish, bandlikning moslashuvchan, funksional jihatdan individuallashtirilgan va nostandart shakllariga (qisman bandlik, to‘liq bo‘lmagan ish haftasi yoki ish kuni, qisqa muddatli shartnomalar, uyga ish olish va h.k.) o‘tishning zarurligi to‘g‘risidagi qoi- dalar yotadi. Bunday yondoshuv iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish xarajatlarini kamaytirishni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, ishga yollash, ishdan bo‘shatish va bandlik shakllarining turliligi va moslashuvchanligi; ish vaqtini tartibga solishning moslashuvchanligi; ish haqini tabaqalashtirish asosida tartibga solishning moslashuvchanligi; ishchilami ijtimoiy himoyalash usul va shakllari, shuningdek, ishchi kuchi bozoridagi talab va taklifning tebranishiga ishchi kuchi hajmi, tarkibi, sifati va narxi muvofiqlashuvining moslashuvchanligi hisobiga erishiladi. Umuman olganda moslashuvchan ishchi kuchi bozori konsepsiyasi tadbirkor va ishchilar o‘zaro munosabatlarining turli shakllarini mavjudligini taqozo etib, ishchi kuchi bozorining yalpi xarajatlarini ratsionallashtirish, foydalilik darajasini oshirish va yuqori harakatchanligini ta’minlashga qaratilgan. 1.3. O’zbekistonda ishsizlikning iqtisodiyotga ta’siri Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari uning ta’sirida ishlab chiqarilmay qolgan mahsulot hajmi orqali baholanadi. Iqtisodiyot barcha ishlashni xohlagan va ishlay oladiganlar uchun yetarli miqdorda ish joylarini yaratish holatiga ega bo‘lmasa mahsulot ishlab chiqarish potensial imkoniyatining bir qismi yo‘qotiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu yo‘qotish yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmining orqada qolishi sifatida aniqlanadi hamda u haqiqiy YaIMning potensial YaIMdan kam bo‘lgan 14 amalga oshirishga qaratiladi. Birinchi navbatda, bu iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarning ehtiyojini hisobga olgan holda, yangi ish o‘rinlari tashkil etish bo‘yicha har yilgi dasturlarni ishlab chiqishni ko‘zda tutadi. “Davlat fuqarolarning bandligini ta’minlash, ularni ishsizlikdan himoya qilish, shuningdek kambag‘allikni qisqartirish choralarini ko‘radi. Davlat fuqarolarning kasbiy tayyorgarligini va qayta tayyorlanishini tashkil etadi hamda rag‘batlantiradi” 12 – O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 43modda. Mamlakatimizda ishchi kuchi bandligi samaradorligini ta’minlash uchun davlatning bandlik siyosatining quyidagi yo‘nalishlarini kuchaytirish maqsadga muvofiqdir: - oilaviy biznes va kichik xususiy korxonalarni rivojlantirishni jadallashtirishni ta’minlash; - mazkur maqsadlarda mikrokreditlash tizimini rag‘batlantirish; - yirik sanoat korxonalari va nisbatan kichikroq bo‘lgan ishlab chiqarish korxonalari bilan kasanachilikni kengaytirish asosidagi kooperatsiyani rivojlantirish imkoniyatlaridan keng qamrovli foydalanish; - mahalliy xomashyoni puxta qayta ishlashga va tayyor, raqobatga bardoshli mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan engil va oziq-ovqat qayta ishlash sanoatining ko‘p mehnat talab qiladigan tarmoqlarini jadal rivojlantirish; - xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish, qishloq joylarida qishloq xo‘jaligiga taalluqli bo‘lmagan bandlik sohalarini kengaytirish masalalarini hal etishga e’tiborni kuchaytirish; - iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonlarini maqsadga muvofiq yo‘naltirish orqali zamonaviy bilimga ega bo‘lgan va malakali ishchi kuchiga talabni oshirish; 12 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T.: “O’zbekiston”, 2023. 25 Friksion ishsizlik - unga ish qidirayotgan yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan ta’minlanishni kutayotgan ishchi kuchi kiradi. Ishsizlikning bu turi asosan ish yoki turar joylarni o‘zgartirish, o‘quv yurtlarini tugatish va shuningdek, boshqa sabablardan kelib chiqadi. U doimo mavjud bo‘lib, ma’lum bir darajada kerakli hisoblanadi. Tarkibiy ishsizlik - ishlab chiqarish strukturasining o‘zgarishi natijasida ishchi kuchiga talab tarkibining o‘zgarishi natijasida ishsiz qolganlar kiradi. Unga asosan malakalarini o‘zgartirishi va oshirishi, ma’lumot olishi, yangi kasb egallashi lozim bo‘lgan ishsizlar guruhlari kiradi. Friksion ishsizlik bilan tarkibiy ishsizlikning asosiy farqi shundaki, birinchisida, ma’lum malaka va tajriba mavjud bo‘ladi va undan foydalanib, ish joylarini tezroq topib olishadi, ikkinchisida esa, ishchi kuchi darhol va tezroq ish joylarini topa olmaydi. Siklik ishsizlik – iqtisodiy siklning inqiroz fazasi bilan bog‘liq bo‘lib, u ishlab chiqarishning pasayishi va yalpi talabning qisqarishi natijasida vujudga keladi. Institutsional ishsizlik - ishchi kuchi bozori infratuzilmasi, ya’ni ishchi kuchini ish bilan ta’minlashga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalarning yetarli darajada rivojlanmaganligi yoki samarali faoliyat ko‘rsatmasligi natijasida paydo bo‘ladi.Uni ham tabiiy ishsizlik tarkibiga kiritish mumkin. Texnologik ishsizlik - ishlab chiqarish jarayoniga texnologik usullarning kirib kelishi bilan bog‘liq bo‘ladi.Ularning ichida asosiylari ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, robotlashtirish va informatsion texnologiyani qo‘llash hisoblanadi. Hududiy ishsizlik - muayyan hududdagi tarixiy, demografik, madaniy, milliy va ijtimoiy-ruhiy xususiyatdagi bir qator omillar ta’siri ostida ishchi kuchi talabi va taklifi o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi. Yashirin ishsizlik - uchun ish kuni yoki ish haftasi davomida to‘liq band bo‘lmaslik xos. Iqtisodiyot rivojlanishi darajasining pasayishi korxonalardagi ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi. Biroq, korxona egalari o‘z 7 10. Xolmo’minov Sh.R., Shoyusupova N.T., «Mehnat bozori iqtisodiyoti» O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2009. 11. Экономическая теория: Учебник / Изд., испр. и доп. Под общ. ред. акад. В. И. Видяпина, А. И. Добрынина, Г. П. Журавлевой, JI. С. Тарасевича. - М.: ИНФРА - М , 2005 III. Maqolalar va internet saytlari 12. https://kun.uz/news/2023/02/04/dunyoda-ishsizlar-soni-205-milliondan-oshdi 13. https://kun.uz/news/2024/03/05/ozbekistonda-ishsizlik-darajasi- kamayganimalum-qilindi 14. https://www.statista.com/statistics/1039278/employment-rate- developedcountries/ 15. www.ilo.org – Xalqaro Mehnat Tashkiloti sayti. 