Ispaniyada XIX asr inqloblari

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO‘NALISHI
JAHON TARIXI FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Ispaniyada XIX asrdagi inqloblari
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024
1 MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………….….3
I BOB. ISPANIYADA XIX ASRDA INQILOBLARNING BOSHLANISHI.5 
1.1. XIX asda Ispaniya inqiloblarning boshlanish sabablari……………………..5
1.2. Ispaniyada sanoat inqilobi…………………………………………………..12
II   BOB.   XIX   ASR   IKKINCHI   YARMIDA   ISPANIYADA   SIYOSIY
JARAYONLAR….……………………………………………………………..17
2.1   XIX   asr   oxiri   XX   asr   boshlaridagi   Ispaniyada   hukmron   siyosiy   partiyalar,
ularning mafkuralari va boshqaruvga ta'siri….………………………………….17
2.2. Asosiy siyosiy arboblar va ularning siyosiy tizimlari……………………….24
Xulosa ....................................................................................................................30
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ …………………………………………….31
2 KIRISH
Kurs   ishi   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi.   Bugungi
kunda   yangi   O'zbekiston   Uchinchi   Renessans   poydevorini   barpo   etish,   inson
manfaati   va   erkinliklarini   ta'minlash   maqsadida   keng   miqyosli   islohotlar   izchil
davom   ettirilmoqda.   Ana   shu   islohotlar   va   o zgarishlar   bilan   bir   qatorda   el-yurt,ʻ
xalqning   porloq   kelajagining   kafolati   bo'lgan   barkamol   avlod   tarbiyasiga   katta
e'tibor   qaratilgan.   Shu   bilan   birga,   mamlakatimiz   xalqining   ko'p   ming   yillik
madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o'zlikni
anglash   xalqimizning   boy   moddiy   va   ma'naviy   merosini   tiklashb   asrab-avaylash
bo'yicha   ulkan   ishlar   amalga   oshirilmoqda.   "Milliy   o'zligimizni   anglash,
Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o'rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini
kuchaytirish,   gumanitar   soha   olimlari   faoliyatini   har   tomonlama   qo'llab-
quvvatlashimiz lozim".
       Yuqorida  keltirilganidek, bugungi  kunda O'zbekistan  davlatchilik tarixi  va
uning   muhim   taraqqiyot   bosqichlari   nihoyatda   dolzarb   mavzulardan   biri
xisoblanadi.   O'zbekiston   Respublikasi   prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   tariximiz
haqida   quyidagilarni   aytadi   "Hamma   o'z   tarixini   ulug'laydi.   Lekin   bizning
mamlakatimizdagidek   boy   tarix,   bobolarimizdek   buyuk   allomalar   hech   qayerda
yo'q.   Bu   merosni   chuqur   o'rganishimiz,   xalqimizga,   dunyoga   yetkaza   bilishimiz
kerak.   Bu   markazga   kelgan   odam   tariximiz   haqida   to'la   tasavvurga   ega   bo lishi,	
ʻ
katta ma'naviyat olib ketishi zarur" 1
.
XIX-asr   Ispaniyada   bu   Pireney   yarim   oroli   uchun   nafaqat   madaniy   va
iqtisodiy,   balki   butun   epistemologik   ma'noda   ham   o'zgarishlar   davrini   anglatardi.
XIX   asr   inqiloblar   va   mustaqillik   urushlari   davri   bo'lib,   bu   dunyoni   ko'rish   va
bilimga   yaqinlashishning   yangi   usulini   nazarda   tutgan.   XIX   asr   bilan   Ispaniyada
zamonaviy   sanoat   paydo   bo'ldi,   bu   iqtisodiy   o'sishga,   qishloq   xo'jaligining   yangi
usullaridan foydalanishga  va  burjua sinfining  rivojlanishiga  imkon berdi.  Bundan
tashqari,   Ispaniya   gegemoniyasiga   xos   bo'lgan   o'tmishdagi   mutlaq   monarxiya
1
  Mirziyoev   Sh.M.   Erkin   va   farovon   demokratik   O'zbekiston   davlatini   birgalikda   barpo   etamiz.   O'zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shma
majlisidagi nutq. -T.: O'zbekiston, 2016. 13-b
3 konstitutsiyaviy   va   parlamentli   monarxiya   bilan   almashtirildi.   Xuddi   shu   tarzda,
ba'zi cherkov tashkilotlari va muassasalari, masalan, inkvizitsiya - yopildi. Ushbu
o'zgarish   bilan   birga   manorial   huquqlar   ham   yo'q   bo'lib   ketdi,   bu   feodal
jamiyatning   tanazzulga   olib   keldi   va   asosan   ishchilar   va   burjuaziyadan   tashkil
topgan   ijtimoiy   sinflarga   bo'lingan   jamiyatning   bo'linishiga   yo'l   qo'ydi.   Ushbu
yangilanish jarayoni nafaqat Ispaniyada sodir bo'ldi, balki butun Evropada tarqaldi
va   sanoat   inqilobi   sifatida   tanilgan.   Biroq,   Ispaniyada   sanoatlashtirish   boshqa
qit'adagi Angliya yoki Frantsiya kabi rivojlanmadi, shuning uchun qishloq xo'jaligi
yarim   orol   iqtisodiyotida   asosiy   og'irlikni   saqlab   qoldi.   Ispaniyaning   yangi
parlament   rejimiga  kelsak,   u   boshqa   Evropa   mamlakatlaridagi   kabi   barqarorlasha
olmadi, chunki Ispaniya burjuaziyasi siyosiy qarorlarda u qadar katta qatnashmadi.
Biroq,   o'nlab   yillar   davomida   va   xorijiy   ta'sir   tufayli   mamlakatni   modernizatsiya
qilish va zamonaviy asrni boshlash mumkin edi.
Kurs ishining maqsad vazifalari.  Ushbu kurs ishida biz Ispaniyaning XIX
asrdagi   yuz   bergan   inqiloblari   hamda   iqtisodiy-ijtimoiy,   siyosiy   ahvolini   siyosiy
tahlil qilamiz.
Kurs ishi vazifalari:
- XIX asrda yuz bergan Ispaniyadagi inqiloblarni o’rganish;
- XIX asrda inqiloblarning boshlanish sabablarini tahlil qilish;
- Ispaniyada inqiloblarning o ziga xos xususiyatlarini yoritib berish;ʻ
- XIX asrda Ispaniyada siyosiy jarayonlarni o’rganish;
- Ispaniyadagi inqiloblar natijalari va oqibatlarini tahlil qilish;
- Ispaniyaning   XIX   asr   o rtalaridagi   ijtimoiy,   siyosiy,   jihatdan   boshqa	
ʻ
davlatlarga nisbatan orqada qolish sabablarini o’rganishdir.
Kurs   ishining   obyekti.   Biz   Ispaniya   hududida   yuz   bergan   Burjua   inqilobi
Fuqarolar   urushi   hamda   bir   qator   qo’zg’alonlarning  amalda   qanay   boshlangan   va
qanday yakunlanganini yaqindan o’rganib chiqamiz.
Ushbu davrdagi ispaniya davlati dehqonlari ahvolini o’rganishimiz mumkin
bo’ladi. Ispan dehqonlarini ahvoli qanchalik fuqarolar urushiga olib kelganini ham
ko’rib chiqamiz.
4 Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili).   Ispaniyaning
XIX   asr   oxiridagi   tarixini   o rganishda   ilmiy   asarlarning   o rni   katta   hisoblanadiʻ ʻ
jumladan: Lafasov.M. “Jahon tarixi”, Shuhrat Ergashev. “Jahon tarixi”, Hidoyatov
G.A. XX asr diplomatiyasi, Xidoyatov. G. Jahon tarixi, M. Lafasov, U. Jo‘rayev,
E. Xoliqov, D. Qodirova. Jahon tarixi, Kabirov A. Jahon tarixi, kabi ilmiy asarlar
beqiyosdir 2
. 
            Lafasov.M.   "Jahon   tarixi".   asari   XIX   asr   Xitoy   tarixi   haqida   ko plab   ilmiy	
ʻ
ma lumotlar   keltirilgan   hisoblanib   unda   Ispaniyadagi   ijtimoiy-iqtisodiy   vaziyatlar	
ʼ
bayon etilgan.
          Shuhrat   Ergashev.   "Jahon   tarixi".   asarida   ham   qimmatli   manbalardan   biri
hisoblanadi.   Bu   asar   Jahon   tarixining   shu   davrga   mos   bo lgan   ko plab   tarixiy	
ʻ ʻ
jarayon va voqealarni o z ichiga oladi Ispaniya davlatida inqiloblar yuzaga kelish	
ʻ
jarayoni va uning oqibatlari haqida keng ma lumotlar keltirilgan.	
ʼ
Tadqiqotning   usullari.   tarixiylik,   tizimlashtirish,   qiyosiy,   muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
       Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati .   Mavzu   doirasida
olib   borilgan   tadqiqotlar   va   olingan   natijalar   Ispaniya   davlatida   inqiloblar   davri,
XIX asrdagi inqiloblarga sabab bo lgan omillar, ularning faoliyati kabi masalalarni	
ʻ
yoritishda muhim o'rin tutadi.
Kurs ishida keltirilgan ma'lumotlar va ilmiy xulosalar.   Jahon tarixining
tegishli   bo'limlarini   yozishda,   shuningdek,   Jahon   tarixi   va   Markaziy   Osiyo   yirik
tarixiy   shaxslar   faoliyati   tarixi   bo'yicha   oliy   o'quv   yurtlari   va   umumta'lim
muassasalari   uchun   darsliklar   va   boshqa   turdagi   o'quv   adabiyotlari   yaratishda
foydalanish mumkin.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi.   Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf,   xulosa,   foydalanilgan   manbalar   va   adabiyotlar   ro'yxatidan   iborat   bo'lib,
tadqiqot umumiy 40 betni tashkil etadi.
2
  Lafasov.M. Jahon tarixi. T. Turon iqbol. 2005. //  Shuhrat Ergashev "Jahon tarixi". T. 2008. //  Hidoyatov G.A. 
XX asr diplomatiyasi. T. 2010. //  Xidoyatov. G. Jahon tarixi. T. 1999. // M. Lafasov, U. Jo‘rayev, E. 
Xoliqov, D. Qodirova. Jahon tarixi. T. 2014. // Kabirov A. Jahon tarixi. T. 2001.
5         Birinchi   bobda   Ispaniyaning   XIX   asr   oxiridagi   siyosiy   va   ijtimoiy   jihati
yoritiladi.
    Ikkinchi bobida Ispaniyada inqiloblar boshlanish jarayoni yoritiladi.
    Uchinchi bobida XX asrda Ispaniyadagi siyosiy vaziyatlar yoritiladi.
        Tortinchi   bobda   Ispaniyadagi   XIX   asr   oxiri-XX   asr   boshidagi   ijtimoiy   ahvoli
yoritiladi.
