Dokument ma'lumotlari

Narxi 60000UZS
Hajmi 415.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI MAVZU: ISMOIL GASPRALINING “DORUR ROHAT MUSULMONLARI” ASARINING OBRAZLAR TIZIMI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………….…………3 I. BOB. ISMOIL GASPRALINING HAYOTI, IJODI VA “DORUR ROHAT MUSULMONLARI” ASARIDA OBRAZLAR TIZIMINING AHAMIYATI ………………………….……………………………………. ….. ...6 1.1. Ismoil Gaspralining hayoti va ijodi………………………………….…...6 1.2. Ismoil Gaspralining “ Dorur rohat musulmonlari ” asarida obrazlar tizimining ahamiyati.……………………………………………………………..13 II. BOB. ISMOIL GASPRALINING “DORUR ROHAT MUSULMONLARI” ASARIDA OBRAZLAR TIZIMINING MOHIYATI VA TAHLILI …………………………..…………………...……………..……. ……24 2.1. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida qahramonlar tasnifi va uning mohiyati.……………………………………………………..…..24 2.2. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tahlili.…………………………………………………………….………….…….36 III. BOB. ISMOIL GASPRALINING “DORUR ROHAT MUSULMONLARI”ASARINING OBRAZLAR TIZIMI BO‘YICHA OLIB BORILAYOTGAN TADQIQOT ISHLARI VA BADIIY IFODASI ..…… ….40 3.1. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot ishlari.… .. …………….. …………………….40 3.2. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida qahramonlar tasnifi orqali ifodalanishi.…………………………………………..……………..52 XULOSA .…………………………………………………………..….……69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .…………………… 7 1 KIRISH Mavzuning asoslanishi dolzarbligi. Turkiston tarixini yoritadigan asarlar ko‘p: qadimgi tarix, yaqin tarix, eng yangi tarix. Ammo bu millatning o‘z o‘tmis hini to‘liq anglab yetishi uchun yetarlimi? XIX asr so‘nggida Gaspralini iztirobga solgan masala – turkiy millatlar o‘z o‘tmishlarini qay tarzda yaxshi anglab yetishlari mumkinligi masalasi edi. Buning uchun turkiy xalqlarning shonli o‘tmishi, ularning zamonaviy ahvollarini tartibga solish, kelajak taraqqiyotlari uchun bugundan harakat qilishlari lozimligini uqtirishi kerak. Ismoil Gasprali Turkistonning yangi tarixi, ya’ni Rossiyaning bosqini va undan keyingi davr tarixini yaratishga targ ib qilish barobarida o‘zi ham bu ishga kirishar ekan,ʻ o‘lkaning o‘tmishi barcha turkiy xalqlar uchun ibrat bo‘la olishiga asosiy e‘tibor qaratdi: “Yunon tarixlarida Transoksaniya, arab tarix kitoblarida Movarounnahr, bizning turkiy tarix asarlarida esa Chig atoy yurti, Dashti Qipchoq va so‘ng ʻ zamonlarda Turkiston Viloyati nomlari bilan mashhur buyuk qit‘aning o‘tmishdagi kechirgan voqealari juda ibratnamodir”. 1 Mavzuning obyekti va predmeti. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asari tadqiqot obyekti hisoblanadi. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi ishning predmetini tashkil qiladi. Mavzuning maqsadi va vazifalari. Keyingi yillarda Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi bilan bo g ʻ liq muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yuzasidan ilmiy-nazariy va amaliy takliflarni ishlab chiqishdan iboratdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalar qo‘yilgan va hal qilingan. – Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida obrazlar tizimini ko‘rsatish; – Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida obrazlar tizimini tahlil qilish; 1 Becker Seymour. Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865 – 1924. Harvard University Press, Cambidge, Massachusetts,2020. PAGE \* MERGEFORMAT71 – Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida obrazlar tizimini bilan bo gʻ liq muammolarni aniqlash va ularni tasniflash. Ilmiy yangiligi. Shu vaqtgacha olib borilgan tadqiqotlarda Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi maxsus o‘rganilmagan edi. Mazkur tadqiqot ishida ‘Dorur rohat musulmonlari” ma’rifiy romanning obrazlar tizimini Gaspralining jadidchilik qarashlari bilan bog‘liqlikda tahlilga tortilgani hamda jadid Gasprali bilan adib Gasprali siymosini uyg‘unlikda ko‘rib chiqilganligi ishning yangiligini tashkil etadi. Mavzu bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida obrazlar tizimini o‘rganishda B.Qosimov, 2 Z.Abdurashidov, 3 S.V.Kovalev, N.Tursunova, G .B.Shoumarov, ʻ 4 V.M.Karimova, 5 N.A.Sog inov, Sh.Sh.Jo‘rayeva, F.A.Akromova, R.M.Abdullayeva, ʻ Yo.No‘monova, M.O.Utepbergenov, R.A.Samarov, T.Norimbetov 6 kabi mutaxassislarning qator ilmiy ishlari bag ishlangan. Ularning ilmiy qarashlari ʻ Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimini tadqiq etishda nazariy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning tasvifi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha qiyosiy-tipologik, tarixiy-madaniy, avtobiografik, nazariy, geografik uslublar orqali o‘rganildi. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati . Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, uning ilmiy taklif va amaliy tavsiyalaridan Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimini tadqiq etishda foydalanish mumkin. Mavzuning amaliy ahamiyati shundaki, ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqishda foydalanish mumkin. 2 Гаспиринский Исмоилбек. Ҳаёт ва мамот масалаласи. Танланган асарлар. – T.: “Маънавият” , 2006. 3 Gasprali Ismoil. Dorur rohat musulmonlari. – T.: “ Akademnashr ” , 20 22 . 4 Shoumarov G’.B. – T.: “Sharq” nashriyoti - matbaa, 2020. 5 Karimova V. M. – T.: “A.Qodiriy nomidagi Xalq merosi” nashriyoti, 2022. 6 M.O.Utepbergenov, B.A.Samarov, T.Norimbetov. Golden Bersin ISSN.2023 PAGE \* MERGEFORMAT71 BMI ning tuzilishi. Tadqiqot ishi tarkibiy jihatdan kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iboratdir. PAGE \* MERGEFORMAT71 I. BOB. ISMOIL GASPRALINING HAYOTI, IJODI VA “DORUR ROHAT MUSULMONLARI” ASARIDA OBRAZLAR TIZIMINING AHAMIYATI 1.1. Ismoil Gaspralining hayoti va ijodi Gasprali Turkistonning yaqin tarixiga nazar tashlar ekan, buni avvalo o‘lkaga rus bosqini qanday amalga oshirilgani, uning sabablari, oqibatlari va albatta, mahalliy xonliklarning rus bosqini arafasidagi siyosiy, iqtisodiy ahvolini tahlil qilishdan boshladi. 1880-yillar o‘rtalariga kelib rus matbuoti va kitob dunyosida Turkistonning bosib olinishiga doir materiallar ko‘plab nashr qilingan edi. Gasprali tarixning ayrim voqealarini haqqoniy aks ettirish uchun rus senzurasini cheklab o‘ta olmasdi. Shu sababdan u Turkiston harbiy kompaniyasida bevosita ishtirok etgan rus generali A.Kuropatkinning (1845-1925) o‘lkaga bo‘lgan bosqinchilik haqidagi xotiralarini ruschadan o‘girib, 1885-yili “Tarjimon” gazetasida “Rus askarlarining o‘rta Osiyoda harakati” [Kuropatkin 1885, 21-25] nomi bilan nashr etdi. A.Kuropatkinning Gasprali tarjima qilgan bu xotiralari 1899-yili Peterburgda chop etilgan “Turkmanistonning bosib olinishi” [Kuropatkin 1899] nomli kitobining asosini tashkil qiladi. Gasprali gazetada chop etgan maqolalarni 1899-yili alohida kitobcha shaklida “Istiloyi Turkiston, ya’ni Rusiya askarlarining O‘rta Osiyoda harakatlari” nomi bilan o‘z bosmaxonasida chop qildi. Kuropatkin xotiralariga asoslangan va Gasprali tarafidan nashr etilgan ushbu tarixiy parcha rasmiy shaklga ega bo‘lib, tasvirlangan va talqin etilgan voqealarga ruslar va rus siyosati nuqtayi nazaridan yondoshilgan. Boshqa tarafdan, bu tarixiy parchada boshqa tarixiy asarlardan farqli ravishda Turkiston xonliklaridagi siyosiy parokandalik, qo‘shinlarining qanday qurolaslaha bilan ta’minlanganligi va boshqa siyosiy vaziyatlar nisbatan ochiq va batafsilroq ko‘rsatilgan va tahlil qilinganligi bilan ajralib turadi. Shu sababdan bo‘lsa kerak, Gasprali aynan Kuropatkin asariga diqqat qaratdi va uning avval gazeta, keyinchalik kitob shaklidagi nashriga qo‘l urdi 7 . 7 Hayit Baymirza. Turkestan im XX Jahrhundert. Darmstadt. 2022. PAGE \* MERGEFORMAT71 1905-yil so‘nggida “Tarjimon” gazetasida Gaspralining “Tarixi jadidayi Turkiston” [Ismoil 1905; 1906] ruknidagi turkum maqolalari chop etila boshladi. Bu turkum maqolalar hajm jihatdan ancha katta bo‘lganligi sabab berilgan matn mazmuniga ko‘ra uni ikki qismga bo‘lish mumkin: 1) rus armiyasining bosqini tarixi 2) Turkiston xonliklarining bosqin arafasidagi va bosqindan keyingi tarixi va tahlili. Maqolalarning so‘ngida Gaspralining Buxoro va Xiva xonlariga qaratilgan xitobnomasi ham o‘rin olgan. Gaspralining Turkiston tarixiga e’tibor qaratishi va bu haqda yozishiga maqola tahlilidan so‘ng quyidagilar sabab bo‘lganligini ko‘rish mumkin: 1) Turkistonning o‘tmish tarixini barcha turkiy xalqlar uchun namuna sifatida ko‘rganligi; 2) qadimgi Turkiston obidalari turkiy millatlarning o‘tmishdagi taraqqiyotidan timsol deb qaraganligi; 3) turk qabilalari Turkistondan chiqib Yevropa va Osiyo qit’alarining barcha yerlariga yetib borganligiga ishonchi; 4) Turkiston turk hukmdorlarining eng buyugi hamda “Makedoniyali Iskandarlarga va zamonamizning Napoleonlariga ustod va namuna sifatida ko‘rsatilishga loyiq turk o‘g li Temur”ning vatani ekanligiʻ 8 ; 5) Buxoroni barcha turkiy xalqlarning “ma’naviy Vatani” deb bilgani [Tarjimon 1908, 71]. “Tarixi jadidayi Turkiston”dagi rus bosqini tarixiga Gasprali yuqorida nomi tilga olingan rus generali A.Kuropatkinning xotiralarini asos qilib olgan. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash kerakki, Gasprali “Tarixi jadidayi Turkiston” 9 ni yozar ekan, Kuropatkinning xotiralarini boricha emas, ularni tahlil qilish yo‘lidan bordi. Ayrim o‘rinlarda o‘z fikr-mulohazalarini ham kiritdi va bo‘lgan voqealarga xolisona yondoshishga harakat qildi. Bunga sabab – 1905-yili chor hukumati tarafidan e’lon qilingan Manifest va u bergan so‘z erkinligi. Albatta, Gasprali qonun bergan imkoniyatdan unumli foydalanishga harakat qildi, lekin davr taqozosi bilan siyosat maydoniga kelgan boshqa musulmon ziyolilari singari 8 Gasprali Ismoil. “Tarjimon” gazeta si , 1890. 9 Gasprali Ismoil. “Tarixi jadidiya Turkiston”,1908. PAGE \* MERGEFORMAT71 chegarani qat’iy kesib o‘tmadi, o‘zining liberallik pozitsiyasini mahkam tutdi. Gaspralining bu harakati o‘sha vaqt ancha tanqidga ham sabab bo‘lgan edi 10 . XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab o‘rta Osiyoga yurish boshlagan rus armiyasi 1885-yilgacha butun mintaqani o‘z qo‘l ostiga oldi. o‘rta Osiyodagi xonlikdan ikkisi vassalga aylantirildi, Qo‘qon xonligi esa umuman tugatilib, o‘rnida Farg ona viloyati tashkil etildi. Ushbu davr voqealari rus sharqshunoslari,ʻ harbiylari, sayyohlari tomonidan turli nashrlarda chop etildi, tahlil qilindi, yirik tarixiy asarlar paydo bo‘ldi. Mintaqaning rus bosqini davri tarixini o‘rganishda K.Abaza (1841–1905) , M.Terent’ev (1837–1907), A.Maslov (1853–1922) va boshqa rus harbiylarining asarlari katta ahamiyatga ega. Bu tarixiy asarlarda ruslarning o‘rta Osiyoga harbiy kampaniyasi batafsil yoritilgan. Gasprali Turkistonning yangi tarixini yaratishda, albatta, ushbu va boshqa asarlardan istifoda qilgan yoki ulardan bevosita foydalangan bo‘lishi ham mumkin. Har holda, “Tarixi jadidayi Turkiston”da rus armiyasining o‘rta Osiyoga harbiy kampaniyasi yuqorida nomi tilga olingan general A.Kuropatkin asaridan tashqari boshqa tarixiy manbalardan ham foydalanilgan tarzda yozilganligiga shubha qilmasa ham bo‘ladi. 11 Taniqli rus sharqshunos olimasi L.Yepifanovaning ta’kidlashicha, Turkistonda mahalliy millat vakillari tarafidan rus bosqini davrini yorituvchi tarixiy asarlar ayrim hollarda ikki shaklda, ya’ni “rasmiy” va “norasmiy” tarix shaklida yozilgan. Uningcha, “rasmiy” tarixiy asarlar asosan xonlarning buyrug i ʻ bilan yozilib, bu asarlarda xon va uning ajdodlari ulug langan, maqtalgan, ʻ “norasmiy” tarix esa ayni asarning tanqidiy shaklda bitilgan nusxasi. XIX asrning so‘nggi choragi va XX asrning boshlarida turkistonlik mualliflar tarafidan yaratilgan “norasmiy” tarixiy asarlar qatoriga Ahmad Donish (1827– 1897) va Abdulazim Somiy qalamiga mansub qo‘lyozmalarni kiritish mumkin. Bu mualliflarning asarlarida Buxoro amirligi va unda kechgan voqealarning xolis yoritilishi, hukmdorlarning qattiq tanqid ostiga olingani sabab ular o‘z vaqtida ta’qiqlangan edi. 10 Abdurashidov Zaynobiddin. “Farangiston maktublari”, 2011. 11 Куропаткин A. “ Русия аскаринин Урта Асияда харакати .” “ Таржимон ”, 2021. PAGE \* MERGEFORMAT71 Gaspralining “Tarjimon”da chop etgan Turkiston tarixiga oid “Rus askarlarining o‘rta Osiyoda harakati” va unga bog liq shaklda Buxoro xonligiʻ taarixini yorituvchi bir qator maqolalari hamda “Tarixi jadidayi Turkiston” nomidagi turkum maqolalarini L.Yepifanovaning klassifikatsiyasidan kelib chiqqan holda “rasmiy” va “norasmiy” tarix parchalari, deb talqin qilish mumkin. “Tarixi jadidayi Turkiston”da Gasprali Buxoro amirlarining rus bosqini arafasida va undan keyingi davrdagi xatti-harakatlarini yoritishda tanqidiy yondoshgan bo‘lsa, undan oldin Buxoro amirligi tarixiga oid chop etgan maqolalarida esa, aksincha amirlarni juda ko‘kka ko‘tarib maqtagan edi 12 . Albatta, Gasprali saroy tarixchilari kabi shaxsan Buxoro amiri Abdulahadning buyrug i yoki iltimosiga binoan uni ko‘klarga ko‘taruvchi ʻ maqolalar yozmagan. Aksincha, Gasprali amirning ijobiy jihatlarini ko‘proq bo‘rttirib ko‘rsatishiga sabab, Buxoroda o‘z fikrlari va gazetasini yoyish uchun imkoniyatga ega bo‘lishni maqsad qilgan edi. Ushbu maqolalarda Gasprali “Tarjimon” vositasida Buxoroga rejalashtirilgan sayohatiga zamin tayyorlashga uringani yaqqol ko‘rinib turadi. 1890-yillar boshida Buxoro va uning amiri Gasprali uchun asosiy mavzulardan biriga aylandi. Bu vaqtdagi Buxoroga oid xabar va maqolalarda xonlikning “ijobiy portreti” chizildi, amir esa “taraqqiyot kurashchisi” sifatida ko‘rsatildi. Gasprali o‘z g oyalarining targ iboti va ularni ʻ ʻ hayotga tatbiq etish uchun bevosita Abdulahadning ko‘magiga erishmoqchi edi. o‘z navbatida, Abdulahad 1883-yildan buyon “Tarjimon”ga obuna bo‘lib, gazetani doimiy ravishda o‘qib borgan va Gaspralining g oyalari bilan bevosita tanish edi. ʻ “Tarjimon” yangi nashr bo‘la boshlagan vaqtda Gasprali Turkistonga oid turli xabar va ma’lumotlarni asosan rus rasmiy gazetalaridan olib, ayrim izohlar bilan qayta nashr qilgan. Turkistondagi real voqelikdan bexabar ekanligini Gaspralining o‘zi ham tan olgan va turkistonlik gazeta o‘quvchilaridan o‘lka haqida ko‘proq ma’lumotlar yuborishni so‘ragan. Bu holatni amerikalik olim Adib Xolid ham ta’kidlaydi 13 . 12 Gasprali I. “Tarixi jadidiya Turkiston”. Tarjimon,2021. 13 Khalid Adeeb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley: University of California Press,2022. PAGE \* MERGEFORMAT71 Gasprali Turkistonning yaqin tarixini tahlil qilar ekan, ko‘proq Buxoro amirligining o‘tmishi va buguniga e’tibor qaratadi. Xususan, “Tarixi jadidayi Turkiston”ning ikkinchi qismi aynan Buxoro amirligida kechgan voqea va hodisalarning tahliliga bag ishlangan.ʻ Buxoro amirligi rus bosqiniga qadar madaniy sohada Xiva va Qo‘qon xonliklaridan birmuncha ortda qolganiga qaramay ulardan ham iqtisodiy, ham harbiy jihatdan eng kuchlisi edi. Bu davrda Xiva va Qo‘qon xonliklaridagi qizg in ʻ adabiy (ayniqsa, tarixiy fanlar) va me’morchilik faoliyati Buxoro amirligida u qadar ko‘zga tashlanmaydi. Shunday bo‘lishiga qaramay, boshqa tarafdan kuchli bo‘lgan Buxoro rus bosqinidan oldin ham va vassalga aylantirilgandan keyin ham chor Rossiyasining iqtisodiy va siyosiy jihatdan diqqat markazida turdi. Zaki Validiyning ta’kidlashicha, Buxoro hukmdorlari amir Haydar (1800- 1826) va amir Nasrullo (1827-1860) mamlakatda biror-bir sohada islohot amalga oshirishga intilmagan. Amir Muzaffar (1834-1885) ham bu jihatdan o‘zidan oldingilardan u qadar farq qilmagan. Amir Muzaffarning hukmdor va shaxs sifatida olib borgan faoliyati mahalliy tarixchilar Ahmad Donish va Abduazim Somiy tarafidan o‘ta tanqidiy ruhda yozildi. Ahmad Donish Buxoroning rus armiyasi oldida tiz cho‘kishi va mamlakatdagi iqtisodiy inqirozga bevosita amir Muzaffar aybdorligini aytar ekan, mamlakatning bu holga kelishiga uning “irodasizligi” asosiy sabab, deb ko‘rsatadi. Abduazim Somiy esa, Buxorodagi qoloqlik va korrupsiya qay darajada yuqori nuqtaga yetganini bayon qilish bilan barobar, zamonaviy Buxoro oldingi mustahkam, kuchli va haqqoniy jamiyat tuzumidan butunlay teskari yo‘nalishga ketganini ko‘rsatishga harakat qilgan. Somiy ijodini tahlil qilgan olimlarga ko‘ra, u tarixiy asarini qanchalik tanqidiy shaklda yozmasin, o‘zini yangilik tarafdori bo‘lgan islohotchi jadidlar qatoriga qo‘ymaydi. Somiy Buxorodagi ichki iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy muammolarni haqiqiy zamonaviy musulmon Buxoro davlatining shakllanishidagi asosiy to‘siqlar sifatida ko‘radi; rus bosqini, u qanday fojeali bo‘lishiga qaramay, ana shu jarayonni biroz tezlatishga, ichki muammolarni bartaraf etishga xizmat qilgan. PAGE \* MERGEFORMAT71 Gasprali Turkiston xonliklarining rus bosqini arafasidagi ahvolini shunday ta’riflaydi: “Zamonamizga kelgunga qadar Turkistonning ahvoli va vaziyati borgan sayin quyilashib, tushkunlashib yangi tarixi nodonlik, bilimsizlik va mutaassiblik dengiziga cho‘kkan holda rus istilosiga yo‘l va sabab tayyorlashdan iborat bo‘ldi. Noto‘g ri siyosat, axloqsizlik, taqlid shaklidagi taqvodorlikʻ qahramon va bahodirlar o‘g illarini otdan tushirib nochor darvesh holiga va yo ʻ soqolli xotinlar shakliga solgan edi. Tanazzul shu darajaga yetgan ediki, ota- bobolari 500 kishidan iborat bir kichik qo‘shin bilan 40 ming mo‘g ulga qarshi ʻ oyoqqa turgani holda o‘g illari 500 bo‘la turib 40 rus askaridan jayron kabi ʻ qochganlariga tarix bir necha bor guvoh bo‘ldi 14 ”. Gasprali Turkiston xonliklarining asl hollarini shunday tasvirladi va bu haqiqat edi. Yana bir o‘rinda “bundan 55 yil muqaddam Movarounnahrning ikki tarafidan paydo bo‘lgan ikki buyuk davlatning azamatli gavdasi quyoshni to‘sib qo‘yadigan shaklda ko‘ringan vaqtda ham xonliklar hech bir narsani ko‘rmay borgan sari zaiflashib, cho‘kib borar edi. Ularning ahvollari va harakatlari g oyat ʻ ajib va g arib ko‘rinardi” , deb yozadi ʻ 15 . Mana shu ahvolda butun Turkiston qisqa vaqt ichida Rossiya qo‘l ostiga o‘tdi. Chor hukumati 1868-yilda Buxoroni o‘zining vassali deb e’lon qildi va bu davrda mamlakatning ichki ishlariga ko‘p ham aralashmadi. Keyinchalik Buxoro hududidan o‘tgan o‘rta Osiyo temir yo‘lining qurilishi (1887-yil) va bevosita Buxoro Rossiyaning umumiy bojxona hududiga kiritilishi mamlakatda Rossiyaning ta’sir doirasini juda oshirib yubordi . Shu jihatdan bo‘lsa kerak, Gasprali “Tarjimon”da Turkistonning boshqa hududlaridan ko‘ra ko‘proq Buxoroga e’tibor qaratdi va muntazam Buxoro davlati, uning hukmdorlari, tarixi va an’analarini yorituvchi maqolalar berib bordi. Va bunga sabab “xonliklarning eng buyugi va qadim zamonlarda eng mashhuri Buxoro xonligi” bo‘lgani edi. Xususan, Gasprali Buxoro bilan Qrim o‘rtasidagi ma’naviy bog liqlik, ma’naviy ko‘prikni qidirdi. Gasprali Qrimdagi sahoba G oziy ʻ ʻ Mansur takyasi haqidagi rivoyatni “Tarjimon”da chop qilar ekan, ushbu takyaning 14 Gasprali I. “ Tarixi jadidiya Turkiston”. Tarjimon, 2020. 15 Gasprali I. “Tarixi Turkiy”. Tarjimon , 2020, 145. PAGE \* MERGEFORMAT71 birinchi shayxlari – shayx Ramazon va shayx Xalil buxorolik bo‘lganlariga urg uʻ beradi. Bu bilan Gasprali Buxoroning Qrimga bevosita ma’naviy ta’siri borligini ko‘rsatishga harakat qildi. 1.2. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida obrazlar tizimining ahamiyati Gasprali Turkiston yangi tarixining eng muhim nuqtasi bu Buxoro taxtiga amir Nasrulloning o‘tirishi va u hukmdorlik qilgan davr deb ko‘rsatadi. Amir Haydar vafotidan keyin taxtga o‘tirgan o‘g li Umarxondan Nasrullo ʻ taxtni kuch bilan tortib olgani va uni o‘ldirgandan keyin o‘zini amir deb e’lon PAGE \* MERGEFORMAT71 qilganini Mirzo Abduazim Somiy o‘z asarida yozadi. Uning ta’kidlashicha, amir Nasrullo o‘ta qattiqqo‘l va qonxo‘r, biror ishni amalga oshirishda hech kim bilan maslahatlashmaydigan, birovning fikrini ma’qullamaydigan hukmdor bo‘lgan. Hatto taxtga o‘tirishiga yaqindan ko‘mak bergan qushbegi Muhammad Hakimni ham kallasidan judo qilgan. Somiyning asaridagi bu fikrlar Gasprali yozgan tarixda ham o‘z aksini topgan. Xususan, Gasprali amir Nasrullo va uning siyosati to‘g risida fikr yuritar ekan, shunday yozadi: “Boshqaruvi juda qattiq edi. Uʻ hukmronlik qilgan davrda juda ko‘p musulmon qoni to‘kildi. 