16. www.kun.uz – O’zbekistondagi eng faol nashrlardan biri. 17. www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Qonun malumotlari milliy bazasi. 18. www.mehnat.uz – O’zbekiston Respublikasi Bandlik va Mehnat munosabatlar vazirligi sayti. 19. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti. 20. www.statista.com – Statistikalarga oid internet portal. 33 tadbirkorlik bilan o‘z-o‘zini ish bilan band qilishni rag‘batlantirish (kasanachilik, uy sharoitida ochilgan mayda sexlar va boshqa). 14 O‘zbekistonda ishsizlikning keskin ko‘payishi ish bilan bandlik siyosatining me’yoriy evolyutsiyasi yo‘lidan izchil borishga vaqt qoldirmaydi. Shuning uchun ish bilan bandlikni ta’minlashning xilma-xil dasturlari mo‘ljallanganlarni davlatning haqiqiy moliyaviy imkoniyatlarini yaxshilab muvofiqlashtirib olmay, ish bilan bandlik ishining barcha yo‘nalishlarini bir yo‘lga qamrab olishga urinilmoqda. Bu yerda eng avvalo, aholini ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirishga yo‘llaniladigan moliyaviy mablag‘larni muvofiq tarzda taqsimlab, mehnat bozorini tartibga solishning umumdavlat va mintaqaviy sohalarini belgilab olish kerak. Mahalliy mehnat bozorini tahlil qilish asosida ajratilgan mablag‘larning har bir so‘mini ish bilan bandlikning o‘sishi ko‘rinishidagi samara bilan qaytishi uni qayerga yo‘llash kerakligini aniqlash kerak bo‘ladi. Mustaqillik yillarida aholi turmush darajasini oshirish, munosib ish o‘rinlari bilan ta'minlash hamda kadrlar tayyorlash masalalariga katta e'tibor berilmoqda. Shu bilan birga, samarali iqtisodiy islohotlar hamda intellektual salohiyat bilan bog‘liq bo‘lgan sohalardagi bir qator ijobiy o‘zgarishlar natijasida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishilmoqda. Mehnat bozorida yoshlarga qaratilayotgan alohida e'tibor bois, jami aholiga nisbatan ish bilan ta'minlash ulushi yuqori bo‘lmoqda. Ularga jamiyatda munosib o‘rin topishiga ko‘maklashish va tashabbus ko‘rsatib mehnat qilishini qo‘llabquvvatlash bo‘yicha tizimli ishlar yo‘lga qo‘yildi. Yaratilayotgan imkoniyatlardan unumli foydalanayotgan yoshlar esa, barcha sohalarda o‘z qobiliyatini namoyon etmoqda. Binobarin, mamlakat taqdiri uchun mas'uliyatni chuqur his etadigan, mustaqil va yangicha fikrlaydigan yosh kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni qondirish vazifasi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. 14 N.Maxmudov,H.Hakimov.”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018. 28 Hozirgi iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish sharoitida aholini ish bilan bandligini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlari bo’yicha xorijiy davlatlardagi qo’llanilib kelinayotgan amaliyotlar tajribasini o’rganish hamda tahlil etish mazkur davlatlar tajribasini mamlakatimiz uchun mos bo’lgan jihatlaridan foydalangan holda, aholining ish bilan bandlik darajasini oshirishning muhim, yangi istiqbolli yo’nalishlarini aniqlash va amaliyotda qo’llash imkonini beradi. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida aholi ish bilan bandligini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlari bo’yicha xorijiy amaliyotlar tajribasini ilmiy tadqiq va tahlil etish mazkur davlatlar tajribasining ilg’or, respublikamiz uchun qulay bo’lgan jihatlaridan foydalangan holda, aholi ish bilan bandlik darajasini oshirishning samarali, istiqbolli yo’nalishlarini aniqlash va amaliyotda qo’llash imkonini beradi. Ishsizlik d а r а j а si m а ml а k а t iqtis о diyotining q а y d а r а j а d а t а r а qqiy etg а nligining h а md а iqtis о diyotd а s о dir bo’l а yotg а n o’zg а rishl а rning muhim ko’rs а tkichl а rid а n biri his о bl а n а di. Ishsizlik d а r а j а si d е g а nd а ishsizl а r s о nining iqtis о diy f ао l а h о li t а rkibid а gi s а lm о g’i tushunil а di. R е spublik а d а ishsizlik d а r а j а sini b а ndlik х izm а tl а rid а ro’y ха td а n o’tg а n ishsizl а r s о nining iqtis о diy f ао l а h о li umumiy s о nig а nisb а t а n о lib his о bl а sh mumkin. Ishsizlik d а r а j а sig а bir q а nch а о mill а r t а `sir ko’rs а t а di: m е hn а t h а qining p а stligi, m е hn а t sh а r о itl а ri ya х shi em а sligi, ish h а qining v а qtid а b е rilm а sligi, ish j о yl а rini qisq а rtirishl а r v а b о shq а l а r. B о z о r iqtis о diyoti mun о s а b а tl а ri b а rq а r о rl а sh а yotg а n d а vrd а ishsizlikning bo’lishi t а biiy h о l а tdir. Chunki ishchi kuchig а bo’lg а n t а l а bning t а klifig а m о s k е lishi о qil о n а b а ndlikni sh а kll а ntirib, j а miyat uchun t а biiy bo’lg а n ishsizlik d а r а j а sini t а rkib t о ptir а di. Ish bil а n b а nd bo’lm а g а n sh ах sl а rni yangi k а sbl а rg а o’rg а tish, m а l а k а sini о shirish, m о ddiy yord а m b е rish v а ish j о yl а rini t а vsiya etish m е hn а t birj а si t о m о nid а n а m а lg а о shiril а dig а n ijtim о iy t а dbirl а rning eng muhimi his о bl а n а di. 30 Mamlakatda jiddiy ijtimoiy muammolar yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat doimiy ravishda fuqarolarni ish bilan ta’minlashni oshirish siyosatini o’tkazadi. Birinchidan, ishsizlikning friktsion va tarkibiy turlari o’sganda: - qaytadan kasb o’rgatadi; - ta’lim berish tizimini kengaytiradi; - bo’sh ish joylari haqidagi axborotni keng tarqatadi; - mehnat birjalariga investitsiyalarni ko’paytiradi. Ikkinchidan, agar ishsizlik davriy xususiyat kasb etsa, davlat byudjet, fiskal, kredit-pul vositalarini ishga soladi, ya’ni: - ish bilan ta’minlashni kuchaytiradi; - tadbirkorning manfaatdorligini oshirish uchun ssuda hamda kreditorlarning foiz stavkalarini pasaytiradi. - ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarga solinadigan soliqlarni kamaytiradi. Uchinchidan, davlat ishchi kuchi bozorini tashkil etish va tartibga solishda: - aholi soni, yosh va jinsining salmog’idagi o’zgarishlarga; - ish bilan bandlikdagi tarmoq va hudud o’zgarishlariga; - qo’shimcha ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish mezonlariga; - ishlab chiqarish hajmiga, uning o’sish sur’atiga, ishlab chiqarish tarkibiga -ishlab chiqarish kuchlarining hududiy joylashuvi kabi omillarga alohida e’tibor beradi. 