6 I BOB. ISPANIYADA XIX ASRDA INQILOBLARNING BOSHLANISHI
1.1. XIX asda Ispaniya inqiloblarning boshlanish sabablari.
XIX   asrdagi   Ispaniyadagi   Ispaniyadagi   Ispaniya   inqiloblari   Ispaniya
jamiyatidagi   ijtimoiy-siyosiy   mojarolar   Ispaniya   jamiyati   tomonidan   ispaniyalik
jamiyatni   burjualarga   va   qurolli   qarama-qarshilikka   aylantirish   jarayoni   bilan
bog'liq. XIX asrning Ispaniya inqilobining etakchi kuchi liberal zodagon va paydo
bo'lgan Burburue. Ispaniya inqiloblar asosan 19-asrning ikkinchi yarmida Karl III
tomonidan   olib   borilayotgan   ma'rifatli   vositachilik   ruhida   islohotlarni   amalga
oshirishga urinishlar tufayli amalga oshirildi.
1908-14   yilning   1-chi   ispan   inqilobi   ispaniyaliklarning   Fransuz   kasbiga
qarshi kurash bilan chambarchas bog'liq edi. 2,5.1908 qo'zg'olonni Fransuzlar bilan
band bo'lgan Madridning chekkasida  boshlagan.  1908 yil  yozida butun mamlakat
bo'ylab yangi hokimiyat tuzildi - bu viloyatning aksariyati viloyat olistrialligining
vakillari   bo'lgan.   10   may   kuni   Napoleon   men   "Bonaparona"   Ispaniya   qiroli
Ferdinand   VII   taxtni   taxtni   qaytarishga   majbur   qildi.   Kasbiy   hukumatning
shakllanishi ovchi rahbarlarni muqobil milliy hukumat tuzishga undaydi. 1908 yil
sentyabr   oyida   H.   Floridablana   hisobida   markaziy   ahamiyatga   ega   bo'lgan
markaziy   ahamiyatga   ega   edi.   Kadiz   yaqinidagi   Leon   oroliga   (Kadizda   20.2.111
yillarda)   kadastratsiya   (Cedissian)   Korteziyalar,   universitetlarning   professorlari,
universitetlarning   professorlari,   ruhoniylarning   professorlari,   oliy   ruhoniylar   va
savdo operatori vakillari tomonidan yig'ilgan. Kortesa - feodalliklar va imtiyozlar
bekor   qilinganligi   (6,1.1111)   aholisi   (14   -   15.10.1111)   aholisining   tengligi
to'g'risidagi   qonunlarni   qabul   qildi   (4.1).   .1913),   inkvizitsiyani   bekor   qilish
(22.2.1913)   va   PR.   Suverenitet   va   Oliy   kuchni   tashuvchisi   bilan   davlatni   e'lon
qilgan   millatlar   bilan   kortizlar   instituti   nashr   etildi.   Ammo   kortning   boshqa
qarorlari bajarilmadi, chunki  ularning kuchi  Frantsiya qo'shinlari  tomonidan band
bo'lmagan kichik hududga tarqatildi 3
.
3
   Xidoyatov. G. Jahon tarixi. T. 1999. B.197.
7 Yunayted   Anglo-Ispaniya   kuchlari   12.8.1912   Madridga   kirdi.   22.3.1914
Ferdinand   VII   mamlakatga   qaytdi.   Konstitutsiya   va   barcha   kortesning   barcha
harakatlari   bekor   qilindi,   eng   taniqli   ko'chatlar   va   viloyat   ovi   mamlakatdan
chiqarib yuborilgan.
1920-1923   yilning   2-chi   ispan   inqilobi,   Lotin   Amerikasidagi
mustamlakachilik   mol-mulkini   yo'qotishi   bilan   bog'liq   (1914-20   da   davlat
to'ntarishiga bir  necha bor  davlat  to'ntarishiga)  sabab  bo'ldi  (Lotin Amerikasidagi
urush uchun urushning bir qator urinishlari) sabab bo'ldi ). 1,1.1920 yil R. R. Ryei-
va   Nunizning   isyonidan   Las   Codehas   de   San   Xuan   boshlandi.   Inqilobiy   kurash
1908-1913   yillarda   Fransuz   hukmronligiga   qarshi   urush   paytida   liberal   g'oyalar
natijasida erkinlik olib bordi. 9.3.1920 2020 yil Ferdinand VII 1912 va mart-aprel
oyida   inqilobning   sobiq   masihiylarini   tashkil   etishga   majbur   bo'ldi,   unda
Moderados   partiyasi   a'zolari   ("mo''tadil").   De   Argeles,   perez   de   casto,   H.   Kang
Armaueles  va boshqalar. 9.7.1920 kortes ochildi3. 1920-23 yillarda mahalliy urf-
odatlar bekor qilindi, tuz va tamaki bo'yicha monopoliya bekor qilindi, ikkinchisi,
ikkinchi,   ikkinchi   va   undan   yuqori   va   undan   yuqori   darajadagi   ta'lim   uchun
monopoliya,   ikkinchisi,   militsioner   militsionerlari   yaratildi   Cherkov   pasayishi
yaratildi.
Chap   liberallar   partiyasi   vakillari   -   EXTaldados   ("g'ayratli";   Romeno
Alpuane, H. Makala Galiano) agrar masalaning tub sonini talab qildi. 1921, 1922
va 1923 yillarda Kortez taklif qilingan eksponentos qonun loyihasini ko'rib chiqdi
va   dehqol   erlarning   aksariyat   dehqonlarning   ko'p   qismini   uzatishni   ta'minladi.
1923 yil may oyida qonun kuchga kirdi 4
.
Qishloq aholisining aksariyati dushmanlik to'g'risidagi yangi qonunlar bilan
uchrashdilar.   1921   yildagi   Vabo   va   qurg'oqchilik   epidemiyasi   mutlaqo
foydalangan   va   hukumat   va   kortes   siyosatiga   nisbatan   katolik   ruhoniylaridan
foydalangan.   1921   yilda   "havoriyalik   ov"   katolik   tashkiloti   Galisiyada   tashkil
etilgan, bir yil o'tgach, Chyonqa imoni Kataliza, Navrre va Biskay keng tarqalgan
edi. 1922 yil boshiga kelib, mamlakatda fuqarolar urushi boshlanmoqda. 1922 yil
4
  Lafasov.M. Jahon tarixi. T. Turon iqbol. 2005. B.124.
8 iyul   oyida,   Moderados   partiyasidan   ko'plab   vazirlar   ishtirok   etgan   ko'pchilik
inqilobiy to'ntarish amalga oshirildi. 1922 yil avgustda hokimiyat o'ng eksponentos
qo'liga o'tdi, ammo ular ichki siyosiy vaziyatni barqarorlashtira olmadilar. 7.4.1923
Fransuz   qo'shinlari   Ispaniyaga   bosqinchilik   bilan   bosilgan.   Ushbu   aralashuvlar
deyarli qarshilikka duch kelmadi. Ushbu sharoitda, 11 iyun kuni Kortesa Ferdinand
VII   va   tartibga   solishni   barpo   etish   to'g'risida   qaror   qabul   qildi.   30.9.1923
Konstitutsiyaviy   hukumati   birinchi   bo'lib   Sevkild,   so'ngra   Sitmda,   keyin   taslim
bo'lgan   Kadizda   evakuatsiya   qilindi.   1.10.1923   Ferdinand   VII   mutlaqo   rejimni
tikladi.
1934-1943 yillarning 3-chi ispan inqilobi 1934-1943 yillarda 1-chi Karlistie
urushi   (Karloft   Urushlari)   bilan   chambarchas   bog'liq   edi.  Don   Karlos   tarafdorlari
va   katolik   ruhoniylari,   Regent   Isabella   II   -   Mariya   Kristina   (1906-1978)   -
"Propiklar" o'yiniga ishonishgan. (Limlar - Ha Mengisabal, b. Espasartero; o'rta va
kichik   shahar   burjorie   manfaatlarini   ifoda   etdi).   1933   yil   oktyabr   oyida   Mariya
Kristina   Ispaniyada   muttasillikni   saqlash   bo'yicha   manifestni   nashr   etdi.   Aziz
noroziligida   keng   tarqalgan   norozilikka   sabab   bo'ldi   va   regentni   ba'zi   imtiyozlar
uchun   borishga   majbur   qildi.   1934   yil   yanvar   oyida   Modrados   hukumati   aprel
oyida tashkil etilgan, bu liberal islohotlarni qabul qilgan qirollik to'g'risidagi qonun
e'lon   qilindi.   Mo''tadil   siyosatlar   rivojlanayotganlarni   qo'llab-quvvatlamadi   va
yangi   xalq   nutqlarini   keltirib   chiqardi.   (Umumjahon   harbiy   xizmatini   joriy   etish,
majriy va boshqa senor huquqlarining bekor qilinishi) 5
. 15.5.1936 Mariya Kristina
tamoyillar   hukumatidan   voz   kechdi.   12.8.1936   V   La   Granxa,   hovli   bo'lgan   La
Granxa   (Serjantning   serjantining   serjantining   serjantining   serjantining   isyon
ko'tarilgan. Ular ta'mga ega bo'lganlar hukumatini tiklash uchun Mariya Kristinani
(keng   saylov   qonunchiligiga   asoslanib),   ta'qib   qiluvchilar   hukumatini   tiklash
to'g'risida qaror imzoladilar. 19.6.1937 Kortez Ispaniyaning yangi konstitutsiyasini
qabul   qildi.   Monarxning   kuchi   to'g'ridan-to'g'ri   ovoz   berish   orqali   saylangan   ikki
e'tiqod   parlamenti   bilan   cheklangan   (yuqori   mulkning   yuqori   baholari   o'rnatildi),
yuqori   (senat)   tayinlandi.   1936   yil   dekabr   oyida   Ispaniya   Lotin   Amerikasidagi
5
 Xidoyatov. G. Jahon tarixi. T. 1999. B.194.
9 sobiq   koloniyalarning   mustaqilligini   rasman   tan   oldi.   1936-37   yillarda
dezamitlashtirish amalga oshirildi. 1937 yil iyun oyida diniy tashkilotlar faoliyatini
kambag'al   yoki   Filippin   uchun   to'la   vaqtli   maxsus   va'zgo'ylar   tayyorlaganlar
bundan mustasno, rezolyutsiya qabul qilindi. 1937 yil oxirida taraqqiyot partiyadan
olib  tashlandi.   1940   yilgacha,   general   R.   M.   Narvaes   boshchiligidagi   konservativ
kuchlar   kuchga   kirdi.   Keyingi   o'zgarishlardan   bosh   tortish   yangi   xalq   nutqlariga
olib keldi. 12.10.1940 Maria Kristina reRency Redency Redency Redency Rededi
va   bir   necha   kundan   keyin   Ispaniya   qoldirdi.   1941   yil   mart   oyida,   yutuqlarni
yutqazgan   Kortes   va   shahar   hokimiyatlarida   saylovlar   bo'lib   o'tdi.   B.   Espasartero
cherkov  erlarini   sotishni   davom   ettirdi,  hukumatlar   tugatilgan  so'nggi   hukumatlar
tomonidan to'xtatilgan 6
.
Biroq,   Espasariyaning   harbiy   doiralariga   qaramligi   (Espasariya   kengashi
hikoya   bilan   bog'liq   bo'lgan   voqealarni   liberal   yo'ldosh   sifatida   qabul   qilishga
bo'lgan   qaramlik,   aholining   keng   qatlamlariga   norozilikni   keltirib   chiqardi.