16 Avval uning taxtga chiqishiga yordam bergan qushbegi Hakimbiy, so‘ngra uning qayinotasi Ayozbiy qatl qilindi. Qo‘li qonga botgan qotil turkman Masumberdixon “rais” lavozimiga tayinlangandan so‘ng siyosiy qatliomga yana bir quvvat berildi”. Abduazim Somiyning yozishicha, amir Nasrullo ta’sir doirasi keng va o‘z so‘zini o‘tkaza oladigan viloyat beklarining barchasini qo‘rqoq, aytilgan ishni bir zumda bajarishga qodir bo‘lgan kishilar bilan almashtirgan. Uning fikricha, Buxoroning siyosiy inqirozi aynan amir Nasrulloning hukmronlik yillarida sodir bo‘lgan. Gasprali xonliklarda olib borilgan siyosat birlikka emas, aksincha tarqoqlikka xizmat qilgani va oqibatda siyosiy mustaqillik qo‘ldan ketishiga sabab bo‘lganligini ko‘rsatishga harakat qiladi. Uning bu fikrlari “Mukolamayi salotin” nomli kichik hikoyasida juda yaxshi ochib berilgan. Aynan amir Nasrullo davri rus bosqini uchun zamin tayyorlab berganligi hikoyaning asosiy syujetlaridan biriga aylangan. Gaspralining badiiy asarlarida aks etgan tarixiy lavhalar, voqealar tahlili “Tarixi jadidayi Turkiston”da aynan aks etadi. Faqat badiiy asardagi voqealar Turkistonda emas, uzoq Ispaniyada, Andaluz xalifaligida kechadi. Aslida Gaspralining “Farangiston maktublari” va “Dorur-Rohat musulmonlari” romanida tilga olingan barcha tarixiy voqealar, tahlillar “pardaga o‘ralgan” haqiqiy Turkiston tarixini aks ettiradi. Ushbu roman e’lon qilingan 1885-yilda Gasprali ochiq oshkora tarixiy haqiqatni ayta olmas edi. Bunga chor senzurasi hech qachon 16 Павлов Н. История Туркестана (в связи с кратким историческим очерком сопредельных стран). – Ташкент, 2020. PAGE \* MERGEFORMAT71 ruxsat bermas edi va ikkinchi tarafdan “Tarjimon”ning to‘xtatib qo‘yilishiga ham sabab bo‘lar edi. 1885-yili “Tarjimon”da ketma-ket tarzda yuqoridagi asar bilan A.Kuropatkinning Turkistonning bosib olinishi tarixiga oid xotiralarining chop etilishi bejiz bo‘lmasa kerak 17 . Gasprali “Dorur rohat musulmonlari” romanida asar qahramonlaridan biri Faridabonu tilidan turkiy millatlar qanday tanazzulga yuz tutgani sabablarini ochiqlar ekan, shunday yozadi: “Inson ishi, inson tartibi hech qachon boqiy bo‘lmaydi. Chunki borlik va yo‘qlik, taraqqiyot va tanazzul sabablari o‘z ichimizda. Talofatimizga sabab bo‘lgan og u va zahar, joni saodatimizga sababʻ bo‘lgan quvvayi ma’naviya vujudimizdadir... Insonlar husni axloqli, xush qiliqli bo‘lsalar jamiyat va hayotlari davomli bo‘lib, taraqqiy etar, salomat va saodathol bo‘lurlar. Ammo, aks holda, ichidan chirigan olmadek, bir-bir to‘kilib inqirozga yuz tutadi. Evoh! Kechagi kun sohib bo‘lganlar bugun qul va xizmatchi bo‘ladilar, bahodirlar o‘rniga qo‘rqoqlar, ahli insof o‘rniga olchoqlar keladilar, pardayi jaholat ulamoni satr etadi. Tanballik g ayratni zabt etadi. Bu holga yetishgan xalq ʻ xoh yig lasin, xoh qonli ko‘z yosh to‘ksin, oxiri xarob va ayanchlidirki, qor ʻ uyumidek erib, yo‘q taralib ketadi...” 18 Yana bir o‘rinda asarning bosh qahramoni Mulla Abbos islom tarixida yorqin iz qoldirgan Andaluz xalifaligi misolida musulmon hukmdorlari siyosatlarini, millatning illati bo‘lgan ba’zi guruhlar kirdikorlarini ochib tashladi: “Tug yon, tanballik, qayg usizlik, kibr, tafriqa, ilon og usi kabi vujudi davlat va ʻ ʻ ʻ millatni chirita boshladi. ...Adolatsiz qozilar, poraxo‘r voliylar, aqli noqis va g ayratsiz hukmdorlar kelib, fitnabozlar ulamoga, shirin yolg on so‘ylovchilar ʻ ʻ sodiq bandalarga, nafsoniyat va manfaati shaxsiya favoidi umumiyaga, riyobozlik va namoyish uchun o‘qilgan namozlar amali xayriyaga va millatparvarlikka g olib ʻ keldi!.. Bu zahar va og u ikki yuz yil Andaluzning vujudini kemirib, xarob qildi. ʻ Bir davlat uchto‘rt qismga bo‘linib, bir-birlariga iddao bilan urush yo‘liga o‘tdilar. Shahar shahar bilan, viloyat viloyat bilan teskari bo‘lib, dushman tushdilar! Bir- 17 Qosimov Begali. “Dorur rohat musumonlari”. – “Ma’naviyat”, 2006. 18 Abdurashidov Zaynobiddin. “Farangiston o‘lkasi”. – “Akademnashr”, 2022. PAGE \* MERGEFORMAT71 birlariga qonli chohlar, nomsiz, shonsiz qabrlar hozirlaganliklarini tushunib yetmadilar!” Ayni yuqoridagi tahlil “Tarixi jadidayi Turkiston”da ochiqchasiga, to‘g riʻ tarzda, bor haqiqat Gasprali tarafidan shunday ta’riflandi: “Temuriylar davlati yiqilgandan so‘ng Turkiston o‘lkasi Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari qo‘lida, boshqaruvida qoldi. Bu uch davlat yer talashib bir-birlariga qarshi tinimsiz urush olib bordilar va Eron davlati bilan kurashib doimiy dushmanlikda bo‘ldilar. Turkiston hukmdorlari orasida asrlar bo‘yi davom etgan siyosiy raqobat, kin va shaxsiy manmanlik, hatto aholi orasida yoyilgan mahalliychilik, bir-birlarini buxoroli, xivali, qo‘qonli deb ajnabiy sifatida qarashar edi. Va barchalari bir bo‘lib Eron musulmonlarini dindan chiqqan deb hisoblardilar”. Gasprali umumturkiy tarix, xususan Turkistonning yangi tarixini yaratish masalasida badiiy ijoddan unumli foydalandi. U Rossiyaning turkiy xalqlar yashaydigan keng hududlarga, Turkistonga bostirib kelishini oldindan ko‘ra bilgan millat fidoyilarining so‘zlarini e’tiborga olmagan xon-u amirlarni qattiq tanqid ostiga oldi. “Mukolamayi salotin” hikoyasida Turkistonning shimoliy eshigi bo‘lgan Qozon shahri rus podshosi Ivan Grozniy tomonidan qo‘lga olinib, butun xalqi qirg in qilingan vaqtda turk hukmdorlari qayerga qaragan, nima qilgan? kabi ʻ savollarni o‘rtaga tashlaydi. Hatto bu kabi haqiqatlarni ochiq ayta olmagan vaqtlarda ham Gasprali yana badiiy qahramon – Mulla Abbos tilidan so‘zladi. U yana tarixdan, Andaluz xalifaligidan gap ochdi: “Inqirozga qirq – ellik yil qolganida bu ishning oxiri nima bilan tugashini fahmlagan odamlar bo‘lgan bo‘lsalar-da, ne foyda? Avvalo, bundaylar oz edi. Ularga quloq tutganlar esa, undan-da oz edi! Chunki bilganlar haqiqat holni bayon qilardilar, haqiqat hol esa achchiq va og uli edi”. ʻ Gasprali rus bosqini arafasida Turkiston xonliklarining o‘zaro aloqasi, bir- biriga nisbatan olib borilgan qarshi siyosat va “menlik” da’vosi rus bosqinini yanada tezlatishga sabab bo‘lgan asosiy omil sifatida ko‘radi. Xonlarning o‘zaro bosqinchilik urushlari esa mamlakatlarning iqtisodiy jihatdan tanazzulga yuz tutishi va siyosiy inqirozning poydevori bo‘lganligini ham urg ulaydi: ʻ PAGE \* MERGEFORMAT71 “Muhammadali, Xudoyor, Nasrullo va Muzaffariddin xonlar menlik da’vosi va urush g avg osi bilan band ekan, rus qo‘shinlari Turkiston, Avliyo ota vaʻ ʻ Toshkentga yetib kelgan edi”. Gasprali amir Nasrullo huzuriga kelgan ingliz elchilari, ularning asl maqsadlarini yoritish davomida o‘rta Osiyo ikki imperiya – Rossiya va Angliyaning tarixga “katta o‘yin” nomi bilan kirgan siyosiy o‘yinlari o‘rtasida qolganini ta’kidlaydi. Gasprali kelgan ingliz elchilaridan asl muddaoning nimada ekanligini oxirigacha yaxshilab anglab yetmagan amirni siyosat jihatdan “ko‘r” bo‘lganligini va bu “ko‘rlik” mintaqani siyosiy inqirozga yetaklaganini ko‘rsatib berishga harakat qilgan. Amir Nasrulloning huzuriga 1838-yilda kelgan ingliz elchisi Charlz Stoddartning (1806 – 1842) “vazifasi inglizlar tarafidan Rossiyaning tajovuzidan himoya qilish istagini bildirishdan... va ... amir ma’qul topsa, Buxoro askarini yangi to‘plar bilan qurollantirmoq, harbiy o‘qituvchilar yubormoq hamda Rossiyaning harakati va maxfiy rejalaridan Buxoro hukumatini xabardor qilmoq edi.” Ammo amir Nasrullo Stoddartning gaplariga ishonmadi va uni ingliz josusi sifatida zindonga tashladi. Ingliz hukumati Stoddart bilan bir vaqtda yana bir elchisini – Artur Konollini (1807–1842) ayni yuqoridagi maqsad bilan Qo‘qon xoni Muhammadalixon huzuriga yuborgan edi. Bu elchi qisman o‘z maqsadiga erishgan bo‘lsa-da, Buxoro – Qo‘qon orasidagi urushdan keyin u ham Buxoro zindoniga tashlandi. 1842-yilda ikki elchi qatl etildi. Gasprali bu mudhish voqeani “Mukolamai salotin” hikoyasida anglatar ekan, Amir Temurning “elchiga o‘lim yo‘qligini bilmasmiding?”, deb amir Nasrulloga juda qattiq tanbeh bergan sujetni bo‘rttirib ko‘rsatishga urinadi 19 . Shuningdek, ushbu voqea tafsilotlari “Tarixi jadidayi Turkiston”da ham tahlil etilgan. Gasprali ingliz hukumatining takliflari e’tiborga olinmaganligining asosiy sababini “turkistonlilarni o‘ta johil va mutaassibliklari, dunyo va zamondan xabarsizliklari bu ishga to‘siq” bo‘lganligida deb ko‘rsatdi. Amir Nasrullo tarafidan elchilarning qatl etilishi “katta siyosiy xato” bo‘ldi va oradan 25 yil o‘tib 19 Gasprali I. “Mukolamai Salotin”. PAGE \* MERGEFORMAT71 ushbu xatoning jazosi “o‘g li amir Muzaffariddinxon boshiga keldi”. Amirʻ Nasrulloxon oldinroq vafot etgani uchun o‘zi olib borgan “tashqi siyosati va boshqaruvi mevalarini ko‘rmadi” . Gaspralining yozishicha, amir Nasrullo o‘z vaqtida inglizlar yordamini rad etganligi yetmaganday “Mustafo Chovush vositasida Istanbuldan taklif etilgan qo‘shin islohi va uni tartibga keltirish” taklifi ham qabul qilinmadi. O‘z millati va davlatining muhofazasini eplay olmagan, “hukumatini saqlay olmagan podshoh xotin kabi yig lashi kerak”, degan achchiq haqiqatni ayta olishga ʻ jur’at qilgan Gasprali tarixga, o‘tmishda bo‘lgan voqealardan kelajak avlod kerakli xulosalar chiqarishiga ishora qiladi. Gasprali badiiy asarlarining bosh qahramoni Mulla Abbos va boshqa personajlari tilidan ispanlarning Andaluzni bosib olganlaridan keyin olib borgan siyosatlari orqali chor Rossiyasining imperiya hududidagi “g ayrijinslar” borasida ʻ yurgizgan siyosatini tanqid ostiga oladi. Muallifning siyosiy o‘tkirligi, asardagi yuksak badiiyat Gaspralini jasorat ila faoliyat ko‘rsatgan bir yozuvchi sifatida ko‘rsatadi. Ya’ni, muallif bu jasorati orqali o‘z vaqtida milliy ozodlik borasidagi kurashlarni yoritishni istamagan va butun joni va qoni ila bunday harakatlarni inkor etgan imperiyalar, ularning zanjirida tutilgan senzuralarni cheklab o‘tishga va tarixiy haqiqatni yoritishga erishgan: “Agar, ahli Turkiston ko‘z ochib, dunyo ko‘rib, g aflat uyqusidan uyg onmas ekan va bir narsa bilmaganliklarini tushunib, ʻ ʻ bilishga g ayrat qilmas ekan, dunyo-dunyo mol va boylik, kasb va tijorat ko‘proq ʻ bilguvchi, komil xalqlarga o‘tishi tabiiy bir holdir. Bu hol esa, barcha inqirozning muqaddimasidir. Bir kishining ishi ish bo‘lmasa, bilgani bilim bo‘lmasa, tijorat va sanoati maqbul va mo‘tabar bo‘lmasa, bu dunyoda nima qiladi?” Gasprali ingliz imperialistlarining bosqinchilik siyosatini ko‘p tanqid qildi. Bu tanqidlarning barchasi rus hukumatining musulmonlarga nisbatan olib borgan siyosatiga ishora edi. 1887-yildan boshlab “Tarjimon”da nashr qilina boshlagan “Farangiston maktublari” romani va undan so‘ng chop etilgan “Sudan maktublari” asarida yuqorida ta’kidlanganidek, Gasprali ziyoli sayyoh, toshkentlik Mulla Abbos nomidan so‘zladi. Bu sayyoh Parijda ekan, “inglizlarning Misrda hech PAGE \* MERGEFORMAT71 qanday – na diniy, va na qardoshlik haqqi yo‘q. Ularning bu mamlakatda bo‘lishlari faqatgina bosqinchilik natijasidir; bu ishni esa hech qachon oqlab bo‘lmaydi” 20 [mulla Abbos 1889, 36], deb bayonot berdi. Bu aytilgan so‘zlar orqali Gasprali chor Rossiyasining bosqinchilik siyosatiga nisbatan tutgan o‘zining haqiqiy mavqeyini ochiqladi va siyosiy qarashlarini e’lon qildi. Fantastik sujet va siyosiy roman elementlari qorishib ketgan bu asarning nashr qilinish vaqti, ko‘rinishidan, bejiz tanlanmagan. Ushbu roman Fransiya– Rossiya ittifoqi tuzilishi va Fransiya–Angliya o‘rtasida ularning Afrikadagi mustamlakachilik yurishlaridagi siyosiy kelishmovchiliklar ayni kuchaygan vaqtda chop etildi. “Sudan maktublari” romanida mustamlakaga aylantirilgan xalqlarning ozodlik uchun kurashlari rasmiy matbuotda keng yoritilishi naqadar qiyin kechganini ko‘rish mumkin 21 . Shunday bo‘lsa-da, ushbu kurashdagi xalqning haqiqiy qahramonlari nomlari ijobiy sifatlar bilan tilga olinishining o‘zigina katta jasorat talab qilar edi. Jumladan, Sharqiy Sudan xalqlarining ozodlik uchun kurash harakati rahbari mahdi Muhammad Ahmad (1848–1885), Jazoirning mustaqilligi uchun fransuz bosqinchilariga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg oloni yetakchisiʻ Abdulqodirning (1808–1883) Gasprali tarafidan “buyuk yetakchi va shayx” deyilishi ko‘p narsani anglatadi. Rus olimi L.Klimovichning ta’kidlashicha, Gaspralining badiiy asarlari uning yashirin siyosiy faoliyatini aks ettiradi. U voqealarni boshqa mamlakatlarga ko‘chirish orqali mahalliy xalqlarning ozodlik va mustaqillik uchun kurashlarini yorqin ranglarda tasvirlaydi. So‘ngida esa, ushbu kurash qahramonlari haqida so‘zlab, o‘zi ham ana shu kurashga tayyor ekanligini izhor qiladi. 1898-yilda podsho amaldorlaridan bo‘lgan Vladimir Cherevanskiy (1836 – 1914) Sudan va Jazoir qo‘zg oloni haqida shunday yozgan edi: “Musulmonlar ʻ o‘rtasidagi tenglikni tiklash hamda musulmon mamlakatlaridagi o‘zgalar hukmronligiga chek qo‘yishga kelganligini e’lon qilgan Mahdi (Muhammad Ahmad) faol harakat boshladi... Sudan qo‘zg oloni davomida Mahdining g azotga ʻ ʻ da’vati butun musulmon dunyosiga yoyildi... Bu tahlikali vaziyatda oldinda 20 Mulla Abbos. “Farangiston maktublari”.,1889. 21 Mulla Abbos. “ Sudan maktublari”. “Tarjimon”, 2020. PAGE \* MERGEFORMAT71 kutilishi mumkin bo‘lgan fanatik portlashdan cho‘chib, Turkiston general- gubernatori Sudan islohotchisini soxta Mahdiy deb e’lon etilishni talab qildi”. Ko‘rinishidan, Turkistonda hukmronlik qilgan rus amaldorlari yuqorida tilga olingan ozodlik qo‘zg olonlaridan juda qattiq tashvishga tushgan. Shuning uchunʻ ham ushbu kurashlar haqida biror so‘z aytish va matbuotda e’lon qilish o‘ta mushkul vazifa edi. Gasprali yo‘lni topdi va badiiy asar orqali o‘z siyosiy qarashlarini e’lon qildi. Gasprali amir Muzaffar “olim bir odam edi, lekin barcha buxorolilar kabi uning ilmi diniy bilimlardan iborat edi. Bu zamonning hukmdorlari bilishi farz darajasida bo‘lgan bilim, texnika va ma’lumot hamda ishlardan nasibi yo‘q”ligi sababidan zamona siyosiy vaziyatini yaxshi anglab yetmagani va buning oqibatida Turkistonning mustaqilligi qo‘ldan ketganligini bir necha marta ta’kidlaydi [Ismoil 1906, 59; 69]. Lekin Gasprali amir Muzaffar va amir Abdulahad davrini u qadar qattiq tanqid ostiga olmaydi. Bu holni Gaspralining amir Abdulahad bilan o‘zaro aloqalari yaxshi bo‘lgani va Gasprali amirdan Buxoroda maorif sohasini zamonga muvofiq rivojlantirishiga umid qilgani bilan bog lash mumkin. ʻ Gaspralining Buxoro shahzodasi Abdumalik to‘raning amir Muzaffarga va ruslarga qarshi kurashini , mahalliy tarixchilardan farqli ravishda, salbiy baholadi. Abdumalik to‘raning bu qo‘zg olonini “otasining mana shu og ir va qayg uli ʻ ʻ ʻ kunlarida shikastlangan tojini boshiga qo‘yish va qimirlab qolgan taxtiga o‘tirish havasi”, deb baholadi. Bu o‘rinda Gasprali Abdumalik to‘raning harakatiga bunday ta’rif berishiga ikki omil sabab bo‘lganini ko‘rsatish mumkin: 1) rus istibdodiga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg olonni ijobiy baholay olmaslik; 2) amir ʻ Abdulahad bilan yaxshi munosabatini saqlab qolish. Bu ikki omilni nisbiy tarzda qabul qilish kerak. Chunki tarixiy vaziyat shunday muomalani taqozo etardi. Gasprali turkistonliklarning ruslar bilan bo‘lgan janglardagi mag lubiyatlarining asosiy sababi bilimsizlik bo‘lganini bot-bot takrorlar ekan, ʻ shunday yozadi: “rus bilan buxoroli urush qildilar demasdan qurol ila qurolsizlik, texnika bilan texnikasizlik, tadbir bilan g aflat o‘rtasida muhoraba bo‘ldi demak ʻ PAGE \* MERGEFORMAT71 yanada to‘g ri bo‘ladi. Nima bo‘lganda ham, Erjar muhorabasidaʻ Movarounnahrning mustaqilligi qo‘ldan ketdi”. 1893-yilda Gasprali birinchi marta Turkistonga safar qildi. Ushbu sayohatdan ko‘zlangan maqsad, Gaspralining yozishicha, hozirga qadar eskicha usul bilan boshqariladigan Turkistonning zamonaviy tarixi va vaziyati bilan tanishishdan iborat edi. 1908-yilda esa ikkinchi bor Turkistonga sayohat qildi va ushbu safar davomida Gasprali mahalliy xalqlarning rus bosqiniga qarshi urush qilgan Ko‘ktepa qal’alarini ko‘rgancha, bundan o‘n besh yil oldinigi holatlarini esga oladi. Ko‘ktepa muhorabasi haqida o‘ylaydi. Uning “qahramonlari” hisoblangan generallar M.Skobelev (1843-1882) va A.Kuropatkinlarni tilga olib, qal’adan qochib borayotgan xotin-qiz, bola-chaqalarni ot oyog i ostida toptab ʻ tashlagan mudhish ishlarini yozar ekan, “generallarning qurolsiz bir toifani qirg in ʻ qilishi “bahodirlik” bo‘lmasa kerakdir”, degan so‘zlarni yozadi. Gasprali Turkiston hududi ruslar tomonidan bosib olinishi bilan “tarixning bir davri bitib boshqa bir davri boshlandi. Movarounnahr va Turkiston dashtlarining mustaqilligi” qo‘ldan ketdi va “nima bo‘lganda ham kechgan kechdi, ammo millat va milliya boqiydir”, deb yozar ekan, millatning keyingi taqdiri faqat yangi ilmfanga, maorif taraqqiyotiga bog liq ekanligiga ko‘proq e’tibor qaratdi. ʻ Buxoro va Xiva xonliklarida ma’lum bir islohotlarni amalga oshirish ulamo tarafidan juda qattiq qarshiliklarga sabab bo‘ldi. Ushbu qarshilik, Gasprali fikricha, ulamoning “g ofilligi” va “jaholati”. ʻ 22 Chor hukumati amir Abdulahad hukmronligining oxirgi yillarida Buxorodagi iqtisodiy ahvol o‘ta tangligi bois xalq qo‘zg olonlari paydo bo‘lishidan xavotirga tushib qolgan edi. Shu sababdan ham ʻ rus hokimiyati Buxoro taxtiga amir Olimxon (1880-1943) o‘tirishi munosabati bilan bir qator sohalarda islohotlar joriy etish o‘rinli bo‘lishi mumkin degan fikrga keldi. Xususan, Turkiston general-gubernatori A.V.Samsonov (1859-1914) o‘ziga taqdim qilingan bir necha ma’lumotlarga tayangan holda Rossiya imperiyasi Harbiy ishlar vaziridan Buxoroda islohotlar o‘tkazishga va yangi amir Olimxondan ushbu ishlarni amalga oshirilishi talab qilinishi kerakligi haqida ijozat so‘raydi. 22 Gasprali diniy ulamoni bachchabozlikka “ijozat berganlik”da ham ayblaydi. PAGE \* MERGEFORMAT71 Ruslar taklif etgan islohotlar quyidagilarni qamrab oldi: Buxoro amaldorlariga davlat tarafidan maosh tayinlash; xalqdan turli noqonuniy pul yig imlariniʻ ta’qiqlash; qozilar saylovi; yer solig ini tartibga keltirish; xaraj ʻ 23 tizimidan tanob 24 tizimiga o‘tish; tijorat va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zakotdan voz kechish va hokazo. Ko‘rinib turganidek, rejalashtirilgan islohotlar Buxoroning ijtimoiy va iqtisodiy hayotining turli sohalarini qamrab olgan. Lekin o‘tkazilishi kerak bo‘lgan islohotlarning boshqa jihati ham bor edi. Buxoroda yuqorida ko‘rsatilgan iqtisodiy sohadagi ishlar amalga oshirilsa, g aznaga keladigan pul ʻ tushumi keskin kamayib ketishi mumkin edi. Chor hukumati amaldorlari buning chorasini ham o‘ylab qo‘ygan edilar: iqtisodiy islohotlar amalga oshirilishi uchun Buxoro armiyasi qisqartirilishi yoki umuman tarqatib yuborilishi nazarda tutilgan edi. Buxoro armiyasiga sarflanadigan pul miqdorini kamaytirish masalasi birinchi marta 1890-yillar o‘rtalarida ko‘tarilgan edi. Manbalarda berilgan ma’lumotlarga ko‘ra, 1880-yilda Buxoroning yillik 6 million rubl budjetidan 2,3 million rubli armiya ehtiyojlari uchun sarflangan. Kelajakda Turkiya va boshqa mamlakatlarda o‘qib qaytayotgan va yangi shakllanayotgan avlod safidan ma’lumotli harbiylar yetishib chiqishi mumkinligi rus ma’murlarini qattiq tashvishga solgan edi. Ular ana shu yangi avlodda Rossiya manfaatlariga to‘g ri ʻ kelmaydigan omilni ko‘rdilar. Ruslarning yuqorida keltirilgan iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi islohotlarni amalga oshirish rejasi va undan ko‘zlangan maqsadi – Buxoroning oxirgi davlatchilik asosi bo‘lgan armiyasini yo‘q qilish va mamlakatni davlat sifatida tugatib, viloyatga aylantirish edi. D.Logofet (1865-1922) Buxoroning siyosiy va ijtimoiy ahvolini tahlil qilar ekan, Buxoro amiri Turkiston generalgubernatorlarining eng “tirishqoq va harakatchan uyezd boshlig i” sifatida qaralganini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, ʻ Logofet rus qo‘shini orasida Buxoro armiyasi “yovvoyi” kabi ko‘rinishi va bu 23 Xaraj – soliq turi, xayriya qilingan “soliq” ma’nosini bildiradi. 24 Tanob – yer o‘lchov birligi, 1 tanob ta х minan 0,22 gektarga teng. PAGE \* MERGEFORMAT71 armiyaning ixtiyorida bo‘lgan qurol, kiyim-kechak umuman yaroqsizligini inobatga olgan holda uni tugatish maqsadga muvofiq, degan xulosa beradi. Ruslarning Buxoroda islohot o‘tkazish rejasidan oldinroq Gasprali: “Endi bahslarning eng muhim nuqtasiga kelmoqdamiz. Buxoroning kelajagi, istiqboli qanday bo‘ladi? Mashhur Vamberining aytgani kabi “tugadimi” yoki rus ma’muri Logofetning so‘ziga ko‘ra “gubernator tayin qilmoq” zamoni keldimi yoki bu vatani ma’naviyamizning yana boshqa bir suvrati istiqboli bormi?” savolini o‘rtaga tashladi. Gasprali mamlakatning eng muhim sohalarida islohotlar o‘tkazishdan oldin taraqqiyot yo‘liga kirish, insonlarni fahmini ochish va amalga oshiriladigan islohotlarga tayyorlash uchun bilim olish, o‘qish kerakligini aytadi. “Barcha millatlarning harakat qilib o‘tib olgan va hozir bizlarning harakat qiladigan maydon – ilm va maorif, hunar va iqtisod maydonidir. Bunga vosita bo‘ladigan narsalar – maktab, keng ma’lumot, til va adabiyot islohidir. Bular kelajakda sodir bo‘ladigan barcha narsalarning asosidir, boshidir, moyasidir.” Gasprali xulosa qiladi: “Turkiston xalqi mustaqilligini yo‘qotgani kabi moliyaviy darajasini va moddiy tinchligini ham yo‘qotadi. Savodsizlik, bilimsizlik va bularning samarasi bo‘lgan g aflat ila turkistonlilar mustaqilligini qo‘ldan berganlari kabi vaqt o‘tishiʻ bilan yana shu g aflat sababidan moliyaviy barqarorligi va tinchligini, ijtimoiy ʻ quvvat va kuchini qo‘ldan chiqarish ehtimoli bor”. Gaspraliga ko‘ra, Turkistonning Temur zamonidan keyingi inqirozi uch sababga bog liq bo‘lgan: 1) davlatning uch xonlikka bo‘linib, bir-biriga qarshi ʻ bo‘lganliklari; 2) ta’lim va fikr so‘ndirilib, din ilmlaridan boshqa hech qaysi bir bilim, ma’lumot va san’at tahsiliga imkon berilmay, millatning ko‘zi bog langanligi; 3) qahramonlik, mardlik sifatlaridan ko‘ra taqvolik, mullalik, ʻ miskinlik, ikkiyuzlilik sifatlariga ko‘proq rag bat bo‘lganligi, ... va boshqa shar’iy ʻ qurollar va aqliy hukmlarning aqldan chiqarilganligi sabab bo‘lgan. I BOB BO‘YICHA XULOSALAR PAGE \* MERGEFORMAT71 1. Ismoil Gaspralining hayoti va ijodi haqidagi juda qimmatli va noma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash va sistemalashtirishga muvaffaq bo‘lindi; 2. Ismoil Gaspralining “ Dorur rohat musulmonlari” asari haqida va obrazlar tizimining ahamiyati haqida to‘xtalib o‘tildi; 3. Ismoil Gasprali ijodi tarix fani bilan birga o‘rganildi va ular haqida ma’lumotlar berildi. Gaspralining ijodiy salmog ini va hajmini aniqlashga harakatʻ qilindi. PAGE \* MERGEFORMAT71 II BOB. ISMOIL GASPRALINING “DORUR ROHAT MUSULMONLARI” ASARIDA OBRAZLAR TIZIMINING MOHIYATI VA TAHLILI 2.1. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi va uning mohiyati Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asari “Tarjimon”ning 1887-yil sonlarida bosilgan. 1906-yilda Boqchasaroyida alohida nashr etilgan. 1997-yilda “Qalb ko‘zi” gazetasi qayta chop etdi. Muallif asarning janrini “fantastik ro‘mon” deb belgilaydi. Asarning shirin taxayyul asosiga qurilgani sarlavhasidanoq ko‘rinib turibdi. Muallif xayoliy- afsonaviy bir mamlakat — Dorur-rohat (so‘zma-so‘z — rohat uyi), ya’ni obod va farovon bir yurt fuqarolari haqida hikoya qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Buning uchun 8 asr davomida musulmonlar taxti farmonida kelgan va islom davlati sifatida Yevropa mamlakatlariga namu-na bo‘lgan Andaluziyani tanlaydi. Hijriy yilning 98 ida (mil.668) Marokashning Fasi bilan Ispaniya orasidagi Jabal- ut-tariq (Gibraltar) bo‘ gʻ ozini sarkarda Muso ibn Nusoyr qo‘shini kesib o‘tib, Andaluziyani zabt etgan edi. Andaluz dastlab Shomga tobe edi. 756-yildan ummaviy Abdurahmon taxtni egalladi va o‘zini xalifa e’lon qildi. Ispaniyani musulmonlardan qirol Ferdinand (1452-1505) qaytarib oldi. So‘nggi musulmon hukmdor Al-Hisoriy, so‘nggi saroy Al-Hamro (Qizil saroy), so‘nggi poytaxt G ʻ arnata (Grenada) bo‘lgan edi. Ismoilbek taxayyulning real asoslariga to‘xtar ekan, olis tarix qatlarida qolgan turli-tuman ma’lumotlar, sayyoxlarning bir vaqtlar islom shuuri bilan gullab-yashnagan Andaluziya — arablar Ispaniyasining ma’naviy-madaniy turmushiga oid ko‘plab fakt va raqamlarni topib, o‘quvchi diqqatiga havola qiladi. Arablar ispanlarning taqir sahrolarini obod o‘lkaga aylantirdilar, — deb hikoya qiladi muallif. — 12 ming qishloq, 80 qo‘r g ʻ on, 300 shahar, 300 ming jome’ bino qilingan. Zamonida poytaxt Qurtobada 200 ming xonadon yashar edi. 600 jome’, 500 shifoxona, 800 madrasa, 900 hammom musulmonlar xizmatida edi. g ʻ arnata, Tulidu (Taledo), Sibelyo (Seviliya) kabi shaharlar ham Qurtoba (Kordova)dan qolishmas edi. Boyligichi?! Farang tarixchilari yozishicha, Qurtoba xalifaligining PAGE \* MERGEFORMAT71 xazinasiga jami Yevropa mamlakatlarinikini qo‘shganda ham yetmas ekan. 852- yilda Qurtoba kutubxonasida 600 ming kitob bo‘lgan. Butun o‘lkada 70 ulkan kutubxona bor edi. Faranglar kelib, Andaluziya maktab- madrasalarida o‘qidilar. Yevropa Qurtoba madrasalaridan andoza olib, universitetlarini qurdi… Xullas, insoniyat taraqqiyotini yangi bir bosqichga olib chiqqan Gʻ arb ilm-fanining tamal toshi olis XII-XIII asrlarda Andaluziya — musulmonlar Ispaniyasi tomonidan qo‘yilgan edi. Biroq har narsaning o‘z kushandasi bo‘lganidek, mutaassiblik juda qisqa muddatda bu o‘lkadagi yuksak islom madaniyatini yo‘q qilib tashladi. Ferdinand Andaluziyani musulmonlar qo‘lidan qaytarib olgach, o‘lkani johilona bir sur’atda musulmonlikdan “tozalash” boshlandi. Mo‘jizaviy saqlanib qolgan “Jome’ul-kabir” (Katta machit) va “Al-Hamro”gina olis musulmon Andaluziyasining bir vaktlar balqigan nuridan yetib kelgan shu’ladek yiltillab turadilar… Ushbu ma’lumotlar sayyoh — muallif tilidan berilgan bo‘lib, asarning mazmuniga singdirib yuborilgan. Tahririyatning ixcham izohida asarning bosh qahramoni toshkentlik Mulla Abbos ekanligi, Fransiya sayohatidan keyin “Fransaviy” deb nom olgani, o‘z ko‘rgan- bilganlarini “Farangiston maktublari” sarlavhasi ostida “Tarjimon”da e’lon qilib kelgani, maktublarning ikkinchi qismidan Andaluziya sayohati o‘rin olgani, muallif-sayyoh “baxtiyorona bir surati maishata yetishmish jamiyati muslimadan bahs etajagi” aytiladi. Darhaqiqat, asar roman-sarguzasht xarakterida. Voqea Mulla Abbosning Farangistonda orttirgan tanishi madmuazel Margarita bilan xayrlashib, Ispaniyaga otlanishidan boshlanadi. Mulla Abbos ilk tahsilni Toshkentda olgan. Farangistonda “ilmi jadid”ga oshno bo‘lgan. 27 yoshda, sayohatni sevadi. Andaluziya haqida o‘qigan, eshitgan. Uning o‘z davrida jahonni hayratga solgan ilmu fanidan, yuksak madaniyatidan xabardor. Shuning izlarini ko‘rmoqchi. Uni hozir Ispaniya deb ataydilar… Poezd qirq uch soat yurib Madridga olib keldi. Ajoyib o‘lka, xushhavo, serhosil. Bir yoni to g ʻ , bir yoni suv. Hammayoqda gul. Obidalar. Qurtobadagi, qubbasi 80 ustun ustiga o‘rnatilgan jome’, besh asrdan oshibdiki, hamon ulu g ʻ vor. PAGE \* MERGEFORMAT71 Mulla Abbos bir hafta Qurtobada qolib, jome’ni qayta-qayta ziyorat qiladi. So‘ng gʻ arnataga Malik ibn Ahmar sharafiga 1343-yilda qurib bitirilgan Al-Hamro saroyi ziyoratiga boradi. Mulla Abbos unga tamom mahliyo bo‘lib qoladi. Al-Hamro xizmatchisiga saroyni ziyorat etish uchun Turkistondan maxsus kelganini aytib, xonalarida tez-tez bo‘lish va uzoqroq qolishga izn so‘raydi. Bir oy qolib ketadi. Ziyoratlaridan birida saroy naqshlarining, peshtoqranglarining kun va tunning turli pallalarida turli tovlanishlariga mahliyo bo‘lib, tunab qoladi. Arslonlar maydoni deb atalgan go‘shada namoz asnosida mudrab, xayolga toladi. Olis va shavkatli tarix namoyon bo‘ladi. Shu payt nogoh oyoq tovushlari eshitilib, yengil kulgi ko‘tariladi. Bular kim bo‘lsa? Ko‘zlarini ochib qarasa, biri-biridan go‘zal 12 qiz. Arab qizlari. Qahramonimiz ohista ularga ergashadi. Ular begona odamni sezib qiy-chuv ko‘taradilar. Shu payt xonalarning biri ostonasidagi marmartosh ko‘tarilib, oq salla ko‘rinadi. Parijda tanishgan do‘sti — Shayx Jalol. Mulla Abbos ularga ergashib, “Qizlar ko‘shki”dan yashirin yo‘l orqali yer ostiga tushadi va “Bobi salomat”dan uzoq yurib, yana yuqoriga yer ustiga ko‘tariladi. Bu joyning nomi “Dorur rohat”, qizlar esa, a’lo o‘qiganliklari uchun taqdirlanib, “Al-Hamro” sayohatiga yuborilgan “Dorul ulum” talabalari edilar. Bu diyorga besh asrdirki, begona nazar tushgan emas, uning yo‘lini hech kim bilmaydi. Buni Mulla Abbos Shayx Jaloldan bilib oladi. Qolganini unga hamrohlik qilgan Faridabonu tushuntirib boradi. Darvoqe, ular arabcha gaplashadilar. Shayx Jalol barcha yo‘lchilarga bu sirli diyorga kirish oddidan ko‘zlarini bo g ʻ lashni buyurgan edi. Dorur rohat G ʻ arnatadan 3-4 soatlik yo‘l. Nihoyatda go‘zal manzarali bir yerda. Sathi u qadar katta emas. Eni 2, bo‘yi 3 soatda kesib chiqsa bo‘ladigan maydonda joylashgan. Faridabonu tilidan aytilgan tarixi esa quyidagicha edi: Andaluziya zabt etilib, islom g ʻ oyalari yoyilgach, qisqa muddatda o‘lka “olam darsxonasi”ga, o‘lka ahli esa “muallimi jahon”ga aylanadi. Qo‘shni faranglar undan ibrat olib, g ʻ aflat uyqusidan uy g ʻ onadilar. PAGE \* MERGEFORMAT71 Biroq inson qonidagi tanballik, be gʻ amlik, kin-nifoq bir jo‘sh uradi-yu 300 yillik shuhratshior Andaluz davlati ichdan yemiriladi. Qudratli mamlakat Turkiston singari uchga bo‘linib, o‘zaro qir g ʻ in-barot urushlar boshlanadi. Bundan foydalangan Kastiliya qiroli Ferdinand 1484-yilda katta qo‘shin bilan G ʻ arnatani qamal qiladi. Uzoq va davomli urush boshlanadi. Xalifa Abu Abdulloh Al- Hamroda yashirin majlis o‘tkazib, ish taslimga borsa, bola-chaqalarni qanday asrab qolmoq kerakligini maslahat qiladi. Al-Hamroning bir tomoni o‘tib bo‘lmas yuksak S’era Nevada to g ʻ lariga tutashib ketgan edi. Sudanlik asirlar keltirilib, saroy ichidan to g ʻ tomonga lahm qazdiriladi. Yashirin yo‘lni bilganlar sekin-asta vafot etadilar. Omon qolgan asirlar ozod qilinib, yurtlariga qaytariladi. Undan voqif ikki kishi qoladi. Xalifa va keksa bir bo g ʻ bon. Mulla Abbos “Qizlar ko‘shki”dan shu yo‘lga tushgan edi. G arnata mudofaani davom ettiradi. Xalifa Istanbulga elchi yo‘llab, ʻ usmonlilardan yordam so‘raydi. Sulton muhorabada bo‘lgani uchun yordamga kelmaydi. Xalifaning sustligidan xalq junbushga keladi. Biroq xalifa Ferdinand odamlari bilan xufya aloqa bo g ʻ lab, saroyni tark etadi. Sal oldinroq esa dovyurak sardori Muso oxirgi nafasgacha jang qilish lozimligini aytganida shohdan munosib javob ololmagan va alam ustida bir o‘zi dushman ustiga otilib, mardona halok bo‘lgan edi. Xullas, Sardor Musoning yaqinlaridan 140 kishi uni izlab, bo‘m-bo‘sh saroyga keladilar. Saroyning siridan xabardor yakka-yol g ʻ iz keksa bo g ʻ bon vaqtni qo‘ldan bermay, ularni lahm orqali pastga olib tushadi. Lahm yo‘li bilan to g ʻ orali g ʻ idagi, atrofini tik bahaybat qoyalar o‘rab olgan sayhonlikka chiqadilar. Barcha kerakli ashyolar, birinchi navbatda minglab kitoblar saroydan yangi vatanga tashib keltiriladi va yashirin yo‘l berkitib tashlanadi. Bu bir hovuch musulmon dushmanga taslim bo‘lmay, to g ʻ ba g ʻ rida makon tutib turgan bir paytda xalifa Abu Abdulloh Ferdinand huzurida shaharning kalitlarini unga topshirar edi. Shu tariqa, ispanlar to g ʻ ichiga berkingan bir to‘p musulmonlardan bexabar qoldilar. To g ʻ ichida omon qolganlar qahramon sardor Said Musoning avlodlari edilar. Xalifa esa, qilmishidan pushaymon bo‘ldi. Lekin foydasiz edi. Ferdinand PAGE \* MERGEFORMAT71 hech kimga shafqat qilmadi. Musulmon maktablarini yopdi, vaqflarini olib qo‘ydi, masjidlarni berkitdi. Ahli islomning molini talon qilib, o‘zlarini asir-xizmatkor etdilar. Yuz minglab aholi ota-bobolari yoto gʻ i — qabrlarini dushmanga omonat qoldirib, hijratga yuz tutdilar. Obodlik o‘rnini vayronlik oldi. Zamonlar aylanib, dunyo ilgarilab, ispanlar, faranglar ham ma g ʻ lub bo‘lgan millatni yo‘q etish insof va adolatdan emasligini, ular bilan tengma-teng hamkorlik qilmoq lozimligini anglab yetdilar. Biroq buning uchun ham uch asr kerak bo‘ldi, deb hikoyasini tugatadi Faridabonu. Shayx Jalol so‘zlaridan ma’lum bo‘lishicha, Dorur rohatdagilar dunyodagi barcha o‘zgarishlardan boxabarlar, lekin bular haqida bilishmaydi. Chunki bular dunyo bilan aloqaga kirishmaydilar, haqlari yo‘q. Saodatli taqdirlariga sababchi bo‘lgan Sardor Muso hijriy 1500 (milodiy 2078)- yilgacha ushbu makondan chiqmaslikni vasiyat qilgan. Vasiyatnoma shu sanada ochilmo g ʻ i kerak. U 40 qulf ostida, 40 kaliti 40 imomga omonat topshirilgan. 40 imom Dorur rohatdagi 40 qishloqdan vakil. O‘lkaning amiri Ali ismli kishi bo‘lib, Muso avlodidan. Huquq va nizom shariatga, aqlga, ittifoqqa suyanadi… o‘lkaning har qadami mo‘jiza. Qizlarning qo‘lida o‘zi yonar fonuslar — elektr chiroqlari. Kirib chiqqanda o‘zi ochilib-yopiladigan eshiklar. Muallif Faridabonu Mulla Abbosni olib borgan qishloqning manzarasini chizadi. Markazida keng maydon. Toshdan muhtasham binolar. Jome’, madrasa, majlisxona, devonxona. Atrofida gullar, bo g ʻ -bo g ʻ chalar, ulkan xurmo daraxtlari. Bo g ʻ va gulzorlarga ko‘milgan hovlilar… hammayoq ozoda, batartib. — Bu joylar aslida balchiq, to‘qayzor bo‘lgan, — deydi Shayx Jalol, — kishilar ilmu fan yordamida mo‘tadil iqlim va muhit yaratishga muvaffaq bo‘lganlar, to g ʻ lardan toza suv tushirganlar. Qishloq imomi Mulla Abbosdan dovru g ʻ i olamga ketgan Buxoro madrasalari, Turkiston maorifi haqida so‘raydi. Din va shariatdan boshqa narsa o‘qitilmasligini bilgach, taajjubga tushadi. “Sizning diyorlarda tabib, kimyogar, me’mor, muhandis o‘lmayurmi? Sizning xonlar va hukumatlar idorai mulk va PAGE \* MERGEFORMAT71 davlat uchun umuri idoraya, fununi moliyaya, mohir ma’mura va to‘ralara hojat ko‘rmayurlarmi?” — deb so‘roqqa tutadi. Ularsiz har qanday millatning halokati muqarrarligini ta’kidlaydi: “Yohu, o‘ gʻ lum, ko‘zi bo g ʻ liq kishi yurarmi?!” — deya hayron qoladi… Lekin bu buyuk o‘lkaning kelajagiga ishonadi: “Sanga o g ʻ irliq kelmasun, o‘ g ʻ lum. Inshoolloh, zamona kelur, ahli Turkiston dahi funun va kamolot oshnosi o‘lub, tariqi taraqqiyaya yetishar…” 25 — deya tasalli beradi. Umuman, Turkiston hayoti asarning boshidan oxirigacha muallifning diqqat markazida turadi. Masalan, asar boshida Andaluziya buhroni, ispanlar- faranglarning o‘zaro janjallari haqida gap ketar ekan, Buxoro va Qo‘qonning XIX asr o‘rtalaridagi bir-birlariga qilgan qatlu g ʻ oratlariga shama qilib o‘tadi. Boshqa bir o‘rinda esa, har bir yurtning timsoliga aylangan daryolari haqida so‘zlar ekan, Zarafshonni qaynoq bir mehr bilan tilga oladi. Qishloq imomi Mulla Abbosni maktabga boshlaydi. Yoru g ʻ , ozoda. Har bir fan uchun maxsus jihozlangan o‘quv xonalari, qiroatxona, kutubxona… 8 yoshdan 12 yoshgacha barcha maktabda. O‘ g ʻ il va qiz bolalar alohida o‘qiydilar. Sayohat davom etadi. Shayx Jalol mashina tayyorligini aytib, shaharga taklif qiladi. Yevropada ko‘rgani otasharoba. Biroq tutuni yo‘q, o‘zi ham boshqacharoq, elektr bilan harakat qiladi. O‘lka markazi Dorus saodatga ketmoqdalar. Yo‘lda qishloqlar ko‘rinadi. Bir-biri bilan telefon, telegraf orqali bo g ʻ langan. Elektr moshina Dorus saodat vokzalida to‘xtaydi. Shahar ham tamom boshqacha. Bu binolarni Mulla Abbos Turkistonda ham, Yevropada ham ko‘rgan emas. Shayx Jalol mehmonni mehmonxonaga joylab, qoziga ketadi. Mehmonning Dorur rohatga qanday kelib qolganini bildirish kerak. Kech tushadi. Birdan hammayoq yorishib, charo g ʻ on bo‘lib ketadi. Mehmon hayron. Bunday holni oldin ko‘rgan emas. U bularning kechda yonib, tongda o‘zi o‘chadigan elektr ekanligini so‘ng biladi. Ertalab hammomga tushib, Shayx Jalol bilan qozi huzuriga boradilar. Ko‘chalar, maydonlar ham boshqacha. Masalan, maydonlarning biri “Ozod” deb nomlangan, biri xalifa Abdurahmon III nomida. Ko‘chalardan biri Tariq ibn Ziyod deb ataladi. Abdurahmon III maydonidagi muhtasham bir binoga boradilar. Marmardan, naqshinkor. Eshigi tepasiga oltin 25 Gasprali Ismoil. “Dorur rohat musulmonlari”. Tarjimon,1887. PAGE \* MERGEFORMAT71 harflar bilan xatti ko‘fiyda “Bobul-huquq” deb yozib qo‘yilibdi. Qozixona — shu. Qozi, o‘ng tarafida kotib, yo‘lakda xizmatchi. Shayx Jalol Mulla Abbos Turkistoniyni tanishtiradi. Qozi uni mamlakatning tartiblaridan xabardor qiladi. Bir narsani alohida ta’kidlaydi: “O‘lkamizcha eng buyuk qabohat va jinoyat yalon so‘ylamakdir. Jazosi dahi bik o gʻ irdir. Yalonchi hibs o‘lini-yur, ammo hibsxona ochiq turar, atrofinda ming kishi o‘lsa-da, so‘zlamaya bir kishi topilmas…” Bu hol hammasidan oshib tushadi. Qanday mamlakat bu?! Qahramonimiz bu yerdagi urf-udum, axloq, ilm va madaniyat borasida qozi bilan suhbatlashar ekan, tobora o‘zini o‘n g ʻ aysiz sezib boradi. 12 yil madrasada umri bekor ketibdi. Farangistondagi 2 yil o‘qishini so‘zlar ekan, Margaritaga bo‘lgan muhabbatigacha aytishga to‘ g ʻ ri keladi. Bu yerdagilarning yashash qonuni shunday: Ular Ollohdan qo‘rqadigan darajada yol g ʻ ondan qo‘rqadilar. Yomonlikdan jahannamdan qochgandek qochadilar. Jannatga intilgandek kishilarga muhabbat qo‘yadilar. Bu gaplar qozi tilidan yurtning yangi mehmoniga birgina qardoshlik nasihati emas, ma’muriy-shar’iy amr sifatida ham aytilgan edi. Bu o‘lka inson tabiatining ikki buyuk illatidan — yol g ʻ ondan va haqsizlikdan qutulgan edi. Shu jihatdan u G ʻ arbning ham, Sharqning ham, Yevropaning ham, islomning ham qusuridan xoli edi. Bu yerdagi ilm va axloq oldida Turkiston badaviy, Farangiston olchoq edi. Holbuki, bu o‘lka dunyodan tamom uzilib, baland to g ʻ lar orasiga yashiringan bir joyda ajdodlarining ilmu hunari soyasida o‘z hollaricha shunday darajaga yetdilar. Mulla Abbos bozor yonida yana bir voqeaga duch keladi. Bir arab duch kelgan odamga iltijola boqib, hol-ahvol so‘rar, hech kim unga e’tibor qilmasdi. Sotuvchi ekan. Bir kishining yarim dinorlik haqiga xiyonat qilibdi. Qozi uni tekshirib aniqlagach, aybdor deb topibdi. Shundan buyon u hammaga begona. U bilan hech kim so‘rashmaydi, gaplashmaydi. Odamlar uni vabodan qo‘rqqandek chetlab o‘tadilar. Hatto xotini, bola-chaqasi ham tark etadi. U o‘z xohishi bilan mamlakat chetidagi maxsus joylarda ibodat va tahsil bilan o‘zini poklaydi. So‘ng jamiyatga yangidan qabul qilinadi. Bu bechora yoshligida ozgina kasal bo‘lganu tarbiyasi yetishmay qolgan, PAGE \* MERGEFORMAT71 gunoh qilgani shundan. Keyingi to‘rt yil ichida yurtda bundan boshqa jinoyat sodir bo‘lgan emas. Bu yurtda hamma narsa gʻ ayritabiiy. Masalan, Mulla Abbos mehmonxonasiga kelsa, 2 xat va bir gazeta turibdi. Biri Faridabonudan, ikkinchisi mahalliy “Istiqbol” gazetasidan. Faridabonuning qarindoshlari mehmon bilan tanishmoq istaydilar. Gazeta esa Mulla Abbosdan olis Buxoro va Turkiston haqida maqola so‘rabdi. Biroq bu xatlar yozilgan qo g ʻ ozlarni u ilgari hech ko‘rmagan, tamom boshqa materialdan. Konvertlarida marka yo‘q, bepul. Shayx Jalol shoshib 5-6 tuxum ko‘tarib kiradi, jo‘ja ochirmoqchi emish. Mulla Abbos hayron, qanday qilib, tovuqsiz jo‘ja ochadi. Shayx Jalol sirni ochadi. Tuxumdan jo‘ja chiqishi tovuqning bosishidan emas, haroratdan. Bu yangi gap emas. Bu qadimdan ma’lum edi. Mulla Abbos va uning turkistonlik hamsaboqlari eski ilmning mohiyatini o‘rgangan emaslar. Gap shunda. Qog ozni ham ko‘p narsalardan tayyorlash mumkin. Dorur ʻ rohatdagilarning ishi shu yo‘ldagi tajribalardan biri xolos. Mulla Abbos “Istiqbol” gazetasini varaqlaydi. Buxoro, Xiva, Qo‘qon xonliklarining Rusiya tomonidan zabt etilishi tarixi haqidagi maqolaga ko‘zi tushadi. Muallif, olis tarix, xususan Amir Temur borasidagi hokim qarashlarga qarama-qarshi o‘laroq uning yarim dunyoni egallashida ilm-fan va qahramonlik samarasini ko‘rgan edi. Uningcha, jaholat va nodonlik bilan futuhot va shijoat hech qachon bir yerda jam bo‘la olmaydi. Maqolada ko‘hna Turkistonning tanazzuli sabablari haqida so‘z yuritilib, shunday yozilgan edi: “Bir davlat yo millat xarob o‘lajaq esa, eng ibtido ilmsiz va ma’rifatsiz qolur. Bu holda qo‘y hayvoni kabi fahmsizlanub o‘z boshlarini o‘zlari uzatub turarlar! Nima qilsinlarki, ko‘zlari bo g ʻ langandir!” Ish oxirida Turkistondan Mulla Abbos degan bir kishining ajib bir hol bilan Dorur rohatga kelib qolganligi ma’lum qilinib, uning bu yerda o‘z bilimini oshirish maqsadi borligi mamnunlik bilan qayd etilgan edi. Ha, bular dunyoni biladilar. Dunyo bularni bilmaydi, xayolidan o‘tkazadi Mulla Abbos. Faridabonuning uyida ko‘rganlari bundan ham hayratlanarli edi. 80 yoshlik shayx Turkistonning zabt PAGE \* MERGEFORMAT71 etilishi istilodan yuz yil oldin ma’lum bo‘lganligini aytadi va Ibn Marvonning “Qiyos va ehtimolot siyosati” kitobini o‘qishni tavsiya qiladi… Mulla Abbosning Amir bilan uchrashuvi epizodi ham bor. Uning sirli mamlakatdan chiqib ketishi dunyoga noma’lum bu o‘lka uchun falokatga sabab bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra, bu masalani amir hal qilishi lozim. Lekin adolat qonuni uni ixtiyoriga qarshi holda olib qolishga yo‘l bermaydi. Sayyoh Amir bilan uchrashadi: 30 yoshlarda, cho‘qqisoqol, ochiq yuzli, xush boqishli. Buxoro va Turkiston turmushidan so‘raydi. “Rishta” xastaligidan so‘z ochadi. (Chor hukumati Zarafshon suvini to‘sib qo‘ygach, Buxoroga suv bormay, hovuzlarda rishta tarqalgan edi.) Buxoroga toza suv keltirish yo‘llari haqida fikr bildiradi… Amir Abbosga ruxsat bermaydi. Abbos o‘zining asir emasligini aytadi. Amir bunday mas’uliyatli masalani bir o‘zi hal qilolmasligini, Oliy Majlisdan so‘rab hal qilishini aytadi… Bir qator mojarolar, Faridabonu — Mulla Abbos munosabatlari, shu asnoda xotin-qizlar taqdiri, Turkiston, Buxoro manzaralari, 1500-yilda ochilajak “Vasiyatnoma” bilan bo gʻ liq gap-so‘zlar so‘nggida ruxsat beriladi. Mulla Abbos bu yerda orttirgan do‘stlari bilan vidolashib, unga qanday sirli kelib qolgan bo‘lsa, shunday sirli tarzda chiqib ketadi. “Dorur rohat musulmonlari” Rusiyadagi turkiy xalqlar adabiyotining yangi davrdagi birinchi yirik namunasi edi. Shu sabab u Volgabo‘yi va Turkiston xalqlari yangi adabiyotining shakllanishida muhim rol o‘ynadi. Bu gap o‘zbek adabiyotiga ham tegishlidir 26 . Turkistonda “jadid” nomini olgan intelligensiya XX asrning birinchi 10 yilligida shakllandi. Ushbu guruhning asosini Toshkent, Samarqand, Buxoro va Qo‘qon shaharlari va atrofidagi ma’rifatparvarlar tashkil etdi. Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulqodir Shakuriy, Buxoroda Sadriddin Ayniy, Fitrat, Usmonxo‘ja, Qo‘qonda Ashurali Zohiriy, Mahmudjon Obidov kabilar ushbu “jadid” guruhining 26 Qosimov Begali. “Dorur rohat musulmonlari”. Ma’naviyat, 2006. PAGE \* MERGEFORMAT71 markazida turdi. 