15 XULOSA Mazkur kurs ishiga oid nazariy va amaliy adabiyotlarni o’rganish asosida olib borilgan izlanishlar quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini beradi. 15 А bdur а hm о n о v Q. Х . Ме hn а t iqtis о diyoti. D а rslik (n а z а riya v а а m а liyot) –T.: Ме hn а t, 2009. 29 o’rtalaridan boshlab Avstraliya va Yangi Zellandiya). Mehnat munosabatlari saqlangan model asosida faoliyat olib boriluvchi mamlakatlar, unda ish beruvchilar lozim bo’lgan ishchi kuchi sonidan foydalanishda katta miqdordagi cheklovlarga duch kelishadi (Italiya, Gretsiya, Turkiya, Germaniya va Fransiya). Boshqa barcha mamlakatlarni o’rta guruh vakillariga kiritish mumkin, chunki ularda qattiq cheklov choralari namoyon bo’luvchi bandlikni himoyalashga qaratilgan qonunchilikning qaysidir sohasi boshqa sohalardagi liberal qonunchilik bilan mutanosiblikda bo’ladi. Bandlikni tartibga solishning shakl va usullarining tanlanishi muayyan bir iqtisodiy davr bilan bog’liq. Masalan, xorijda o’tkaziluvchi faol va nofaol siyosatni tahlil qilish iqtisodiy faollik cho’qqisiga chiqqan va doimiy o’sish kuzatilayotgan mamlakatlarda aholining ish bilan band bo’lmagan qismini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan nofaol tavsifdagi chora-tadbirlarga, iqtisodiyotning inqiroz holatida esa tadbirkorlik faoliyatini vujudga keltiruvchi va uni faol ishlashga yo’naltiriluvchi harakatlarni amalga oshirish hamda bandlikni ta minlashga e tibor qaratilganliginiʼ ʼ ko’rsatdi. So’nggi o’n yillikda Yaponiya va AQShning xukumat organlari asosan yirik koorporatsiyalar bilan ish olib borishmoqda. Shu o’rinda, ish haqi miqdorining belgilanishi ish bilan bandlik holatlariga ta sir qilishini aytib o’tish lozim. G’arbiy ʼ Yevropa, Afrika va Osiyo mamlakatlarida hukumat organlarining shaxsiy firmalar ishiga aralashuvi ko’p kuzatiladi. Hukumatning liberal bilvosita boshqaruviga Germaniya va Buyuk Britaniyadagi iqtisodiy vositalar asosida boshqaruv shakllarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Bunda davlat boshqaruvi va xususiy korxonalar tashabbusi o’rtasidagi bog’lanish vazifasini ta minlovchi savdo sanoat ʼ palatasi kabi daromad olmaydigan tashkilotlarning o’rni katta bo’ladi. Yevropa Ittifoqidagi mamlakatlarda ishsizlik muammolari deyarli uchraymadi, garchi ushbu ko’rsatkich YaIMning aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi hissasi bilan o’lchansa-da, bu ko’rsatkich esa barcha Yevropa Ittifoqi mamlakatlarining qishloq hududlarida shahar hududlariga nisbatan kam. Faqat 21 1.1. Ishsizlikning mazmuni, vazifalari, turlari va uning o’lchanishi ................ 6 1.2. Ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik .............................................. 9 1.3. O’zbekistonda ishsizlikning iqtisodiyotga ta’siri ...................................... 14 II BOB RIVOJLANGAN MAMLAKATLARDA ISHSIZLIK .............................. 18 KO’RSATKICHLAR TAHLILI .............................................................................. 18 2.1. Jahon amaliyotida mamlakat ishsizlik darajasini baholash uslubiyati ... 18 2.2. Rivojlangan mamlakatlarda to’la bandlik ko’rsatkichlar tahlili ............ 22 2.3. O’zbekistonda ishsizlikni bartaraf etish yo’nalishlari .............................. 24 XULOSA .................................................................................................................. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................. 32 2 vazirlik huzuridagi Mehnat bozori tadqiqotlari instituti tomonidan respublikaning 208 ta shahar va tumanida navbatdagi ijtimoiy so‘rov o‘tkazildi. Xalqaro mehnat tashkiloti tavsiyalari asosida o‘tkazilgan tadqiqot davomida 1 000 ta o‘zini o‘zi boshqarish organlari, 10 000 uy xo‘jaliklari hamda 53 ming 300 nafar fuqaro qamrab olindi. 8 II BOB RIVOJLANGAN MAMLAKATLARDA ISHSIZLIK KO’RSATKICHLAR TAHLILI 2.1. Jahon amaliyotida mamlakat ishsizlik darajasini baholash uslubiyati Ishchilar turli sabablarga ko'ra ishsiz qolishlari mumkin. Ishsizlikning har bir manbai nafaqat ishchilar uchun, balki davlat siyosati uchun ham mutlaqo boshqacha ta'sir ko'rsatadi. Bandlik va ishsizlikning rasmiy choralari kutilmagan natijalar berishi mumkin. Misol uchun, firmalar ishlab chiqarish hajmini kengaytirganda, ular ishlab chiqarishning ko'payishiga bo'lgan talab barqaror bo'lishiga ishonch hosil qilmaguncha qo'shimcha ishchilarni yollashni istamasligi mumkin. Ular avval to'liq bo'lmagan ish vaqtiga qisqartirilgan xodimlarning ish vaqtini uzaytirish yoki to'liq vaqtli xodimlarni qo'shimcha ish vaqtini talab qilish orqali javob berishlari mumkin. Bularning hech biri bandlikni oshirmaydi, chunki odamlar qancha yoki qancha ishlayotganidan qat'i nazar, agar ular ishlayotgan bo'lsa, oddiygina "ish bilan band" hisoblanadi. Bundan tashqari, iqtisodiy kengayish tushkunlikka tushgan ishchilarni ish istiqbollari haqida ko'proq optimistik qilishlari mumkin va ular ish qidirishni davom ettirishi mumkin. Qidiruv bilan shug'ullanish ularni yana ishsiz qiladi va ishsizlikni oshiradi. Shunday qilib, iqtisodiy kengayish dastlab bandlikka ozgina ta'sir qilishi va hatto ishsizlikni oshirishi mumkin. Bandlikni davlat tomonidan tartibga solish tizimini takomillashtirish uchun xalqaro tajribalardan foydalanish maqsadga muvofiq. Mazkur sohani tartibga solishning shakl va usullarini jahon tajribasidan samarali foydalangan holda, tartibga solish qishloqlarning rivojlanishiga yordam beradi. Xalqaro tajribalarni 8 https://kun.uz/news/2024/03/05/ozbekistonda-ishsizlik-darajasi-kamaygani-malum-qilindi 18 ishchilarini birdaniga ishdan bo‘shata olmaydilar. Buning natijasida ishchilarning ma’lum qismi rasman ish bilan band bo‘lsalarda, amalda to‘liq holda ishlamaydilar. Buning natijasida mehnat unumdorligi pasayib, korxona moliyaviy natijalariga ta’sir ko‘rsatadi. Yashirin ishsizlik mamlakatda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy keskinlikka yo‘l qo‘ymaslikka intilish natijasida