23.7.1943 Espa-Diktatura rejimini o'rnatgan general Narvaes tomonidan ag'darildi.
1954-1956   yillarda   Ispaniya   inqilobi   1954-1956   yil   (28,6.1954)   boshlandi
(28,6.1954). Isyonchilar mamlakatning eng yirik shaharlarini qo'llab-quvvatladilar.
31.7.19854   Bosh   vazir   tomonidan   Espasartero   tomonidan   Egamiz   tomonidan
tayinlangan. 8.11.1954 Madridda "Madrid" yarim pog'onali kortga chiqdi, ularning
aksariyati   partiya   liberal   birlashmasiga   tegishli   (1954   yilda   o'ng   liberallar
tomonidan   tashkil   etilgan)   O'Donnell   boshchiligidagi.   Chap   qanchali   eskirgan
(Espasargerning tarafdorlari) va bir guruh respublika demokratlari guruhi edi. 1955
yilda   Kortesa   "1937   yil   Konstitutsiyasining   asosiy   qoidalarini   tiklagan
konstitutsiya   qabul   qilindi.   1955  yil   may  oyida   Umumjahon  de-yodgorlik   qonuni
nashr   etildi,   bu   mening   shaxsiy   mulkka   nomzodlikni   o'zgartirish   jarayoni
yakunlandi. 13.7.1956 Izabella II Eparo hukumatini ishdan bo'shatdi. Ushbu qaror
Xalq   Militsiyasining   qo'zg'oloni   va   Madridning   ishchilari   ta'mga   sazovor
kortinglarning   ilg'or   depressiv   depressi   chaqirig'i   bilan   yig'ilgan.   3   kundan   keyin
qo'zg'olon   bostirildi.   Yangi   hukumat   xalq   militsiyasini   va   ta'sischilarni   tarqatib
6
   Shuhrat Ergashev "Jahon tarixi". T. 2008. B.143.
10 yubordi   va   1945   yildagi   konstitutsiya   va   inqilobdan   oldin   harakat   qilayotgan
boshqa qonunlarni tikladi.
1968-1974   yillarning   5-ispan   inqilobi   tarixda   "Demokrat   etti   yil"   sifatida
tushdi,   chunki   birinchi   Ispaniya   Respublikasining   birinchi   respublikasi   e'lon
qilinishi   hamrohlik   qildi.   1968   yillarda   Kadisda   Admiral   H.   B.   Tetet-i   Karbalo
boshchiligidagi   park   uyushmasidan   boshlandi.   30.9.1968   Izabella   II   Ispaniyadan
qochib   ketdi.   19.10.1968-bosh   boshqarma   boshchiligidagi   vaqtinchalik   hukumat.
Quvvat   konstitutsiyaviy   monarxiya   tarafdorlari   -   Birlashtiruvchilar   (Serrano,
Tamas)   va   prognozlar   (H.   ibn,   P.   Sagasa).   11.2.1969   Buyurtmachi   korteziyalar
yig'ildi,   1.6.1969   Yangi   Konstitutsiya   qabul   qilindi,   Ispaniya   merosxo'r
monarxiyasini   e'lon   qildi.   Monarxning   kuchi   qonun   chiqaruvchi   tashabbusga
tegishli ikki karavotli kortedda cheklangan.
Birinchi marta Kilesning yuqori palatasi (Senat) saylandi (har bir viloyatdan
to'rt   nafar   vakil).   Qirol   kemasi   sayqalidiga   yo'l   qo'yildi.   1968   yil   6-dekabrdagi
taniqli kortedda saylovlar  to'g'risidagi  farmonga binoan, 25 yoshdan katta bo'lgan
barcha erkaklarga tanlangan huquqlar berildi. Konstitutsiya matbuot, uchrashuvlar,
uyushmalar,  fuqarolik nikohi   erkinligi  diniy  erkinlik  deb e'lon  qilingan  erkinlikni
taqdim   etdi.   11/16/1970   -   Ispaniya   taxtida   60   ta   shahzoda   60   ta   ovoz   to'plangan
(Podshohi Italiya o'g'li Miktor Emmanuel II)
Egyusa   Savoyskiyni   saylash   ispaniyalik   ishchilarni   tashkil   etadigan
inqilobiy   kurashni   to'xtatmadi.   1968   yil   oktyabr   oyida   Barselonada   Federal   ish
markazi tashkil etildi, bu esa 25 mingdan ortiq kishini tashkil etdi. 1968 yil dekabr
oyida   1-chi   birinchi   ispan   xalqaro   guruhi   Madridda   tashkil   etilgan.   1969   yilda
ispaniyalik bakunistlar (anarxistlar) Kanal mintaqaviy qo'zg'olonlarda faol ishtirok
etishdi,   uning   maqsadi   federal   Respublikaning   "pastki"   ni   tashkil   etish   edi.
Bularning barchasi 1972 yil aprel oyida boshlangan 2-kurlatle urushi fonida bo'lib
o'tdi.   11.2.1973   Amadeus   taxtdan   topilgan.   Shu   kuni,   ikkala   palata   ham,   milliy
anjuman   orqali   o'zlarini   tayinlashdi   va   Ispaniya   respublika   tomonidan   e'lon
qilindi 7
.
7
 Osborn Rojer. Sivilizatsiya. G arbiy dunyoning yangi tarixi. M.  2010. B.57.ʻ
11 1973   yil   iyun   oyida   yangi   tashkil   etilgan   Kortlar   ochildi.   Ular   Ispaniyada
Federal Respublikani tashkil etish uchun taqdim etilgan konstitutsiya loyihasining
asosiy   qoidalarini   ishlab   chiqdilar.   Chap   respublikachi   F.   Pi-i   Margalda   ham
Ijrochi   bo'limi   boshlig'i,   shuningdek,   demokratik   o'zgarishlarning   keng   dasturini
ishlab chiqdi. Konstitutsiya loyihasi respublikachilar orasida noroziligini uyg'otdi.
Mamlakatning   turli   burchaklarida   hukumatga   qarshi   qo'zg'olon   o'tdi.   3.1.1974
Umumiy   general   M.   Pavia-va   Rodriges   va   Marshal   F.   Serrano   davlatda   davlat
to'ntarishini amalga oshirdi, harbiy diktatura tashkil etildi.
Ispaniya   inqiloblar   natijasida,   ehtimol,   mansabdorizmdan   konstitutsiyaviy
monarxiyaga o'tish edi, mening odamsiz rejim yo'q qilindi. Shu bilan birga, ko'plab
feodal   qoldiqlari   Ispaniya   inqiloblari   paytida   yo'q   qilinmadi   va   qishloq   xo'jaligi
masalasi   nihoyat   hal   qilindi.   Yangi   siyosiy   elitasi   (er   egalari,   savdo   va   sanoat
burjori   va   yaqindan   aloqador   harbiy   doiralar),   ularning   talablarini   qondirishga
erishgan va Ispaniyada tiklanish tizimining asosiga aylanmadi.
12 1.2. Ispaniyada sanoat inqilobi.
Bu   agrar   va   hunarmandchilik   iqtisodiyotidan   fabrikalar   va   mashinalardan
foydalanishga asoslangan iqtisodiyotga o'tish jarayoni edi. Birinchi sanoat inqilobi
19-asrning ikkinchi yarmida Angliyada boshlanib, taxminan 1960 yilgacha davom
etdi.
Ushbu   jarayonga   sabab   bo'lgan   narsa,   mexanizmning   iqtisodiy,   siyosiy   va
ijtimoiy   jihatdan   bir   qator   omillarning   birlashishi   edi.   Aksincha,   XIX   asrda
Ispaniyada   bu   jarayon   Buyuk   Britaniya,   Frantsiya   va   Germaniya   kabi   boshqa
mamlakatlarga nisbatan kech boshlandi.
Ba'zi mualliflarning ta'kidlashicha, Ispaniyada haqiqatan ham qat'iy ma'noda
sanoat inqilobi emas, aksincha, sanoatlashtirish jarayoni bo'lgan. 1930 yilga kelib,
Ispaniyani   sanoatlashtirish   jarayoni   boshlanganda,   qirollikda   qishloq   xo'jaligi   va
tog'-kon   sanoati   asosidagi   yashash   iqtisodiyoti   mavjud   edi.   20-asrning   boshlariga
kelib, vaziyat katta darajada o'zgarmadi, faqat Kataloniya va Ispaniyaning shimoliy
qismi   kabi   mintaqalarda,   to'qimachilik   va   po'lat   sohasida   kuchli   sanoatlashish
impulsi bo'lgan.
Ispaniyada birinchi sanoat inqilobi
Ispaniyani   sanoatlashtirish   jarayonining   ko'tarilishi   yoki   birinchi   impulsi
kech   boshlandi.   Shuning   uchun   biz   Ispaniyadagi   kechki   sanoat   inqilobi   haqida
gapiramiz 8
.
Dunyoda birinchi sanoat inqilobi 19-asrning o'rtalarida Angliyada boshlanib,
8
    Shuhrat Ergashev "Jahon tarixi". T. 2008-y. 143-b
13 XIX   asrning   birinchi   yarmining   oxirigacha   davom   etdi.   Frantsiya,   Germaniya   va
Qo'shma   Shtatlar   kabi   boshqa   mamlakatlar   bu   jarayonni   1920-1960   yillarda
Angliyadan   orqada   boshladilar.   Ushbu   mamlakatlar   ikkinchi   sanoat   avlodini
namoyish   etishdi.   Ispaniya   sanoatlashtirishni   ushbu   guruh   bilan   boshlaganiga
qaramay,   uning   haqiqiy   ko'tarilishi   bir   necha   omillar   tufayli   amalga   oshmadi.
Izabel   II   hukmronligining   boshida   (1933)   Ispaniya   imperiyasi   bu   jarayonni
boshladi;   O'sha   vaqtga   qadar   parvozni   qo'llab-quvvatlash   va   erdan   tushish   uchun
etarli mablag 'etishmayotgan edi.
Chet eldan sarmoyalar qisman ushbu kapitalni cheklash va sanoatlashtirishni
qoplay boshladi. Ushbu bosqichda xalqaro moliya kapitali va texnologik yutuqlar
sanoatlashtirish jarayonini boshqarishda yordam berdi.
Sanoatlashtirishning alohida holatlari. Kataloniyada, xususan,  1940-yillarda
to'qimachilik sanoatida ma'lum yutuqlarga erishildi. 1236 ta mashinalar 1936-1940
yillarda import qilingan; Asrning o'rtalariga kelib, katalon to'qimachilik sanoatida
bug   'dvigatelidan   foydalanish   allaqachon   kunlik   edi.   1947   yilga   kelib,   qariyb   97
mingta   to'qimachilik   ishchilari   bo'lgan   28   mingga   yaqin   to'qima   dastgohlari
mavjud edi. 1948 yilda Ispaniyada Barselonadan Mataroga boradigan yo'lni bosib
o'tgan birinchi temir yo'l liniyasi ochildi va uzunligi 28,25 kilometrni tashkil etdi.