27 Yuqoridagi guruhning shakllanishida Rossiya imperiyasi qo‘l ostida bo‘lgan turkiy xalqlar o‘rtasida ijtimoiy-siyosiy sohada islohotlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan jadidchilik harakatining asoschisi qrimlik Ismoil Gaspralining (1851-1914) faoliyati, ayniqsa, u nashr qilgan “Tarjimon” gazetasi muhim rol o‘ynadi. Jadidlar Gasprali va “Tarjimon” gazetasi bilan XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida yaqindan tanisha boshladi. Chor Rossiyasi qo‘l ostida bo‘lgan Turkiston hududlarida ziyolilar “Tarjimon”ni obuna orqali olgan bo‘lsalar, Buxoroda yashirin yo‘llar bilan keltirib o‘qidilar. Turkiston jadidlarining Gaspraliga bo‘lgan munosabatini aniqlash ularning ijodi va faoliyatini batafsil tahlil qilishni taqozo etadi. Ismoilbek Gaspirinskiy Rusiya jadidchilik harakatining rahnamosi edi. Turkistonda XIX asrning oxirlaridan ko‘zga tashlangan yangilaninh harakatlari ko‘p jihatlari bilan shu nomga, uning “Tarjimon” gazetasiga kelib bo gʻ lanadi. Va ushbu davrdan e‘tiboran XX asrning 20-yillariga qadar faoliyat ko‘rsatgan biror turkistonlik ziyoliy yo‘qki, bu nomni chetlab o‘tgan bo‘lsin. Shu sababli, uning ijodiy faoliyati va ayniqsa, maslak-intilishlari bilan tanishish, Turkiston jaidchiligi va jadid adabiyotining shakllanishi hamda rivijlanish bosqichlarinigina emas, umuman mazmun-mohoyatini anglashda, yo‘nalishlarini belgilashda ham benihoya muhim ahamiyatga ega. Bu nom yuz yil muqaddam turkiy dunyodagi eng mashhur nom edi. Uni Qashqardan Londongacha Sankt-Peterburgdan Bombeygacha bilar edi. U chiqargan “Tarjimon” gazetasining 1908-yildagi 25 yillik to‘yida Xitoyning “Tarancha”sidan tabrik telegrammasi kelgan. 1910-yilda esa Fransiyaning eng e‘tiborli jurnallaridan “Revyu dyu monde musulman” uning millati oldidagi buyuk xizmatlari uchun nomzodini “Tinchlik borasidagi Xalqaro Nobel mukofot”iga tavsiya qilgan va buni Xorijiy mamlkatlardagi juda ko‘p matbuot organlari qo‘llab-quvvatlab chiqqan edi. Bu davrda xalqimizni ma‘rifatli va savodli qilish bilan bir qatorda umuminsoniy qadryatlarni shakillantirishga hissa qo‘shgan jadidlarimiz sanoqlidir. Ammo ularning samarali mehnati va jonlarini fido qilganligi tahsiga sazovordir. 27 Hopkirk Peter. The Great Game: On Secret Service in High Asia, Oxford: Oxford University Press.2021. PAGE \* MERGEFORMAT71 Jadidlar o‘zlarining “usuli jadid” jamiyatini ochishi bilan ko‘plab muvaffaqiyatga erishdi. Behbudiy o‘z faoliyatini shakllantirishda va olib borishda bevosita Gasprali yo‘lini tutgan, deb aytish mumkin. U birinchi bor 1899- yili haj qilish uchun sayohatga chiqadi va Istanbul, Qohira kabi shaharlarda bo‘ladi. Amerikalik tadqiqotchi Adib Xolidning ta’kidlashicha, Behbudiy ayni shu sayohat davomida Usmoniylar davlati hamda Misrda xalq ta’limi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar va yangiliklarni kuzatish barobarida ijtimoiy sohadagi islohotlarda yetakchilik qilgan shaxslar bilan ham muloqot qilish imkoniga ega bo‘lgan. Oradan 8 oy vaqt o‘tib, u Samarqandga qaytishi bilan “Tarjimon” gazetasiga obuna bo‘ldi. Behbudiyning 1899-yilgi safaridan “Tarjimon” gazetasiga obuna bo‘lib o‘qiy boshlaganligini uning yaqin hammaslagi bo‘lgan Hoji Muin ham tasdiqlaydi. Behbudiyning publitsistik faoliyati 1902-yili Turkistonda mahalliy tilda chiqqan rasmiy “Turkiston viloyatining gazeti”dan boshlandi. Gasprali 1904-yildagi Rossiya-Yaponiya urushi munosabati bilan “Tarjimon”da musulmonlarni bu urushda ishtirok etayotgan rus va musulmon askarlariga yordam tariqasida pul, kiyim va oziq-ovqat yig ib yuborishga da'vat qilib bir necha maqola yozdi.ʻ Behbudiy ham ayni shu mavzuda “Turkiston viloyatining gazeti”da kichik bir maqola e’lon qildi. Unda Behbudiy turkistonliklarga musulmonlar nima sababdan rus askarlariga va davlatiga yordam berishlari kerakligini tushuntiradi. Muallif o‘z so‘zlarining dalili sifatida “gazetlarda yozilib” turgan “Qrim tarafidagi ba’zi shaharliklar” pul va kiyim yig ib yuborganliklari voqyeasini misol ʻ keltiradi. Behbudiy “gazetalar” deganida aynan “Tarjimon”ni nazarda tutadi va unda berilgan xabarlardagi ma’lumotlardan foydalanadi. Behbudiyning “Tarjimon”dagi ishtiroki 1904-yilning so‘ngida ko‘rinadi. Gasprali bilan Behbudiy orasidagi amaliy hamkorlik aynan shu davrdan boshlanadi deyish mumkin. “Tarjimon” idorasi Rossiya musulmonlari manfaatlari uchun mo‘ljallangan turli tadbirlarga o‘z o‘quvchilarini pul xayriya qilishga doim targ ibot ishlarini olib ʻ borgan. Behbudiy “Tarjimon” idorasining shunday murojaatlaridan biriga javob tariqasida Peterburgda Buxoro amiri Abdulahadxon tashabbusi bilan qurilayotgan PAGE \* MERGEFORMAT71 masjid hamda Samara viloyatida tashkil etilgan qizlar maktabiga xayriya tarzida pul yuboradi va “Tarjimon” idorasiga yig ilayotgan pullarni qay tartibda kerakliʻ joylarga yuborishi haqida savol bilan murojaat qiladi. Gasprali Behbudiyga tashakkur bildiradi va savoliga batafsil javob beradi. Ismoil Gasprali hayoti va sermazmun faoliyatini Turkistonsiz, uning tarixi va taqdiri haqidagi o‘ylarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ulug mutafakkir Turkiston ʻ xalqinig boy ma‘naviy merosini Rusiya musulmonlari borasidagi yangilanish va islohatchilik harakatlari uchun ma’naviy merosini Rusiya musulmonlari borasidagiyangilanish va islohatchilik harakatlari uchun ma‘naviy omil deb biladi. Ayni paytda, butun vujudi bilan Turkiston uchun ham najot yo‘lini izlaydi va buni yangilanishda, islohotda ko‘radi. Shunga ko‘ra, uning qarashlari ham Turkiston bilan teran bog langan edi. Shu sababli bu fikr-qarashlar Turkistonda aks-sado ʻ topdigina emas, turkistonlik taraqqiyparvar ziyolilar uchun dasturul amal vazifasini bajardi. PAGE \* MERGEFORMAT71 2.2. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida obrazlar tahlili Bu mavzu, bizningcha, e’tiborga loyiq va muhim. I.Gaspralining badiiy asarlari, “Tarjimon” sahifalarida e’lon qilingan ommaviy maqolalari tahlil qilinib, o‘quvchilarga taqdim etildi, ammo tanqidiy merosi tahlil qilindi. Ismoil Bey Gaspralining butun faoliyatidan farq qiladigan adabiy tanqid merosi bor. Tadqiqotchi L.Jelilova I.Gasprali va M. Murodning adabiy tanqid tahliliga bag ishlangan maqolasiga ko ra, u shunday yozadi: “1895-yildan boshlab I.ʻ ʻ Gaspralining tanqidiy maqolalari foydali. Ularda muallif o‘rganish uchun tanlangan adabiy asarlarning milliy-axloqiy me‘yorlarini buzgan”. Adib adabiy oqim, umuman adabiyot haqida o‘z fikrlarini shunday ifodalaydi: “Biz Yevropa o‘zlashtirgan adabiy cho‘qqilardan yiroqmiz. Bizning adabiyotimiz ichki taraqqiyotga ega. 28 Biz eski urf-odatlardan zavq oldik, yangilarini ham qabul qilmadik. Yozuvchi odamlar bizga ko‘ra tasniflanadi: 1) erkak va ayollarni taqlid qiluvchilar; 2) bizning taraqqiyotimiz faqat G arbda sodir bo‘lgan hamma narsani takrorlashga asoslangan; 3) Yevropaga ʻ tegishli bo‘lgan hamma narsaning takrorlanishiga salbiy munosabatda bo‘lishadi, taraqqiyot mahalliy iste’dodlardan to‘g ri foydalanish, ya’ni jahon adabiyotining ʻ ayrim qismlari o‘z madaniyatimizga o‘giriladi, deb hisoblaydilar. Nazarimda, estetik va ruhiy talqinlarimizga mos adabiyotlarni tavsiya qilaman. Kelajakda adabiyotshunoslarning ushbu uchinchi guruhi yuqori mas'uliyatli va professional mutaxassislar bo‘ladi” . Gaspralining fikricha, sifat tanqidi tahlilga qarama-qarshidir. Badiiy matnning har bir tahlili muayyan xulosalarga olib keladi. I. Gasprali rus adabiyotshunoslari va yozuvchilarining adabiy tanqidi yaxshi darajada ekanligini qayd etadi. yaxshi, siz bu darajaga intilmasligingiz kerak. Ismoil Gasprali ruslarda rivojlangan uchta asosiy yo‘nalishni qayd etdi. bular ilmiy tanqid, tarixiy tanqid va adabiy tanqiddir. Yaxshi adabiyotshunos – bu Rossiyada hurmat va hurmatga sazovor bo‘lgan kasb, bu adabiy tarixiy tahlilning professional sinfidir. Adabiyotshunoslar orasida Gaspraliga shubha qilmaslik kerak. U adabiy asarga 28 Мулла Аббос. “Фарангистон мактублари.” Таржимон, 2020. 4; 7; 8; 14; 15. PAGE \* MERGEFORMAT71 baho berishda, asosan, quyidagi belgilarga e’tibor qaratganligini qayd etgan: badiiy matnning milliy koloriti va axloqiy-axloqiy jihati. I.Gaspralining adabiy tanqidi Yovuz Oqpinar tomonidan nashr etilgan “Tanlangan asarlar” kitoblarining uchinchi jildida taqdim etilgan. “Terjiman” gazetasining olti sonida chop etilgan “Maishet ve edebiyat-y osmani” (“Haqiqiy hayot va Usmonli adabiyoti”) maqolasi kitobxonlarni zamonaviy turk adabiyoti bilan tanishtirish maqsadida yozilgan. I.Gasprali turk adabiyotini yanada rivojlangan adabiyot deb hisobladi va bu maqolasi bilan rus turklari adabiyotida yuzaga kelgan muammolarni hal qilmoqchi edi. Shu bilan birga men. Gasprali Usmonli adabiyoti bilan Yevropa adabiyotini qiyoslagan holda, Usmonli adabiyotini ideallashtirishdan yiroq edi va unda ko‘plab illatlarni topdi. Ushbu maqolada I. Gasprali Usmonli davri matbuotiga to‘liq tavsif beradi. I.Gasprali “Matbuat-y Osmaniye” (“Usmonli Matbuaty” (1895) nomli boshqa maqolasida turkiy adabiyotning zaif tomonlariga ishora qiladi 29 . Bu zaif tomonlar, eng avvalo, roman, roman kabi janrlarning rivojlanmaganligidir. pyesalar: “Usmonli adabiyotining eng zaif janri milliy romanlar va milliy romanlardir. pyesalar. Marhum Kamol Beyning “Jezm” 30 ini Mehmet Murat Beyning “Tufanda” 31 si bilan solishtirish joizmi?” va yo‘llari), balki ko‘rmasman”. Muallif ushbu maqolasida jiddiy adabiy tanqidning yo‘qligidan shikoyat qiladi: “Bugun Usmonli adabiyoti tanqidsiz ketdi, sohada ko‘p mehnat qilgan otadan ham foydalanilmayapti”. Edip va shoirlarning (ulardan kamroq) urf-odat va an'analariga rioya qiling. “Falon poshozoda, falon bek afandi, falon risolani ommaviy axborot vositalarida yoki maorif olamida yoki insoniyat olamida xizmat qilishni buyurgan. Traktatlar yoki romanlar juda foydali (foydali). Erkak berishi mumkin bo‘lgan sovg alar sonini olish kerak va gazetalarning nusxalari, jumladan,ʻ ko‘plab “taqdimotlar” bo‘lishi kifoya. Ammo taklif qilingan “ish” besh dollarga teng! Bu odat emas; Nezaket-i mahaliye kyukmyunyu almish (mahalliy nezaket olish kerak)”. 29 Gasprali Ismoil. “Usmonli matbuaty”,1895. 30 Marhum Kamol Bey. “Jezm”. 31 Mehmet Murat Bey. “Tufanda”. PAGE \* MERGEFORMAT71 Maqolaning oxirida I.Gasprali tanqid nima va u qanday bo‘lishi kerakligiga oydinlik kiritadi: “Tanqid shunchaki gap emas. Asarning foydaliligini yuzaga chiqarish va isbotlash uchun tanqid alohida, lekin unday emas... Roman nima, roman nima, falon romanning ma’nosi nima (romanning yozma maqsadi); Falon o‘yinning ma’nosi nima, tanqidchi ochib, tushuntiradi”. “Terjiman” ning yettinchi sonida chop etilgan “Review” (1895-1896) maqolasida I.Gasprali Yevropa romanlari va birinchi navbatda frantsuz romanlarining turkcha tarjimalari bilan to‘xtaydi 32 . Muallif Rijayzoda Ekrem Beyning “Saime” qissasini tahlil qilgan. Uning fikricha, bu asar “milliy asarlar” ichida eng yaxshisidir. Gasprali o‘zining avvalgi maqolalarida adabiy tanqid qanday bo‘lishi kerakligini tushuntirib, ushbu maqolada aytilgan fikrlarga misol keltirgan: voqeaning ijobiy tomonlariga e’tibor bering, asardagi voqea-hodisalar bayonida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni ko‘rsatib o‘tadi. Ismoil Gasprali yozuvchi sifatida rus turklari orasida yangi janrlar – roman, qissa, dramalarning keng tarqalishini, shu bilan birga obyektiv yozuvchi Ismoil Gaspralining adabiy tanqidiy merosini rivojlantirishni xohladi. Ikkala holatda ham muallif o‘zining shaxsiy misolini keltirdi va bu xususiyat juda muhim edi. XX asr boshlarida turk informatsion adabiyoti ma lum cho qqilarga ko tarilib, tanqidiyʼ ʻ ʻ realizmning rivojlanishi uchun qulay zaminni pasaytirdi. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlarning mohiyati yuzasidan fikrlar berildi. Asardagi obrazlar tizimi ifodalanishiga alohida e’tibor berildi. II BOB BO‘YICHA XULOSALAR 1. Gaspralining badiiy ijodi uning qiz g ʻ in va samarali kechgan jadidchilik faoliyati, qarashlari haqida ma’lumotlar berildi va shu asosda ishning predmeti bo’lgan “Dorur rohat musulmonlari” romanidagi obrazlar tasniflandi hamda batafsil tahlil etildi; 2. Ismoil Gaspralining hayoti va sermazmun faoliyatini Turkistonsiz, uning tarixi va taqdiri haqidagi o‘ylarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi va shunga binoan 32 Gasprali Ismoil. “Review”. Tarjimon, 1895. PAGE \* MERGEFORMAT71 Ulu gʻ mutafakkir Turkiston xalqlarining boy ma’naviy merosini Rusiya musulmonlari borasidagi yangilanish va islohotchilik harakatlari uchun ma’naviy omil ekanligi haqida batafsil to‘xtalib o‘tildi; III BOB. ISMOIL GASPRALINING “DORUR ROHAT MUSULMONLARI” ASARINING OBRAZLAR TIZIMI BO‘YICHA OLIB BORILAYOTGAN TADQIQOT ISHLARI VA BADIIY IFODASI PAGE \* MERGEFORMAT71 3.1. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot ishlari Ushbu loyiha ishidagi tadqiqot jadidchilikning XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi bolgar turklari o rtasidagi ta sirini, harakatning eng ko zga ko ringanʻ ʼ ʻ ʻ tarafdori Ismoil Bey Gaspiralining (1851-1914) ta sirini, xususan, gazetalarda aks ʼ etganini o rganadi. Bunda bu tadqiqot Gaspiraliy va jadidchilik bo yicha mavjud ʻ ʻ va izchil rivojlanib borayotgan tarixiy tadqiqotni uning g oyalarining geografik va ʻ etnik-milliy tarqalishiga oid mavjud bilimlarni yanada takomillashtirish orqali to ldiradi. Bundan tashqari - bolgar turklarining o‘ziga tegishli bo‘lsa, bu asar ʻ bolgar turk jamoalari bilan chor va Usmonli imperiyalaridagi etnik-til va diniy qarindoshlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan intellektual va ijtimoiy-siyosiy aloqalarni ochib beradi. 33 1990-yillarning boshidan akademik manbalar, bir tomondan, XIX asrda islom olamida bosma texnologiyalar va ommaviy axborot vositalarining joriy etilishi bilan, ikkinchi tomondan, zamonaviy islohotchi va millatchilik harakatlarining paydo bo lishi o rtasidagi chuqur bog liqlikni e tirof eta boshladi. Ko pchilik ilk ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ nashrlarning oldingi qo lyozmalari bosma nashrlari bo lsa, bir qanchasi ham o sha ʻ ʻ ʻ davrning jadidchi islohotchilari tomonidan yozilgan. Umuman olganda, bu islohotchilarning asarlari Islom Evrosiyosining katta qismidagi modernistik va millatchilik harakatlari uchun asos matni bo‘ldi. Bunday harakatlarning aksariyat tadqiqotlari hozirgacha Qrim, Markaziy Osiyo va Usmonlilarning asosiy shaharlaridagi jadidchilik bilan bog liq bo‘lsa-da, bu harakatning Janubi-Sharqiy ʻ Yevropadagi ko‘p sonli islomiy ozchilik aholisiga ta’siriga nisbatan kam e’tibor berilgan. Jadidchi Ismoil bek Gaspirali XIX asr oxiri va XX asr boshlarida o‘sha davrning eng ko‘zga ko‘ringan qrim tatarlaridan biri edi. U hayotligida ham, undan keyin ham nafaqat Qrim tatarlari, balki hamma yerdagi ko‘plab turkiy xalqlar tomonidan hurmatli rahbar, pedagog, islohotchi, jurnalist va idealist sifatida e’tirof etilgan. Bu xilma-xil lavozimlarda u ham etnomilliy mavqeini himoya 33 Мирза Абдалазим Сами . Та’рихи салатин-и мангитийа. / Издание текста, предисловие, перевод и примечания Л. М. Епифановой. – Москва 2020. PAGE \* MERGEFORMAT71 qilgan, ham “til, g oya va harakat” orqali butun dunyoda turklarning birliginiʻ targ ib qilgan. ʻ Gaspiralining hayoti, g oyalari (masalan, tatar va turkiy etnik va milliy o‘ziga ʻ xosliklari, islohot, ta’lim, til, jurnalistika, o‘zaro munosabatlar haqidagi qarashlari) haqida hozirgacha turli tillarda ko‘plab kitob va maqolalar yozilgan. Turkiy xalqlarning usmonli, rus va islom yetakchilari va hukumatlari bilan), tatarlar va boshqalar o‘rtasidagi siyosiy va madaniy faoliyati. Uning hayoti va merosi tafsilotlariga shunchalik e tibor berilganiga qaramay, ʼ uning Bolgariya turklaridagi qiziqishlari ham, faoliyati ham nisbatan e tibordan ʼ chetda qolgan. Aslida, Gaspiralining bolgar turklari bilan aloqalari masalasiga taalluqli yagona tafsilot manbalari Bolgariyada nashr etilgan o‘sha davrdagi turk gazetalari va Gaspiralining Qrimda nashr etgan turkiy gazetasi Tercu'manning o‘zidir. Ushbu maqola davomida Bolgar turklarining tarixi, 1900-yillar boshidagi demografik va siyosati tasvirlanadi, Gaspirali va Bolgar turklari o‘rtasidagi o‘zaro manfaatlar aks ettiriladi. Jumladan, Gaspiralining Bolgariya turklariga bergan nasihatlari baholanadi, uning 1906-yilda Rusega qilgan safari fuqarolik jamiyati birlashmalari va millatlararo raqobat mavzusida baholanadi, uning Bolgariya turklariga bo lgan munosabati va merosi baholanadi. ʻ Bolgariya turklarining kelib chiqishi XIV asrning ikkinchi yarmiga to‘ g ʻ ri keladi. Turklarning Bolqonlarga yurishi bilan bo g ʻ liq holda, Anadoludan bir qancha turk qabilalari bugungi kunda Bolgariyaning katta qismini tashkil etuvchi o‘sha yerlarga ko‘chib o‘tishdi. XVI asr o‘rtalarida Usmonlilar ro‘yxatga olish kitoblariga ko‘ra, musulmon turklar oxir-oqibat bir necha mintaqalarda ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu demografik vaziyat XIX asrning ikkinchi choragigacha – ozmi-ko‘pmi davom etdi. Usmonli yilnomalarini sinchiklab o‘rganish. Britaniya va Fransiya konsullik hisobotlari va rus manbalari 1870- yillarda bugungi Bolgariya aholisi 3 million 200 ming kishini tashkil etganligini ko‘rsatdi. Ularning qariyb yarmi musulmonlar – asosan turklar, qolgan yarmi esa butunlay musulmon bo‘lmaganlardan iborat edi. Sharqda musulmonlar, g ʻ arbda PAGE \* MERGEFORMAT71 esa musulmonlar ko‘p edi. Yunonlar, vlalar, yahudiylar, armanlar, nasroniy lo‘lilar va gagauz turklari ham musulmon bo‘lmagan aholining yarmiga kirganini e'tiborga olsak, bolgarlarning o‘zlari ham ko‘pchilik emasligi ayon bo‘ladi. Darhaqiqat, 1870-yillarda etnik bolgarlar bugungi kunda Bolgariya milliy davlati bo‘lgan mintaqaning ko‘p qismlarida ozchilikni tashkil qilgan. Panslavistlar deb hisoblanishi mumkin bo‘lgan o‘sha davrdagi rus rahbarlari uchun bu demografik haqiqat ularning “Bolgariya komissiyasi” ishi orqali juda aniq bo‘ldi. Bu komissiya 1877-78-yillardagi Rossiya-Usmonli urushi oldidan mintaqaning ma'muriy-siyosiy, demografik va ijtimoiy-iqtisodiy geografiyalarini o‘rganish va aniqlash uchun maxsus tuzilgan edi. Aslini olganda, Rossiyaning panslavist rahbariyati bu urushni o‘rta yer dengiziga chiqish uchun geosiyosiy imkoniyat sifatida baholadi. Egey dengizidan Dunay daryosigacha cho‘ziladigan va Rossiyaning siyosiy yo‘l-yo‘riqlariga ergashadigan Bolgariya davlatini yaratish ularning umumiy etnik-hududiy va o‘rta yer dengizi bilan bo gʻ liq o‘ziga xos intilishlarini amalga oshirishga yordam beradi. Bolgarlar ideal tarzda ko‘pchilikni tashkil etadigan bunday davlatni yaratish uchun urush rejalashtirilgan, aniqlangan va olib borilgan, bu ham etnik-milliy/irqiy, ham vatanni vayron qiluvchi urush bo‘ladi. Yuz minglab turklar yo to‘ g ʻ ridan-to‘ g ʻ ri o‘ldirildi yoki o‘z jonlarini saqlab qolish va o‘z sha’nini saqlab qolish uchun o‘z vatanlarini tark etishga majbur bo‘ldi. Ko‘chib kelganlarning minglab odamlari yo‘lda sovuq, ochlik va kasalliklarga duchor bo‘lib halok bo‘ldi. 1877-78-yillardagi rus-usmonli urushi Edirne sulh va San-Stefano shartnomasi bilan yakunlandi, ammo xalqaro miqyosdagi vaziyatlar Berlin shartnomasi imzolanmaguncha to‘liq hal etilmadi. bu shartnomaga ko‘ra, Bolqon to g ʻ lari va Dunay daryosi orali g ʻ ida cho‘zilgan bolgar knyazligi va Bolqon to g ʻ lari va Rodop to g ʻ lari orali g ʻ ida cho‘zilgan sharqiy Rumeli viloyati tashkil etilgan. Bu sharqiy Rumeli viloyati ko‘p o‘tmay 1885- yilda Bolgariya knyazligiga qo‘shib olinadi. Bolgariya knyazligida va Sharqiy Rumeli viloyatida mos ravishda 1880-1884-yillarda o‘tkazilgan birinchi aholi ro‘yxatiga ko‘ra, bu yerdagi musulmonlar soni davr taxminan 802.597 ga kamaydi. Garchi ular butunlay yo‘q qilinmagan bo‘lsa-da, ularning soni 1870- PAGE \* MERGEFORMAT71 yillarning boshlari va o‘rtalarida bo‘lganidan deyarli yarmiga kamaydi. Bolgariyada o rtacha tug ilish ko rsatkichlaridan yuqori bo lishiga qaramay,ʻ ʻ ʻ ʻ Bolgariyadagi turklar soni 1880 va 1884-yillarda ilgari keltirilgan 802.597 kishidan 1910-yilda taxminan 602.000 kishiga qisqarishda davom etdi. Bolgariyadagi jami turk musulmon aholisi atigi o‘ttiz yil davomida Usmonli turkiyasiga ko‘chib o‘tgan. Bolgariyaning umumiy aholisining foizi sifatida, ular 1880-84-yildagi 26,91 foizdan 1910-yildagi 13,18 foizga kamaydi. Bu davrdagi (va undan keyingi) bolgar rasmiy statistikasi Bolgariyadagi musulmonlarni to‘rtta alohida guruhga ajratdi: turklar; tatarlar; pomaklar; va, lo‘lilar (1-jadvalga qarang). Umuman olganda, Bolgariya musulmonlari Bolgariyaning sharqiy hududlarida istiqomat qilishgan. XX asrning boshlarida turklar Bolgariyaning shimoli-sharqida hamon aholining asosiy qismi edi. Ushbu mintaqaning asosiy tumanlari Shumen, Silistra va Razgrad edi va kengroq mintaqaning o‘zi odatda Deliorman nomi bilan tanilgan. Pomaklar asosan Bolgariya janubidagi Rodop mintaqasida yashagan. Musulmon lo‘lilari boshqa musulmonlar istiqomat qiladigan mamlakatning hamma joylariga tarqalib ketgan. Bolgariya tatarlari asosan Varna, Tatar-Pazardjik, Balchik va Shumenda yashab, 18000 ga yaqin edi. 1-jadval. 