ham paydo bo‘ladi. Turg‘un ishsizlik - mehnatga layoqatli ishchilarning ish joyini yo‘qotgan, ishsizlik bo‘yicha nafaqa olish huquqidan mahrum bo‘lgan va faol mehnat faoliyatiga hech qanday qiziqishi bo‘lmagan qismini qamrab oladi. Ishsizlik darajasi ishsizlar sonining ishchi kuchi tarkibidagi foizi sifatida hisoblanadi. Ishsizlik darajasini baholash bilan birga uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini ham hisobga olish zarur bo‘ladi. Chunki ishsizlikning o‘zi haddan tashqari yuqori darajasi bilan katta iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Ishsizlik tushunchasiga aniqlik kiritib, shuni ta’kidlash kerakki, ishsizlar – bular shunday kishilarki, ular ishchi kuchi bozorida o’z xizmatlarini faollik bilan taklif qiladilar, ish qidiradilar, bu narsa ish bilan bandlikning iqtisodiy munosabatlarini tartibga solishda davlat tomonidan hisobga olinishi darkor. Ba’zan «ishsizlar» tushunchasining iqtisodiyotda ish bilan band bo’lmagan mehnatga qobiliyatlilar sifatida keng ma’noda talqin qilinishi maqbul emas, chunki u faol ish qiridayotganlarni ham, ish qidirmayotganlarni ham, shuningdek, haq to’lanadigan ish o’rnini egallash uchun da’vogarlik qilayotgan, lekin unga o’zining kasb-malaka jihatidan yaroqli, sog’lig’i, ichki uyushqoqligi bilan mos kelishiga yordam bermayotgan shaxslar ham kiritilardi. XMT sandartlariga ko’ra, ishsizlar sirasiga muayyan yoshga etgan, hisobot davri mobaynida ishsiz bo’lib, darhol ishga tushishga tayyor bo’lib turgan va faollik bilan ish qidirayotganlar kiritiladi. 8 - ishsizlarni kasbiy o‘qitish va jamoat ishlari tizimlarini takomillashtirish bilan shug‘ullanadigan xizmatlar ishini faollashtirish. Mazkur chora-tadbirlarning amalga oshirilishi xalqimizning farovon turmushini ta’minlash manbai bo‘lgan ish bilan bandlik darajasining yanada oshishiga, aholining ijtimoiy muhofazasining kuchayishiga yanada keng yo‘l ochib beradi. 13 Bozor munosabatlariga o‘tish davrida davlatning ijtimoiy siyosati faqat jamiyat a’zolarining manfaatlarini ishonchli ravishda himoya qilishdangina iborat bo‘lmasdan, balki mavjud ishchi kuchlarining ish bilan bandligini ta’minlashni ham o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, aholining o‘sishi yuqori sur’atlar bilan borayotgan va o‘ziga xos aholi tarkibiga ega bo‘lgan respublikamizda ishchi kuchining ish bilan bandlik masalasi eng muhim muammolardan biri hisoblanadi. Mamlakatimizdagi iqtisodiy islohotlar jarayonida ushbu masalani hal etish uchun bir qator tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Birinchidan, keng faoliyat turlari, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlikni kengaytirish uchun sharoit yaratish. Birinchi navbatda qishloq xo‘jalik xomashyosini qayta ishlash, xalq iste’mol mollarini, mahalliy xom ashyodan qurilish materiallari tayyorlovchi xususiy kichik korxonalarni faol rivojlantirishni rag‘batlantirish. Ikkinchidan, xizmat sohasini rivojlantirish, aholiga ko‘rsatiladigan ijtimoiymaishiy xizmat va qurilish bo‘yicha xizmat turlarini yanada kengaytirish. Bunda ham qishloq joylarda xizmat sohasini rivojlantirishga ustunlik beriladi. Uchinchidan, qishloqda keng tarmoqli ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini yaratib, shu orqali yangi ish joylarini ochish, yangi ishlab chiqarishlarni vujudga keltirish. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun respublikamizda qishloq ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish bo‘yicha ishlar uzluksiz davom ettirilmoqda. 13 Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020. 26 qaratilgan. Mazkur siyosatning kamchiligi – faqatgina, kamayishi yoki cheklanishi shubhasiz ishlab chiqarishni pasayishi va ish joylarining keskin qisqarishiga olib keluchi xukumat moliyaviy vositalariga bo’lgan qaramlikdadir. Bandlik siyosatining Yevropa modeli ishlab chiqarish samaradorligi oshib borayotgan bir paytda bandlar sonining kamaytirilishi va o’z-o’zidan ish bilan bandlar sonining daromadlarini ko’tarilishiga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Bunday siyosat ishsizlarning ortib boruvchi qismiga ko’p xarajat talab qiluvchi tizimni barpo qilishni talab etadi. Mazkur siyosatning eng salbiy jihati – uzoq davom etuvchi ishsizlik va u bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy va moliyaviy to’siqlarning ko’p uchrashidadir. Aholi bandligining yapon modelida davlat tomonidan nafaqat shahar, balki qishloq joylaridagi bandlik holatlari o’rganilib, aholini ish joylari bilan ta minlashga katta e tibor qaratiladi. Ishchi xodimlarining pensiya yoshigaʼ ʼ yetgunga qadar, ya ni umrbod yollanib ishlashiga qaratilgan bandlik tizimi ʼ (ayniqsa, qishloq hududlarida) keng tarqalgan. Shuningdek, Yaponiyada xodimlardan uzoq vaqt davomida foydalanishni ko’zlash, ularning kasb tayyorgarligi va malakasini oshirishni ish o’rinlari tarkibi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini hisobga olgan holda, ichki firma darajasida amalga oshirish, avvaldan xodimning firma ichida kasbiy harakatchanligini nazarda tutishi, xodimlarda mehnatga, yuqori ish sifati darajasiga erishishga ijobiy yondashishni tarbiyalash imkoniyatini yaratadi. Aholini ish bilan ta minlashning Xitoy modeli iqtisodiyot samaradorligini ʼ oshirishga qaratilgan. Rivojlangan mamlakatlarda bandlikni himoya qilishga qaratilgan normalarning qattiqligi darajasiga ko’ra ularni quyidagi guruhlarga ajratib ko’rsatiladi: Liberal boshqaruv modeli amal qiluvchi mamlakatlar, unga ko’ra, ish beruvchilar iqtisodiy maqsadlilikka qarab xodimlarni ishga qabul qilish siyosatini amalga oshiradi (AQSH, Kanada, Buyuk Britaniya, Irlandiya, 1990 yillarning 20 Mamlakatda ishsizlikni oldini olish uchun har bir mamlakatning o'zining iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bo'lganiga qarab, turli usullar mavjud. Ammo, umumiy ravishda, ishsizlikni kamaytirish uchun kurs ishidan xulosa qilib quyidagi takliflarni tavsiya etamiz: 1. Iqtisodiy islohotlar: Davlat hokimiyati iqtisodiy rivojlanishni oshirish va ish yaratishni rag'batlantirish uchun qo'shimcha mablag'lar sarflaydi. Bu asosiy ravishda infrastruktura, sanoat, vaqtincha ish joylari yaratish va mikro iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash orqali amalga oshiriladi. 