Shu   bilan   birga,   Ispaniyaning   shimolida   po'lat   sanoatidan   ajratilgan   yana   bir
sanoatlashtirish   bazasi   mavjud.   1940   yilda   qurollanish   sanoatiga   bag'ishlangan
Oviedodagi   Trubiya   fabrikasini   oziqlantirish   uchun   pechlar   o'rnatildi.   Hozirgi
vaqtda   qazib   olish   ishlari   hali   er   osti   boyliklaridan   foydalanish   bo'yicha   tartibga
solinmagan   edi.   O'sha   vaqtga   qadar   Ispaniya   Amerikadagi   mustamlakalaridan
olgan   mineral   boyliklari   hisobiga   yashagan,   shu   sababli   bu   sohadan   xavotir
olmagan.   Keyinchalik   ko'plab   tog'-kon   kompaniyalari,   xususan,   o'sha   erda
Kataloniyada   tashkil   topdi.   Biroq,   ayniqsa,   ko'mir   sanoati   turg'un   bo'lib   qoldi.
Mineral   ko'mir   1948   yilgacha   ishlatilmaydi.   Siyosiy   vaziyat   Ispaniyada   XVIII
asrning dastlabki uch o'n yilligi Amerika mustamlakalarining mustaqillik urushlari
o'rtasida   o'tdi.   Ispaniyalik   hacienda   boshlangan   sanoatlashtirishni   qo'llab-
quvvatlash uchun charchagan. Ispaniyaning qolgan qirolliklarida bo'lgani kabi, bu
14 sanoatning   qoloqligi   va   turg'unligining   uzoq   davri   edi.   XIX   asrning   ikkinchi   o'n
yilligida Ispaniya Frantsiya bosqinidan endigina tiklanmoqda edi 9
.
Siyosiy   vaziyat   dastlabki   sanoatlashtirish   rejalariga   yordam   bermadi,
shunchaki   Fernando   VII   mutloqligi.   Biroq,   harakat   qilingan.   Ispaniyaning
sanoatlashtirish   maqsadida   poytaxti   va   qonuniy   moslashuvi   birinchi   musodara
to'g'risidagi   qonunlarning   tasdiqlanishi   bilan   harakatlana   boshladi.   1950   yilda
Ispaniyada   sanoatlashtirish   jarayoni   vujudga   keldi,   ammo   u   boshqa   Evropa
mamlakatlaridagi   kabi   ahamiyatga  ega  emas  edi  va  bu  jarayonga  hamroh  bo'lgan
siyosiy g'oyalar ham bo'lmagan 10
.
1948 yil butun Evropada inqiloblar va liberal g'oyalar bilan o'tdi, Ispaniyada
esa 1968 yilgacha davom etgan o'rtacha davr mavjud edi.
XIX asr o'rtalarida liberal va taraqqiyparvar partiyalar hokimiyat tepasiga kirishga
muvaffaq   bo'lishdi,   ular   o'zlarining   mavqelaridan   foydalanib   Izabel   II
hukmronligiga   hujum   qildilar;   bu   nihoyat   monarxiyani   tugatish   uchun
mo'ljallangan edi.
Shundan so'ng, sentyabrda Demokratik inqilob yuz berdi (1968), shuningdek
La Gloriosa deb nomlangan, u erda Izabel II taxtdan tushirilgan.
Bir   yil   o'tgach,   yangi   Konstitutsiya   e'lon   qilindi,   unda   monarxiyani   davlat
shakli sifatida saqlab qolish mumkinligi aniqlandi; Biroq, umumiy saylov huquqi,
ibodat qilish erkinligi, ta'lim olish erkinligi va shaxs erkinliklari o'rnatildi.
1976   yilda   Kanovas   del   Kastillo   yangi   Konstitutsiyani   e'lon   qildi,   unda   u
institutlarning   liberal   moyilligini   hurmat   qilgan   holda   parlament   monarxiyasini
tiklash to'g'risida murojaat qildi.   Ushbu qaror keyingi yillarda Ispaniya Sotsialistik
ishchilar   partiyasi   (1979)   va   Bask   millatchi   partiyasi   (1987)   kabi   ba'zi   muhim
partiyalarni   tashkil   etishga   imkon   berdi.   Nihoyat,   1995   yilda   Kuba   Ispaniya
hukumatidan   mustaqillikka   erishdi,   natijada   1998   yilda   olib   borilgan   Ispan-
Amerika   urushi   boshlandi.   Ushbu   jangovar   va   siyosiy   ziddiyatlarni   hal   qilish
uchun   Parij   shartnomasi   tuzilib,   unda   Kubaning   ozodligi,   Puerto-Riko   va
9
 www.history.com
10
  Lafasov.M. Jahon tarixi. T. Turon iqbol. 2005. B.129.
15 Filippinlar   esa   AQSh   tarkibida   qolishi   aniqlandi.   19-asr   Ispaniyasidagi   iqtisodiy
vaziyat   asosan   sanoatlashtirish   jarayonlarining   sekin   va   qiyin   rivojlanishi   bilan
tavsiflandi.   XVIII asrning so'nggi  davrida Angliya qishloq xo'jaligi daromadlarini
yaxshilashga   hissa   qo'shgan   va   o'z   sanoat   ishlab   chiqarishini   rivojlantirish   uchun
ichki   bozor   harakatlarini   osonlashtirgan   yangi   ishlab   chiqarish   faoliyatida
taqsimlash   uchun   qishloq   xo'jaligini   ishchi   kuchidan   ozod   qilishga   ulgurdi.   .
Aksincha,   19-asr   va   19-asr   boshlarida   Ispaniyada   iqtisodiyot   merkantilistik   tartib
bilan   ifodalanar   edi,   unda   kapitalistik   modelga   tegishli   bo'lgan   to'plash   va
o'zlashtirish   mexanizmlari   mavjud   emas   edi.   Milliy   bozor   tarqoq   va   kichik   edi.
Ispaniyalik   tarixchi   Xosep   Fontananing   so'zlari   bilan   aytganda,   Ispaniya   bozori
izolyatsiya qilingan va qishloq xujayralari guruhi bo'lib, ular o'rtasida befarq trafik
mavjud edi.   Ushbu holat transport vositalarining etishmasligi tufayli yuzaga keldi,
chunki ular mahalliy bozorlarni bog'lash uchun etarli emas edi 11
.   Bundan tashqari,
talab   darajasi   Ispaniya   aholisining   zichligi   qo'shni   mintaqalarga   nisbatan   pastligi
sababli juda past edi; daromadning past darajasi ham mavjud edi.
Sanoatning qoloqligini keltirib chiqaradigan yana bir omil an'anaviy qishloq
xo'jaligining   mavjudligi   bilan   bog'liq   bo'lib,   u   o'z-o'zini   kuchli   iste'mol   qilishni
ta'minladi,   bu   faqat   mahalliy   hunarmandlar   sanoatining   ma'lum   mahsulot
almashinuviga   imkon   berdi.   Ispaniya   shtati   Amerika   pul   o'tkazmalarining
kulminatsiyasi   tufayli   doimiy   byudjet   tanqisligida   edi.   Natijada,   iqtisodiy   siyosat
davlat   qarzlarini   berishga   majbur   qildi   va   soliq   tizimi   yomonlashdi.   Bu
elementlarning barchasi  xususiy  iqtisodiyotni  bo'g'ib, yangi  xususiy loyihalarning
paydo   bo'lishiga   to'sqinlik   qildi.   Sanoatlashtirishni   rivojlantirishga   bag'ishlangan
moliya   institutlarining   etishmasligi   eng   muhim   omillardan   biri   edi.   Bunga   1974
yilda aholining 54% savodsiz bo'lgan Ispaniyada texnika va ta'limning etishmasligi
qo'shilgan.   Izabel II 1933 yilda taxtga kelishi  bilan ichki kapital etishmasligi chet
el   investitsiyalari   bilan   ta'minlana   boshlaganligi   sababli   sanoatlashtirish   jarayoni
tezlashdi.   Shu sababli, Ispaniyada 19-asr iqtisodiyoti nafaqat moliyaviy resurslarni,
balki texnik taraqqiyotni ham ta'minlaganligi sababli chet el mablag'lari tomonidan
11
    Shuhrat Ergashev "Jahon tarixi". T. 2008. B.148-b
16 boshqarilgan.   Xuddi shu tarzda, ushbu kapital bilan tog'-kon va shahar xizmatlarini
ekspluatatsiyalashga yordam beradigan temir yo'l tizimini qurish mumkin edi.
Liberal-burjua   inqilobi   tufayli   Ispaniya   jamiyati   -   ilgari   qadimiy   bo'lgan   sinfiy
jamiyatga aylandi.
Binobarin,   endi   u   yopiq   va   qonuniy   belgilangan   mulklarga   bo'linmadi,
ammo   shu   paytdan   boshlab   barcha   fuqarolar   qonun   oldida   teng   bo'lishini
belgilagan liberal tamoyil kengayib bora boshladi.
Ispaniyaning   ijtimoiy   sinflarini   aniqlaydigan   narsa   iqtisodiy   darajadir;
Ushbu  kontekst   yuqori,  o'rta  yoki  quyi  sinf  mulklarini  taqdim  etdi.  Proletariat   va
burjuaziya   o'rtasidagi   farqni   ta'kidlab,   ishlab   chiqarish   jarayonlari   bo'yicha   ham
bo'linma   tashkil   etildi.   Ijtimoiy   sinflar   ochiq   edi,   shuning   uchun   ijtimoiy   tushish
yoki   ko'tarilish   sodir   bo'lishi   mumkin   edi,   bu   hodisa   vertikal   harakat   deb   ham
ataladi.
Biroq,   sinflar   orasidagi   bu   harakat   shunchalik   oddiy   bo'lmagan,   chunki
ushbu   modifikatsiyalar   ichida   tashqi   omillar   muhim   rol   o'ynagan.   Masalan,
dvoryanlar unvonini berish iqtisodiy yaxshilanishga olib kelishi mumkin.
17 II BOB. XIX ASR IKKINCHI YARMIDA ISPANIYADA SIYOSIY
JARAYONLAR
2.1 XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Ispaniyada hukmron siyosiy
partiyalar, ularning mafkuralari va boshqaruvga ta'siri.
Ispaniya birinchi jahon urushida betaraf qoldi. Bu hol unga urushayotgan har
ikki   harbiy   siyosiy   ittifoqqa   kiruvchi   davlatlar   bilan   muvaffaqiyatli   savdo   sotiq
munosabatlarini   amalga   oshirishgaimkon   byerdi.   Eksport   hajmi   import   hajmidan
yuqori bo‘ldi. Buning natijasida mamlakat oltin zaxirasi 4 baravar ko'paydi. Urush
yillarida harbiy buyurtmalar salmog‘ining oshishi, o‘z navbatida, sanoatdagi ayrim
tarmoqlaming   gurkirab   rivojlanishini   ta’minladi.   Shunday   bo‘lsada,   Ispaniya,
baribir,   kam   taraqqiy   etgan,   agrar   industrial   davlat   bo‘lib   qolavyerdi.   Mamlakat
qishloq   xo'jaligida   o‘rta   asrchilik   munosabatlarining   qoldiqlari   hamon   kuchli   edi.
