• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 331.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Март 2025
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Muxtor Soatov

Дата регистрации 23 Март 2025

2 Продаж

Iste'mol va jamg'arish funksiyalari kurs ishi

ham mavjud bo’lib, bundan muayyan darajada foydalanilmoqda. Lekin, bir qator omillarni, jumladan, har bir mamlakatning o’ziga xos milliy xususiyatlarini hisobga olgan holda, bir mamlakatda barqaror hisoblangan soliq tizimi ikkinchi bir mamlakat iqtisodiyoti uchun aks ta’sir etishi mumkin. Shuning uchun mamlakat soliq tizimi barqarorligini ta’minlashda xorijiy mamlakatlar tajribalaridan foydalanish bilan birga soliqlar va soliqqa tortish borasidagi klassik va zamonaviy soliq nazariyalarini o’rganish ahamiyatga molikdir. 1-chizma. Soliq imtiyozlarining turlari 19 Soliq solish usulini tanlash huquqi Mol- mulk qiymati doirasid a Ye r ucha s tkalari Soliqda n vaqtinch a ozod etish Soliqni yakka tartibda yoki markazlashti - rilgan holda to’lashDastlab 2 yil muddatga Soliq ob’ekti (daromad, er uchastkasi, mol-mulk qiymati) ni batamom ozod etish Dastlab 7 yil muddatga Birinchi yil foydasini olguncha Kichik biznes uchun soddalash- tirilgan soliq tizimi Dastlab 3 yil muddatga Soliq imtiyozlarining turlari Yuridik shaxslarni batamom ozod etishSoliq to’lashdan batamom ozod etish Investitsiyag a qilingan xa- rajatlar miq doridaSoliq solinagan bazani kamaytirish Norezident- larni batamom ozod etishJismoniy shaxslarni batamom ozod etish qishloq xo’- jalik korxonalari uchun yagona er solig’i Dastlab 5 yil muddatga Ekologiyag a qilingan xarajatlar doirasida Xayriya maqsad laridagi badallar doirasida iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos bo’lgan soliq tamoyillarini belgilash hamda soliq tizimida, jamiyat taraqqiyotida mavjud bo’lgan soliqlarning tutgan o’rnini aniqlash zarurdir. Chunki, davlat paydo bo’lishi bilan soliqlar jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning zaruriy talablaridan biri bo’lib hisoblanib kelingan. Davlat tuzilish shakllarini rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi o’zgargan va takomillashtirilgan. Soliq tizimining o’zgarishi va takomillashtirilishi soliqlarning turlari, miqdorlari va yig’ib olish usullari xilma-xil bo’lganligi bilan asoslanib kelingan. Masalan, Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti tarixida soliqlar aholidan shaxsiy mol-mulk, erdan olingan hosil, uy hayvonlari va boshqalar uchun «zakot» sifatida olingan. 2.2 Soliq stavkalari Soliqlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri, asosan, ularning stavkalari darajasining miqdori bilan belgilanadi. Respublika soliq tizimining shakllanishini hozirgi bosqichida soliq stavkalarining darajasi eng munozarali masalalardan biri bo’lib turibdi. Soliq stavkalari respublika va mahalliy byudjetlar xarajatlarini mablag’ bilan ta’minlashda muvozanat darajasini hamda xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy imkoniyatlarini belgilaydi. Demak, ular moliya-byudjet munosabatlarini sog’lomlashtirish bilan chambarchas bog’liqdir. Soliq stavkalari korxonalarning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlaganlari holda, moliya-byudjet munosabatlarining pul muomalasiga ko’rsatadigan salbiy ta’siriga barham bera olishi ham kerak. Bu esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq islohatining muhim jihatini tashkil etadi. Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o’rin tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq ob’ektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo’yilgan me’yor tushuniladi. Soliq stavkasining ahamiyati soliq ob’ektini qancha qismi qanday miqdorda majburiy to’lov sifatida byudjetga undirishining xarakterlaydigan masalaga javob beradi. Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq ob’ekti, soliq birligi va soliq normalariga asoslangan holda soliq mexanizmini samarali ishlashini ta’minlaydi. Soliq stavkalaridan davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish 24 I-BOB. SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH HAQIDA ILMIY QARASHLAR VA NAZARIYALAR 1.1 Investitsiya tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni Soliqlarning mohiyati to’g’risidagi qarashlar va ularning jamiyat iqtisodiy tizimidagi o’rni jamiyat munosabatlarining rivojlanishi bilan mos ravishda takomillashib kelmoqda. Soliqqa tortish to’g’risidagi qarashlarning shakllanishi bir necha bosqichlardan iborat bo’lib, boshlang’ich bosqichlarda soliqlarga iqtisodiy kategoriya sifatida qaralgan bo’lsa, so’ngi bosqichlarida esa ularning huquqiy jihatlariga ko’proq e’tibor qaratila boshlandi. Iqtisodiy ta’limotlarda soliqlarning ahamiyati borasida to’xtalganda shuni alohida qayd etishimiz lozimki, soliq nazariyasi ham boshqa fanlar kabi amaliyotdan kelib chiqqan holda vujudga keldi va rivojlandi. Soliq amaliyoti soliq nazariyasiga qaraganda ming yillar oldin vujudga kelgan va uning rivojlanishi, jamiyatdagi soliqlarning ahamiyati oshib borishi, jamiyatning demokratlashib borishi soliqlarning nazariy masalalarini o’rganishni taqozo etdi va soliq nazariyasi tadrijiy ravishda moliyaning asosiy qismi sifatida amaliyotdan kelib chiqqan holda rivojlana boshladi. Soliqqa tortishning ilk ko’rinishlaridan biri - bu mag’lub bo’lgan davlatdan sovg’a tariqasida undirilgan. Mag’lub bo’lgan davlatning hamma boyliklari g’olib davlatga harbiy mukofot sifatida va xarajatlarini qoplash uchun o’tgan. Keyinchalik mag’lub bo’lgan davlat g’olib davlatni moddiy jihatdan ta’minlab turishlari (yoki pul to’lab turishlari) shart edi. Boshqacha qilib aytganda - soliqlarning birinchi shakli mag’lublardan soliq (yoki mag’lublar solig’i) sifatida undirilgan. Davlatchilik munosabatlari rivojlanishining dastlabki bosqichlarida va tinchlik paytlarida soliqqa tortish tizimi zarur qurbonlik sifatida jamiyatning ixtiyoriy emas, balki majburiy talablariga asoslangan tarzda amalga oshirilgan. O’sha davrning o’zidayoq soliqning muhim belgisi - majburiylik sezilib turgan. Bundan tashqari soliqqa tortish hali takomillashmagan bo’lsa ham, uning muhim elementlaridan biri - soliq stavkasi ajralib turgan. Qadimgi Misrda va ko’plab Sharq davlatlarda soliq davlat boshlig’iga tegishli bo’lgan erdan 7 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI IQTISODIYOT KAFEDRASI IQTISODIYOT (tarmoqlari va sohalari bo‘yicha) TA’LIM YO’NALISHI “MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN K U R S I S H I MAVZU: O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish yo‘llari. Bajardi: ______________________________ Ilmiy rahbar: __________________________ Termiz – 202 5 1 daromadi kamayadi, shuning uchun yuqoridagi xarajatlarni qoplash uchun soliqlardan tushumlar asosiy o’rinni egallashi kerak. Davlatning boshqa xarajatlarini moliyalashtirish (qurilish, yo’llar, sud organlarining binolari va boshqalar uchun xarajatlar) boj va yig’imlar hisobiga, ya’ni ushbu xizmatlardan manfaatdor shaxslar hisobiga amalga oshiriladi. Shuning uchun soliqlar beminnat xususiyatga egaligi, boj va yig’imlar esa soliq sifatida qaralmasligiga urg’u bergan. Klassik nazariya asoschilaridan biri bo’lmish frantsuz huquqshunos olimi Polya Mari Golmening qayd etishicha, soliqlarning yagona maqsadi davlatning xarajatlarini qoplashdir. Bu kontseptsiya soliqning «g’aznani to’ldiruvchi va faqat soliqni moliyaviy funktsiyasini tan oluvchi» vazifasini chegaralaydi va u «davlat- nazoratchi» kontseptsiyasi bilan bog’liq. Lekin iqtisodiy munosabatlarni rivojlanishi bu nazariyani o’zgarishiga olib keldi. Neoklassik nazariya tarafdorlari iqtisodiy jarayonni noto’g’ri ko’rsatish oqibatida soliqqa tortish bir sohaga ijobiy ta’sir etsa, ikkinchi sohaga salbiy ta’sir etishini inobatga olgan holda soliqni iqtisodiyotga ta’sirini rad etmaydilar. Soliqqa tortishning klassik nazariyasi hozirgi kunga kelib bir qadar o’z kuchini yo’qotgan, chunki hozirgi kunda jiddiy salbiy iqtisodiy oqibatlarsiz soliqlar orqali milliy mahsulotning 1/4 qismini undirish mumkin emas. Soliqlarning undirilishi fuqarolarning xarid qobiliyatini kamaytiradi va tadbirkorlarning investitsion imkoniyatlarini pasaytiradi, egri soliqlar tovar narxini oshiradi va iste’molga ta’sir etadi, bu esa o’z-o’zidan jamiyatdagi ko’plab iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etadi. Soliqqa tortishning klassik nazariyasiga ingliz iqtisodchisi Djon Meynord Keyns (1883-1946 yillar) hamda uning izdoshlari izlanishlariga asoslangan keynschilik nazariyasi qarshi chiqdi. Bu nazariyaning markaziy g’oyasi quyidagidan iborat: soliqlar iqtisodiyotni boshqarishning muhim qurolidir, uning muvaffaqiyatli rivojlanishining tarkibiy qismlaridan biridir. Keyns o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936 yil) nomli ilmiy asarida bayon qilgan fikriga ko’ra iqtisodiy o’sish faqat to’la bandlik sharoitida pul jamg’armasiga bog’liq bo’ladi. Ammo to’la bandlikka erishish mumkin emas. Bunday sharoitda katta jamg’armalar iqtisodiy rivojlanishga to’sqinlik qiladi, 14 Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari korxonalar ho’jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to’lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to’lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo’shiladi (er solig’i, mol-mulk solig’i, ekologiya solig’i va boshqalar). Shu o’rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan, ularni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin: 1. Tovar (ish, xizmat) lar oborotidan to’lanadigan soliqlar. Bunday soliqlarga asosan egri soliqlar kiradi, ya’ni qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar: pensiya fondiga ajratmalar, kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va boshqalar. 3. Davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar: mol-mulk solig’i, er solig’i, ekologiya solig’i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar. 4. Korxonalar foydasidan to’lanadigan soliqlar: daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar. 30 qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi ham bugungi kunda proportsional soliq stavkasi hisoblanadi. Har qaysi soliq to’lovchi qancha oborotga (realizatsiya) ega bo’lishidan qat’iy nazar 20 foiz stavka bo’yicha soliq to’laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i bo’yicha ham proportsional soliq stavkasi qo’llaniladi. Respublikamiz soliq tizimida amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga soliq uning ob’ekti 1000 so’m bo’lganida ham 100 000 so’m bo’lganida ham soliq stavkasi o’zgarmay qolaveradi, ya’ni soliq ob’ektining o’zgarishi soliq stavkasining o’zgarishiga ta’sir qilmaydi. Proportsional soliq stavkasi o’zgarmas soliq stavkasi bo’lib, uning miqdori (foizi) soliq ob’ektining hajmiga bog’liq bo’lmaydi. Bu bir tomondan yuqori daromadga (oborotga) ega bo’lgan soliq to’lovchilar uchun qulay soliq stavkalari hisoblansada, ayrim soliq to’lovchilar uchun noqulaylik tug’dirishi mumkin, ya’ni ushbu soliq stavkasi soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini bajarmaydi. Qo’shilgan qiymat solig’i eng asosiy soliq turlaridan biri bo’lib, bu asosan oborotdan olinadigan va sotuvdan olinadigan soliqlarning o’rniga kiritilgandir. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo’llanilgan bo’lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik stavka bo’yicha soliq undirilmoqda. Ayrim turdagi iste’molda muhim bo’lgan oziq- ovqat mahsulotlari uchun 10 (15) foizlik tabaqalashtirilgan stavka ham joriy etilgan bo’lib, bu 2000 yilda bekor qilindi. Egri soliqlardan yana bir turi bo’lgan aktsiz solig’i bo’yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llanilgan bo’lib, bu soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari soliq to’lovchilar sohalar yoki soliq to’lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki aktsiz solig’iga tortiladigan tovarlar ro’yxati bo’yicha tabaqalashtirilgandir. Aktsiz solig’i bo’yicha eng yuqori stavka miqdori 79 foiz (o’simlik yog’i) bo’lsa, eng past stavka 5 foizdir. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida to’g’ri soliqlardan tashqari egri soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari bo’yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llaniladi. To’g’ri soliqlarning yana biri, bu 26 Shunday qilib, Sismondi o’zining ushbu nazariyasida u almashinuv nazariyasining zamonaviy ko’rinishini ifodalashga harakat qilgan. Ushbu davrda soliqlarga sug’urta mukofoti sifatida qarash shakllandi, bu qarash tarafdorlari frantsuz hukumati arbobi Adolf Ter (1797-1872 yillar) va angliya iqtisodchisi Djon Mak- Kullox (1789-1864 yillar) lardir. Ularning fikricha, soliq - bu sug’urta to’lovidir, ya’ni har qanday xavf- xatar paydo bo’lish tasodifi uchun fuqarolar davlatga soliq to’laydilar. Soliq to’lovchilar tijoratchilar hisoblanib, ular o’z daromadlariga bog’liq holda mulkini urushdan, yong’indan va talonchilikdan himoya qiladilar. Ammo soliq sug’urta to’lovi kabi sug’urta hodisasi ro’y berganda fuqarolarga qaytarilish uchun emas, balki himoya va xavfsizlikni ta’minlash xarajatlarini moliyalashtirish sifatida to’langan. Klassik soliq nazariyasi (soliqning neytral nazariyasi) ancha yuqori nazariy ahamiyatga ega bo’lib, ushbu