2. Ta'lim va rivojlanish: Ta'lim tizimi ishsizlikni kamaytirish uchun muhim bir vosita hisoblanadi. Hukumatlar ta'lim tizimlarini rivojlantirish, texnikaviy bilimlarni o'rgatish va yangi sohalarda rivojlanayotgan sohalar uchun o'quv kurslari tashkil etish orqali ishga qabul qilish imkoniyatlarini kengaytirish uchun ishlaydilar. 3. Tadbirkorlik va investitsiyalar: Davlatlar tadbirkorlarga va investitorlarga sanoat sohasida investitsiyalarni rag'batlantirish uchun qo'llab-quvvat berishadi. Bu tadbirkorlar va korxonalarga yangi ish o'rinlari yaratish, innovatsiyalarni qo'llabquvvatlash va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini oshirishga yordam beradi. 4. Infrastruktura va transport: Infrastrukturani rivojlantirish va transport tarmog'ini kuchaytirish orqali, ish o'rinlari bilan aholi o'rtasidagi masofani kamaytirish va ish qidirishni osonlashtirish mumkin. 5. Soliqlar va soddalashtirish: Soliqlarni pastga olib, tadbirkorlarga soliq istisnolarini berish yoki soliqqa o'rinlardan chetlash orqali, tadbirkorlarni yangi ish o'rinlari yaratishga rag'batlantirish mumkin. 6. Texnologiyalar va innovatsiyalar: Texnologik rivojlanish va innovatsiyalar ish o'rinlarini yaratish va ish bilan ta'minlashda 31 o’ganishda, to’liq bandlik, bandlik kafolati, ish o’rinlarining saqlanishi va rivojiga qaratilgan Xalqaro Mehnat Tashkiloti faoliyatini alohida kuzatish maqsadga muvofiq. Rivojlangan mamlakatlarning bandlik sohasida olib boruvchi siyosatlari mehnat bozorining moslashuvchanlik konsepsiyasiga asoslanadi. U o’z ichiga ishchi kuchining hududiy va kasbiy safarbarligini, yollanib ishlash, ishdan bo’shatish, korxonalararo xodimlarning safarbarligi, ish vaqtining boshqarilishi bo’yicha ishchi kuchining moslashuvchanlik ko’rsatkichlarini qamrab olgan. Masalan, Shvetsiyada milliy daromadning soliq va davlat xarajatlari asosida taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi, bandlik holatini bir maromda ushlab turish bo’yicha olib boriluvchi dasturlar (jamoaviy ishlarni tashkil qilish, ish joylarini yaratish va h.k.)ni ishlab chiqishda davlatning o’rni katta bo’lsa, AQShda hukumatning aholi bandligini nazorat qilishga bo’lgan ta siri minimal darajagachaʼ pasaytirilgan. Jahon tajribasida aholi bandlik bo’yicha modellar orasida Amerika, Shved (Skandinaviya), Yevropa, Yaponiya va Xitoy modellari alohida ajratilib ko’rsatiladi. Bulardan, Amerika modeli mehnatga layoqatli aholining katta qismiga ishlab chiqarish samarasi past va o’z-o’zidan kichik daromadga ega bo’lgan ish joylarini yaratishga qaratilgan. Bunday siyosatni olib borish ishsizlikni past darajada ushlab turish, hukumat tomonidan unga to’siq bo’lishi mumkin bo’lgan moliyaviy va iqtisodiy qarshilik holatlarining uchramasligiga olib keladi. AQShning zamonaviy bandlik siyosatidagi asosiy yo’nalishlarga: ish haqi darajasini oshirish jihatidan ish joylari sifatini oshirish, kelajakda kasbiy ulg„ayishni ta minlash, ish joylarini saqlash va ularni ko’paytirishdir. AQSH ʼ siyosati, eng avvalo, bandlik o’sishini rag’batlantirish va ish joylarini ko’paytirish, ishchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash, yollanma ishchi kuchiga ko’maklashishga qaratilgan. Shved (skandinaviya) modeli ishchi kuchining barcha guruh vakillari uchun davlat sektorida o’rtacha (qoniqarli) mehnat va daromad sharoitlarini barpo etishga 19 darajasi tabiiy bandlik darajasi deb ataladi . Bu ba'zan to'liq bandlik deb ataladi (1.2.1-chizma). 1.2.1-chizma. Bandlikning tabiiy darajasi 4 Talab qilingan mehnat miqdori taklif qilingan miqdorga teng bo'lgan bandlik darajasi tabiiy bandlik darajasi deb ataladi. Bu yerda ish bilan bandlikning tabiiy darajasi L e, bo’lib, bu real ish haqi W e da erishiladi. Ishchi kuchining bandligi to‘g‘risidagi nazariyalar muammoga nisbatan yondashuv, qo‘llanilgan tadqiqot usullari va vositalari jihatidan bir-biridan farqlanadi. Darslik va o‘quv qo‘llanmalarda ishchi kuchi bandligi bo‘yicha neoklassiklar, keynschilar, monetarizm, institutsional-sotsiologik va boshqa ilmiy maktab vakillarining qarashlari bayon etiladi. 5 Neoklassik maktab konsepsiyasi A. Smitning klassik nazariyasi qoidalari asosida shakllantirilib, D. Gilder, A. Laffer, M. Feldstayn, R. Xoll kabi bir qator olimlaming fikr-mulohazalari orqali namoyon bo‘ladi. Bu maktab namoyandalari ishchi kuchi bozorini maxsus qonunlarga bo‘ysunuvchi aloqalar tizimi sifatida k о ‘rib chiqib, ular bozor mexanizmi orqali boshqarilishini ta’kidlaydilar. Ish haqi 4 Principles of Macroeconomics. Minnesota University. (M.: Minnesota Libraries Publishing, 2016) 5 Экономическая теория: Учебник / Изд., испр. и доп. Под общ. ред. акад. В. И. Видяпина, А. И. Добрынина, Г. П. Журавлевой, JI. С. Тарасевича. - М.: ИНФРА-М, 2005 11 bilan biriktirish mexanizmi hamda band bo‘lmagan ishchi kuchining harakatini samarali tartibga solish bilan bog‘liq. Ikkinchi vazifasi esa yalpi ishchi kuchining sifatini yanada takomillashtirgan holda takror ishlab chiqarish orqali amalga oshiriladi. Ishsizlikni oldini olish mamlakat aholisini ish bilan bandligini ta’minlash mamlakat iqtisodiyotiga yaxshi ta’sir qiladi. Ishchi kuchlariga bo’lgan taklifni kamaytirish, shuningdek, ularni mehnat bozoriga oqib kelishini qisqartirish va boshqa joyga ketishni rag’batlantirish hamda ish vaqti va mavjud ish joylarini ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lganlar o’rtasida qayta taqsimlash orqali samarali tashkil etish mumkin. Ishsizlik mehnat bozorining asosiy muammolaridan biri bo‘lib, biror bir mamlakat iqtisodiyotning bu “nuqsoni”dan hali qutulganicha yo‘q. Xususan, so’ngi yillardagi statistik ma’lumotlarga nazar solsak (1.3.1-jadval). 1.3.1-jadval O’zbekistonda ishsizlik darajasining asosiy ko’rsatkichlari 7 Yillar Mehnat resurslar soni, ming kishi Umumiy ishsizlik darajasi, % Band aholi sonining mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soniga nisbati, % 2019 18949,0 9,0 68,1 2020 19158,2 10,5 66,0 2021 19345,9 9.6 67,0 2022 19517,5 8.9 67,2 2023 19724,9 6,8 66,9 2021-yil yakuniga ko’ra iqtisodiy faol aholi 19 million 345 ming kishini tashkil etgan. Umumiy ishsizlik darajasi 9.6% ga etgan. Xususan, yoshlar orasida ishsizlik darajasi 15.1% ni, ayollar orasida esa 13.3% ekanligi ma’lum qilindi. O’zbekiston Respublikasida ishsizlikning darajasi 2022-yil yakuniga ko’ra 8,9% ni tashkil etgan bo’lsa, 2023-yil yakuniga ko’ra ishsizlik darajasi 6,8% ni tashkil etib, o’tgan yilning mos davriga nisbatan 2,1%ga kamaydi. 