Barcha   yyer   maydonining   uchdan   ikki   qismi   yirik   yyer   egalari   va   mamlakat
hayotida katta ta'sirga  ega bo‘lgan  katolik chyerkovi  ixtiyorida edi. Millionlarcha
dehqon   xo‘jaliklariga   esa   atigi   uchdan   bir   qism   yyer   tegishli   edi.   Yersizlar   ham
ko‘p bo‘lib, ular asoratli shartlar asosida yyerni ijaraga olardilar. 
Qishloq   xo‘jaligida   mehnat   unumdorligi   juda   past   bo‘lgan.
Mamlakat   iqtisodiyotining   ahvoli   chet   el   kapitali   kiritilishiga   sezilarli   darajada
bog‘liq edi. Chunonchi, sanoatga joylashtirilgan chet el kapitalining 54 foizi ingliz,
34,5 foizi fransuz kapitali edi. Ispaniya taraqqiyotining bunday orqada qolishi o‘rta
asrchilik   tartiblari   hamon   kuchli   darajada   saqlanib   qolayotganligi   bilan   izohlanar
18 edi 12
.   Katta   yyer   egalari   hamda   ularning   tayanchi   bo‘lgan   armiya   va   katolik
chyerkovi   o'zlarini   asrlar   davomida   qaror   topgan   tartiblar   qo‘riqchisi,   deb
hisoblardi.   Shuning   uchun   ham   yangilikka   bo'lgan   har   qanday   intilishlarni
mamlakat   milliy   manfaatiga   solinayotgan   tahdid,   deb   qabul   qildilar.   Ayni   paytda
ulami yo‘qotish uchun barcha vositalarni ishga soldilar. Mamlakatda harbiylarning
o‘rni   tobora   ortib   bormoqda   edi.   Vujudga   kelgan   «harbiy   xuntalar»   (harbiylar
to'dasi)   XX   asrda   mamlakat   siyosiy   hayotiga   tez   tez   aralashib   turish   quroliga
aylangan.   XVIII   -   XIX   yillarda   Ispaniyada   inqilobiy   harakat   to'lqini   yanada
kuchaydi. Bu hol hukmron doiralarni sarosimaga solib qo‘ydi. Shu yillar davomida
hukumat   8   marta   almashdi.   Hukumat   yetilgan   dolzarb   ijtimoiy   muammolarni   hal
etishga   ojizlik   qildi.   Vujudga   kelgan   bu   ahvol   mamlakatda   harbiy   diktatura
o‘rnatilishi xavfini tug‘dirdi. Hukumat ijtimoiy harakatni bostirish uchun qanchalik
harakat   qilmasin,   baribir,   qator   talablarni   bajarishga   majbur   bo‘Idi.   Chunonchi,
XIX-XX   yilning   aprel   oyidan   boshlab   8   soatlik   ish   kuni   joriy   etildi.   Ish   haqi
oshirildi, bolalar mehnati taqiqlandi. Qarilik va nogironlik sug'urtalari joriy etildi.
Ayni   paytda   hukmron   doiralarning   qo'llab   quwatlashi   natijasida   ispan   fashistlari
o‘z qurolli tashkilotlarini tuza boshladilar. Ulaming asosiy vazifasi xalq harakatini
bostirish edi.  Hukumatning   shafqatsiz   tyerrori
tufayli XIX21 yilga kelib ijtimoiy harakatning pasayishiga yerishildi. Biroq bu hol
ko‘pga cho‘zilmadi. Mustamlakalarda ham harakat kuchaydi. XIX yilning iyunida
hukumat   Ispaniyaning   mustamlakasi   —   Marokashda   boshlangan   milliyozodlik
harakatini  bostirish  uchun armiya yubordi. Biroq Ispaniya  armiyasi  tor  mor  etildi
hamda   25000   jangchi   asirga   tushib   qoldi 13
.   Bu   mag‘lubiyat   mamlakatda   umshga
qarshi harakat boshlanishiga turtki bo‘ldi. Norozilik hatto armiya ayrim qismlarida
ham   ro‘y   byerdi.   1922—   1923   yiIlarda   ish   tashlash   harakati   yana   kuchaydi,
hukumat   tyerrorni   to‘xtatishga   hamda   xuntalami   tarqatib   yuborish   to‘g‘risida
qonun   qabul   qilishga   majbur   bo‘ldi.   Ayni   paytda   1923   yil   aprelida   parlamentga
qayta o‘tkazilgan saylovda Libyeral partiya g‘alaba qozondi. Siyosiy voqealarning
12
 Osborn Rojer. Sivilizatsiya. G arbiy dunyoning yangi tarixi. M.  2010. B.63.ʻ
13
     Xidoyatov. G. Jahon tarixi. T. 1999. B191.
19 bu tarzda rivojlanishi qirol saroyini, hukmron doiralarni tashvishga solib qo‘ydi va
ular   o‘z   hokimiyatini   mamlakatda   harbiy   diktatura   o‘rnatish   yo‘li   bilan   saqlab
qolishga   qaror   qildilar.   Natijada   1923   yilning   13   sentabrida   Kataloniya   harbiy
okrugi qo‘mondoni genyeral Primo de Rivyera tomonidan davlat to'ntarishi amalga
oshirildi.   Hokimiyat   harbiy   direktoriya   qo‘liga   o‘tdi.   Shu   tariqa   Ispaniyada
harbiyfashistik   diktatura   o'rnatildi   (   1923-1930).   Primo   de   Rivyera   1924   yilda
«Vatanparvarlik   ittifoqi»   deb   nomlangan   fashistik   partiyani   tuzdi.   Bundan
ko‘zlangan maqsad diktaturaning ijtimoiy tarkibini kengaytirish edi.
Bunga partiya safiga mayda va o‘rta mulkdorlarni jalb etish orqali yerishish
ko‘zda   tutilgandi.   Bundan   tashqari,   Primo   de   Rivyera   mehnat   bilan   sarmoyaning
hamkorligini ta’minlash maqsadida «Baravarlik komissiyasi» tuzdi va komissiyaga
har  ikki  tomondan  teng miqdorda  vakillar   kiritildi. Bu  komissiya   mehnat  sharoiti
va   ish   haqi   masalasini   hal   etishi   kyerak   edi.   1926   yilda   ijtimoiy   sug'urta   va
ishsizlik   masalalari   bilan   shug‘ullanuvchi   korporatsiya   tuzildi.   Ayni   paytda
diktatura   ijtimoiy   harakatni   shafqatsizlik   bilan   bostirish   yo‘lini   tutdi.   Primo   de
Rivyera o‘z diktaturasiga qonuniy tus byerishga harakat qildi. Shu maqsadda 1925
yil   dekabrda   direktoriyani   Ministrlar   kabineti   bilan   almashtirdi   va   mamlakatda
yangi Konstitutsiyani ishlab chiqishga kirishildi. Primo de Rivyera Italiya fashizmi
bilan yaqinlasha boshladi. 
1926   yilning   7   avgustida   u   bilan   do'stlik   to‘g‘risida   shartnoma
imzoladi.   U   tashqi   siyosatda   mustamlakalarni   qanday   bo'lmasin   saqlab   qolishga
intildi.   Shu   maqsadda   milliy   ozodlik   harakatini   bostirish   yo‘lini   tutdi.   Xususan,
Fransiya bilan birgalikda 1927 yilda Marokash xalqining milliyozodlik harakatini
qonga botirdi. Biroq ichki va tashqi siyosatda qo‘llangan usullar Primo de Rivyera
diktaturasini   saqlab   qola   olmadi.   1929   yilda   boshlangan   jahon   iqtisodiy   inqirozi
og‘ir   ahvolda   bo‘lgan   Ispaniya   iqtisodiyotini   izdan   chiqardi.   Davlat   qarzi   keskin
ko‘paydi. Keng miqyosda korrupsiya avj oldi. Mamlakatda inqilobiy portlash ro‘y
byerishining   oldini   olish   maqsadida   harbiy   genyeralitet   yanvar   oyida   Primo   de
Rivyerani iste’fo byerishga majbur etdi. Iqtisodiy inqiroz bu muammolarni yanada
chuqurlashtirib yubordi. Mamlakatda ish tashlash harakati yangi kuch bilan quloch
20 yoydi. 1930 yilda bu tadbirda 1 mln. dan ortiq ishchi qatnashdi 14
. 
Bunday   sharoitda,   hatto   yirik   sarmoyadorlar   ham,   1976   yilgi
Konstitutsiyani   qayta   ko‘rib   chiqish   tarafdori   bo'ldilar.   Ularning   maqsadi   kortes
(parlament)ning huquqi oshirilishiga yerishish edi. Sarmoyadorlar o‘z mavqelarini
saqlab   qolishning   yo‘li   monarxiyaga   barham   byerish   ekanligini   tobora   chuqur
angladilar.   Mamlakatda   respublikachilik   harakati   kuchaydi.   1931   yil   12   aprelda
bo‘lib o‘tgan mahalliy saylovlarda respublikachilar g'alaba qozondi. Saylov yakuni
haqidagi xabar siyosiy kurashning rivojlanishiga turtki byerdi. Mamlakatda burjua
demokratik   inqilobi   yuz   byerdi.   14   aprel   kuni   inqilobchilar   qirol   hokimiyati
ag‘darilganligini   e’lon   qildilar.   Buni   eshitgan   va   yengilishiga   iqror   bo‘lgan   qirol
Alfonso XIII shu kuni taxtdan voz kechdi va mamlakatdan qochib ketdi. 1931 yil
iyun   oyida   Ta’sis   Majlisiga   saylov   bo‘lib   o‘tdi.   Unda   respubIikachi   partiyalar   va
sotsialistlar   g‘alaba   qozonishdi 15
.   Mamlakatda   sotsialistlar   va   so‘l
respublikachilarning   M.   Asanya   boshliq   koalitsion   hukumati   tuzildi.   9   dekabrda
mamlakatning   yangi   Konstitutsiyasi   qabul   qilindi.   Konstitutsiya   Ispaniyani
«barcha   mehnatkashlar   respublikasi»   deb   e’lon   qildi.   Mamlakatda   chuqur
islohotlar   o‘tkazilishi   belgilandi.   Chunonchi,   agrar   islohot   haqida   qonun   qabul
qilindi. Unga ko‘ra, yirik yyer  egalarining yyerlari  uning haqini  to‘lash Yevaziga
musodara   qilinishi   ko‘zda   tutildi.   Bundan   tashqari,   eng   og‘ir   majburiyatlar   bekor
qilindi.   Ijara   haqi   kamaytirildi.   Milliy   masala   qisman   hal   etildi,   ya’ni   faqat
Kataloniyaga cheklangan avtonomiya byerildi, xolos.  Koalitsion
hukumat   ishchilarning   ahvolini   yaxshilashga   qaratilgan   ba’zi   tadbirlarni   amalga
oshirdi.   Chunonchi,   8   soatlik   ish   kuni   belgilandi.   Ijtimoiy   sug‘urta   haqida   qonun
qabul qilindi. Tashqi siyosatda Ispaniya Fransiya bilan yaqinlasha boshladi. Italiya
bilan   tuzilgan   do'stlik   to‘g‘risidagi   shartnomani   bekor   qildi.   1933   yilda   Sovet
davlati bilan diplomatik aloqa o'rnatdi. Fashistlar esa 1933 yilda «Ispan falangasi»
deb   atalgan   partiya   tuzdilar.   0‘ng   kuchlar   faollashuviga   xalq   ommasining   so‘1
kuchlar   hukumati   (Asanya   hukumati)   siyosatidan   noroziligi   ham   sabab   bo’lgan.