nazariya shotlandiyalik iqtisodchi A.Smit (1723-1790 yillar), ingliz iqtisodchisi D.Rikardo (1772-1823 yillar) hamda ularning davomchilarining ilmiy faoliyatlari bilan bog’liqdir. Bu nazariya tarafdorlari soliqni davlatning xarajatlarini qoplovchi bir daromad sifatida qarashgan. Ushbu qarashlar A.Smitning bozor iqtisodiyoti nazariyasiga asoslangan edi. Bozor sharoitida xo’jalik sub’ektlarining mustaqilligi va erkin faoliyat ko’rsatishi talab etiladi. A.Smit davlat boshqaruvining markazlashgan shakliga qarshi chiqib, bu borada quyidagilarni bayon etadi: «Markazlashgan boshqaruv tizimidan markazlashmagan boshqaruv tizimiga o’tish talabni qondirishning maksimal darajaga etishini ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti biror bir tarzda boshqarilmasa ham, u qat’iy qoidalarga bo’ysunadi». A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) bu qoidalarni tahlil qilib, erkin raqobat sharoitida bahoni ishlab chiqarish xarajatlariga mos kelishi va resurslarni tarmoqlar ichida taqsimlanishi misolida ko’rsatib o’tishga harakat qilgan. Shuningdek, A.Smit davlat bozor iqtisodiyoti rivojlanishini ta’minlashi va mulkdorlar huquqlarini himoya qilishi kerak deb hisoblaydi. Bu funktsiyalarni bajarishi uchun davlatga ma’lum miqdordagi mablag’lar kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning to’g’ridan-to’g’ri 13 XULOSA O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish - iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va aholining ijtimoiy farovonligini oshirish uchun zarur bo‘lgan muhim yo‘nalishlardan biridir. Soliq tizimining samaradorligi davlat byudjetining barqarorligiga, tadbirkorlik muhitining yaxshilanishiga va investitsion jozibadorlikning oshishiga bevosita ta’sir qiladi. Elektron soliq tizimlarini keng joriy etish va jarayonlarni avtomatlashtirish soliq yig‘imlarining oshkoraligi va samaradorligini ta’minlaydi. Bu nafaqat tadbirkorlar uchun qulaylik yaratadi, balki soliq ma’murchiligi xarajatlarini kamaytiradi. Soliqqa tortish yukini pasaytirish orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va aholining moliyaviy holatini yaxshilashga erishish mumkin. Soliq stavkalarining adolatli belgilanishi iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga yordam beradi. Norasmiy sektorni rasman faoliyat yuritishga jalb etish orqali soliq bazasini kengaytirish va davlat byudjetiga tushumlarni oshirish imkoniyatlari mavjud. Bu borada soddalashtirilgan soliqqa tortish mexanizmlarini joriy etish muhimdir. Soliq tizimini isloh qilishda dunyo amaliyotidagi ilg‘or tajribalardan foydalanish mamlakatda zamonaviy va samarali tizimni yaratishga xizmat qiladi. Soliq siyosatini raqamlashtirish orqali soliqlarni yig‘ish va boshqarish jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish ahamiyatlidir. Bu byurokratiya darajasini pasaytirib, soliqlarni samarali boshqarish imkonini yaratadi. Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha amalga oshiriladigan islohotlar davlatning iqtisodiy salohiyatini oshirish, jamiyatda ijtimoiy adolatni ta’minlash va xalqaro maydonda mamlakatning raqobatbardoshligini kuchaytirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu yo‘nalishda uzviy va izchil yondashuv orqali barqaror rivojlanish strategiyasiga erishish mumkin. O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish jarayonida islohotlarning amalga oshirilishi iqtisodiy o‘sishga, aholi turmush darajasining yaxshilanishiga va byudjet daromadlarining ko‘payishiga olib keladi. Bundan tashqari, takomillashtirilgan soliq tizimi norasmiy iqtisodiyotning qisqarishini, soliqlarni yig‘ish samaradorligining oshishini va iqtisodiy resurslarning oqilona taqsimlanishini ta’minlashga imkon 31 beradi.Soliq siyosatini muvaffaqiyatli takomillashtirish uchun davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish, soliq siyosatining oshkoraligini ta’minlash va aholining soliq bilimini oshirish lozim. Shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan soliq imtiyozlari va yengilliklarni joriy qilish iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. Natijada, O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar uzoq muddatli rivojlanish strategiyasiga mos keladi va mamlakatning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Soliq tizimidagi islohotlar jamiyatdagi ijtimoiy adolatni ta’minlash va davlat boshqaruvining samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. 32 etgunicha byudjetga tushadigan daromadlarni o’sishiga olib keladi, keyin bu o’sish sekinlashadi va yana oshgan sari byudjet daromadlari uning oshishiga nisbatan tezroq kamayadi. Shunday qilib soliq stavkasi ma’lum darajaga etganida tadbirkorlik tashabbusi o’ladi, ishlab chiqarishni kengaytirishga bo’lgan rag’bat kamayadi, soliqqa tortiladigan daromadlar kamayadi, natijada soliq to’lovchilarning bir qismi iqtisodiyotni “qonuniy” sektoridan “yashirin” sektoriga o’tadi. Lafferning nazariyasiga ko’ra iqtisodiyotning rivojlanishi soliq yukini oshishiga to’g’ri proportsionaldir, ya’ni soliqlar oshishi bilan yashirin iqtisodiyot hajmi ko’payadi, natijada olingan daromadlarning ko’p qismi deklaratsiyada ko’rsatilmaydi. 1.3 O’zbekiston respublikasi soliq tizimida soliq nazariyalari talqini Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliqlar mamlakatimiz ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining asosiy omillaridan biri sifatida yuzaga chiqmoqda. Soliq tizimi haqida gap borganda ko’pincha uning barqaror yoki nobarqaror ekanligi ta’kidlanadi. Soliq tizimining barqaror yoki nobarqarorligi bir tomondan davlat byudjetini daromad manbasini shakllantirish, ikkinchi tomondan soliq yuki xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik faoliyatini cheklab qo’ymasligi zaruriyati bilan belgilanadi.Mamlakatimizda mustaqil soliq tizimini shakllantirish borasidagi tadbirlar boshlangandan shu kunga qadar bosqichma-bosqich keng ko’lamli islohotlar amalga oshirildiki, bugungi kunga kelib ushbu islohotlarning samarasi o’laroq, nisbatan barqaror soliq tizimi muayyan darajada shakllantirildi. Ammo, mazkur jarayon muayyan qiyinchilik va qulayliklar asosida yuz berayotganligini e’tirof etish lozim. Chunki, respublikamiz iqtisodiyoti tarixida bozor iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi soliq tizimi mavjud bo’lmagan. Shundan kelib chiqib, malakali kadrlar bilan ta’minlanmaganlik, me’yoriy hujjatlardagi noaniqliklar kabi muammolar bilan bir qatorda soliq madaniyatining etarli darajada emasligini ham ta’kidlash o’rinlidir. Qulayliklar shundan iboratki, bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan rivojlangan