2023 yilning dekabr oyida 7 Manba: O‘zb е kiston R е spublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi https://stat.uz hamda https://mehnat.uz sayti ma'lumotlari 17 I BOB ISHSIZLIKNING IQTISODIY MOHIYATI VA UNING O’LCHANISHI 1.1. Ishsizlikning mazmuni, vazifalari, turlari va uning o’lchanishi Iqtisodiyotning beqaror rivojlanishi oqibatida, iqtisodiy pasayish davrida ishlab chiqarish resurslari to‘liq foydalanilmay qoladi. YaIMni yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri bo‘lgan mehnat resurslaridan to‘liq foydalanilmaslik ishsizlikda namoyon bo‘ladi. Makroiqisodiy tahlilda mehnat resurslari emas balki ishchi kuchi kategoriyasidan ko‘proq foydalaniladi. Ishchi kuchi yoki iqtisodiy faol aholi deganda mehnatga layoqatli yoshdagi ishlayotgan va ishsiz yurgan aholining umumiy soni tushuniladi. 2 Mehnat bozorida boshqa resurslar bozori singari talab va taklif qonuni amal qiladi. Ishchi kuchining bahosi hisoblangan real ish haqi hajmi oshsa ishchi kuchiga bo‘lgan talab qisqaradi, agar real ish haqi hajmi kamaysa ishchi kuchiga bo‘lgan talab ortadi, ishchi kuchi taklifi esa kamayadi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talab miqdorining ishchi kuchi taklifi miqdoridan kam bo‘lishi ishsizlikni keltirib chiqaradi. Ishsizlar – bu, ishchi kuchining bir qismi bo‘lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lmagan, lekin ishlashni xohlovchi va faol ish qidirayotgan aholidir. Iqtisodiyotning samarali amal qilishiga mamlakatdagi ishsizlik darajasi muhim ta’sir ko‘rsatadi. Ishsizlik – mamlakatdagi mavjud ishchi kuchi bir qismining foydalanilmay qolishini namoyon etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy hodisa. Mehnatga layoqatli bo‘lib, ishlashni xohlagan ishchi kuchining ish bilan ta’minlanmagan qismi ishsizlar deyiladi. Namoyon bo‘lish xususiyati va vujudga kelish sabablariga ko‘ra ishsizlik friksion, tarkibiy, siklik, institutsional, texnologik, hududiy, yashirin va turg‘un ishsizlik turlariga bo‘linadi. 2 Mankiw.G.N. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013) 6 hajmi sifatida ko‘rinadi. Ishsizlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, YaIM hajmining orqada qolishi shunchalik katta bo‘ladi. Makroiqtisodiyot sohasidagi taniqli tadqiqotchi A.Ouken ishsizlik darajasi va YaIM hajmining orqada qolishi o‘rtasidagi nisbatini matematik ifodalab beradi. Bu nisbat iqtisodchilar orasida Ouken qonuni sifatida tanilgan bo‘lib, agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga ortiq bo‘lsa, YaIM hajmining orqada qolishi 2,5% ni tashkil qilishini ko‘rsatadi. Ayrim hollarda milliy mahsulotning haqiqiy hajmi potensial hajmidan ortib ketishi ham mumkin. Bunday hol ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ham past bo‘lgan davrlarda ro‘y beradi. Ishlab chiqarishga ishchilarning qo‘shimcha smenalarini jalb qilish, kapital uskunalardan belgilangan me’yordan ortiqcha darajada foydalanish, ish vaqtidan keyin qo‘shimcha ishlash va o‘rindosh ishlarda band bo‘lish kabilar buning asosiy sabablaridir. Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari ham mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir o‘tkazishi mumkin. Jumladan, ishsizlikning ba’zi turlarining uzoq muddatli tavsifi ishchilarning o‘z malakalarini yo‘qotishlari hamda daromad va ijtimoiy mavqei jihatidan aholining nisbatan past toifasiga o‘tib qolishiga olib keladi. Bu esa ularda o‘z turmush tarzidan qoniqmaslik, ijtimoiy faollikning yo‘qolishi, atrofdagilarga nisbatan loqaydlikning paydo bo‘lishi kabi holatlarni keltirib chiqaradi. Natijada uzoq davom etgan surunkali ishsizlik millatning ruhiy sog‘lomligiga putur yetkazadi. Ishsizlik o‘sishining muqarrar oqibati bo‘lib mamlakatdagi jinoyatchilikning o‘sishi va ijtimoiy keskinlik darajasining kuchayishi hisoblanadi. Shunga ko‘ra, mamlakatdagi ishchi kuchi bandligini ta’minlash va ishsizlarni ijtimoiy himoyalash davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Respublikamizda vaqtincha ishsizlik mavjudligi sabablaridan biri - ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblikdir. Ya'ni, ish bilan band bo‘lmagan aholining katta qismi malakasiz xodimlar va mehnat bozoriga birinchi 15 marta chiqayotgan yoshlarni tashkil etmoqda. Aksincha, iqtisodiyot tarmoqlarida yuqori malakaga va ish tajribasiga ega bo‘lgan kadrlarga talab ortib bormoqda. Muayyan iqtisodiy sharoitlarda ishchi kuchi bozoridagi umumiy holat inflyatsiyaning o‘sishi uchun asosiy sabab bo‘lishi ham yoki aksincha, uning o‘sishiga to‘sqinlik qilishi ham mumkin. Mamlakatdagi ishsizlik darajasi qanchalik past bo‘lsa, inflyatsiya ta’sirida narxlarning o‘sish sur’atlari shunchalik yuqori bo‘ladi. Ingliz iqtisodchisi A.Fillips ishsizlik va inflyatsiyaning o‘sishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatib berdi va bu bog‘liqlikni ifodalovchi egri chiziq Fillips egri chizig‘i deb nom oldi. (1.3.1-chizma) 1.3.1-chizma. Fillips egri chizig’i 6 Fillips egri chizig‘iga ko‘ra, inflyatsiya darajasini 1%ga pasaytirish uchun ishsizlikni 2%ga o‘stirish lozim bo‘ladi. Ishsizlik va inflyatsiya darajasidagi nisbatni tartibga solishda davlatning iqtisodiy siyosati asosiy rol o‘ynaydi. Davlat ish bilan bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi va ish haqi darajasi o‘rtasidagi oqilona nisbatni ta’minlash orqali nafaqat ishsizlik va inflyatsiya darajasini nazorat qilishi, balki ularning iqtisodiyot rivojlanishi va aholi turmush darajasiga salbiy ta’sirining oldini olishi ham lozim. Shunday qilib, ishchi kuchi bozori bozor xo‘jaligi tizimida yetakchi o‘rin tutib, uni yuqori darajada tashkil etmasdan turib iqtisodiyotning samarali amal qilishiga erishib bo‘lmaydi. Bozor iqtisodiyoti tizimida ishchi kuchi bozorining roli u bajaradigan ikkita vazifa orqali belgilanadi. Birinchi vazifasi bevosita mehnat jarayonida ishchining ishlab chiqarish vositalari 6 Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020. 