14
 Osborn Rojer. Sivilizatsiya. G arbiy dunyoning yangi tarixi. M.  2010. B.87.ʻ
15
     Xidoyatov. G. Jahon tarixi. T. 1999. B.194.
21 Hukumatning   islohotlami   o‘tkazishdagi   qafiyatsizligi   xalq   ommasi   ko‘z   o‘ngida
uning obro'sini  to‘ka boshladi. Xususan,  agrar  islohot  nihoyatda sustkashlik  bilan
hayotga yarim yorti tatbiq etila boshladi. Masalan, 2 yil davomida atigi 7 mingdan
ortiq dehqon xo‘jaligi  yyer  ololgan,  xolos.  Buning ustiga  iqtisodiy inqiroz  tobora
chuqurlashib bordi. Natijada ishsizlar soni 1,5 mln. kishini tashkil etdi. 
Hukumat
milliy masalada  ham  jiddiy o'zgarishlar  qila olmadi. Armiyani  demokratlashtirish
haqidagi   va’dalar   qog‘ozda   qoldi.   Katolik   chyerkov   qudratli   kuch   bo’lib   qola
byerdi.   1933   yilning   oxirida   o‘tkazilgan   parlament   saylovlarida   o‘ng   partiyalar
g'alaba   qozondilar.   Shu   tariqa,   Ispaniyada   fashistik   to‘ntarish   bo’lishi   tobora
oydinlasha   bordi.   0‘nglar   hukumati   awalgi   islohotlarga   qarshi   tadbirlar   o'tkaza
boshladi.   Chunonchi,   chyerkovga   qarshi   qonun   bekor   qilindi   va   ruhoniylarga
byeriladigan davlat subsidiyasi tiklandi. Bu oddiy ruhoniylarni xonavayron boTish
va qashshoqlikdan saqlab qoldi. Minnatdorchilik ramzi sifatida, ruhoniylar o'nglar
hukumatining   ashaddiy   tarafdoriga   aylandilar.   Agrar   islohot   to‘xtatildi.   Davlat
to‘ntarishida qatnashgan harbiylar jazodan ozod etildi. Ayni  paytda fashistlarning
faoliyatiga   qarshi   kurashilmadi.   Bu  esa  fashistik   tashkilotlaming  yanada  o'sishiga
imkon   yaratib   byerdi.   Fashistik   partiyalar   («Ispan   falangasi»   va   XONS)   1934   yil
noyabrda  «Ispaniyani   inqilobiy  yangilash»   deb   nomlangan   demagogiyadan   iborat
dasturni e’lon qildi. 
Xalq fronti o'zining saylov oldi dasturida saylovchilarga siyosiy mahbuslarni
avf   etishga,   ishdan   bo‘shatilganlarni   ishga   tiklashga,   repressiya   aybdorlarini
jazolashga, armiya va davlat apparatini demokratlashtirishga, dehqonlarga soliq va
ijara   haqini   kamaytirishga,   ishsizlikni   tugatish   uchun   jamoat   ishlarini   tashkil
etishga, ijtimoiy sug‘urta to‘g‘risidagi qonunni tiklashga va'da byerdilar. 1936 yil
16 fevralda parlamentga bo‘lib o‘tgan saylovda Xalq fronti g'alaba qozondi. Xalq
fronti   hukumati   o‘z   va'dalarini   bajarishga   kirishdi 16
.   Masalan,   agrar   islohot
bo‘yicha 1936 yilning iyuligacha dehqonlar 700 ming gektardan ortiq yyer oldilar.
Xalq   fronti   hukumatining   chuqur   islohotlari   yirik   sarmoyadorlarni,   chyerkovni,
16
    Shuhrat Ergashev "Jahon tarixi". T. 2008. B.159.
22 katta yer egalarini, harbiy genyeralitetni tashvishga solib qo‘ydi. Ular mamlakatda
harbiy   to‘ntarish   o‘tkazishga   tayyorgarlik   ko'rdilar.   Gitler   va   Mussolini   ularni
qo‘llab quvvatlashga va’da byerdilar. 
1936 yilning 17 iyul kuni harbiylar Marokashda isyon boshladilar. 19
iyulda   isyon   Ispaniya   hududiga   ko‘chdi.   Shu   tariqa,   Ispaniyada   fuqarolar   urushi
boshlandi. Armiyaning 80 foizi isyonchi fashistlar tarafiga o‘tdi. Isyonga genyeral
F.   Franko   (1992—   1975)   rahbarlik   qildi.   Ispaniya   qonuniy   hukumati
respublikaning   konstitutsiyaviy   tuzumini   himoya   qilish   yuzasidan   shoshilinch
choralar   ko'ra   boshladi.   300   ming   kishilik   respublikachilar   armiyasi   tuzildi.
Fuqarolar urushi taqdirini Gyermaniya va Italiyaning aralashuvi hal etdi. Ular o‘z
harbiy kuchlarini F. Frankoga yordamga yubordilar (jami 365 ming kishi). AQSH
«betaraflik»,   Buyuk   Britaniya   va   Fransiya   Ispaniya   ishlariga   «aralashmaslik»
yoiini   tutdilar.   Natijada   respublikachilar   chetdan   qurol   sotib   olish   imkonidan
mahrum boidilar. YYevropa davlatlaridan, shu jumladan Sovet davlatidan ko‘ngilli
qismlar  kelib,  Ispaniyaning  qonuniy  hukumati  tomonida  turib  urush  harakatlarida
qatnashdilar. Shunday ogir sharoitda ham hukumat (Largo Kabalyero) islohotlarini
davom   ettirdi.   Birgina   1936   yiIning   7   oktabridan,   dekretga   ko‘ra,   dehqonlar   va
chorakorlarga   5,5   mln.   ga   yer   berildi,   basklarga   milliy   avtonomiya   eion   qilindi,
oziq ovqat mahsulotlariga qat'iy narx belgilandi.
23 2.2. Asosiy siyosiy arboblar va ularning siyosiy tizimlari.
Dastlab Ispaniya o‘zining Birinchi jahon urushidagi neytraliteti bilan boshqa
Yevropa davlatlaridan keskin ajralib turdi. Shunga qaramasdan, Ispaniya urushdan
keyin   ham   ancha   vaqt   G‘arbiy   Yevropaning   eng   qoloq   davlatlaridan   biri   bo‘lib
qolaverdi.   Dunyoni   larzaga   keltirgan   Rossiyadagi   inqilobiy   voqealar   bu   davlatga
ham ta’sir ko‘rsatdi. Kataloniya va boshqa viloyatlarda boshlangan ish tashlashlar
hukumatni islohotlar o‘tkazishga, 8 soatlik ish kuni, ijtimoiy sug‘urta, ish haqi va
pensiyalarning oshirilishi to‘g‘risida qonunlar qabul qilishga majbur qildi 17
. 
1923   yil   sentabrda   genyeral   Migel   Primo   de   Rivyera   dav   lat   to‘ntarishi
uyushtirdi.   Bar   cha   vazir   lar   va   gu   byernatorlar   harbiy   lar   dan   tayinlandi,   par
lament tarqa tib yuborildi, ko‘plab partiya lar fao liyati taqiqlandi. De Rivyera iqti
sodiy   islohot   o‘tka   zib,   xuddi   Italiyadagi   Shunday   sharoitda   Fransiya,   Bu   yuk
Britaniya va yana ko‘p lab davlatlar Ispaniyaga qurol yetkazib byerishni to‘xtatdi
va   o‘zlarining   fu   qarolar   urushiga   aralashmas   lik   larini   e’lon   qildi.   Dastlab   bu
kelishuv ga qo‘shilgan SSSR keyin o‘z qarorini o‘z gartirib, respublikachilarga yor
dam   byera   boshladi.   Xuddi   shun   day   Gyermaniya   va   Italiya   falangachilarga
yordam ko‘rsatdi. Ispa niya dagi fuqarolar urushi ikki yarim yil davom etdi. Unda
17
  Rajabov Q., Qandov B. Jahon tarixidagi sulola va davlatlar: qisqacha siyosiy tarixi va muhim sanalari. 2-3-
kitoblar. -T.: "O zbekiston” NMIU, 2015. B.123.ʻ
24 deyarli 1 mln. ispanlar halok bo‘ldi. Falangachilar g‘olib chiqdi va 1939 yil 1 aprel
da   Ispaniyada   genyeral   F.   Franko   diktatu   rasi   batamom   o‘rna   tildi.   9   dekabrda
mamlakatning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. 
Konstitutsiya   Ispaniyani   «barcha   mehnatkashlar
respublikasi» deb e’lon qildi. Mamlakatda chuqur islohotlar o‘tkazilishi belgilandi.
Chunonchi,   agrar   islohot   haqida   qonun   qabul   qilindi.   Unga   ko‘ra,   yirik   yyer
egalarining   yyerlari   uning   haqini   to‘lash   Yevaziga   musodara   qilinishi   ko‘zda
tutildi.   Bundan   tashqari,   eng   og‘ir   majburiyatlar   bekor   qilindi.   Ijara   haqi
kamaytirildi. Milliy masala qisman hal etildi, ya’ni faqat Kataloniyaga cheklangan
avtonomiya   byerildi,   xolos.   Koalitsion   hukumat   ishchilarning   ahvolini
yaxshilashga   qaratilgan  ba’zi  tadbirlarni   amalga  oshirdi. Chunonchi,  8  soatlik  ish
kuni   belgilandi.   Ijtimoiy   sug‘urta   haqida   qonun   qabul   qilindi.   Tashqi   siyosatda
Ispaniya   Fransiya   bilan   yaqinlasha   boshladi.   Italiya   bilan   tuzilgan   do'stlik
to‘g‘risidagi   shartnomani   bekor   qildi.   1933   yilda   Sovet   davlati   bilan   diplomatik
aloqa   o'rnatdi.   Fashistlar   esa   1933   yilda   «Ispan   falangasi»   deb   atalgan   partiya
tuzdilar.   0‘ng   kuchlar   faollashuviga   xalq   ommasining   so‘1   kuchlar   hukumati
(Asanya   hukumati)   siyosatidan   noroziligi   ham   sabab   boTgan.   Hukumatning
islohotlami  o‘tkazishdagi  qafiyatsizligi   xalq ommasi  ko‘z  o‘ngida  uning obro'sini
to‘ka boshladi.  Xususan,
agrar islohot nihoyatda sustkashlik bilan hayotga yarim yorti tatbiq etila boshladi.
Masalan,   2   yil   davomida   atigi   7   mingdan   ortiq   dehqon   xo‘jaligi   yyer   ololgan,
xolos. Buning ustiga iqtisodiy inqiroz tobora chuqurlashib bordi. Natijada ishsizlar
soni 1,5 mln. kishini tashkil etdi. Hukumat milliy masalada ham jiddiy o'zgarishlar
qila   olmadi.   Armiyani   demokratlashtirish   haqidagi   va’dalar   qog‘ozda   qoldi.