mamlakatlar soliq tizimiga oid tajribalaridan respublikamiz soliq tizimini shakllantirishda foydalanish imkoniyati 18 Shuning natijasida jamiyatning ijtimoiy hayotini barqarorlashtirishga erishiladi. Shunday qilib soliqdan tushadigan byudjet daromadlari faqatgina soliq stavkalariga bog’liq bo’lmasdan, balki progressiv shkalada soliqqa tortilayotgan daromadlarning ham o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Angliya hukumati bu nazariyani birinchi jahon urushidan oldin samarali qo’llay oldi. Chunki bu davrda davlatning hamma kuchlari qurollanishni takomillashtirishga qaratilgan edi. Neokeynschilik nazariyasida soliqlar muammolariga etarlicha joy ajratilgan. Ingliz iqtisodchilari I.Fisher va N.Kaldorlarning fikricha soliqqa tortish ob’ektini ikkiga bo’lishni: iste’molga (iste’mol qilinayotgan mahsulotning pirovard bahosiga) va jamg’armaga (faqatgina quyilmalarga nisbatan foizlar bilan cheklanib qoladi) soliqlarni birgalikda qo’llash. Shundan iste’molga soliq g’oyasi paydo bo’ldi, bu bir vaqtning o’zida jamg’arishga bo’lgan rag’batni cheklamaydi va inflyatsiyani oldini oladi. Iste’mol tavarlarini sotib olish uchun qaratilgan mablag’lar bunday sharoitda investitsiya qilish uchun yoki jamg’arishga, ya’ni keyinchalik kapital qo’yilmalarga davlatning byudjet siyosati amalga oshiriladi va iqtisodiyotni kelajakda rivojlantirish uchun ijobiy omil bo’ladi deb qaralgan. Ammo ishlab chiqarishning tushib ketgan paytida xarajatlar kamayishi sekinlashadi, buni ta’sirida daromad kamayadi. Bozorda esa vahima talab paydo bo’ladi, bu esa iste’mol soliqlari orqali byudjetga ko’proq pul tushiradi. Ko’rinib turibdiki, bu usul iqtisodiyotni tartiblay olmaydi. Ammo N.Koldorning fikricha, iste’molga soliq progressiv bo’lishi shu bilan birga alohida olingan mahsulotlarga (masalan, kundalik ehtiyoj molllariga) etarlicha soliq imtiyozlari berilishi kerak deydi. Shu bilan birga, agar kam daromadli aholidan iste’mol solig’i olinmasa ancha haqqoniyroq bo’lgan bo’lar edi. Bundan tashqari jamg’armalar bu soliqqa tortilmasligi kerak, chunki ular kelajakda investitsiya qilish uchun kerak va iqtisodiyotni o’sishiga rag’bat bo’ladi. Monitarizm nazariyasi amerikalik iqtisodchi, Chikago universiteti professori M. Fridman tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning asosiy g’oyasi bozorni o’z holiga qo’yish, davlat aralashuvini cheklashga qaratilgan. Davlatga esa boshqa hech qanday institut tartiblay olmaydigan pul-kredit siyosati topshirilishi kerak deb 16 Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish yo‘llarini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish orqali samarador soliq tizimini shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Vazifalari soliq siyosatining nazariy asoslarini o‘rganish va uning iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rnini aniqlash. O‘zbekiston Respublikasining hozirgi soliq tizimini tahlil qilish va uning kuchli hamda zaif tomonlarini aniqlash. Xorijiy davlatlarning ilg‘or soliq tizimi tajribasini o‘rganish va uni O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish imkoniyatlarini ko‘rib chiqish. Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilash va bu borada tavsiyalar ishlab chiqish. Soliq tizimini modernizatsiya qilishda raqamlashtirishning ahamiyatini o‘rganish va amaliy jihatlarini ko‘rsatib o‘tish. Soliq siyosatining iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatini tahlil qilish. Soliq tizimidagi mavjud muammolar va kamchiliklarni aniqlash. Soliq siyosatini takomillashtirishga qaratilgan innovatsion yondashuvlarni o‘rganish. Soliq tizimining samaradorligini oshirish uchun raqamlashtirish jarayonlarini ko‘rib chiqish. Kurs ishining ilmiyligi. Kurs ishining ilmiyligi tadqiqotning nazariy va amaliy asoslari, shuningdek, ilmiy-tahliliy yondashuvlardan foydalanish bilan belgilanadi. Ushbu ishda mavzu bo‘yicha ilgari o‘rganilgan ilmiy adabiyotlar, soliq siyosatini shakllantirish va takomillashtirishga oid xalqaro va mahalliy tajribalar, statistik ma’lumotlar hamda turli tahliliy usullar qo‘llaniladi. Tadqiqot jarayonida mavzu bo‘yicha mavjud muammolar ilmiy asosda tahlil qilinib, ularni hal qilish uchun innovatsion yondashuvlar taklif qilinadi. Shu bilan birga, nazariy tahlil natijalari asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi, bu esa tadqiqotning ahamiyati va dolzarbligini yanada oshiradi. Kurs ishi ilmiylik tamoyillariga mos ravishda, tadqiqotning izchil metodikasi va mantiqiy tuzilmasiga asoslanadi. Bu ishda ilmiy adabiyotlar tahlili, statistik ma’lumotlarni o‘rganish, qiyosiy tahlil va umumlashtirish kabi usullar faol qo‘llaniladi. Natijada, nafaqat mavzuning ilmiy jihatlari chuqur yoritiladi, balki amaliy muammolarni hal qilishga qaratilgan samarali yondashuvlar ham ishlab chiqiladi. Kurs ishining ilmiyligi nafaqat mavzuning dolzarbligini yoritishga, balki tadqiqot natijalarining 5 foydalanganlik uchun ijara haqi sifatida undirilgan. Ilk iqtisodiy fikrlar paydo bo’lishida soliqlar faqatgina urush va favqulodda hollarda undirilishi lozimligi ta’kidlanadi va davlatchilik munosabatlarining ilk davrlarida ayrim davlatlarda bunga amal qilingan. Iqtisodiy g’oyalarning shakllanishida soliqlar asosiy o’rinni egallamagan bo’lsada, davlat daromadlarini shakllantirish tartibi, davlat daromadlarini turlari, unda soliqlarning o’rni va ahamiyati qanday bo’lishi lozimligi borasidagi fikrlar qo’plab uchraydi. Jumladan, Ksenofont davlat daromadlarini oshirishi uchun davlat mulkini, qullarni ijaraga berishi lozimligini ta’kidlashi bilan birgalikda, boj va soliqlarning ham davlat daromadlarini shakllantirishdagi muhim ahamiyati borasida to’xtalib o’tgan. Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida davlat daromadlarini shakllantirish masalalari bilan birgalikda soliqlarni davlat xazinasiga to’liq kelib tushishini ta’minlashga qaratilgan fikrlar ham uchraydi. Ana shunday fikrlarni qadimgi Hindiston xo’jaligi, ijtimoiy tuzumi va iqtisodiy fikrlarini o’rganishning asosiy manbai hisoblangan «Artxashastra» asarida uchratish mumkin. Unda qayd etilishiga ko’ra davlat daromadlari davlat xo’jaliklari foydasidan, soliq va to’lovlaridan tashkil topishi, davlat xo’jaligi va soliq tizimi bilan bog’liq bo’lgan moliya idoralarining to’g’ri ishlashi uchun daromadlar va xarajatlarning qat’iy hisob-kitob hujjatlari olib borilishi ta’kidlanadi. Davlat xazinasini o’g’irlovchi amaldor (soliq yig’uvchi)larni bartaraf etilishi davlat daromadlarini to’ldirishning asosiy vositalaridan biri sifatida qaraladi. Qayd etilishiga ko’ra o’sha davrda amaldorlarning soliqlarni o’zlashtirishlari ko’p bo’lib, ayyor amaldorning hiylasini bilishdan ko’ra, osmondagi qushnining yo’lini aniqlash osonligi, suvdagi baliq o’sha suvdan ichayaptimi yo’qmi bilib bo’lmaganidek, soliq yig’ishga berkitilgan amaldor soliqni o’zlashtirayaptimi yo’qmi aniqlab bo’lmaydi, deb ta’kidlanadi. Shu boisdan ham suistemol qilishning har xil usullarini o’rganib olmasdan amaldorlarni tez-tez o’zgartirib turilishi tavsiya etiladi. Ushbu fikrlar bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Iqtisodiy fikrlarda soliqlarga doir masalalar davrlar nuqtai-nazaridan 8 hisoblanadi. Ular ham soliqlarni kamaytirish tarafdorlari bo’lishgan. Monetaristlarning fikricha iqtisodiyotni boshqarishning asosiy usullaridan biri bu - muomaladagi pul massasi va bank kredit stavkasi orqali ta’sir etishdir. Ularning fikricha davlat xarajatlarini oshib ketishi inflyatsiyaga olib keladi, pulni emissiya qilish bu boylik yaratishga kirmaydi. Muomaladagi pullarni davlat qarz majburiyati sifatida qaytarib ololmasa, soliqlar orqali olishi kerakligi ta’kidlanadi. Ushbu nazariyada soliqlarga keynisistik iqtisodiy kontseptsiyalardagi kabi katta ahamiyat berilmaydi. Bu vaziyatda soliqlar boshqa mexanizmlar bilan bir qatorda pul muomolasiga ta’sir qilishi ta’kidlanadi. Xususan, soliqlar orqali ortiqcha pul miqdori undirilishi lozim, deb hisoblanadi. Monetarizm va keynschilik nazariyalarda soliqlar iqtisodiyot rivojlanishining noqulay omillarini kamaytiradi deb hisoblanadi. Keyns nazariyasida bunday omil bo’lib ortiqcha pul hisoblansa, monetarizm nazariyasida esa - ortiqcha jamg’armalar hisoblanadi. 1980 yillar boshida Amerika olimlari M.Bernson, G.Stayn va A.Laffer tomonidan ishlab chiqilgan taklif iqtisodiyoti nazariyasi Keyns nazariyasiga qaraganda soliqlarni iqtisodiy rivojlanish va tartibga solishning bir omili sifatida ko’proq ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Mazkur nazariya yuqori darajada soliqqa tortish tadbirkorlik va investitsion faollikka salbiy ta’sir qilishini, bu esa oxir oqibatda soliq to’lovlaridan tushumlar kamayishiga olib kelishini asoslab beradi. Shuning uchun ular soliqqa tortish stavkalarini pasaytirish va korporatsiyalarga har xil imtiyozlar berishni taklif etadi. Mualliflarning fikriga ko’ra, soliq yukini pasayishi shiddatli iqtisodiy o’sishga olib keladi, yuqori soliq stavkalari esa tadbirkorlik tashabbusini kamaytiradi, investitsiya siyosatini, ya’ni ishlab chiqarishni yangilash va kengaytirishni susayishiga olib keladi. Soliq stavkalari shkalalarini shakllanish darajasi bo’yicha umumiy qonun bor. Keng soliqqa tortiladigan bazaga nisbatan kamroq soliqqa tortish stavkasini qo’llash, etarli darajada kam bo’lgan soliq bazasiga nisbatan esa buning teskarisi, ya’ni alohida soliq turlarini yuqori stavkada qo’llash kerak. Ko’rinib turibdiki, yuqori va past soliq stavkalari xo’jalik faoliyatiga va tadbirkorlarni ish faolligiga har xil ta’sir ko’rsatadi. Soliq stavkasining o’sishi faqatgina ma’lum darajaga 17 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Soliq siyosati davlatning iqtisodiy rivojlanishi va barqarorligida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u byudjetni shakllantirish, tadbirkorlik muhitini yaxshilash va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishning asosiy vositalaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgani davrida soliq siyosatini takomillashtirish masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Xususan, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, soliq yukini kamaytirish orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, soliq tizimini soddalashtirish va avtomatlashtirish kabi yo‘nalishlar mamlakatni raqobatbardosh va barqaror iqtisodiyotga olib chiqishda hal qiluvchi omillardandir. Shu bilan birga, xalqaro amaliyot tajribasini o‘rganish hamda soliq siyosatining oshkoraligini ta’minlashga intilish bu boradagi islohotlarning muvaffaqiyati uchun zarurdir. Shunday qilib, mazkur mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbdir. U mamlakatda iqtisodiy rivojlanish va aholi farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. xizmat qilmoqda. Masalan, energetika va transport sohalaridagi yirik loyihalar xorijiy investorlarda katta qiziqish uyg‘otmoqda. Dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlaridan, masalan, Janubiy Koreya, Singapur yoki Germaniyadan muvaffaqiyatli investitsiya siyosatini o‘rganish O‘zbekiston uchun katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va texnologik rivojlanish uchun ham muhimdir. Raqamli texnologiyalar va zamonaviy axborot- kommunikatsiya vositalaridan foydalanish orqali soliq yig‘imlarini oshkoralik, samaradorlik va tezkorlik bilan boshqarish imkoni yaratilmoqda. Bundan tashqari, soliq ma’murchiligi jarayonlarini optimallashtirish, ya’ni soliq to‘lovchilarga qulay va oson mexanizmlarni joriy etish tadbirkorlik muhitini yaxshilashga xizmat qiladi. Masalan, elektron soliq xizmatlarini rivojlantirish, onlayn to‘lov tizimlarini kengaytirish va soliq hisobotlarini avtomatlashtirish kabi chora-tadbirlar ortib borayotgan axborot texnologiyalari davriga moslashishni talab qiladi. 3 tasniflanishidir. Soliqlarni bunday tartibda guruhlarga ajratishdan maqsad ularni taqsimlash tamoyillarini belgilashda, ularning soliq funktsiya va vazifalarini qay darajada bajarayotganligini baholashda, umuman olganda davlat byudjetini doimiy ravishda va muntazam daromadlar bilan ta’minlashda, shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik faoliyatini cheklab qo’ymasdan faoliyat ko’rsatishi uchun soliqlarni har tomonlama ilmiy-nazariy jihatdan o’rganish, tahlil qilishdan iborat. Tarixan soliqlar ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishiga qarab yoki boshqacha qilib aytganda undirib olish manbasiga qarab ikki guruhga to’g’ri va egri soliqlar guruhlariga bo’linadi. Soliqlarni belgilaydigan va ulardan tushgan mablag’ni tasarruf etishiga, ya’ni byudjetga o’tkazish nuqtai- nazaridan soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linadi. Shuningdek, soliqlar paydo bo’lish manbaiga ko’ra yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo’linadi. Soliqlarning qayd etilgan guruhlarga ajratib o’rganishni alohida savol sifatida kengroq yoritishga harakat qilamiz. Shu o’rinda soliqlarni guruhlashning ayrim turlarini ko’rib chiqamiz. Soliqlarni ob’ekti va iqtisodiy mohiyati bo’yicha guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sir ko’rsatishni o’rganishning ilmiy va amaliy uslubidir. Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab uch guruhga bo’linadi: 1. Oborotdan olinadigan soliqlar. Bunda soliqlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig’imlari va boshqalar kiradi. 2. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. Bunday soliqlar soliq to’lovchi sub’ektlar tasarrufida mavjud bo’lgan mol-mulkka, erga va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat. 3. Daromaddan olinadigan soliqlar. Bunga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish solig’i, jismoniy shaxslarning daromad solig’i va boshqalar kiradi. 29 mavjud, ya’ni davlatning byudjetdan tashqari fondlariga (pensiya, ijtimoiy sug’urta, bandlik, yo’l fondlari va boshqalar) to’lovlarni ham majburiylik nuqtai nazardan soliq tizimiga kiritish muammosi mavjud. Soliqlar bo’yicha izlanishlar olib borgan ayrim mualliflarning soliq tizimiga yondashuvi boshqacha. Soliq tizimiga xususan soliqlar yoki ularga tenglashtirilgan to’lovlar tizimi (majmui) sifatida qarash mumkin emas. Soliq solishning muhim shart-sharoitlariga quyidagilar kiradi: soliqlarni belgilash va amalga kiritish tartibi, soliqlarning turlari, ularni byudjet darajalari o’rtasida taqsimlash tartibi, soliq nazoratini amalga oshirish shakllari va uslublari, soliq to’lovchilarning huquqlari, majburiyatlari, ular manfaatlarini himoya qilish usullari, soliq munosabatlari ishtirokchilarining javobgarligi2 va shu bilan birga ushbu elementlar soliq tizimining tarkibiy unsurlari ekanligini ta’kidlaydi va soliq tizimi deganda ana shu elementlarning majmuasidan iborat bo’lgan va ular o’rtasidagi munosabatlar majmuasidan kelib chiqib ifodalash mumkin. Umuman olganda soliq tizimini tarkiban soliqqa tortish tamoyillari, soliq siyosati, soliqqa tortish tizimi, soliq mexanizmi kabilarga ajratish mumkin. Ushbu elementlar bevosita mamlakatda amal qilayotgan soliqlarning tarkibini belgilab beradi Soliqlarga doir moliyaviy munosabatlarni yoritishda ularni tasniflash barcha turdagi soliqlarni guruhlarga ajratish orqali o’rganishni osonlashtiradi. Hozirgi paytda soliqlarning u yoki bu belgilari, xususiyatlariga qarab tasniflash tartibi amal qilib, soliqlarni tasniflash soliq to’lovchi va davlat o’rtasida soliqlarga doir bo’lgan moliyaviy munosabatlarga turli nuqtai-nazardan yondashishni talab etadi. Soliqlar xilma-xilligi sharoitida ularning farqli va o’xshash jihatlarini yoritgan holda to’g’ri tasniflash nafaqat nazariya uchun, balki amaliyot uchun ham zarurdir. Shunga asosan aytishimiz mumkinki, respublikamiz soliq tizimini o’rganishdagi yo’nalishlardan biri ularni to’g’ri tasniflash hisoblanadi. Soliq tizimining asosi bo’lgan soliqlar o’ziga xos xususiyatlariga, bir qator belgilariga ko’ra guruhlanadi. Soliqlarning guruhlanishi ularning ob’ektiga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga, undirilish usullari, paydo bo’lishiga (sub’ektiga), byudjetga yo’naltirilishiga va boshqa belgilariga ko’ra ularning 28 1.2 Umumiy soliq nazariyalari Umumiy soliq nazariyalarining ilk kurinishlaridan biri soliqqa tortishning almashinuv nazariyasi hisoblanadi. Bu nazariyaning mohiyati shundan iboratki, fuqarolar tashqi kuchlar hujumidan himoyalanishni, davlatda tartib saqlashni va boshqalarni davlatdan to’lagan soliqlari hisobiga sotib olishadi. Ushbu nazariya faqatgina o’rta asrlar sharoitiga mos bo’lib, o’sha davrda boj va yig’imlarga harbiy va huquqiy himoya sotib olinishi sifatida qaralib, go’yo qirol va fuqarolar o’rtasida tuzilgan shartnoma sifatida qaralgan. Bu sharoitda almashinuv nazariyasi mavjud munosabatlarning rasmiy aksi edi. Almashinuv nazariyasining turli xil ko’rinishlari mavjud bulib, ulardan biri ma’rifat davrida paydo bo’lgan atomistik nazariyadir. Uning namoyondalari bo’lib frantsuz Sebastyan de Voban (1633-1707 yillar “Jamiyat bitimi” nazariyasi) va Sharl Monteske (1689-1755 yillar “Omma bitimi” nazariyasi) hisoblanadi. Bu nazariya tarafdorlari soliqlar fuqarolar va davlat o’rtasidagi bitim hisoblanib fuqarolar davlatning himoyasi, xavfsizlikni ta’minlash va boshqa xizmatlari uchun soliq to’lovlarini to’laydilar deb tushuntirishga harakat qilganlar. Shundan kelib chiqib, hech kim davlat xizmatlarini rad eta olmaganidek, soliqlarni to’lashni ham rad eta olmaydilar deb hisoblashadi. Oxir-oqibat ushbu bitim eng foydali bo’lib, hattoki eng kuchsiz davlat ham har bir fuqaro o’z-o’zini xavfsizligini ta’minlagandan ko’ra yaxshiroq va afzalroq muhofaza qila olishini qayd etadi. Boshqacha qilib aytganda, soliqlar fuqarolarni tinch yashashi uchun to’lovi deb hisoblashgan. Shuningdek angliyalik iqtisodchilar Tomas Gobbs (1558- 1679 yillar), Volter (1694-1778 yillar) va Onore Mirabo (1749-1791 yillar) lar ham ushbu nazariya tarafdorlari hisoblanishgan. XIX asrning birinchi yarmida shveytsariyalik iqtisodchi Simond de Sismondi (1773-1842 yillar) o’zining “Politekonomikaning yangi asoslari” nomli ilmiy asarida (1819 yil) soliq nazariyasini rohatlanish (qanoatlanish) nazariyasi sifatida ta’riflaydi. Soliqlar go’yoki, fuqarolarni jamiyatdan olgan rohatlari uchun to’lov sifatida qaraladi. Fuqarolar soliqlarni to’lash hisobiga jamiyatdagi tartib-intizom, odil sudlov tizimi, mol-mulki va shaxsiyatini muhofaza qilish kabi xizmatlarni sotib oladi va bunday xizmatlarni fuqarolarning rohatlanishi sifatida qaraydi. 12 MUNDARIJA KIRISH ........................................... .........................................................................2 I-BOB . SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH HAQIDA ILMIY QARASHLAR VA NAZARIYALAR …………………………...…… ………...6 1.1 Iqtisodiy ta’limotlarda soliqlar va soliqqa tortishga oid g’oyalar va nazariyalar . ................................................................................................................6 1.2 Umumiy soliq nazariyalari...............................................................................11 1.3 O’zbekiston respublikasi soliq tizimida soliq nazariyalari talqini ...................17 II-BOB. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA FUNKTSIYALARI...............................................................................................21 2.1 Soliqlarning iqtisodiy mohiyati.........................................................................21 2.2 Soliq stavkalari..................................................................................................23 2.3 O‘zbekiston respublikasi soliq tizimi va uning shakllanishi.............................26 XULOSA ................................................................................................................30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………..................…........