1900-1910-yillardagi Bolgariya musulmonlari Bolgariyaning rasmiy aholini ro‘yxatga olish natijalariga ko‘ra Nationalities Years Rural Towns Total Turks 1900 445,492 85,592 531,084 1905 408,974 79,036 488,010 1910 394,336 71,652 465,988 Tatars 1900 14,012 4,872 18,884 1905 12,614 5,328 17,942 1910 13,125 5,045 18,170 Pomaks 1900 20,358 279 20,637 PAGE \* MERGEFORMAT71 1905 19,226 147 19,373 1910 21,022 121 21,143 Gypsies 1900 71,180 18,369 89,549 1905 78,459 20,545 99,004 1910 93,111 28,462 121,573 1-jadvalda jamlangan demografik k o ‘rsatkichlar t o ‘ gʻ ri b o ‘lishi mumkin b o ‘lsa-da, musulmon aholi ichida ushbu t o ‘rtta farqni ilgari surgan manfaatlar haqida faqat taxmin qilish mumkin. Shubhasiz, t o ‘rt guruhning o ‘zlari o ‘zlari qabul qilgan va tashqi k o ‘rinishda ifodalagan turli etnik o ‘ziga xosliklari b o ‘lishi mumkin, ammo jamiyatda va davlatda ularning barchasini oddiygina musulmon b o ‘lganligi sababli bostirgani va boshqa y o ‘l bilan kamsitgani bilan e‘tirof etilgan. toifalarga b o ‘lingan b o ‘linishlarning k o ‘pchiligi ushbu yangi Bolgariyada yashovchi musulmon ozchiliklarni yanada cheklash uchun m o ‘ljallangan. Darhaqiqat, davlat qurilishi va millatni inkor etish tarixida aholini r o ‘yxatga olish ba’zan harbiy yoki xarita kabi kuchli vosita ekanligini isbotlagan. Bolgariya turklari Bolgariya knyazligining makonida va davrida na son jihatdan ustun, na boshqaruvchi aholi edi – bu mintaqada taxminan besh asr davomida mavjud b o ‘lishiga qaramay. Darhaqiqat, ular ozchilikka aylangan edi. Garchi Berlin shartnomasining bir nechta moddalari ularning huquqlarini kafolatlagan bo ‘ lsa ham , bu qoidalar faqat matnda mavjudligini ta ’ kidlash kerak . Amalda bu davrdagi bolgar hukmdorlari siyosiy, iqtisodiy, ma’muriy va diniy jihatdan bolgar turklarini mamlakatni tark etishga majbur qilganlar. K o ‘p hollarda ularning yerlari tortib olindi, masjidlari buzib tashlandi, eng yaxshi maktab binolari tortib olindi, taqvodor ijtimoiy va xayriya jam g ʻ armalari bostirildi yoki ishlamay qoldi va hokazo. Biroq, ehtimol, bu vaqt ichida eng k o ‘p zarar k o ‘rgan y o ‘qotish ularning jamiyatidagi qobiliyatli y etakchilikning aniq y o ‘qolishi edi. Bolgariyaning rasmiy statistik ma’lumotlariga k o ‘ra, 1877-78-yillardagi rus- usmonli urushidan keyin qolgan turklar ham o ‘sha davrda Bolgariyadagi eng savodsiz etnik guruhlarni tashkil qilgan. o ‘sha paytda Bolgariyada etnik PAGE \* MERGEFORMAT71 guruhlarga k o ‘ra savodxonlik darajasi armanlar orasida 54 foizni, yahudiylarda 54 foizni, yunonlar orasida 35 foizni, bolgarlarning o ‘zida 32 foizni va Bolgariya turklarida atigi 4 foizni tashkil etgan. Bu raqamlar Bolgariyadagi umumiy ijtimoiy stereotiplar bilan q o ‘shildi, ular k o ‘pincha turkiy ozchilikni qoloq, johil va hatto befarq qilib k o ‘rsatdi. Urush davrida va undan keyingi yillarda eng boy, bilimli, aqlli va qobiliyatli rahbarlar Usmonli Turkiyaga k o ‘chib kelgan deb taxmin qilingan. Qolgan turk aholisi asosan kamba gʻ al, o‘qimagan va qishloq aholisidan iborat edi. Shunday qilib, qolgan bolgar turklari o‘zlarining o‘zlarining tasvirlarida ham yangi ozchilik maqomida duch kelgan ijtimoiy-iqtisodiy va geosiyosiy tazyiqlarni tashkil qilish va ularga qarshilik ko‘rsatishga umuman tayyor emas edilar. Shu nuqtai nazardan, Bolgariya turk jamiyati ichidagi bo linishlarning o zi ʻ ʻ ham barcha uchun juda zararli bo lishi mumkin. Darhaqiqat, bu davrda ʻ mintaqadagi bolgar turklari o zlarining davriy nashrlarida odatda o zlarini va ʻ ʻ jamiyatlarini “boshsiz tana” deb ta riflashgan. ʼ Hattoki, Bolgariya turklarining umumiy yetakchilikdan mahrum bo‘lgan va ma’naviyatini yo‘qotgan bu jamoada ham qolgan oz sonli ziyolilar falsafiy va siyosiy jihatdan ikki qarama-qarshi lagerga bo‘lingan; Usmonlilar sultoni Abdulhamid II va uning hukumatini qo‘llab-quvvatlaganlar va unga qarshi chiqqanlar. Bolgar emas, Usmonli siyosati ustidan qattiq qutblangan bu guruhlar ko‘pincha bir-birlarini eng qattiq so‘zlar bilan ochiqchasiga tanqid qilishardi. Haqiqatan ham, ular bir-biridan bir-biridan shikoyat qilishgan, ular bitta ozchilik guruhi sifatida ularni zulm qilayotgan Bolgariya hukumati organlariga. Bolgariyadagi o‘z jamoalaridan tashqaridan va hatto ichkaridan ham duch kelgan ushbu qo‘shimcha siyosiy qiyinchiliklar tufayli ko‘pchilik Usmonli Turkiyaga ko‘chib o‘tishni yagona hayotiy yechim sifatida qabul qildi. Bolgariya turklari o‘rtasidagi bu bo‘linishlar har bir tomonning kengroq bolgar turk va musulmon jamiyatining diniy, madaniy va ta’lim muassasalarining bir qismini nazorat qilishini o‘z ichiga olgan munosabatlarda o‘z aksini topdi. Raqobatchi tomonlar bir-birlari bilan kurashda asosiy institutlarning ushbu xoldinglaridan foydalanganlar. Masalan, Shumen qizlar o‘rta maktabi Abdulhamid PAGE \* MERGEFORMAT71 II tarafdorlari tomonidan nazorat qilingan. Boshqa tomondan, Tuna gazetasi Abdulhamid II ning ashaddiy va ashaddiy siyosiy raqiblari bo‘lgan Yosh turklar nazorati ostidagi nashr sifatida tasvirlangan. Shuning uchun “Tuna” gazetasida chop etilgan maqolalarda Shumen qizlar o‘rta maktabi ma’muriyatida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tanqid qilish va hatto bo‘rttirib ko‘rsatish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanilgan va matbuotda siyosiy ekspluatatsiya qilingan. Aksincha, darajali muftiylik idorasi va Plovdiv o‘rta maktabi yosh turklar va ularga xayrixohlar hukmronlik qilgan muassasalar edi. Rumeli va Bolqon gazetalari esa Abdulhamid II tarafdori bolgar turklarining ovozi edi. Shu sababli, o‘sha gazetalar ushbu muassasalar haqida tinimsiz va o‘ta keskin tanqidlarni e’lon qildilar. Ushbu turdagi bo‘linishlar natijasida, garchi turklar Shumen shahridagi aholining aniq ko‘pchiligi bo‘lsa-da, ular bu shahar hokimi saylovlarida hech qachon gʻ alaba qozona olmadilar. Siyosiy bo linishlari etnik-milliy yoki diniy ʻ yo nalish bo yicha birlashish o rniga, ularni bo linishga va turli nomzodlarni ʻ ʻ ʻ ʻ qo llab-quvvatlashga olib keldi. Ularning o zaro ishonchsizliklari, ayblovlari, ʻ ʻ ommaviy haqoratlari va siyosiy o zaro kurashlari hisobga olinsa, Bolgariya turklar ʻ hattoki nizolar matbuotni xolisona suiste’mol qilishdan tashqari avj olgani sababli sudlar bir-biriga qarshi. Bunday misollardan birida, Ruse taqvo jam g ʻ armalari direktori Rumeli qo g ʻ oziga qarshi sudga ayblov qo‘ydi. Ushbu ayblovlar natijasida o‘sha gazeta direktori yetti kunlik qamoq jazosiga hukm qilindi va besh frank miqdorida jarimaga tortildi. Knyazlik davrida bolgar turklari bilan bog liq tarixiy va geografik ʻ yo nalishlarni yaxshiroq tushunish uchun ikkita alohida davrni ajratib ʻ ko rsatishimiz mumkin; birinchisi 1878-1900-yillar, ikkinchisi esa 1900-1908- ʻ yillar. Birinchi davr bolgar turklarining mintaqada dastlab ozchilik bo lib ʻ yashashiga to g ri kelgan davr edi. 1877-78-yillardagi rus-usmonli urushi va u ʻ ʻ bilan bog liq bo‘lgan mintaqadagi etnik tozalash harakatlari ularning umumiy ʻ xotiralarida hali ham yangiligi aniq edi. bundan tashqari, bu davr ularning o‘zlarini har qanday ijtimoiy yoki siyosiy birlik nuqtai nazaridan o‘ylashlariga to‘sqinlik qilgan davr edi. Bu vaqtda ular o‘zlarini himoya qilish uchun jamoaviy PAGE \* MERGEFORMAT71 harakatlarni amalga oshirishga qodir emas edilar va ular bunday qobiliyatni osonlashtiradigan keyingi kontekstni yaratish uchun oddiy qadamlar ham qila olmadilar. Bu davrda ularning huquqlarining yagona rasmiy himoyachisi Usmonlilarning Sofiyadagi vakili edi va shuning uchun ular bu vakil o‘zlari uchun nima foyda keltirsa, qanoatlanishlari kerak edi. Hatto saylovlar masalasida ham Usmonli hukumati yoki ularning tanqidchilari ko‘plab turk ovozlarini boshqaradigan asosiy hokimiyat sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin. Nihat posho, Niyozi bey va Ali Ferruh beklar sofiyadagi asosiy mehnatkash usmonlilar vakillari bo‘lib, ular proottomon bolgar turklariga rahbarlik qilgan. Ikkinchi davr etnik- siyosiy uyg onishning kuchaygan davrlaridan biri edi. Bu ikkinchi davrdaʻ Gaspirali Bolgariya turklari va umuman musulmon aholisi bilan knyazlikning oldingi davridagiga qaraganda ko proq nufuzga ega edi. ʻ Gaspirali qrim tatarlari tarixidagi, ehtimol, hatto XIX asr oxiridan 1917 - yilgacha Rossiya imperiyasidagi barcha turkiy xalqlar tarixidagi eng muhim madaniy va siyosiy arbob bo lgan. Qrimdagi Baxchesaroyda o‘zining ʻ bosmaxonasi. u nafaqat Qrim va chor Rossiyasida, balki turkiy dunyoning deyarli barcha burchaklarida tarqalgan davriy nashr edi. Gaspirali va Qrim tatarlariga oid bir qancha asarlarni o‘rgangan va nashr etgan olim tarixchi Kirimli: “Turkiy dunyoda shu paytgacha hech bir jurnal yoki gazeta tercumanchalik mashhur, mashhur va eng talabchan bo‘lmagan”, deb ta’kidladi. Fuad Ko prulu o limidan keyingi yillarda Gaspirali va uning “Tarjumon” ʻ ʻ gazetasi haqida shunday yozgan edi: “Tarjumon” nafaqat Qrimda, balki Qozonda, Kavkazda, Turkistonda, Xitoy Turkistonida, Sibirda, Ruminiyada, Bolgariyada, Usmonlilar imperiyasining hamma joyida, qisqasi butun Turk dunyosida muhim ta sir ko rsatdi. U katta umid uyg otdi, bu umidning amalga oshishiga, turklar, ʼ ʻ ʻ ayniqsa, rus turklari uchun milliy yangilanishga asos soldi. Uning muharriri Ismoil Gasprali hamma joyda tanilgan”. Darhaqiqat, Gaspiralining “til, g oya va harakat birligi” tamoyili uning ʻ ijodining barcha jabhalarini qamrab olgan ijtimoiy-madaniy va siyosiy mavzu bo‘lib, vujudga kelayotgan harakatning barcha dasturlarini yo‘naltirishga yordam PAGE \* MERGEFORMAT71 bergan ideal edi. Bu harakatning eng asosiy va muhim jihatlaridan biri uning zamonaviy ta’lim dasturi edi. “Yangi usul” (yoki turkchada “usul-i cedid”) uning islohotchi ta lim dasturining nomi edi. Bu dastur rus imperiyasidagi zamonaviyʼ turkiy millatchilar nomining asosiy kelib chiqishiga ham sabab bo‘ldi, ya’ni “jadid harakati” yoki odatda ingliz manbalarida jadid. Garchi uning hayoti va ijodiga oid ko pgina manbalarda ko p qayd etilmagan ʻ ʻ bo lsa-da, bu tadqiqot uchun olib borilgan tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, Gaspirali ʻ ʻ haqiqatan ham Bolgariya turklari, ularning ba zan og ir ahvoli, ular oldida turgan ʼ ʻ muammolar – tashqi va ichkaridan xabardor bo lgan. Ularning xabardorligi va ʻ qiziqishi hatto tercu'manda chiqqan asarlarida ham sezilib turardi. Maqolalaridan birida u Bolgariya turklarining tartibsiz mavqeini quyidagicha tasvirlagan: “O‘tgan yilgi sonlarimizdan birida bolgarlarning Bolgariya va Sharqiy Rumeliyada yigirma-o‘ttizta gazetasi bo‘lsa ham, turklarning birgina gazetasi borligidan shikoyat qilgan edik. Bu (gazeta) Plovdivda nashr etilgan Gayret edi. Endi vaziyat yomonroq. Aftidan, gazeta endi chiqmaydi. Rodop to g ʻ laridan Dunay daryosi havzasigacha bo‘lgan bir necha ming musulmon bir gazetani qo‘llab-quvvatlay olmadi. Bunday munosabat bilan (musulmonlar orasida) omon qolish nafaqat Rumeliya, balki Afrikada ham mumkin emas. Musulmon jamiyatlarining o‘zini himoya qilish va rivojlantirish mas’uliyatini o‘z zimmasiga olmasliklari haqidagi bunday tanqidlar Gaspiralining asarlarida kam uchraydi. Gaspirali boshqa bir maqolasida, umuman, musulmonlarning qobiliyatlari va yo‘nalishi yetarlicha zamonaviy emasligi, ularda birdamlik yo‘qligidan shikoyat qilgan. U ularni dunyoning boshqa qismlaridagi qo‘shnilariga qaraganda ancha qoloq deb bildi; Jazoirdagi yahudiy qo‘shnilaridan, Kritdagi yunonlardan, Bolgariyadagi bolgarlardan va Rossiya imperiyasidagi barcha boshqa millatlardan ko‘ra ko‘proq. Keyingi maqolasida u Bolgariyadagi turk jurnalistikasining muammoli holatini yana bir bor muhokama qildi. Bu gazetalarning muharrirlari va ma’murlari odatda o‘z nashrlarining nusxalarini bir-birlariga jo‘natishardi. “Tarjumon” hatto Bolgariya turk gazetalarida birinchi bosilgan xabarlarning bir qismini e’lon qildi. PAGE \* MERGEFORMAT71 Masalan, tercuman gazetasining 1903-yildagi bir sonida avval muvazeneda chop etilgan bolgar turklarining jaholat va maorifsizlik muammolari haqida maqola bor edi. Bu maqola shu tariqa “Bolgariyadagi turk gazetasi” sarlavhasi ostida qayta nashr etildi. 1903-yilgi “Tarjumon” maqolasi bolgar turk hamjamiyatida ham, undan tashqarida ham bir qator tashvishlarni ko‘rsatib, unda shunday deyilgan: Plovdivda chiqadigan Muvazene gazetasida juda qiziq xabar bor edi. Biz uni (paydo bo‘lganidek) nusxa ko‘chirmoqdamiz. Yaxshi tomoni shundaki, u Rossiyadagi musulmonlarga nisbatan adolatli va Britaniya va Avstriyadagi musulmonlarning ahvolidan yaxshiroq deb hisoblaydi: “Bolgariyadagi siyosiy sharoitlar qanday bo lishidan qat i nazar, bu davlatdagi jamoatchilik fikri turklargaʻ ʼ qarshi. Bunday jamoatchilik fikrining munosabati sabablari, shubhasiz, Bolgariya matbuoti va uning jurnalistlari. Bolgariya siyosatchilari bolgar qishloq aholisiga qaraganda ko‘proq fanatikdir. O‘sha mutaassiblar ko‘pchilik bo‘lgan, ammo zaif va himoyasiz Bolgariya turklarini o‘z joylarini tashlab Turkiyaga ketishlari uchun uydirma yol g ʻ on bilan hujum qilmoqda. Bu uydirma yol g ʻ on Bolgariya elitasiga ham ta’sir qiladi. Hukumat, tabiiyki, bu yol g ʻ onlarni ko‘radi va o‘qiydi. Bu uydirma yol g ʻ onlar natijasida tekshiradi. Garchi (davlat) tergovlar yakunida hech narsa topa olmasa ham, yol g ʻ onchilarga murojaat qilmaydi, hukm chiqarmaydi. Hukumatning Sofiya shahrida nashr etiladigan Visernapota gazetasiga ko‘ra, u o‘tgan yakshanba kuni Razgraddan olgan maktubini e’lon qilgan. Unda musulmonlar miltiq, dinamit va oziq-ovqat saqlayotgani va ular Bolgariya armiyasi qarorgohiga hujum qilishga, zobitlarni o‘ldirishga, xotinlarini olishga qaror qilganliklari da’vo qilingan; ularning rahbari musulmon o‘rta maktabining fransuz o‘qituvchisi (da’vo qilingan) edi. Ism yo‘q edi (xat bilan), hech qanday dalil yo‘q, faqat yolg on. ʻ Bunday katta yol g ʻ onlarga nima qilishimiz kerak? Birinchidan, bu turklar dinamit nimaligini bilishmaydi. Bolgariya armiyasiga hujum qilib, zobitlarni o‘ldirmoqchi, ayollarini olib ketmoqchi bo‘lgan bu musulmonlar, afsuski, kimyodan, boshqa narsadan xabarlari yo‘q. PAGE \* MERGEFORMAT71 Rossiyada musulmonlar ko‘p. Ko‘rinib turibdiki, Rossiya hukumati Rossiyaning rus bo‘lmagan fuqarolariga adolatli munosabatda bo‘ladi. Britaniya va Avstriya hukmronligi ostida yashayotgan musulmonlar, afsuski, matbuot erkinligiga ega emas. Biroq, ular (bolgar musulmonlari yoki turklar) ham asossiz ayblovlarga duch kelmayaptilar. Ha, lekin faqat shu nuqtada ayblovda bolgarlar turklarni dunyoning eng yomon ahvolga tushgan xalqi deb hisoblashlari mumkin, bu ularning bilimsizligidan kelib chiqadi va bu ahmoqlikka olib keladi”. Shuningdek, 1903-yilda “Tarjumon” xuddi shu tarzda S¸ arkda chop etilgan maqoladan iqtibos keltirgan. Bu safar xabar “Bolgariya musulmonlari” sarlavhasi ostida edi. Muallif bu maqolada Bolgariya knyazligi tashkil etilgandan beri turklar bir jamoa sifatida ilgarilanmay, aksincha, kuchsizlanib borayotganidan shikoyat qilgan. Ushbu pasayishning asosiy sababi, maqolada aytilishicha, Bolgariyaning huquqiy tizimi barcha millatlarga teng huquq va himoyani ta'minlagan bo‘lsa-da, Bolgariya musulmonlari aholisiga ijtimoiy va ijtimoiy munosabatlarga qiziqish yo‘qligi sababli yordam bera olmaganida emas. texnika fanlari. Bu haqiqatdan juda kam musulmonlar xabardor edi, deb davom etadi maqola. Agar Bolgariya musulmonlari Bolgariya o‘z fuqarolariga taqdim etgan erkinliklardan foydalanib, o‘z haq-huquqlari va milliy xususiyatlarini saqlab qolish va himoya qilishga harakat qilgan bo‘lsalar, demak, ularning xalq sifatida poydevorlari talon-taroj qilinishi mumkin emas edi; ularda yaxshi va muntazam maktablar bo‘lar edi, ularda haqiqiy diniy rahbarlar bo‘lar edi va shuning uchun ularning xalqi baxtsiz bo‘lmas edi. 1903-yilda Tercumanda qayta nashr etilgan ushbu maqola Bolgariyadagi musulmonlar va turklarni bir-biridan ajratgan siyosiy tafovutlarni baholash bilan davom etdi. Bolgariya musulmonlari siyosiy jihatdan birlashmagan, bu kuzatilgan va buning o‘rniga ular ajralib, bir nechta bolgar partiyalarining kichik tarafdorlariga aylangan. Shunday qilib, ular kuchli emas edilar va Bolgariyaning biron bir siyosiy partiyasining xatti-harakatlariga yoki davlat ishlariga hech qanday ta’sir ko‘rsata olmadilar. O‘sha paytda Bolgariyaning qaysi partiyasi hukumatda PAGE \* MERGEFORMAT71 bo‘lishidan qat’i nazar, turklar barcha musulmonlarni tashvishga soladigan masalalarda qonunchilik jarayonida o‘zlarini e’tirof etishda samarasiz edilar. Agar barcha bolgar musulmonlari birlashib, o z partiyalarini tuzsalar, ular hukumatniʻ boshqarayotgan yoki muxolifatda hukmron bo lgan partiyalarga yoki ikkalasiga ʻ ham o z ta sirini o tkazishlari mumkinligi ta kidlandi. Bunda Bolgariya turklari va ʻ ʼ ʻ ʼ musulmonlari o‘z haq-huquqlarini samarali himoya qilishlari, maktablari va diniy tashkilotlarini himoya qilishlari, diniy va milliy birliklarining buzilishining oldini olishlari mumkin edi 34 . Qayta chop etilgan ushbu maqolaning oxirida Gaspiralining o zi ham ʻ “turklarning muammolari hamma joyda bir” degan mulohazasi bilan ham, imzosi bilan ham bu fikrlarni ma qullagan. ʼ 3.2. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida obrazlar tizimi orqali ifodalanishi Ko‘p yillar davomida bolgar turklari bilan bo g ʻ liq masalalar bilan shu g ʻ ullangan muhim ziyoli va jurnalist Deliormanga ko‘ra, Gaspirali Bolgariya va 34 Gasprali Ismoil. “ Bolgariya musulmonlari”, 1903. PAGE \* MERGEFORMAT71 Ruminiyaga sayohat qilib, o‘n to‘qqizinchi asr oxirida har ikki joyda turk ozchilik guruhlari vakillari bilan uchrashgan. Deliorman bu tashriflar haqidagi da’vosini qo‘llab-quvvatlar ekan, Ziyo Go‘kalning mashhur va juda ta’sirli « Turkchulug unʻ Esaslari» (ingliz tiliga tarjimasi “Turkchilik asoslari”) kitobiga ishora qildi 35 . U Sibir bilan bir qatorda, Orenburg, Misr va Boku, Gaspirali 1897 va 1898-yillarda Ruminiya va Bolgariyaga ham tashrif buyurdi. Bu safarlarda u bu mamlakatlar turklari bilan uchrashdi va o zining “tilda, fikrda va amalda” birdamlik tamoyilini ʻ barcha turklar o rtasida targ ib qilish va singdirish ustida ishladi. Volga, Kavkaz ʻ ʻ va Usmonli Turkiya turklari bilan bir qatorda Bolqon turklari ham Tercumanni qabul qildilar. Deliormanning so‘zlariga ko‘ra, Tercumanning Bolgariyada 200 dona va Ruminiyada 100 dona sotilgan. Afsuski, Go‘kalpning “Turkchilik asoslari” asari – bu ma’lumot uchun manba sifatida Deliorman keltirgan matn – uning da’volarini tasdiqlamaydi. Gaspiralining sayohatlari Go kal kitobida ham ʻ tilga olinmagan, shuning uchun Deliorman xato qilib Go kalga ishora qilib, ʻ haqiqiy manba(lar)ni o tkazib yuborgan bo lsa kerak. Gaspiralining hayoti va ʻ ʻ ijodiga bag ishlangan bu kitoblarda hech qanday eslatma ham yo q edi. ʻ ʻ Tercumanning tarqatilishining dalillari, shuning uchun bu da’vo ko‘proq tergovni talab qiladi. 36 Shunga qaramay, Bolgariya turklari Tercumanni muntazam kuzatib borishgan va o‘qishganligiga shubha yo‘q. 1897-yilda Muvazene gazetasida e lon qilingan ʼ xabarda, Plovdiv kutubxonasiga boradigan musulmon kitobxonlar sonini ko paytirish maqsadida kutubxona direktori ulardan qaysi turk tilidagi gazeta va ʻ kitoblar ularni kutubxonaga ko proq jalb qilishini ochiqdan-ochiq so radi. ʻ ʻ Hikoyaga ko‘ra, so‘ralganlarning bir ovozdan javobi Tercuman edi. Shundan so‘ng, Tercuman Plovdiv kutubxonasida o‘quvchilar uchun mavjud edi . Tercumanni muntazam kuzatib borish va o‘qishdan tashqari, ba’zi bolgar turk o‘quvchilari jurnal muharrirlari va ma’muriyati bilan to‘g ridan-to‘g ri xat ʻ ʻ yozishgan. 1895- yildagi tercuman sonidan birida tahririyat e’lonida aytilishicha, 35 Ziyo Go‘kal. “ Turkchilik asoslari”, 1897. 36 Темур Малик Баҳодир ( тарихи туркийдан баҳс ). Таржимон , 2022. PAGE \* MERGEFORMAT71 Bolgariya va Sharqiy Rumeliyaning ba’zi qismlaridan (1885-yildan beri birlashgan) olgan maktublarida bolgar turklari birlashgan bolgar musulmon elitasi yo‘qligidan shikoyat qiladilar. rahbariyati va bolgar amaldorlari va zobitlarining musulmonlarga nisbatan yomon munosabati va xulq-atvori haqida. Ushbu shartlar natijasida, Bolgariya musulmonlarining bir qismi Usmonli turkiyasiga ko‘chib o‘tish yoki Bolgariyada qolmasligi borasida noaniq bo‘lganligi qayd etildi. Musulmonlar birlashgan bo‘lsa, bolgarlar ularni hurmat qilishga majbur bo‘ladi, deb qo‘shimcha qildi tahririyat. Jadidchilikning modernistik tamoyillariga muvofiq, shuning uchun gazeta ularni Bolgariya taqdim etgan erkinliklardan foydalanishga undadi. shunday qilib, ular o‘zlari uchun ta’lim olish va uni jamiyat maqsadi sifatida targ ib qilishda tashabbus ko‘rsatishga qattiq rag batlantirildi vaʻ ʻ ular o‘zlarini taraqqiyotga bag ishlashlari zarurligi ta’kidlandi. ʻ 1895- yilda tercuman gazetasida chop etilgan ushbu maqola bolgar turk kitobxonlarining maktublariga javob sifatida bir qator mulohazalar va takliflar bildirilgan: “Bizga Bolgariya va Sharqiy Rumeliyadan kelgan maktublarga ko‘ra, u yerdagi nufuzli musulmonlar hamjihat bo‘lmagan, bir-birlariga hurmat ham yo‘q, shuning uchun bolgarlar musulmonlarga hurmat ko‘rsatmagan.” Bu holat natijasida musulmon aholi mamlakatni tark etish yoki qolishi haqida ikkilanib turibdi. 