Katolik chyerkov qudratli kuch bo lib qola byerdi. 1933 yilning oxirida o‘tkazilganʼ
parlament   saylovlarida   o‘ng   partiyalar   g'alaba   qozondilar.   Shu   tariqa,   Ispaniyada
fashistik   to‘ntarish   borishi   tobora   oydinlasha   bordi.   O‘nglar   hukumati   awalgi
islohotlarga qarshi tadbirlar o'tkaza boshladi. Chunonchi, chyerkovga qarshi qonun
bekor   qilindi   va   ruhoniylarga   byeriladigan   davlat   subsidiyasi   tiklandi.   Bu   oddiy
ruhoniylarni xonavayron boTish va qashshoqlikdan  saqlab qoldi. Minnatdorchilik
25 ramzi   sifatida,   ruhoniylar   o'nglar   hukumatining   ashaddiy   tarafdoriga   aylandilar.
Agrar islohot to‘xtatildi 18
.
Ispaniya   fuqarolar   urushi   (ispancha:   Guerra   Civil   Española)   Ispaniyada
respublikachilar   va   millatchilar   o rtasida   bo lgan   fuqarolar   urushi.ʻ ʻ
Respublikachilar   Ikkinchi   Ispaniya   Respublikasining   so lparast   Xalq   fronti	
ʻ
hukumatiga sodiq bo lib, turli sotsialistik, kommunistik, separatistik, anarxistik va	
ʻ
respublikachi   partiyalardan   iborat   bo lib,   ularning   bir   qismi   urushdan   oldingi	
ʻ
davrda   hukumatga   qarshilik   ko rsatgan.   Qarama   qarshi   millatchilar   harbiy   xunta	
ʻ
boshchiligidagi   falangistlar,   monarxistlar,   konservatorlar   va   an'anachilar   ittifoqi
edi,   ular   orasida   general   Fransisko   Franko   tezda   ustun   rolga   erishdi.   O sha	
ʻ
davrdagi   xalqaro   siyosiy   muhit   tufayli   urush   ko p   qirrali   bo lib,   u   sinfiy   kurash,	
ʻ ʻ
diniy   kurash,   diktatura   va   respublika   demokratiyasi,   inqilob   va   aksilinqilob,
fashizm   va   kommunizm   o rtasidagi   kurash   sifatida   turlicha   baholangan.   Urush	
ʻ
paytida   AQShning   Ispaniyadagi   elchisi   Klod   Bauersning   so'zlariga   ko'ra,   bu
Ikkinchi jahon urushi uchun "kiyinish mashqlari" edi. Millatchilar 1939 yil boshida
tugagan   urushda   g'alaba   qozonishdi   va   1975   yil   noyabrida   Franko   vafotigacha
Ispaniyani boshqardi.
Urush 1936 yil iyul oyida Ispaniya Respublika qurolli kuchlarining bir guruh
generallari   tomonidan   respublika   hukumatiga   qarshi   davlat   to ntarishi   qisman	
ʻ
barbod   bo lganidan   so ng   boshlandi,   asosiy   rejachi   va   yetakchisi   general   Emilio	
ʻ ʻ
Mola,   arbobi   esa   general   Xose   Sanjurjo   bo lgan.   O'sha   paytdagi   hukumat	
ʻ
respublikachilar koalitsiyasi bo'lib, Kortesda kommunistik va sotsialistik partiyalar
tomonidan   qo'llab   quvvatlangan,   so'l   markazchi   prezident   Manuel   Azaña
boshchiligida.  Millatchi   guruhni   bir   qator   konservativ  guruhlar, jumladan  CEDA,
monarxistlar,  jumladan,   qarama   qarshi   alfonsistlar   va  diniy  konservativ  Karlistlar
hamda   Falanj   Española   de   las   JONS,   fashistik   siyosiy   partiyalar   qo'llab
quvvatlagan. Sanjurjo, Emilio Mola va Manuel Goded Llopisning o'limidan so'ng,
Franko millatchilar tomonining qolgan etakchisi sifatida paydo bo'ldi 19
.
18
  Lafasov.M. Jahon tarixi. T. Turon iqbol. 2005. B.157.
19
   M. Lafasov, U. Jo‘rayev, E. Xoliqov, D. Qodirova.Jahon tarixi. T. 2014. B.237.
26 To ntarish   Marokash,   Pamplona,   Burgos,   Saragosa,   Valyadolid,   Kadis,ʻ
Kordova   va   Sevilyadagi   harbiy   qismlar   tomonidan   qo llab   quvvatlandi.   Biroq	
ʻ
Madrid,   Barselona,   Valensiya,   Bilbao   va   Malaga   kabi   deyarli   barcha   muhim
shaharlardagi   isyonkor   bo'linmalar   nazoratni   qo'lga   kirita   olmadi   va   bu   shaharlar
hukumat   nazorati   ostida   qoldi.   Bu   Ispaniyani   harbiy   va   siyosiy   jihatdan   bo'linib
qoldirdi.   Millatchilar   va   Respublikachilar   hukumati   mamlakat   ustidan   nazorat
o'rnatish   uchun   kurashdilar.   Millatchi   kuchlar   fashistik   Italiya,   fashistlar
Germaniyasi   va   Portugaliyadan   o'q   dorilar,   askarlar   va   havo   yordamini   oldi,
Respublikachilar   tomoni   esa   Sovet   Ittifoqi   va   Meksikadan   yordam   oldi.   Buyuk
Britaniya,   Fransiya   va   AQSh   kabi   boshqa   davlatlar   Respublikachilar   hukumatini
tan   olishda   davom   etdilar,   ammo   aralashmaslik   haqidagi   rasmiy   siyosatga   amal
qildilar.   Ushbu   siyosatga   qaramay,   to'qnashuvda   aralashmaydigan
mamlakatlarning   o'n   minglab   fuqarolari   bevosita   ishtirok   etishdi.   Ular   asosan
respublika   tarafdori   bo'lgan   xalqaro   brigadalarda   jang   qilishgan,   ular   tarkibiga
millatchi rejimlardan bir necha ming surgun kirgan 20
.
Millatchilar janub va g'arbdagi qal'alaridan chiqib, 1937 yilda Ispaniyaning
shimoliy   qirg'oq   chizig'ining   ko'p   qismini   egallab   oldilar.   Shuningdek,   ular
Madridni   va   uning   janubi   va   g'arbiy   qismidagi   hududni   urushning   katta   qismi
uchun   qamal   qildilar.   1938   va   1939   yillarda   Kataloniyaning   katta   qismi   bosib
olinib,   Madrid   Barselonadan   uzilib   qolgach,   respublikachilarning   harbiy
pozitsiyasi   umidsiz   bo‘lib   qoldi.   1939   yil   yanvarda   Barselona   qarshiliksiz
qulagandan   so'ng,   1939   yil   fevralda   Frantsiya   va   Buyuk   Britaniya   tomonidan
Frankoistik   rejim   tan   olindi.   1939   yil   5   martda   respublika   hukumatining
kommunistik   hukmronligining   kuchayishi   va   harbiy   vaziyatning   yomonlashuviga
javoban,   polkovnik   Segismundo   Casado   millatchilar   bilan   tinchlik   o'rnatish
niyatida respublika hukumatiga qarshi harbiy to'ntarishga rahbarlik qildi. 
Biroq,   bu   tinchlik   takliflari
Franko  tomonidan  rad  etildi.  O'sha   oyda  Madriddagi  respublikachilar  fraksiyalari
o'rtasidagi   ichki   mojarodan   so'ng,   Franko   poytaxtga   kirib,   1939   yil   1   aprelda
20
    Shuhrat Ergashev "Jahon tarixi". T. 2008. B.177.
27 g'alabani   e'lon   qildi.   Yuz   minglab   ispanlar   janubiy   Frantsiyadagi   qochqinlar
lagerlariga   qochib   ketishdi.   Mag'lubiyatga   uchragan   respublikachilar   bilan
aloqador bo'lganlar g'olib millatchilar tomonidan ta'qib qilindi. Franko diktaturani
o'rnatdi,   unda   barcha   o'ng   qanot   partiyalari   Franko   rejimi   tarkibiga   birlashtirildi.
Urush   ilhomlantirgan   ehtiros   va   siyosiy   bo'linish   va   sodir   bo'lgan   ko'plab
vahshiyliklar   bilan   ajralib   turdi.   Franko   qo'shinlari   tomonidan   bosib   olingan
hududda o'zlarining kelajakdagi rejimlarini mustahkamlashlari uchun uyushtirilgan
tozalashlar   amalga   oshirildi.   Kichikroq   miqyosdagi   ommaviy   qatllar   ham
respublikachilar   tomonidan   boshqariladigan   hududlardamahalliy   hokimiyat
vakillari ishtirokida turli joylarda bo lib o tdi.ʻ ʻ
Yevropada sanoat inqilobi bir kechada sodir bo'lmadi, faqat qit'a bo'ylab asta
sekin tarqaldi. XVIII asrning o'rtalarida paydo bo'lgan va ulkan ishchilar zaxirasini
yaratgan   aholining   g'ayrioddiy   yuqori   o'sishi   tetiklantiruvchi   omillardan   biri   edi.
Shu   bilan   birga,   ko'plab   odamlarning   asosiy   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   ishlab
chiqarishning   yangi,   yanada   samarali   usullari   zarur   bo'ldi.   Bunday   vaziyatda
Buyuk Britaniya ikkita muhim  afzalliklarga ega edi: o'ta samarali  va boy qishloq
xo'jaligi   tizimi   va   hayratlanarli   miqdordagi   ijodiy   ixtirochilar.   Shuning   uchun
Buyuk Britaniya 1750 yildan boshlab Evropaning qolgan qismiga keyingi asr yoki
undan   ko'proq   vaqt   davomida   taraqqiyot   ritmini   belgilab   berdi.   Birinchi   yigiruv
ramkalar Britaniya orollarida yaratilgan. Ulardan keyin mexanik to‘quv dastgohlari
paydo bo‘ldi va ko‘p o‘tmay to‘qimachilik fabrikalari yerdan otilib chiqdi. 
Ayni paytda temir sanoatida bum boshlandi. Odamlar ko'mirni qanday
qilib   koksga   aylantirishni   bilishlari   bilanoq,   temir   ishlab   chiqaruvchilari   temir
rudasini qayta ishlash uchun ajoyib, deyarli cheksiz yoqilg'i zaxiralariga ega edilar.