…32 2 Amaldagi mamlakatimiz soliq tizimi yuqoridagi nazariyalarning u yoki bu xususiyatlarini qisman mujassam etgan. Ularning ifodasi sifatida mamlakatimiz soliq tizimida keng joriy qilingan yagona soliq nazariyasi g’oyalarini ifodalovchi yagona soliq turlarini keltirishimiz mumkin.Mamlakatimiz soliq tizimida yagona soliq nazariyasi g’oyalaridan foydalanishning zarurati ayrim sohalarni rivojlantirishni soliqlar vositasida rag’batlantirish ahamiyatidan kelib chiqadi. Jumladan, bugungi kunda kichik korxonalar va mikrofirmalarni rivojlantirishning zarurligi ko’p bora ta’kidlanmoqda. Ularning ishchi kuchini, investitsiyani kam talab etishi, bozor kon’yukturasiga moslashuvchanligi va arzon ish o’rinlarini yaratishligi kabi bir qator xususiyatlari mavjudki, kichik biznesni rivojlantirish zaruriyatidan kelib chiqadi. Hozirgi paytda mamlakatimiz soliq tizimida yagona soliq nazariyasi g’oyalarini ifodalovchi bir nechta yagona soliq turlari amal qilmoqda. Yagona soliq turlarida ob’ekt sifatida har bir soha xususiyatlaridan kelib chiqib soliqqa tortish ob’ekti qilib turli xil kategoriyalar qabul qilingan, masalan, yalpi tushum, yalpi daromad, er maydoni kabilardir. Respublikamiz soliq tizimida amal qilayotgan yagona soliq turlariga kichik korxonalar uchun yagona soliq, qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona er solig’i, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yalpi tushumdan yagona soliq, lotereyalar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlar o’tkazuvchi yuridik shaxslar uchun yalpi tushumdan yagona soliq va shu kabilarni qayd etishimiz mumkin. Soliq nazariyasi iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, davlatning iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatini moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Soliq tizimini shakllantirish va rivojlantirish jarayonida turli nazariy yondashuvlar va tamoyillar asosida davlat soliq siyosati yo‘nalishlari ishlab chiqiladi. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi zamonaviy islohotlar jarayonida xalqaro tajribaga tayanib, soliq nazariyalarini o‘ziga xos talqin qiladi. Soliq nazariyasining asosiy tamoyillari:  Soliqlarning adolatliligi: Har bir soliq to‘lovchining moliyaviy imkoniyatiga mos soliqqa tortish.  Samardorlik: Soliqlar iqtisodiy resurslarni optimal taqsimlashga xizmat 20 vositasi sifatida foydalanilsa, boshqa tomondan soliq imtiyozlarini bir turi sifatida ular orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga rag’batlantirish rolidan foydalaniladi. 2-chizma. Soliq stavkalari turlari. Soliq stavkalari ikki xil ko’rinishda: qat’iy stavkalarda va nisbiy (foiz) stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’iy stavkada belgilangan holda soliq ob’ektiga nisbatan qat’iy so’mda belgilanadi. Masalan, er solig’ining har bir gektari uchun qat’iy so’mda soliq miqdori o’rnatilgan. Yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan. Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish ob’ekti o’rtasidagi bog’liqlik darajasiga qarab soliq stavkalarini proportsional, progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish mumkin. Soliq stavkalari, undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi nuqtai nazaridan bir necha turlariga ajratiladi. Soliq stavkalarining biri bu proportsional soliq stavkalari bo’lib, bu soliq stavkalarini asosiy mohiyati shundan iboratki, yuridik yoki jismoniy shaxslardan oboroti, foydasi yoki boshqa bir soliq ob’ektining bir xil turida yangi qo’llashdan muhim xususiyati shundaki, soliq to’lovchi ega bo’lgan foyda (daromad), divedend, oborot yoki mol-mulk qiymatini hajmi (summasi) qancha bo’lishidan qat’iy nazar bir xil tartibda, ya’ni bir xil foizda soliq stavkasi qo’llaniladi. Masalan, divedend uchun barcha soliq to’lovchilari uchun soliq stavkasi 15 foiz qilib belgilangan. Bundan tashqari, 25 qilishi.  Aniq va oshkoralik: Soliqlarni hisoblash va to‘lash jarayonida ishonch va qulaylikni ta’minlash.  Davlat byudjetini shakllantirish va ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish.  Raqobat muhitini yaratish va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab- quvvatlash.  Iqtisodiy barqarorlikni saqlash va nozik sohalarni rivojlantirish. Soliq nazariyalari va amaliyotining to‘g‘ri talqini O‘zbekiston iqtisodiyotining barqarorligi va aholining ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Davlatning soliq tizimida xalqaro tajriba va innovatsion yondashuvlardan foydalanish mamlakatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasiga mos keladi. 21 vositalardan biri sifatida qaraydi. Shunday qilib soliqlarning fiskal ahamiyati o’rganilishi bilan birgalikda, ularning nazariy jihatlari keng darajada o’rganilishi natijasida tartibga soluvchi va rag’batlantiruvchi jihatlari ham o’rganila boshlandi. Ma’lumki, soliqqa oid g’oyalar, ilmiy qarashlar va nazariyalarning mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri jarayoni ularning o’ziga xos jihatlari bilan bog’liqdir. Shu o’rinda bizga soliqqa oid g’oyalar, ilmiy qarashlar va soliq borasidagi yaratilgan nazariyalarning mohiyati, ahamiyati va boshqa o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, ularni shartli ravishda umumiy va xususiy soliq nazariyalariga ajratgan holda, batafsil bayon etamiz. Asosiy soliq nazariyalari XVII asrdan boshlab shakllana boshladi va asosiy tamoyillarning mujassamlashganligi sifatida burjuaziya ilmida umumiy soliq nazariyasi nomini oldi. Uning asosiy yo’nalishlari bevosita jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi ta’siri ostida shakllandi. Umuman olganda, soliq nazariyasi deganda soliqlarning mohiyati va ahamiyati, ularning jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy- siyosiy hayotidagi o’rni, roli va ahamiyati haqidagi ilmiy bilimlarning u yoki bu tizimi ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda, soliq nazariyasi soliqlarning u yoki bu vazifasini tan olinishiga qarab davlatlarning soliq tizimlarini turli xil shakllanish modellarini o’zida aks ettiradi. Keng ma’noda soliq nazariyasi har qanday umumiy ilmiy tadqiqotlarni o’rganish bilan birga (umumiy soliq nazariyasi) soliqqa tortishning alohida muammolarini ham o’rganadi (xususiy soliq nazariyasi). Xususiy soliq nazariyalari turli xil soliqlarning o’zaro nisbatlarini, soliqlarning tarkibini, soliq stavkalarini va boshqalarni o’rganadi. Bu nazariyaning yaqqol misoli yagona soliq nazariyasidir. Shu tariqa umumiy soliq nazariyalari soliqqa tortishni umumiy jihatlarini, xususiyatlarini belgilab bersa, xususiy soliq nazariyalari esa qaysi soliqlarni joriy qilish kerakligi, ularning sifat tarkibi qanday bo’lishi kerakligi va boshqalarni belgilab beradi. Keng ma’noda keynsianchilik nazariyasi iqtisodiyotni makroiqtisodiy darajada tahliliga asoslangan. Bu nazariya “samarali talab”ni yaratish, ya’ni yaratilgan mahsulotning butunlay sotilishiga davlatning tartiblashgan siyosati bilan aralashsa samarali bo’lishini isbotlab berdi. 