16 Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda ishsiz degan maqomga ega bo’lgan kishi quyidagi mezonlarga mos kelishi lozim: - ishsizlar bandlik xizmati idoralarida ish qidiruvchi sifatida ro’yxatga olinishlari darkor; - ishsiz deb hisoblanish uchun fuqaro faollik bilan ish qidirishi (odatda bandlikka ko’maklashuvchi organ xizmatiga murojaat qilishdan bir – to’rt hafta ilgari) kerak bo’ladi; - ishsizlar maqomi va ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqi faqat ilgari ishlagan shaxslarga beriladi; - ishsizlik ixtiyoriy ravishda boshlanmasligi lozim; - ishsiz fuqaro o’zi uchun bandlik xizmati «mos keladi» deb hisoblagan ishga joylashish taklifini rad qilmasligi lozim; - ishsizlar boshqa daromad manbalariga ega bo’lmasligi kerak; - ishsiz fuqaro muayyan oylar mobaynida ishsizlik bo’yicha nafaqa olib turadi, shundan keyin nafaqaning miqdori kamaytirildi yoki uni to’lash mutlaqo to’xtatiladi. 3 1.2. Ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik «To‘la bandlik» tushunchasi iqtisodiyotda ishsizlikning mutlaq mavjud bo‘lmasligini bildirmaydi. Iqtisodchilar friksion va tarkibiy ishsizlikning bo‘lishini tabiiy deb hisoblaydilar, shu sababli to‘la bandlik ishchi kuchining 100% dan kam qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq aytganda, to‘la bandlik sharoitida ishsizlik darajasi friksion va tarkibiy ishsizlar soniga teng bo‘ladi. Siklik ishsizlik nolga teng bo‘lganda to‘la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasiga erishiladi. To‘la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasi ishsizlikning tabiiy darajasi deb ataladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini ko‘rsatadi. To‘la bandlik yoki ishsizlikning tabiiy darajasi ishchi kuchi bozori muvozanatiga erishganda, ya’ni ish izlovchilar soni bo‘sh ishchi o‘rinlari soniga 3 Xolmo’minov Sh.R., Shoyusupova N.T., «Mehnat bozori iqtisodiyoti» O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2009. 9 Xalqimiz bugun izchil va barqaror rivojlanayotgan, erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini barpo etish yo’lini avvalo, o’zi va oilasi uchun yanada barqaror va to’kin hayotga erishishning mustahkam zaminini yaratish uchun ter to’kib harakat qilmoqda. Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi ishsizlikning nima ekani haqida tushunchaga ega bo’lish, uning iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlari bilan tanishish, va O’zbekistonda ishsizlik darajasi bilan tanishib, uning bartaraf etish yo’nalishlari haqida fikr yuritish. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - ishsizlik tushunchasining iqtisodiy mazmuni bilan tanishish; - ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlikni o’rganish; - ishsizlik natijasida kelib chiqadigan ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni tahlil qilish; - O’zbekistonda ishsizlik darajasini bartaraf etish yo’nalishlari va aholining bandligini ta’minlash xususida so’z yuritish. Kurs ishining predmeti. Kurs ishining predmeti bu ishsizlikning kelib chiqish sabalari va namoyon bo’lish shakllarini tadqiq etish va unga qarshi kurash usullari bilan tanishib, O’zbekistonda ham ishsizlik darajasini pasaytirish xususida fikr yuritish. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari . Kurs ishining nazariy asoslari ishsizlik tushunchasining iqtisodiy mazmuni bilan tanishish, ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik o’rtasidagi bog’liqligini o’rganish. Kurs ishining uslubiy asoslari esa ishsizlikning kelib chiqish sabablari va namoyon bo’lish shakllarini tahlillar orqali tushuntirib berish, ishsizlikning iqtisodiyotga ta’siri to’g’risidagi amaliy ishlanmalar bilan tanishish hamda O’zbekistonda ishsizlikning darajasini pasaytirish va bartaraf etish yo’nalishlari oid ilmiy-amaliy ishlanmalarni ko’rib chiqib xulosa chiqarishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob va xulosa, taklif va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bob “Ishsizlikning iqtisodiy mohiyati 4 To‘rtinchidan, ishdan bo‘shagan xodimlarni qayta tayyorlash va qayta o‘qitishni tashkil etishni tubdan o‘zgartirish. Bunda ishdan bo‘shayotgan va ixtisosi bo‘lmagan shaxslarga qisqa davrda, bozor iqtisodiyotiga hamda iqtisodiyotning o‘zgarib borayotgan tuzilishiga muvofiq keluvchi kasbkorni o‘rgatishga e’tibor qaratish. Shu maqsadda maxsus maslahat va o‘quv markazlari, biznes maktablarning keng tarmog‘ini yanada rivojlantirish ko‘zda tutiladi. Beshinchidan, vaqtincha ishga joylashtirish imkoni bo‘lmagan ishchi kuchlarini davlat tomonidan ishonchli ravishda ijtimoiy himoyalash. Bu siyosat ularning o‘ta zarur ehtiyojlarini qondirish va kafolatli tirikchilik manbalariga ega bo‘lishga qaratiladi. Ishchi kuchining ish bilan bandligi muammosi ko‘p qirrali bo‘lib, u barcha odamlarga o‘z qobiliyatlarini ishga solish, o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun dastlabki teng imkoniyatlarni ta’minlovchi davlat va bozor mexanizmini vujudga keltirish; ishchi kuchini unumli va samarali ish bilan band qilish; zarur hollarda ishchi kuchini iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o‘rtasida qayta taqsimlash kabi masalalarni ham o‘z ichiga oladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko‘rsatishicha, hukumat ishsizlarning ijtimoiy himoyasini ta’minlagandan keyingina, boshqa ishlarga kiritishi – dastlab ish bilan bandlikni barqarorlashtirish (saqlash)ga, so‘ngra uning o‘sishini rag‘batlantirishga kirishishi mumkin. Bunda ish bilan bandlikning o‘sishini rag‘batlantirish uch yo‘nalishda amalga oshiriladi: - tadbirkorlar bilan ishlash, masalan, yangi ish joylari yaratilganda soliq imtiyozlarini berish, ishsizlarning ish izlashlarini faollashtirish; - ishchi kuchi taklifini rag‘batlantirish; - yollanma ishchilar sinfini mehnat bozoridan chiqarish, xususiy 27 va uning o’lchanishi” bunda ishsizlikning mazmuni, ishsizlikning turlari, ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik, O’zbekistonda ishsizlikning iqtisodiyotga ta’siri to’g’risida bayon etilgan. Ikkinchi bob “Rivojlangan mamlakatlarda ishsizlik ko’rsatkichlar tahlili” unda jahon amaliyotida mamlakat ishsizlik darajasini baholash uslubiyati, rivojlangan mamlakatlarda to’la bandlik ko’rsatkichlar tahlili, O’zbekistonda ishsizlikni bartaraf etish yo’nalishlari haqida ma’lumotlar bayon etilgan. Umumiy hajmda 32 betni tashkil qiladi. 