1896- Bunga javob savolda. Agar sizning rahbarlaringiz hamjihat bo‘lsa va bir-biringizni hurmat qilsangiz va barchangiz ularni qo‘llab-quvvatlasangiz, bolgarlar sizga hurmat ko‘rsatadilar. Biz yashayotgan dunyo - bu kuch dunyosi (kuchli). Agar siz kuchliroq bo‘lsangiz, siz ko‘proq hurmatga ega bo‘lasiz (yoki hurmatli), shuning uchun siz, sizning konforingiz va kelajagingiz xavfsiz bo‘ladi. 1897- yilda Bolgarlar kecha cho‘pon bo‘lgan, bugun esa janoblar. Ularning konstitutsiyaviy demokratiyasi tufayli siz erkinlikda yashayapsiz. o‘qish, ishlash, gullab-yashnash, shikoyat qilish erkindir. Bolgarlar kabi ta’limga rioya qilishingiz kerak. Intellektsiz diniy olimlarni (bugungi kunda tarbiyalashdan) tashqari, siz (shuningning o‘rniga) muhandislar, shifokorlar, huquqshunoslar, o‘qituvchilarni PAGE \* MERGEFORMAT71 ko‘paytirishingiz va Bolgariyaning ichki va tashqi siyosatini boshqaradigan Bolgariya parlamentiga (a’zolarni) yuborishingiz kerak. Siz u yerda o‘z o‘rningizni olishingiz kerak. Bolgariya parlamenti a’zolari har doim ikki yoki uchta guruhga bo‘lingan. Agar siz iqtidorli ziyolilarni yetishtirib, ularni umumiy aholi sonidagi foizingizga ko‘ra Bolgariya parlamentiga yuborsangiz va ular u yerda hamjihat bo‘lib qolsa, ular ko‘p narsaga erisha oladi. Bolgarlar bir shaharning masjidini yoki boshqa shaharning madrasasini vayron qilgan bo‘lsa yoki uni do‘konga aylantirgan bo‘lsa, buning yo‘lini huquqiy tizimda topishgan. parlament a’zolari huquqiy tizimni o‘zgartirishi mumkin. agar ular (bolgarlar) huquqiy tizimga qarshi harakat qilsalar, harakat ularni oldini oladi. 1898- yilda Qarshilik ko‘rsatish o‘rniga, agar siz oson yo‘lni afzal ko‘rsangiz, bu mamlakatni tark etsangiz, ota-bobolaringizga va o‘zingizning sharafingizga gʻ amxo‘rlik qilish uchun qoldirilgan ko‘plab poydevorlarga xiyonat qilasiz. 1899- yilda Keksa odamlar “qochish najot, lekin yomon” deyishadi. bu ifodaning faqat ikkinchi qismi to‘ g ʻ ri, birinchi qismi emas, qochish orqali najotga erisha olmaysiz, najot to‘ g ʻ ri qiyinchilik va ish (ta’qib) natijasidir. Keyingi satrlarida bu tercuman maqola dangasalik, harakatsizlik va passivlikni tanqid qilish bilan davom etdi. haqiqatdan ham matnning ohangiga ham, so‘ziga ham qarab, bu maqola haqiqatan ham gaspiralining o‘zi yozganmi yoki yo‘qmi, degan fikrni asosli taxmin qilish mumkin. maqolaning oxirgi bandida matn quyidagi xulosa va e’tiroz bilan yakunlangan: Bolgariya nima? Usmonlilar imperiyasining avtonom qismidir. Sharqiy Rumeliya — provinsiya. Bolgarlarga berilgan imtiyoz va huquqlar sizga ham berildi. Siz vazir, gubernator yoki mansabdor bo‘lishga haqqingiz bor, lekin men sizda qodirmisiz va tajribangiz bormi, degan savolim bor. Buning uchun ishlashingiz kerak. Eskisini qoldiring va konstitutsiyaviy hukumat taqdim etgan huquqlardan foydalaning. Aks holda, tabiiyki, bolgarlar uzoqroqqa boradilar, musulmonlar esa chekinadi. Bolgarlarga qarang. Ularning aholisi ikki million. Ularning o‘ttizta gazetasi bor. Aholiga ko‘ra sizda sakkiz yoki o‘nta gazeta bo‘lishi kerak. Buni qo‘shib qo‘yay: “bolgarlar to‘rt yuz yil Usmonlilar hukmronligi ostida yashadilar. Agar ular (o‘zaro) bo‘linganlarida edi, bugun nima PAGE \* MERGEFORMAT71 bo‘lar edi?” Bilmayman, lekin Bolgariya bo‘lmasa kerak. Vaqtingizning ehtiyojlariga qarab o‘qish va ishlash kerak. Umidsiz bo‘lmaslik kerak, vaqtinchalik qiyinchiliklarda kuchli bo‘lish kerak. Yuqoridagi misol, muharrirlarning bolgar turklari o‘rtasida o‘quvchilar va muammolarga javob bergan yagona misoli emas edi. Gaspirali tomonidan 1896-yilda tercuman tilida yozilgan va chop etilgan “Bolgariyada musulmon ta'limi” sarlavhali bosh maqolasida bolgar turklari tomonidan berilgan savollarga javoblar berilgan. Yana ta’lim va ayniqsa, zamonaviy ta’lim (yoki “ usul-i savtiyye”) – ularning umumiy muammolariga qarshi turish va hal qilish uchun yagona potentsial yechim sifatida ta’kidlangan. Tahririyat ta’kidlashicha, zamonaviy ta’lim usulini qo‘llagan maktablarda bolalar olti oy ichida o‘qish va yozishni; asosiy matematik muammolarni hal qilish; va Qur’ondan parchalarni o‘qing. Baxchesaroydagi ko‘plab maktablar allaqachon bu yangi usulni qo‘llagan, hech bir bola ortda qolmasligi ta’kidlangan. Darhaqiqat, ular o‘n-o‘n ikki yildan keyin o‘qish, yozish va o‘z dinlarining asosiy tamoyillarini tushunmaydigan birorta ham yosh qolmasligini kutishgan. Ushbu tahririyat maqolasida, shuningdek, ta’limning yangi usuli geografik jihatdan nafaqat Qrimda, balki Rossiya imperiyasining barcha qismlarida tarqalib ketganligi ta’kidlangan. Bu yangi usulni o‘rganish uchun Qrimga chor Rossiyasining boshqa hududlaridan ko‘plab odamlar kelgan. Buni bir necha hafta ichida o‘rgangach, ular o‘z vatanlarining sinflarida olganlarini amalga oshirish uchun o‘z hududlariga qaytib kelishdi. Bundan tashqari, o‘qituvchilarning o‘zlari bo‘lmaganida, ba'zi ko‘chma o‘qituvchilar ushbu yangi usulni joriy qilish uchun Rossiya hududining boshqa qismlariga yuborildi. 1896- yilga kelib, bu sa’y-harakatlar natijasida jadidchilarning yangi usuli 200 dan ortiq maktablarda o‘z o‘quv dasturiga kiritilgan edi. Gaspirali Bolgariyaga va unga tegishli xabarini yakunlab shunday yozgan edi: “ushbu yangi usulni qabul qilgan bitta maktabni ochish orqali u butun Bolgariya bo‘ylab osonlikcha tarqaladi.” Bizning gap-so‘zlarimiz, qilayotgan ishlarimizga qiziqqan odam bo‘lsa, Baxchasaroyga kelsin yoki yosh o‘qituvchi nomzodini yuborsin. Uch-to‘rt hafta ichida biz ularga ushbu yangi usul va ta’lim tizimini bepul o‘rgatamiz va keyin PAGE \* MERGEFORMAT71 ularni qaytarib yuboramiz. Muammo yo‘l xarajatlarida bo‘lsa, Bolgariyada nashr etiladigan turk gazetasi Gayretdan ma’lumotnomasi bo‘lgan odamga qaytish chiptasini beramiz. Oliy ma’lumotga kelsak, hozir siz Usmonli yoki Bolgar maktablariga borishingiz kerak. Bolgariya gimnaziyasiga boring va u yerda o‘qing va kechikmang, imkoniyatni o‘tkazib yubormang. Oradan yillar o‘tib “Rahmat” sarlavhasi ostida nashr etilgan yana bir tahririyat 1903-yilda Tercumanda chiqdi va Bolgariyaning Turgovishte musulmonlariga minnatdorchilik bildirdi. Turgovishte musulmonlari Tercumanning yigirma yilligini nishonlashdi. Bayram ham, javob ham Gaspirali va “Tarjumon” va bolgar musulmonlari o‘rtasidagi munosabatlar XX asr boshlarida ham davom etganligini ko‘rsatadi. Ochig i, Bolgariya turklari vaʻ musulmonlari o‘qiydigan gazetalarda Gaspirali va uning ijodiga oid xabarlar ko‘p bo‘lgan. Masalan, 1905 - yilda Ruse shahrida nashr etilgan turk gazetasi “Tuna” gazetasi o‘z o‘quvchilariga “Ha Ha Ha” jurnalini intizorlik bilan kutish va kuzatib borishni tavsiya qildi. “Ha Ha Ha” Gaspiralining kutilgan hajviy jurnali edi va u musulmonlar tarixida chop etilgan birinchi hajviy jurnal edi. Gaspirali haqidagi boshqa xabarlar bir necha oydan keyin paydo bo‘ldi. Bu safar gap tez orada nashr etilishi kutilayotgan “Gaspiralining Millet” nomli yangi haftalik jurnali haqida edi. 1907-yilda Plovdivda nashr etilgan Bolgariya turklarining boshqa turk gazetasi “Balkan”da Gaspiralining kutilayotgan Umumiy musulmonlar qurultoyida qatnashish uchun Misrga tashrifi haqida xabarlar chop etilgan. Gazetaning yozishicha, Gaspirali Rossiya imperiyasi musulmonlari, musulmonlar o‘rtasidagi ta’lim-tarbiya yondashuvlari va muammolari, butun islom olamida rivojlanayotgan ijtimoiy-siyosiy vaziyatlarga bag ishlangan anjuman o‘tkazmoqchi edi. ʻ Shuningdek, Ruse Uhuvvet gazetasida chop etilgan turk gazetasi 1907-yilda bosilgan Gaspiralining yangi ochilgan Rossiya parlamentining dastlabki ikki oylik faoliyatiga baho bergan maqolasi. Bolgariya turklari ham Rossiyada nashr etilgan va Gaspiralining faoliyatini kuzatib borishlariga ruxsat bergan Hamiyyet gazetasini ham o qigan. Bolgariyada nashr etilgan turk gazetalarining bir qismi ham Bolqon ʻ yarim orolida, Misrda va ayniqsa Rossiya imperiyasida keng tarqaldi. Darhaqiqat, bolgar turk jurnalistlari va ularning chor Rossiyasidagi turk hamkasblari o‘rtasida PAGE \* MERGEFORMAT71 juda do‘stona munosabatlar mavjud edi. Jumladan, Plovdivda nashr etiladigan turk gazetasi – Rossiyada chop etiladigan xuddi shu nomdagi yuqorida tilga olingan gazetaga o‘xshamaydigan, Gaspiralining g oyalari tarafdori bo‘lgan bir vakiliʻ Moskvaga borib, boshqa musulmonlar bilan uchrashdi. Bolgariya va Chor Rossiyasi musulmon jurnalistlari o rtasida aloqalar mavjud bo lib, Plovdivda nashr ʻ ʻ etilgan “Hamiyyet”ning nusxalari Chor Rossiyasiga yuborilgan. Bolgar turklari Qohirada nashr etilgan “Turk”, “Sura-yi Ummet” va “Sancak” kabi “Yosh turklar” jurnali va Parijda nashr etilgan “Mesveret” jurnaliga ham ergashdilar. Bu “Yosh turk” nashrlarining barchasi Abdulhamid II va uning ma’muriyatiga qattiq qarshilik ko‘rsatdi. 1877-78 -yillardagi Rossiya-Usmonli urushidan keyingi yillarda fuqarolik jamiyati birlashmalarini shakllantirish g ʻ oyalari Bolgariya turklari uchun odatiy va umuman begona emas edi. Bunday fuqarolik jamiyati birlashmalari – islomiy xayriya uyushmalari va islom o‘qituvchilari uyushmalari – islomiy Bolgariyadagi ko‘pchilik tomonidan etnik-diniy o‘ziga xoslik va qadriyatlarni rivojlantirish va saqlab qolish bilan bo g ʻ liq muhim institutlar sifatida qaraldi. Ularning g ʻ oyasi, umuman olganda, turk ta’limini rivojlantirish, kamba g ʻ al turk bolalarining ta’limini qo‘llab-quvvatlash va zamonaviy va oxir-oqibat jadidchilik ta’lim usullari tamoyillariga muvofiq ta’lim imkoniyatlarini ta’minlaydigan yangi maktablar ochish imkoniyatini va’da qildi. 1898-yilda Tirnovolik Usmon Nuri “Muvazene” gazetasida maqola chop etadi. Ushbu maqolada u umumiy dasturning yo‘qligi, maslahatlashish uchun imkoniyatlarning yo‘qligi va o‘qituvchilarning bir-birining tajribasini baham ko‘rish va o‘rganish imkoniyati yo‘qligi haqida shikoyat qildi. Uning fikricha, Bolgariyada musulmon o‘qituvchilari uyushmasini tuzish orqali yechim topiladi. U bunday birlikdan ko‘p foyda olishini aniq kutgan edi - ular bir-birini to‘ldiradigan ko‘plab ma’rifiy, ma’naviy va siyosiy fazilatlarga ega bo‘ladi. Bir necha oy o‘tgach, o‘sha gazetada yana bir maqola, ehtimol o‘sha muallif tomonidan yozilgan bo‘lsa-da, bu safar imzosiz edi, – umumiy o‘quv rejasi haqidagi tushunchani himoya qildi. Bunday o‘quv dasturi Bolgariyadagi barcha PAGE \* MERGEFORMAT71 musulmon maktablari uchun tar gʻ ib qilingan va u inspektorlar tomonidan nazorat qilinishi va takomillashtirilishi kerak. 1900-yillarning ko‘plab shahar markazlarida, masalan, Ruse, Vidin, Nikopol, Sliven, Varna, Sofiya va boshqa joylarda islomiy xayriya uyushmalari kamba g ʻ al talabalarni qo‘llab-quvvatlash uchun kampaniyalar uyushtirdilar va boshladilar. Misol uchun, bu uyushmalar maxsus kechalar uyushtirdilar, mahalliy teatrlarda spektakllarni sahnalashtirdilar, eski kiyimlarni yi g ʻ dilar va jamiyat rahbarlari kamba g ʻ allar uchun hayvonlarni so‘yishlari uchun kontekst yaratdilar. Pyesalar taqdim etilganda, ular ko‘pincha jadidchilikning modernizatsiya maqsadlari va islohotchilik maqsadlari bilan bo g ʻ liq bo‘lgan va ba’zan jadidchilarning o‘zlari tomonidan yozilgan edi. Bu tadbirlarning barchasi o‘z maqsadlari uchun etarli mabla g ʻ yi g ʻ ish uchun amalga oshirilgan. Yi g ʻ ilgan pul evaziga kam ta’minlangan bolalar uchun kiyim-kechak, maktablar uchun o‘quv qurollari va jihozlar sotib olindi, ahvoli yomon yoki ta’mirlanmagan maktab binolarining ba’zilari obodonlashtirildi. Islomiy xayriya uyushmasi kamba g ʻ al talabalar manfaati uchun shunday kechani tashkil qildi, unda konsul Ehson bek yi g ʻ ilishda qatnashdi. O‘sha oqshom mashhur turk yozuvchisi Namiq Kamolning “Bechora bola” nomli teatrlashtirilgan spektakli namoyish etildi. Islom xayriya assotsiatsiyasi 1906-yilda tashkil etilgan. O sha davrlarda ʻ boshqa joylarda joylashgan o zaro yordam jamiyatlari va fuqarolik jamiyati ʻ tashkilotlari kabi uning asosiy maqsadi kambag al bolalar uchun yordam, kiyim- ʻ kechak va o quv jihozlari bilan ta minlash edi. Agar ularda yetarlicha pul bo‘lsa, ʻ ʼ qashshoqlikdan jabrlanganlarga ham yordam berishardi. Pul yig ish maqsadida ʻ teatrlashtirilgan spektakllarni ham homiylik qilib, qurbonlik qilingan hayvonlarning terisini sotishdan pul yig ishgan. ʻ Bunday fuqarolik jamiyati tashkilotlari tomonidan o‘tkaziladigan bunday xayriya tadbirlarining ko‘p holatlari viloyat gazetalarida muntazam ravishda sodir bo‘lganini uchratish mumkin. masalan, 1906-yilda hiyla islom xayriya jamiyati manfaati uchun “muhabbat qurbonlari” nomli teatrlashtirilgan spektakl taqdim etilgan. “Sliven” islom xayriya uyushmasi uylardan eski kiyimlarni yig ib, kiyim- ʻ PAGE \* MERGEFORMAT71 kechak bilan ta minlash maqsadida lotereyalar uyushtirgan. shahardagi kambag alʼ ʻ o‘quvchilarga. Bundan tashqari, bunday tashkilotlar va sa’y-harakatlarning ko‘pchiligida o‘qituvchilar etakchi rol o‘ynaganini ko‘rish mumkin. 1908-yilda vidindagi musulmon maktablarini qo llab-quvvatlash maqsadida mahalliy islom ʻ o qituvchilari uyushmasining yetakchi a zolari Vidin shahrida spektakl taqdimotini ʻ ʼ uyushtirdilar. Nikopolda 1908-yilda o qituvchilar boshchiligidagi islomiy xayriya ʻ uyushmasi tashkil etildi va tez orada oltmish nafar a zoga yetdi, kambag al bolalar ʼ ʻ uchun kiyim-kechak sotib olish uchun pul yig ish maqsadida shunday kechki ʻ tadbirlarni uyushtirganliklari ham e'tirof etilgan. 1908-yil aprel oyida Varna shahrida ham xuddi shunday islom xayriya uyushmasi tashkil etilgan va Sofiya islomiy xayriya uyushmasi o‘sha shahardagi musulmon maktabini yangilay boshlagan. Xuddi shu yili 1906-yil 3-mayda “Tina” davriy nashrida mashhur turk yozuvchisi Ismoil bey Gaspirali bir necha kunga bu shaharga kelgani haqida xabar berilgan. Gapiralining 1906- yil bahorida hiyla-nayrang uchun tashrif buyurishining sababi ma’lum emas. Xabarga ko‘ra, Gasprali islom xayriya uyushmasiga (“ cemiyet-i hayriyyei islomiyye” nomi bilan mashhur) hiyla- nayrang bilan tashrif buyurgan va u uchun juda katta miqdorda xayr-ehson qilgan. Bu Gaspralining tashrifi haqida xabar berilgan orkinosning o‘sha sonida islomiy xayriya uyushmasi a’zolarining maktubi bosilib, ular “ochiq minnatdorchilik” sarlavhali e’londa Ismoil Gaspiralining saxiy ehsoni uchun minnatdorchilik bildirgan. Minnatdorchilik xati matni quyidagicha: “Tercuman” va “Ha Ha Ha” gazetalarining egasi va muharriri hurmatli Ismoil Gaspirali bir necha kundan beri shahrimizda. U bizning xayriya uyushmamizga favqulodda xayriya qildi. Biz unga saxovatliligi, birodarlik va hamjihatlikning oliy namunasi uchun minnatdorchilik bildiramiz va shuning uchun u bizning uyushmamizning faxriy a'zosi sifatida ro‘yxatga olinganini mamnuniyat bilan e’lon qilamiz. Ma’lumki, Gaspiralining Qrim va Rossiya imperiyasidagi ma’rifiy harakatini qo‘llab-quvvatlash maqsadida butun mintaqada yuzlab xayriya uyushmalari tashkil etilgan. Xalqdan yig ilgan pul evaziga ko‘plab maktablar ochilganda ʻ jadidchilarning zamonaviy ta’lim usullarini o‘zlashtirdi. Natijada ko‘plab turk PAGE \* MERGEFORMAT71 o‘quvchilari ta'lim olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Ushbu tadqiqot uchun o rganilgan ko plab manbalarda aks ettirilganidek, Bolgariya turklari Gaspiraliningʻ ʻ zamonaviy ta lim siyosatidan ilhomlanib, Bolgariyada ham ana shunday xayriya va ʼ fuqarolik jamiyati tashkilotlari orqali ularni qo llab-quvvatlashga harakat ʻ qilishgan. Gaspirali va jadidchilar e'tibor qaratgan talabalarga ayniqsa foyda keltirgan islomiy xayriya uyushmalari – fuqarolik jamiyati tashkilotlari bilan bir qatorda o‘qituvchilar o‘rtasida hamjihatlik va aloqalarni yaratish va qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ham katta sa’y-harakatlar amalga oshirildi. Yuqorida ta’kidlanganidek, Bolgariyada Islom o‘qituvchilari uyushmasi kabi muassasani tashkil etish haqidagi bu tushuncha bir necha yillar oldin muhokama qilingan. Vaqt o‘tishi bilan bunday o‘qituvchilar uyushmalarining tashkil etilishiga oid misollar ko‘p edi. Bolgariyada musulmonlar ta'limini qo‘llab-quvvatlash, uni yagona va izchil o‘quv dasturiga rioya qilishga undash, ta'lim standartlarini oshirish va ularning o‘qituvchilari o‘rtasida birdamlikni rivojlantirish uchun Islom o‘qituvchilari uyushmasi 31-yildan Shumen shahrida o‘zining birinchi qurultoyini tashkil qilgan holda tashkil etilgan. 1906-yil iyuldan 4-avgustgacha – Gaspiralining tashrifidan bir necha oy o‘tib. Ushbu tashkilotlar nuqtai nazaridan, bolgar turklari XX asr boshlarida kengroq mintaqadagi boshqa guruhlar bilan katta umumiyliklarga ega edi. Darhaqiqat, bolgarlarning o‘zlari ham yillar oldin bunday o‘qituvchilar uyushmasini tuzgan edilar va Sofiyadagi yahudiylar jamoasi 1906-yilda ham xuddi shunday harakat qilishgan. 1908-yil 11-aprelda Rossiyada nashr etilgan “Hamiyyet” da paydo bo‘lgan xabarda shunday islomiy Rossiya o‘qituvchilari uyushmasi ham shakllanish jarayonida edi va u Qozonda ta’limning zamonaviy muammolari masalalarini ko‘rib chiqish uchun kongress uyushtirdi. Shubhasiz, Bolgariya turklari bu davrda modernizatsiyani ta'kidlagan ko‘plab rivojlanish oqimlari bilan bog liq edi. taraqqiyot, shaxsni shakllantirish, fuqarolik jamiyati va ʻ jamiyatdan tashqari siyosatning roli. Shu bois, Gaspirali va jadidchilik harakati ularga katta ta'sir ko‘rsatgan bo‘lsa-da, hatto ularga yaxshi o‘lchov bilan PAGE \* MERGEFORMAT71 ta'minlagan bo‘lsa-da, Bolgariya musulmonlari o‘sha davrda ham ko‘plab boshqa ijtimoiy-siyosiy ta’sirlarga ega edilar. Bolgariya knyazligining tarixiy va geografik kontekstida musulmonlar jamiyati kamdan-kam hollarda bo‘lingan holda tasvirlangan (1-jadvalga va tegishli muhokamaga qarang). Ba’zida bu bo‘linishlar mahalliy va mintaqaviy kelishmovchiliklar ko‘rinishida o‘z ifodasini topdi, bu esa Bolgariyaning kengroq musulmon jamoasini parchalash xavfini tu gʻ diradi. Vaqti-vaqti bilan turklar va tatarlar o‘rtasida bunday millatlararo ziddiyatlar yuzaga kelardi. Umuman olganda, tomonlar o‘rtasidagi shaxsiy nizolar ba’zan kengayib borishi mumkin - shaxsiy va yoki mahalliy miqyosdan tashqari kuchayib, shu tariqa ikki guruh o‘rtasidagi ziddiyatlarga aylanib, ularni ajratib qo‘ydi. 1898- yilda shimoli-sharqiy Bolgariyada turklar va tatarlar o‘rtasida bunday nizolar paydo bo‘ldi. Muvazene muharririga maktublar yozilardi, keyin esa gazetaning o‘zida nashr etilgan yoki muharrirlar tomonidan munosabat bildirilgan. Ko‘pgina maktublar buni qoraladi ziddiyatli va barcha musulmon xalqlarini birlashishga chorladi. Gaspiralining 1906-yil bahorida Rusega tashrifi cho g ʻ ida Bolgariya turk matbuotida turklar va tatarlar o‘rtasidagi ziddiyatning kuchayishi haqida munozaralar paydo bo‘ldi. Har bir tomon bir-birini har qanday nojo‘ya xatti- harakatlarda ayniqsa qattiq so‘zlar bilan aybladi va tanqid qildi. Gaspiralining tashrifi chog ida Tuna gazetasida chop etilgan “Ikki tomonga samimiy ʻ ogohlantirish” sarlavhasi ostida chop etilgan tahririyatga ko‘ra, turklar va tatarlar o‘rtasidagi ziddiyat hozirda ko‘plab tatarlar istiqomat qiladigan joylarda, ya’ni Tatar-Pazardjik, Varna kabi joylarda sodir bo‘lgan. Balchik va Shumen. Mojaroning ikkala tomoni ham jurnal muharririga maktub yo‘llab, bir-birlarining xatti-harakatlaridan shikoyat qilishdi. Tahririyatning javob ohangi juda qayg uli ʻ bo‘lib, bu to‘qnashuv va bu maktublar bir irq, bir din va bir tilga mansub xalqlarning o‘zaro xiyonati ekanligini ko‘rsatdi. Tahririyatning ta’kidlashicha, bunday xatti-harakatlar birdamlikni ta'minlashga urinishlarga jiddiy zarar etkazdi. Buning o‘rniga, har ikki tomonni ham, ularning do‘stlarini ham g amga soladigan ʻ PAGE \* MERGEFORMAT71 va oxir-oqibat ham turklar, ham tatarlarning dushmanlarini xursand qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan mojaro yaratdi. Bir necha kundan so‘ng, Tuna jurnalida yana bir tahririyat nashr etildi. Bu safar Varnalik Celebo gʻ lu Mustafo afandidan yuborilgan maktub edi. U barchani ikkala tomon ham bir millatga tegishli ekanligini tan olishni iltimos qildi. U bu guruhlar o‘rtasida tinchlik o‘rnatish uchun biror shaxs yoki guruhni harakat qilishga chaqirdi. Qolaversa, u barcha tomonlarni Islom nomidan bir-birlarini tanqid qilishni bas qilishga chaqirdi. Bir necha kundan keyin xuddi shu gazetada chiqqan yana bir bosh maqolada “Turklar va tatarlar” sarlavhasi ko tarildi. ʻ Xabarlarga ko‘ra, bu maktub Ruse shahridan bir turk tomonidan yuborilgan, ammo imzosiz edi. Xatga ko‘ra, tatarlar “turklardan uzoqlashgan; islomiy xayriya uyushmalari ustidan ma’muriy nazoratni monopollashtirishga urinish; muftiylar, maorif komissiyalari a zolari va o qituvchilarning faqat tatarlar orasidan saylanishi ʼ ʻ va yoki saylanishini ta minlashga intildi; va turklar bilan har qanday savdo- ʼ sotiqdan qochdi, hatto turk savdogarlarini ham boykot qildi. Muallif tatarlarning bunday yo‘l tutishining sabablarini bilmasligini da’vo qildi. Darhaqiqat, bu ayblovlarni qo‘ygandan so‘ng, muallif ularning bir-biridan unchalik farq qilmasligiga ishonch bildirdi va turklar va tatarlar o‘rtasidagi bu ziddiyatni targ ib ʻ qilish va yoki davom ettirish orqali qanday manfaatlarni ilgari surish mumkinligi haqida o‘yladi. Deyarli ikki hafta o‘tgach, orkinosda paydo bo‘lgan tahririyat yana shu mojaroga qaratilgan. Muharrirning so‘zlariga ko‘ra, bu aniq mojaroning sabablari har ikki tomonning bir necha kishilarining shaxsiy manfaatlarini aks ettirgan. Dobrich o rta maktabiga tayinlangan muallim Mehmet Ma sum afandini ishdan ʻ ʼ bo shatish bilan bog liq muammolar yuzaga kelgani aytildi. U yerdan keskinliklar ʻ ʻ kuchayib, keyin varna va undan tashqariga tarqaldi. Muharrir hozirgi keskinliklarning individual asoslarini fosh qilishga urinib ko‘rganidan so‘ng, hamkorlik va birdamlik zarurligini ta’kidladi. PAGE \* MERGEFORMAT71 Tuna gazetasining 1906-yil 3-may sonida mashhur adib Ismoil bey Gaspiralining bir necha kunlik ziyoratga makkorlikda bo‘lishi haqida xabar berilgan edi. Uning kelishini kutgan holda gazeta o‘z o‘quvchilarini tez orada turk-tatar