Olovli pechlarni tezroq va samarali isitish uchun bug 'dvigatellari joriy etilgandan
so'ng,   ko'mir   mintaqalaridagi   osmon   chiziqlari   tezda   ko'mir   minoralari   va   temir
ishlarining bacalari bilan qoplangan. Ishchilar yangi sanoat markazlariga to'kildi va
bir necha yil o'tgach, qishloqlar yirik shaharlarga tarqaldi: bu erda omma gavjum
xarobalar va nam yerto'lalarda dahshatli  sharoitlarda yashashga majbur bo'ldi. Ish
vaqti kuniga 14 soat atrofida edi va ishchilar mashinalar ritmiga qul edilar. Ayollar
28 kam   maosh  evaziga  xuddi   shunday   qattiq  mehnat   qilishlari   kutilgan  edi,   ayniqsa,
kollyariya   va   to'qimachilik   fabrikalarida.   Bolalar   ham   vijdonsiz   ekspluatatsiya
qilindi.   Ishchilar   doimiy   ishsizlik   va   ochlikdan   qo'rqib   yashadilar.   Ularning
umidsizligi   ko'pincha   qonli   isyon   harakatlariga   aylanib   ketdi.   Mashina
sindiruvchilar ishlanmalarni to'xtatib qo'yish uchun behuda harakat qilishdi, ammo
yangi   ixtirolar   g'ildirakdagi   tishlar   kabi   bir   biriga   mos   tushdi.   Po'lat   ishlab
chiqarishning   yaxshilanishi   koks   va   po'lat   bilan   to'la   vagonlarni   tortuvchi   po'lat
lokomotivlarni   tashish   uchun   ko'proq   relslarga   olib   keldi.   Fransiya   Buyuk
Britaniya bilan teng darajada yirik sanoat raqobatchisi edi 21
. 
XIX   asrdayoq   to qimachilikʻ
fabrikalariga   paxta   yetkazib   berish   Britaniya   orollaridagidan   besh   baravar   tez
o sdi. Fransuz ishlab chiqaruvchilari tayyor mahsulotlarga e'tibor qaratdilar. Bular	
ʻ
ko'pincha to'qilgan ipak, chinni va charm buyumlar kabi hashamatli buyumlar edi.
Bunday an'anaviy  kasblar  birinchi bo'lib mexanizatsiyalashgan  va bu nima uchun
birinchi   yirik   ish   tashlashlar   ipakni   qayta   ishlash   sanoatida   sodir   bo'lganligini
tushuntiradi.   Liondagi   malakali   ishchilar   XVIII   30   yillarda   eng   kam   ish   haqini
joriy etishga majbur qilish uchun sanoat choralarini ko'rdilar. Frantsiyada ko'mir va
temirning   nisbatan   kam   resurslari   bo'lganligi   sababli,   o'sib   borayotgan   temir   yo'l
sanoatini ta'minlash uchun ko'mir va temir zavodlari faqat XIX asrning o'rtalarida
paydo   bo'la   boshladi.   Asta   sekin,   lekin   ishonch   bilan   bandlik   yo'nalishi   agrar
sektordan sanoat ishlab chiqarishiga o'ta boshladi 22
. 
Evropadagi sanoat inqilobi juda
boshqacha   xususiyatlarga   ega   edi.   Birinchi   sanoatlashgan   mamlakatlardan   biri
bo'lgan   Belgiya   temir   rudasi   va   ko'mirning   boy   resurslaridan   va   to'qimachilik
ishlab   chiqarishning   kuchli   an'analaridan   foydalanishga   muvaffaq   bo'ldi.   Shu
sababli   sanoat   rivojlanishi   Buyuk   Britaniyadagi   kabi   yo'nalishda   davom   etdi.
Shveytsariyada   ham   tizimli   rivojlanish   nisbatan   erta   bosqichda,   lekin   butunlay
boshqacha   tarzda   rivojlangan.   Bu   yerda  xalq   xomashyo   yetishmasligining   o‘rnini
21
 Rajabov Q., Qandov B. Jahon tarixidagi sulola va davlatlar: qisqacha siyosiy tarixi va muhim sanalari. 2-3-
kitoblar. -T.: "O zbekiston” NMIU, 2015. B.128.	
ʻ
22
    Shuhrat Ergashev "Jahon tarixi". T. 2008. B.184.
29 ipak   to‘qish,   paxtani   qayta   ishlash   va   mashinasozlik,   jumladan,   soatsozlik   kabi
mahsulotlarga   ixtisoslashgan.   Aksincha,   qit'aning   chekkasida   joylashgan
mamlakatlar   Ispaniya,   Gretsiya   va   Bolqon   mamlakatlari   qishloq   xo'jaligi
mahsulotlari   va   xomashyo   eksportini   oshirishga   muvaffaq   bo'lgan   bo'lsa   da,   ular
sanoat ishlab chiqarishida uzoq yillar orqada qolishda davom etdilar
Xulosa
XIX   asr   Ispaniyasidagi   iqtisodiy   vaziyat   asosan   sanoatlashtirish
jarayonlarining sekin va qiyin rivojlanishi bilan tavsiflandi. XVIII asrning so'nggi
davrida Angliya qishloq xo'jaligi daromadlarini yaxshilashga hissa qo'shgan va o'z
sanoat   ishlab   chiqarishini   rivojlantirish   uchun   ichki   bozor   harakatlarini
osonlashtirgan   yangi   ishlab   chiqarish   faoliyatida   taqsimlash   uchun   qishloq
xo'jaligini   ishchi   kuchidan   ozod   qilishga   ulgurdi.   Aksincha,   XIX   asr   va   XX   asr
boshlarida   Ispaniyada   iqtisodiyot   myerkantilistik   tartib   bilan   ifodalanar   edi,   unda
kapitalistik modelga tegishli bo'lgan to'plash va o'zlashtirish mexanizmlari mavjud
emas edi. 
Milliy   bozor   tarqoq   va   kichik   edi.   Ispaniyalik   tarixchi   Xosep   Fontananing
so'zlari bilan aytganda, Ispaniya bozori izolyatsiya qilingan va qishloq xujayralari
guruhi   bo'lib,   ular   o'rtasida   befarq   trafik   mavjud   edi.   Ushbu   holat   transport
vositalarining   etishmasligi   tufayli   yuzaga   keldi,   chunki   ular   mahalliy   bozorlarni
bog'lash uchun etarli emas edi. Bundan tashqari, talab darajasi Ispaniya aholisining
zichligi qo'shni  mintaqalarga nisbatan pastligi  sababli  juda past  edi; daromadning
30 past   darajasi   ham   mavjud   edi.   Sanoatlashtirishni   rivojlantirishga   bag'ishlangan
moliya   institutlarining   etishmasligi   eng   muhim   omillardan   biri   edi.   Bunga   1974
yilda aholining 54% savodsiz bo'lgan Ispaniyada texnika va ta'limning etishmasligi
qo'shilgan. Izabel II 1933- yilda taxtga kelishi bilan ichki kapital etishmasligi chet
el   investitsiyalari   bilan   ta'minlana   boshlaganligi   sababli   sanoatlashtirish   jarayoni
tezlashdi. 
Shu  sababli,   Ispaniyada   XIX   asr   iqtisodiyoti   nafaqat   moliyaviy   resurslarni,
balki texnik taraqqiyotni ham ta'minlaganligi sababli chet el mablag'lari tomonidan
boshqarilgan.   Libyeral   burjua   inqilobi   tufayli   Ispaniya   jamiyati   ilgari   qadimiy
bo'lgan sinfiy jamiyatga aylandi. Binobarin, endi  u yopiq va qonuniy belgilangan
mulklarga   bo'linmadi,   ammo   shu   paytdan   boshlab   barcha   fuqarolar   qonun   oldida
teng   bo'lishini   belgilagan   libyeral   tamoyil   kengayib   bora   boshladi.   Ispaniyaning
ijtimoiy   sinflarini   aniqlaydigan   narsa   iqtisodiy   darajadir;   Ushbu   kontekst   yuqori,
o'rta yoki quyi sinf mulklarini taqdim etdi. 
Proletariat   va   burjuaziya   o'rtasidagi   farqni   ta'kidlab,   ishlab   chiqarish
jarayonlari bo'yicha ham bo'linma tashkil etil.
31 Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar
1.   Mirziyoyev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   olijanob   xalqimiz   bilan
birga quramiz. Toshkent, “O zbekiston”, 2017. 484 b.ʻ
2.Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon   demokratik   O zbekiston   davlatini	
ʻ
birgalikda barpo etamiz. T.: “O zbekiston”, 2016. - 56 b.	
ʻ
3.Mirziyoyev   Sh.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat iy   tartib   –   intizom   va   shaxsiy	
ʼ
javobgarlik   –   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo lishi   kerak.   -   T.:	
ʻ
“O zbekiston”, 2017. - 104b.	
ʻ
II. Asosiy adabiyotlar
1.Lafasov.M. Jahon tarixi.T.:”Turon-Iqbol”  2005. 139-156 bet
2.Jahon   mamlakatlari   (ma lumotnoma).   5-nashr.   Tuzuvchilar:   Sh.   Ergashev,	
ʼ
T. Bobomatov, N.Tursunov. T.: “O zbekiston” NMIU 2017. 	
ʻ
3.R.Qurbongaliyeva   O'rta   asrlar   tarixidan   o'quv-metodik   qo'llanma.
“O'qituvchi” nashriyoti. Toshkent –1980 yil. II-bo'lim.
4.Salimov.T.U. Maxkamov S. Jahon tarixi.T.: “Sharq”  1999.
32 5.Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O qituvchi”.2001.ʻ
6.Lafasov.M.Xoliqov.E.Qodirova.D.  Jahon tarixi.T.: ”O qituvchi”.2001.	
ʻ
7.Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq”  1999.
8.Xidoyatov .G. Jahon tarixi. 2-qism T.:”Sharq”  2001
9.Hidoyatov   G.,   G ulomov   X.   Jahon   tarixi   eng   yangi,   Ikkinchi   Jahon	
ʻ
urushidan keyin yevropa va AQSh. - T .: 1999 yil.
10.Nolfo E.D. Xalqaro munosabatlar tarixi. - M .: Manaroc, 2003. T. 
11.Osborn Rojer. Sivilizatsiya. G arbiy dunyoning yangi tarixi. S 2010 yil.	
ʻ
12.Rajabov   Q.,   Qandov   B.   Jahon   tarixidagi   sulola   va   davlatlar:   qisqacha
siyosiy tarixi va muhim sanalari. 2-3-kitoblar. -T.: "O zbekiston” NMIU, 2015.	
ʻ
13.Xalqaro   munosabatlarning   tizimli   tarixi.   To rt   jildda.   T.   3-4.   Voqealar
ʻ
1945-2003 / Mas ul. ed. JAHON. Bogaturov. M.. 2004, 	
ʼ
14.Hidoyatov G.A. XX asr diplomatiyasi. M., 2010 yil.
15.Shuxrat Ergashev Jahon tarixi 2-qism. Toshkent. “O zbekison“ 2019-yil.	
ʻ
III. Internet saytlari
1. www.worldhistory.com
2. www.britannica.com
3. www.history.com
4. www.jstorg.org
33

Ispaniyada XIX asr inqloblari

MUNDARIJA

Kirish………………………………………………………………………….….3

I BOB. ISPANIYADA XIX ASRDA INQILOBLARNING BOSHLANISHI.5 

1.1. XIX asda Ispaniya inqiloblarning boshlanish sabablari……………………..5

1.2. Ispaniyada sanoat inqilobi…………………………………………………..12

II BOB. XIX ASR IKKINCHI YARMIDA ISPANIYADA SIYOSIY JARAYONLAR….……………………………………………………………..17

2.1 XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Ispaniyada hukmron siyosiy partiyalar, ularning mafkuralari va boshqaruvga ta'siri….………………………………….17

2.2. Asosiy siyosiy arboblar va ularning siyosiy tizimlari……………………….24

Xulosa....................................................................................................................30

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati…………………………………………….31