5 Tashkilot ma’lumotlariga ko‘ra, 2022 yil oxirida dunyoda ishsizlar soni 205,2 million kishini tashkil qilgan. Bu 2021 yilga nisbatan 11,2 million kishiga va pandemiya boshlangan 2020 yilga nisbatan 30 millionga kamdir. Biroq pandemiyadan oldingi davrga (2019 yil) nisbatan bu ko‘rsatkich 13,3 million kishiga ko‘pdir. Xalqaro mehnat tashkilotining bu yilgi prognozlariga ko‘ra, dunyoda ishsizlar soni 3 millionga oshib, 208,2 million kishiga, 2024 yilda esa 210,9 million kishiga yetadi. O‘tgan yili dunyoda ishsizlik darajasi 5,8 foizni tashkil qilgan. Bu 2021 yilga nisbatan 6,2 foizga va pandemiya boshlangan yilga nisbatan 6,9 foizga kam. Ammo 2019 yilga nisbatan bu 5,5 foizga yuqori. XMT prognoziga ko‘ra, ishsizlik darajasi 2023-2024 yillarda o‘zgarishsiz qoladi (5,8 foiz). Jinslar nuqtai nazaridan, ishsizlik darajasida sezilarli farq yo‘q. O‘tgan yili ishsizlik ayollar o‘rtasida 5,8 foiz, erkaklarda 5,7 foizni tashkil etgan. 2023-2024 yillarda ishsiz erkaklar darajasi o‘zgarmaydi, 2024 yilda ayollar o‘rtasidagi ishsizlik ko‘payadi va 5,9 foizni tashkil qiladi. Mintaqalar bo‘yicha ishsizlikning eng past darajasi (5,2 foiz) o‘tgan yili Osiyo-Tinch okeani mamlakatlarida kuzatilgan. 2023-2024 yillarda vaziyat saqlanib qolishi va ko‘rsatkich 5,1 foizga kamayishi kutilmoqda. Shu bilan birga, Lotin Amerikasi va Karib havzasi mamlakatlarida bu ko‘rsatkich 7 foizni, Shimoliy Amerika mamlakatlarida (AQSh va Kanada) 3,8 foizni, Yevropa va Markaziy Osiyoda 6,1 foizni, Afrikada 7,1 foizni tashkil qilgan. Ishsizlikning eng yuqori darajasi arab mamlakatlarida kuzatildi. 2022 yil bu ko‘rsatkich 9,3 foizni tashkil etgan. 10 Rivojlangan mamlakatlarda to’la bandlik darajasi ko’rsatkichlarini quyidagi rasmda ko’rishimiz mumkin (2.2.1-rasm). 10 https://kun.uz/news/2023/02/04/dunyoda-ishsizlar-soni-205-milliondan-oshdi 23 muhim rollarni o'ynaydi. Davlatlar texnologik sohalarni rivojlantirish, inovatsion loyihalarni rag'batlantirish va shu sohadagi ko'nikmalarini taqdim etish orqali ish o'rinlarini yaratishga harakat qilishadi. Bu usullar ish o'rinlarini yaratishda yordam berish mumkin, ammo har bir mamlakatning o'zining xususiyatlari va muddati bo'yicha ish olib borishi mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, - T.: “O’zbekiston”, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60- son, “ 2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”. II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar 3. Abdurahmonov Q.X., Shoyusupova N.T. Aholini ish bilan bandligi. O’quv qo’llanma. - T.: “TDIU” 2013. 4. Аbdurаhmоnоv Q.Х. Меhnаt iqtisоdiyoti. Dаrslik (nаzаriya vа аmаliyot) –T.: Меhnаt, 2009. 5. Ibragimov.L.Z., Shodiyorov.S.X., Sultonmurodova.R.G’, “Aholining ish bilan bandligini ta’minlashda xorijiy davlatlar tajribasi”, – T.: “TDIU”, 2021. 6. Mankiw.G.N. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013) 7. Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018. 8. Principles of Macroeconomics. Minnesota University. (M.: Minnesota Libraries Publishing, 2016) 9. Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020. 32 darajasi ishchi kuchining narxi sifatida ko‘rsatiladi. U ishchi kuchi talab va taklifiga ta’sir ko‘rsatib, ular o‘rtasidagi nisbat va zarur muvozanatni ta’minlaydi. Ishchi kuchining narxi bozor kon’yunkturasiga tezlik bilan javob qaytaradi, ya’ni bozordagi talab va taklifning o‘sishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradi. Shunga ko‘ra, ishchi kuchi bozoridagi taqchillik yoki taklif ortiqchaligi ish haqi darajasini o‘zgartirish orqali bartaraf etiladi. Ishchi kuchi bozorining klassik modeli uning o‘zini- o‘zi tartibga solish tamoyiliga asoslanadi. Keynscha maktab vakillari ishchi kuchi bozorini harakatsiz, o‘zgarmas tizim sifatida baholab, unda ishchi kuchining narxi qat’iy belgilangan bo‘lishini ta’kidlaydilar. Bandlik va ishsizlik darajasi, ishchi kuchiga bo‘lgan talab, real ish haqi darajasi kabi asosiy ko‘rsatkichlar ishchi kuchi bozori orqali emas, balki tovar va xizmatlar bozoridagi samarali talab miqdori orqali belgilanadi. Ishchi kuchi bozorida esa faqat ish haqi darajasi va unga bog‘liq bo‘lgan ishchi kuchi taklifi miqdori shakllanadi. Biroq ishchi kuchi taklifi amaldagi bandlikning shakllanishida yetakchi rol o‘ynamay, balki faqat uning ish haqining muayyan hajmidagi eng yuqori mumkin bo’lgan darajasini tavsiflaydi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talab yalpi talab, investitsiya va ishlab chiqarish hajmi orqali tartibga solinadi. Ishsizlikning mavjud bo‘lishi yalpi samarali talabning yetishmasligi bilan shartlanib, uni byudjet va pul-kredit siyosatining iqtisodiy faollikni oshiruvchi chora-tadbirlari orqali bartaraf etish mumkin. Davlat yalpi talabni kengaytirish tadbirlarini amalga oshira borib, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning o‘sishiga imkon yaratadi va buning natijasida bandlikning o‘sishi hamda ishsizlikning qisqarishi ro‘y beradi. Monetar maktab namoyandalari (M.Fridmen, E.Felps va boshqalar) bozor iqtisodiyotini o‘z-o‘zidan tartiblanuvchi tizim sifatida baholab, undagi narx mexanizmining o‘zi bandlikning oqilona darajasini belgilab berishini ta’kidlaydilar. Bunday tizimga davlat tomonidan har qanday aralashuv bozorning o‘zini-o‘zi tartibga solish mexanizmini ishdan chiqaradi. Davlatning pul vositasida yalpi talabni rag‘batlantirishi esa pirovardida inflyatsiya jarayonlarining kuchayishini keltirib chiqaradi. Monetaristlar iqtisodiyotda doimo ma’lum darajada 12 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” fanidan Ishsizlik turlari va o’lchanishi, ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik mavzusidagi KURS ISHI \ 1

Ishsizlik turlari va o’lchanishi, ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik

Купить