to‘qnashuvi to‘ gʻ risidagi Gaspralining tasavvurlari va fikrlarini e’lon qilish arafasida ekanligini ma’lum qildi. Gapiralining tashrifidan bir oy o‘tgach, 1906-yil 15-iyun kuni orkinosda chop etilgan maqolasi gazeta muharririga va xalqqa yo‘llangan maktub shaklida yozilgan bo‘lib, unda “yetarli emasmi?” degan sarlavha ko‘tarilgan edi. Tahririyatiga va gazpiralilarga yo‘llangan ushbu xat mazmuni quyidagicha: “Men aziz Tunaning “ Ikki tomonga samimiy ogohlantirish ” sarlavhali tahririyatini o‘qidim. Bolgariya musulmonlari o‘rtasidagi bu mojaroni ko‘rib, meni juda xafa qildi. Qrim muhojirlari yoki ularning farzandlari mahalliy turklar bilan ziddiyatda. Aziz birodarlarim, sizda nima borki, bir-biringiz bilan baham ko‘rmaysiz? Siz yetarlicha azob chekmadingizmi, ko‘proq narsani xohlaysizmi? Bo‘sh vaqtimiz ko‘p emas, uy g ʻ onishimiz kerak va biz so g ʻ lom bo‘lishimiz va ota-bobolarimiz bizga qoldirgan narsalarni himoya qilishimiz kerak va nevaralarimiz bizga tayanishi va faxrlanishi kerak”. Ijtimoiy uzluksizligimiz, fuqarolik qonunchiligimiz, diniy sha’nimiz va g ururimizga ishonch hosil qilish uchun zamon va dunyoning ayrim qoidalarini ʻ esga olishimiz kerak. Biz yashayotgan davrda hamjihatlik, bir-birimizga muhabbat, bilim zarur. Ulardagi har qanday nuqson ko‘p muammolarni keltirib chiqaradi va keltirib chiqaradi. “Vaqt – pul” degan maqol bor. Bu to‘ g ʻ ri, lekin “vaqt – bu hayot” deyish to‘griroq bo‘lishi mumkin. Bizning tariximizga qarang: “Turk”, “tatar”, “qoraqalpoq”, “oqqalpoq” deb atalgan xalqlarning barchasi bir ota va onadan, kelib chiqishi bir, garchi shevalari turlicha bo‘lsa ham, ularning tillari bir xil. Ularning dini va mazhablari, albatta, bir xil. Siz Bolgariya aholisining to‘rtdan birisiz, siz davlatingizga xizmat qilishingiz va soliq to‘lashingiz kerak, lekin siz ham foyda olishingiz kerak. PAGE \* MERGEFORMAT71 Siz bergan narsa ma’lum, lekin siz nima oldingiz? Bugun men Ruse shahridaman. Birorta musulmon shifokor, muhandis, advokat, ofitser, farmatsevtni ko‘rmadim. Agar sizda bo‘lsa, (hatto) gʻ amxo‘rlik qilasizmi? Mamlakatingiz sizga barcha huquq va imkoniyatlarni bergan, lekin siz ulardan foydalanmaysiz. Balki sizda qobiliyatli, nufuzli, intellektual va intiluvchan odamlar juda kam. Lekin bilasizki, bahor bitta atirgul bilan kelmaydi, degan ibora bor. Agar siz hayotga qaytishni va faol bo‘lishni istasangiz, o‘z qobiliyatingizni namoyish etishni va ulardan foydalanishni istasangiz, bu sizning qo‘lingizda, siz qodirsiz. Sizga kerak bo‘lgan yagona narsa – bu niyat, ammo jiddiy niyat. Birlik va sevgi mehnatdan kelib chiqadi va ular sizni hayotga olib keladi. Maktablaringizda yangi ta'lim usulini darhol qabul qiling. Bu unchalik qiyin emas. Farzandlaringiz uch oydan besh oygacha o‘qish va yozishni o‘rganadilar. Har bir shaharda Islomiy xayriya uyushmasini tuzing, ular bizning ijtimoiy va fuqarolik huquqlarimizni istalgan vaqtda va istalgan joyda himoya qiladilar. Ushbu (institutlar) uchun umumiy shartlar mavjud. Har bir shahardagi Islomiy xayriya uyushmalarining prezidentlari yoki vitse-prezidentlari konferentsiya tashkil qilishi va “umumiy assambleya” tashkil etishi mumkin. Musulmonlarning ehtiyojlarini muhokama qilishlari va qaror qabul qilishlari mumkin va har bir bo‘lim bu qarorlarga ko‘ra harakat qilishi mumkin. Bolgariyada musulmonlar partiyasi tuzilishi mumkin. Sizning dormanat ijtimoiy energiyangiz keyin uyg onadi va harakat qiladi. Har biringiz (individual ravishda) va jamoa sifatida ʻ siz obro‘li va kuchliroq bo‘lasiz. Siz Xudodan juda kichik narsalarni talab qilyapsiz, masalan, ikkita sigir, kichik kafe, arava, juda kichik do‘kon va hokazo ... va sizda ular bor. Nega Xudodan hokimlik yoki vazirlik talab qilmaysiz? Agar xohlasang, demak, o‘qib, mehnat qilib shartlarni bajarsang, unga (erishishing) mumkin. Bolgariya kabinetida musulmon vaziri bo‘lishi mumkin, lekin siz buni talab qilishingiz kerak. Siz Ivanov yoki Petrovning fanatiklariga aylanasiz. Yaxshi, siz shunday bo‘lishingiz mumkin. Lekin agar siz o‘z millatingizning partizaniga aylansangiz, o‘sha partiyalar o‘rnida ta’sirchanroq, obro‘liroq bo‘lishingiz mumkin. Kuch PAGE \* MERGEFORMAT71 zaiflik o‘rnini egallaydi. Niyatni yarating, talab qiling, bu mumkin. Inson huquqlari va amaldagi qonunlarga ko‘ra, sizda huquqlar mavjud, ularni bekor qilmaslik kerak, (lekin ular ham) e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Men bu (xabarlarni) hech biringizning yuragingizni sindirmaslik uchun yozdim. Bu (tanqid) faqat siz uchun emas. Sizni hokimiyatda, taraqqiyotda ko‘rishni istardim, shuning uchun yozyapman. Agar bu juda ko‘p bo‘lsa, iltimos, meni kechiring. Tashrifchi sifatida men chegaralarimni kengaytirishni xohlamayman. Yuqoridagi tarjima maktubdan yaqqol ko‘rinib turibdiki, Gaspirali Bolgariyadagi turklar va tatarlar o‘rtasidagi har qanday to‘qnashuvdan juda noqulay edi. O‘zining nuqtai nazariga ko‘ra, u faqat dialektda mavjud bo‘lgan farqlar va boshqa hech narsa emas, deb ishongan. Ta’kidlanganidek, u bir-birini tanqid qilish va boshqa yo‘l bilan kamaytirishdan ko‘ra, ta’limni rivojlantirish, fuqarolik jamiyati birlashmalari tuzish va har kimning huquqlarini himoya qilish orqali bo‘linishga qarshi kurashni qat’iy tavsiya qildi. Aslini olganda, Tuna gazetasi muharririga va butun Bolgariya musulmonlariga yo‘llangan ushbu maktub u nimalarga ishonganligi va umrining ko‘p qismi uchun nimalar uchun kurashganligi haqida qisqacha ma’lumot bo‘ldi. Gaspiralining maktubi chop etilganidan uch kun o‘tib, Tuna muharrirlari unga jiddiy ishora qilib, “Ushbu maqolaning mazmuni juda sinchiklab o‘rganilishi va turklar va tatarlar tomonidan taraqqiyot uchun qo‘llanma sifatida qabul qilinishi kerak, deb hisoblaymiz”, degan fikrni bildirishdi. Gaspiralining maktubi va ushbu tahririyat javobi chop etildi, Bolgariyadagi turk-tatar mojarosi haqida boshqa hech qanday yangilik xabar qilinmadi. Bolgariyadagi turklar va tatarlar o rtasidagi ziddiyat bilan bog liq masalalarniʻ ʻ baholar ekanmiz, shuni anglash kerakki, mojaro haqidagi barcha bu xabarlar Knyazlik davrida Bolgariyada doimiy va jiddiy turk-tatar raqobati bo lgan degan ʻ taassurot qoldirmasligi kerak. Darhaqiqat, birdamlik va hamkorlik holatlari ko‘p bo‘lgan. Masalan, o‘zi Qrim sulolasidan bo‘lgan erafettin Giray va Bolgariya tatarlarining rahbarlari birgalikda Karinoboddan Tuna gazetasi muharririga xat PAGE \* MERGEFORMAT71 yozishgan. Bu maktubda turk gazetasining asos solingani va ish boshlaganini ko‘rganlaridan xursand bo‘lishlari va unga uzoq va farovon umr tilaganliklari bildirilgan. Bolgariya va Tarjumonning XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi turli turk gazetalarida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ayniqsa 1905-1908-yillar orali gʻ ida Bolgariya turklari va Qrim tatarlari o‘rtasidagi munosabatlar va umumiy manfaatlar ifodasi rivojlanib, kuchaygan. Darhaqiqat, bu davrda Bolgariyaning turk gazetalari Rossiya imperiyasi va uning musulmon fuqarolari, ayniqsa Qrim va uning xalqlari bilan bo g ʻ liq masalalar haqida juda ko‘p yangiliklarni o‘z ichiga oladi, chunki bu hissada keltirilgan misollar aniq tasdiqlanadi. Ehtimol, ularning sharoitlaridagi o‘xshashlik (masalan, slavyan pravoslav davlati xalqlari hukmronligi ostidagi etnik-diniy ozchilik yashaydigan hududlarda yashash) bu o‘zaro manfaatdorlikni ra g ʻ batlantiradigan sabablardan biri bo‘lgan. Ularning ziyolilari o‘rtasidagi yaqin aloqalar natijasida Gaspiralining g oyalari va ʻ islohotlariga Bolgariya turk jamiyati xayrixohlik bilan ergashdi. Gaspiralining zamonaviy ta’lim haqidagi g oyalari va matbuot, fuqarolik ʻ jamiyati birlashmalari va siyosiy partiyalarni targ ib etishi o‘rtasida o‘xshashlik ʻ aniq edi. Darhaqiqat, Qrimda va kengroq Rossiya imperiyasida bunday muassasalarning tarixiy namoyon bo‘lishi va amaliyoti va shunga o‘xshash yo‘nalishlardagi muvaffaqiyatli qadamlardan ham kamroq – bu nuqtai nazardan ko‘proq e’tiborga olinishi kerak. Ya’ni, bu g ʻ oyalar va institutlar qanday tarqaldi, ikkala jamoaning ziyolilari zamonaviy ta’limni ularning kelajakdagi rivojlanishi va etnik-diniy omon qolishlari uchun yagona eng yaxshi yechim deb bilishadi va ko‘plab fuqarolik jamiyatlari o‘rtasida qanday davomiylik, qarama-qarshiliklar va aloqalar mavjud edi. Jamiyat tashkilotlari (xususan, Islomiy xayriya uyushmalari) mabla g ʻ lar, talabalar va o‘qituvchilarni ta’minlashda juda muhim edi? Bu kabi savollarni davom ettirishda mintaqadagi bugungi dinga asoslangan fuqarolik jamiyati tashkilotlarining o‘tmishdan qoldirgan ijtimoiy va siyosiy merosi haqida ko‘p narsalarni ochib berish mumkin. Jumladan, bugungi talabalarga, xususan, ahvoli og irroq bo‘lgan talabalarga qilingan murojaatlar ham Islomiy xayriya ʻ PAGE \* MERGEFORMAT71 uyushmalari, ham o‘tmishdagi jadidchilar bilan bog liq bo‘lgan xayriya va ma’rifiyʻ ishlarga to‘liq mos kelishini ko‘rish mumkin. Bu asarda muhokama qilingan davrning oxiriga kelib, bolgar turklari ham o z ʻ siyosiy tashkilotlarini tuzishga harakat qila boshlaganini ko rish mumkin edi. ʻ 1906 va 1908-yillarda Bolgariyadagi partiya va o‘sha paytda boshqa joylarda bo g ʻ liq bo‘lgan urinishlar. Jumladan, 1905-yilda Sankt-Peterburgda tashkil etilgan Rossiya musulmonlarining umumiy ittifoqiga – Gaspirali yetakchi shaxs bo‘lgan tashkilotga murojaat qilishimiz mumkin. Bolgar turklari o rtasidagi ta lim va siyosiy taraqqiyotning barcha holatlarini ʻ ʼ faqat Gaspirali va jadidchilikning tarqalishi bilan bog lab bo lmasa-da, ʻ ʻ Gaspiralining ham alohida, ham jadidchilik harakati va u yaratgan islohotchilik oqimlariga bo lgan chuqur ta siri aniq. Bolgariya musulmon jamoalariga nisbatan ʻ ʼ yetarlicha tan olinmagan. Garchi hozirgi avlodlar uning yondashuvlarining ba’zi jihatlarini shubha ostiga qo‘yishi mumkin (masalan, u aniq ezilgan xalqlarni o‘zlarining rivojlanmagan yoki tahdid ostidagi sharoitlarini tushuntirish uchun o‘zlariga qarashga undagan uslub – hech bo‘lmaganda qisman), u aniq chiziqda yurgan. U yashagan geosiyosiy kontekst o‘z davrining imperator hokimiyati va panslavistlariga to‘ g ʻ ridan-to‘ g ʻ ri ayblovlar yoki qiyinchiliklardan qochish uning matbuotini va maktablarini ochiq tutish uchun juda muhim edi. Qolaversa, musulmon mamlakatlari va xalqlarining “madaniyatli” mustamlakachilari va hukmdorlari uning ozchilikdagi musulmonlarga qaratilgan ilg or so‘zlariga toqat ʻ qilgan bo‘lsalar – hatto buni qadrlashgan bo‘lsalar ham, aynan mana shu xabar va uning amalga oshirilishi bir kontekstda etnik-diniy hamjihatlik va omon qolishga yordam berdi. Shu bois, Gaspiralini islohotchi sifatida e’tirof etishdan tashqari, ushbu mintaqaning modernizatsiya davridagi qarshilik bilan bog liq bo‘lgan ʻ birinchi yirik shaxslardan biri sifatida ko‘rish mumkin. Chor Rossiyasi, Bolgariya turklari orasida yoki boshqa joylarda va uning xabarlarini bugungi kunda etnik- diniy birdamlik, modernizm, faollik va mintaqada paydo bo‘lgan umidning eng qadimgi ifodalaridan biri sifatida ko‘rish mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT71 III BOB BO‘YICHA XULOSALAR 1. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asari bo‘yicha olib borilgan va borilayotgan tadqiqot ishlari bo‘yicha ma’lumotlar berildi; 2. Begali Qosimov va Zaynobiddin Abdurashidovlarning nashrga tayyorlagan “Dorur rohat musulmonlari” asari matni solishtirildi va jadval qilindi; 3. Gaspralining hayoti va gʻ oyalari tatar va turkiy etnik va milliy o‘ziga xosliklari, islohot, ta’lim, til, jurnalistika, o‘zaro munosabatlar haqidagi qarashlari haqida hozirgacha turli tillarda ko‘plab kitob va maqolalar yozilganligi va turkiy xalqlarning usmonli, rus va islom yetakchilari va hukumatlari bilan tatarlar va boshqalar o‘rtasidagi siyosiy va madaniy faoliyati haqida ma’lumotlar berildi. PAGE \* MERGEFORMAT71 XULOSA 1905-yil oktabr Manifestidan keyin chor hukumati qo‘l ostidagi xalqlarga nisbatan olib borayotgan siyosatini biroz bo‘lsa-da o‘zgartirishga majbur bo‘ldi. Manifest barcha xalqlarga ko‘p sohalarda erkinlik berdi, jumladan so‘z va matbuot erkinligi. Ushbu erkinlikdan foydalangan musulmonlar ham matbuot orqali o‘zlarining umumiy muammolarini muhokama qilishga kirishdi. Aynan shu vaqtda Gasprali “Tarjumon” gazetasida umumturk tarixi yaratilishi masalasini o‘rtaga tashladi va turkiy xalqlarning umumiy tarixi yaratilishi kerakligiga alohida urg uʻ berdi va umumturkiy tarix debochasi sifatida xorazmshohlardan bo‘lgan Jaloliddin Manguberdining Chingizxon bosqiniga qarshi kurashi tafsilotlarini gazetada chop etdi. U badiiy asarlar orqali o‘tmishda kechgan tarixiy voqealar va ularda ishtirok etgan tarixiy shaxslar misolida millatning taqdiri, uning mustaqillik uchun olib borishi kerak bo‘lgan kurashni ko‘rsatishga harakat qildi. Gasprali tarixiy haqiqat orqali kelajak avlod uchun yo‘l ko‘rsatishga urindi. “Tarjumon” sahifalarida e’lon qilingan tarixga oid manbalar tahlil qilinsa, ularda yagona maqsad – mustaqillik uchun kurashni ko‘rish mumkin. Lekin bu mustaqillik uchun kurash Gaspralining g oyasi bo‘yicha o‘tmishdagi kabi qonli ʻ emas, balki zamonaviy bilim, yangi adabiyot va milliy matbuot orqali olib borilishi lozim edi. Gaspralining Turkiston tarixiga, uning shonli o‘tmishiga bo‘lgan munosabati va uning “Tarixi jadidayi Turkiston” rukni ostidagi turkum maqolalarini o‘sha davrda ko‘p ko‘tarilgan va yaratilishi zarur bo‘lgan umumturkiy tarixning ajralmas qismi sifatida qarash kerak. Shu ma’noda u Turkistonning yaqin tarixiga nazar tashlar ekan, uning Rossiyaga qaram bo‘lishi va unga sabab bo‘lgan omillarni ko‘rsatishga urindi. Gasprali inqiroz sabablarini tahlil qilish asnosida ularning bir necha asrlar oldin boshlangani va oxirgi ikki asr davomida kechgan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlar uni yanada chuqurlashtirganini ko‘rsatib berdi. Gaspralining umumturk, xususan Turkiston tarixiga nisbatan bunday qarashlari va PAGE \* MERGEFORMAT71 fikrlari gazeta maqolalaridagina emas, uning badiiy asarlarida ham ancha batafsil yoritildi. Jumladan, “Mukolamayi salotin”da turkiy xalqlarning chuqur siyosiy inqirozga yuz tutganlari bois ruslar qo‘l ostida qolgani tahlil etilgan bo‘lsa, “Arslon qiz”da esa Shimoliy Turkistonda o‘z hokimligini o‘rnatgan Ya’qubbek davri haqida fikr yuritdi. Gasprali Turkistonning yangi tarixiga nazar tashlar ekan, so‘nggi xonlar va ularni yo‘lga solib turuvchi ulamoning olib borgan siyosatidan u qadar qoniqmaganligi va hatto ularni qattiq tanqid ostiga olganligi ko‘zga tashlanadi. U Turkiston xonlariga xitoban shunday so‘zlarni aytgan edi: “Ey hokimiyat egalari, o‘tgan zamon g aflati bilan Movarounnahr siyosat maydonida mag lub bo‘lib,ʻ ʻ mustaqilligini yo‘qotdi. Bu zamonda g aflat qilinsa iqtisod va ijtimoiy sohalarda ʻ ham millat mag lub bo‘lib, unga sabab bo‘lganlarni qiyomatgacha yuzi qora ʻ bo‘ladi”. Ko‘rinib turganidek, Gasprali ochiqdan-ochiq siyosiy mag lubiyat sabab ʻ mustaqillik qo‘ldan ketganligini yozgan edi. Va u, albatta, bunga sabab bo‘lgan hokimiyat tepasida o‘tirgan xonlarni aybladi. Gasprali Turkiston tarixiga oid qarashlarida Rossiya bosqini oldidan Turkiston xonliklaridagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayot tahlilini aks ettirishi barobarida, o‘lkaning yangi tarixini yaratishga qo‘yilgan birinchi qadamlar sifatida o‘rtaga chiqdi. Uning bu ishini keyinchalik Ahmad Zaki Validiy To‘g on (1890- ʻ 1970) davom ettirdi va o‘zining mashhur “Bugungi turk eli (Turkiston) va yaqin tarixi” nomli asarini yaratdi. Gaspralining Turkistonning yangi tarixini yaratishga bo‘lgan urinishi natijasida o‘lkaning ruslar bosqini davriga oid tafsilotlari bir turk ziyolisi qarashlari ostida haqqoniy tasvirlandi. Gasprali ruslar qahramonlik deb hisoblagan janglar va ularda ishtirok etgan rus generallar qahramon emas, yosh bola, ayol va qariyalarni qatl qilgan qotillar sifatida baholadi. Bu esa Gaspralining tarixiy haqiqatni o‘sha vaqtning o‘zidayoq anglab yetgani va munosib baholaganini tasdiqlaydi. PAGE \* MERGEFORMAT71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Becker Seymour. 2020. Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865 – 1924. Harvard University Press, Cambidge, Massachusetts. 2. Encyclopedia Iranica. Vol.IV. 2021. 3. Hayit Baymirza. Turkestan im XX Jahrhundert. – Darmstadt, 2022. 4. Hopkirk Peter. The Great Game: On Secret Service in High Asia, Oxford: Oxford University Press.quest of Bukhara.” In Russia’s Orient: Imperial Borderlands and Peoples, 1700-1917 / Daniel R. Brower and Edward J. Lazzerini (Ed.). (Indiana University Press). 2022 5. Khalid Adeeb.The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley: University of California Press.2022 6. Joseph Wolff. Narrative of a mission to Bokhara, in the years 1843–1845, to ascertain the fate of Colonel Stoddart and Captain Conolly. London: J. W. Parker. 2020 7. Абаза К.К. Завоевание Туркестана: Рассказы из военной истории, очерки природы, быта и нравов туземцев в общедоступ. излож.: С рисунками, картами и планом текинской крепости Деонгил-тепе. – Санкт-Петербург, 2022. 8. Абдирашидов З. Исмаил Гаспринский и Туркестан в начале ХХ века: связиотношения-влияние. – Tашкент: “Akademnashr”, 2021. 9. Садридин Айни Бухара (воспоминания). Собрание сочинений. – Москва, Т.3. 2022. 10. Алескеров Ю.Н. Самарканд (страницы истории). – Ташкент: Ўзбекистан. 2020. PAGE \* MERGEFORMAT71 11. Амир Абдулаҳадхон. Таржимон, 2021. 4 12. Амир Абдулаҳадхон. Таржимон, 2021. 1 - 8, 27, 45, 47, 48. 13. Амир Саййид Абдулаҳадхон Бухорий. Таржимон, 2020. 27. 14. Арандаренко Г.“Бухарские войска в 1880 г.” Военный сборник. 2020. 15. Бартольд В. “История Туркестана”. Труды Туркестанского государственного университета. – Ташкент: Туркестанское негосударственное издательство. 2020. 16. Бу кунги масала.Таржимон, 2021. 32. 17. Бухоро ва Боғчасарой. Таржимон, 2020. 4. 18. Бухоро. Таржимон, 2020. 1. 19. Бухоро. Таржимон, 2 020, 23. 20. Бухорода на кўрдим? Таржимон, 2021, 57; 58; 60; 63; 64; 68; 71; 78. 21. Бухоройи шариф. Таржимон 2020. 17. 22. Гаспринский Исмоил. Фароғат ўлкаси. – Тошкент: “Муҳаррир”, 2023. 23. Даниш Ахмад. История мангитской династии. – Душанбе: Дониш. 2020. 24. Доклад о положении земледельцев в Бухарском ханстве (усл.). 2020.” ЦГА РУз, ф. И-2, оп. 31, д. 723/33, www.zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1112.html 27.09.2008. 25. Дониш Аҳмад. Наводирул вақое (Нодир воқеалар). – Тошкент: “Фан”. 2020. PAGE \* MERGEFORMAT71 26. Искандаров Б. Из истории Бухарского эмирата. – Москва. 2022. 27. Гаспринский Исмоил. “Боғчасаройдан Тошкентга саёҳат”. Таржимон, 2020. 29-38, 40-43. 28. Гаспринский Исмоил. “Мамолики Бухоро.” Таржимон, 2021. 23 - 25. 29. Гаспринский Исмоил.“Тарихи жадидаи Туркистон.” Таржимон, 2020. 110. 30. Гаспринский Исмоил. “Тарихи жадидаи Туркистон.” Таржимон, 2020. 1; 17; 18; 20; 32; 33; 39; 57; 59; 60; 69; 84; 87; 89. 31. Гаспринский Исмоил.“Тарихи туркий.” Таржимон, 2020. 145. 32. Гаспринский Исмоил.“Хонларга хитоб.” Таржимон, 2022. 89. 33. История Узбекистана. Под редакцией академика И.М.Муминова. Ташкент: Фан. 2020. 34. Йўл бўйинда кўрдигим, сездигим. – Таржимон, 2020. 47; 50. 35. Климович Л.И. “На службе просвещения.” Звезда востока 8. 2020. 36. Куропаткин А. “Русия аскеринин Ўрта Асияда ҳаракети.” Таржимон. 2021. 37. Куропаткин А.Н. Завоевание Туркмении (поход в Ахалтеке в 1880 – 1881 гг.) с очерком военных действий в Средней Азии с 1839 по 1876 г. С картами, планами, портретами и рисунками. – Санкт- Петербург, 2020. 38. Логофет Д.И. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное состояние. – Санкт-Петербург, 2022. PAGE \* MERGEFORMAT71 39. Маслов А. Н. Завоевание Ахалъ-Теке. Очерки последней экспедиции Скобелева (1880–1881). – Санкт-Петербург, 2020. 40. Мирза Абдалазим Сами. Та’рихи салатин-и мангитийа. / Издание текста, предисловие, перевод и примечания Л. М. Епифановой. – Москва, 2020. 41. Мулла Аббос. “Судан мактублари.” Таржимон, 35-37; 40; 41; 43; 44; 46. 2020. 42. Мулла Аббос. “Фарангистон мактублари.” Таржимон, 4-9; 11- 18; 20; 22; 24–29; 31–40. 43. Мулла Аббос. “Фарангистон мактублари.” Таржимон, 1-4; 6; 7; 9-12; 14; 15; 24; 27; 28; 30; 33; 35; 38; 40; 42; 44-46. 2020. 44. Мулла Аббос. “Фарангистон мактублари.” Таржимон, 4; 7; 8; 14; 15. 2021. 45. Павлов Н. История Туркестана (в связи с кратким историческим очерком сопредельных стран). – Ташкент, 2020. 46. Предложения по Программе реформ в Бухарском ханстве (усл.).” ЦГА РУз, ф. И-1, оп. 31, д. 723/60, www.zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1177.html 27.09.2008. 47. Путешествие в Бухару русской миссии в 2020 году. 1871. – Санкт-Петербург. 48. Сайёҳ. “Муколамаи салотин.” Таржимон, 144; 145; 1907, 3; 7. 2020. 49. Ташаккур. 2020. Таржимон, 19. 50. Темур Малик Баҳодир (тарихи туркийдан баҳс). Таржимон, 146. 2020. PAGE \* MERGEFORMAT71 51. Терентьев М. История завоевания Средней Азии (с картами и планами). В 3-х т. – Санкт-Петербург. 2020. 52. Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. – Санкт- Петербург. 53. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб. – Тошкент: “Шарқ”. 2020. PAGE \* MERGEFORMAT71

Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi

KIRISH…………………………………………………………….…………3

I. BOB. ISMOIL GASPRALINING HAYOTI, IJODI VA “DORUR ROHAT MUSULMONLARI” ASARIDA OBRAZLAR TIZIMINING AHAMIYATI………………………….…………………………………….….....6

1.1. Ismoil Gaspralining hayoti va ijodi………………………………….…...6

1.2. Ismoil Gaspralining “Dorur  rohat musulmonlari”  asarida obrazlar tizimining  ahamiyati.……………………………………………………………..13

II. BOB. ISMOIL GASPRALINING “DORUR ROHAT MUSULMONLARI” ASARIDA OBRAZLAR TIZIMINING MOHIYATI VA TAHLILI…………………………..…………………...……………..…….……24

2.1. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarida qahramonlar tasnifi va uning mohiyati.……………………………………………………..…..24

2.2. Ismoil Gaspralining “Dorur  rohat musulmonlari” asarining obrazlar tahlili.…………………………………………………………….………….…….36

III. BOB. ISMOIL GASPRALINING “DORUR ROHAT MUSULMONLARI”ASARINING OBRAZLAR TIZIMI BO‘YICHA OLIB BORILAYOTGAN TADQIQOT ISHLARI VA BADIIY IFODASI ..…… ….40

3.1. Ismoil Gaspralining “Dorur rohat musulmonlari” asarining obrazlar tizimi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot ishlari.…..……………..…………………….40

3.2. Ismoil Gaspralining “Dorur  rohat musulmonlari” asarida qahramonlar tasnifi orqali ifodalanishi.…………………………………………..……………..52

XULOSA.…………………………………………………………..….……69

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.……………………71

Sotib olish