11 amaliy ahamiyatini ta’minlashga ham qaratiladi. Ushbu ishda O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari hamda zamonaviy soliq siyosati islohotlari doirasida mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari ilmiy tahlil qilinadi. Tadqiqotda ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish uchun statistik ma’lumotlardan foydalanish, ekspertlarning fikrlarini o‘rganish va xalqaro tajribani qiyosiy tahlil qilish usullari qo‘llaniladi. Shu bilan birga, kurs ishining ilmiyligi uning yangiligi, ya’ni mavzuga doir yangi yondashuvlar va g‘oyalarni kiritish bilan belgilanadi.Shuningdek, ilmiy yondashuv orqali soliq siyosatini takomillashtirishning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va huquqiy jihatlarini ham keng qamrovda yoritishga alohida e’tibor beriladi. Bu esa tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy qiymatini oshirishga xizmat qiladi. Kurs ishining hajmi. Kurs ishi 3 3 bet matndan iborat. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va 2 ta chizmadan iborat. 6 Xalqaro standartlarga mos keladigan soliq tizimini yaratish, shuningdek, investitsiyalarni jalb qilish va mahalliy iqtisodiyotni rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi. Soliq siyosatini isloh qilishda xalqaro moliyaviy institutlar, ekspertlar hamda ilg‘or tajribadan foydalanish katta foyda keltirishi mumkin. Boshqa bir muhim jihat-soliq siyosatining ijtimoiy ta’siri. Ya’ni, soliq tushumlari yordamida ta’lim, tibbiyot, infratuzilma va ijtimoiy himoya dasturlarini qo‘llab-quvvatlash imkoniyati mavjud. Shu sababli, soliq siyosati faqat iqtisodiy vosita emas, balki jamiyat farovonligini ta’minlash yo‘lidagi strategik instrument sifatida qaraladi. O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish doirasida islohotlarning muhim jihatlaridan biri – soliq tizimining adolatliligini ta’minlashdir. Bu, bir tomondan, iqtisodiy resurslarning teng taqsimlanishini ta’minlasa, ikkinchi tomondan, aholining ijtimoiy zaif qatlamlariga yordam ko‘rsatishni kuchaytiradi. Adolatli soliq siyosati ijtimoiy birdamlikni oshirib, davlat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ishonchni mustahkamlaydi.Soliq siyosatining yana bir dolzarb yo‘nalishi ekologik mas’uliyatni oshirishdir. Masalan, “yashil iqtisodiyot” tamoyillarini inobatga olgan holda, ekologik soliqni joriy etish yoki rivojlantirish nafaqat atrof-muhit muhofazasini yaxshilaydi, balki iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Bu yo‘nalish global ekologik muammolarni hal qilishda O‘zbekistonning faol ishtirokini ta’minlaydi. Shuningdek, soliq siyosatini takomillashtirish orqali norasmiy iqtisodiyotni qisqartirish masalasi ham kun tartibida turibdi. Norasmiy iqtisodiy faoliyat ko‘lami kamaytirilsa, davlat byudjeti daromadlari oshadi va soliqqa tortish bazasi kengayadi. Buning uchun davlat tomonidan jozibador sharoitlarni yaratish, soliq yukini optimal darajada belgilash va norasmiy sektorni rasman faoliyat yuritishga jalb etish lozim. Yuqoridagilardan kelib chiqib, soliq siyosatini takomillashtirish mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu borada amalga oshiriladigan chora-tadbirlar O‘zbekistonning xalqaro maydondagi raqobatbardoshligini oshirishga ham hissa qo‘shadi. 4 chamasi ilgari A.Smit tomonidan davlat moliyasi evolyutsiyasini o’rganishga asos solindi. Bu nazariya mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar daromadidan davlat xazinasiga tartibli va samarali ravishda soliq undirishning to’rt tamoyilini o’rtaga qo’ydi: tenglik, aniqlik, to’lashning qulayligi va arzonligi. Soliqqa tortishning tamoyillari tizimli ko’rinishga keltirildi va har bir davlat muvaffaqiyatli soliq siyosatini olib borish uchun ushbu tamoyillarga amal qilishi qayd etiladi. Vaholanki, A.Smit tomonidan ishlab chiqilgan soliqqa tortish tamoyillari bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Klassik olimlar U.Peti, J.B.Sey va ingliz iqtisodchilari D.Rikardo, J.Millar iqtisodiyotni samarali va o’zini-o’zi boshqara oladi deb hisoblashgan. Ularning fikricha, talab taklifni yaratadi, agar ishlab chiqaruvchilar ko’payib ketishsa ular o’zlari taqchil tarmoqlarga o’tishini, soliqlar esa faqatgina byudjet daromadining manbai sifatidagina rol o’ynaydi xolos, deb hisoblashgan. Soliqlar bo’yicha olib borilgan izlanishlar faqatgina uni undirish (tenglik va progressivlik) va undirilgan mablag’larni fiskal ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatish ustida olib borilar edi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy tsikllarning bo’lib turishi klassiklar nazariyalarni bir qadar o’zgarishiga olib keldi, ya’ni davlatning roli va iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko’rsata olishini belgilab berish kerak bo’lib qoldi. Bundan tashqari soliqqa tortishning ijtimoiy- iqtisodiy chegaralarini ham belgilab olish kerak edi. Ta’kidlanganidek, soliqlarga doir fikrlarga e’tibor qaratadigan bo’lsak, ular asosan davlat xazinasini to’ldiruvchi vosita sifatida qaralgan va iqtisodiy fikrlar shakllanishi va rivojlanishida ularning fiskal jihatidan kelib chiqqan holda baho berilgan, fikr yuritilgan. Lekin, jamiyat iqtisodiy jarayonidagi ko’plab o’zgarishlar ko’plab muammolarni ham keltirib chiqardi, o’z navbatida, ushbu muammolarni bartaraf etishga qaratilgan yangi- yangi nazariyalar paydo bo’la boshladi. Davlatning iqtisodiyotga aralashishini, uni tartibga solishi lozimligini asoslagan keynschilik nazariyasi va uning asoschisi Djon Meynord Keyns o’z navbatida soliqlarning asosiy tartibga soluvchi vosita deb qaraydi va soliqlarning fiskal ahamiyatiga e’tibor qaratilishi bilan ularning tartibga soluvchi ahamiyati ham o’rganila boshlandi. Nobel mukofoti sohibi Pol Samuelson ham soliqlarga iqtisodiyotni tartibga soluvchi va rag’batlantiruvchi asosiy 10 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 Abdurahmonov Q., Karimov R. – "Soliq siyosatining nazariy asoslari va amaliyoti" . Toshkent: "Iqtisodiyot", 2019. 2. Akhmedov J. – "O‘zbekiston Respublikasida soliq tizimini isloh qilishning zamonaviy yo‘nalishlari" . Toshkent: "Ilm Ziyo", 2020. 3. G‘ulomov S., Norbo‘tayev A. – "Davlat byudjeti va soliq siyosati" . Toshkent: "Universitet", 2018. 4. Karimova N. – "Xalqaro tajriba va soliq islohotlari" . Toshkent: "Fan", 2021. 5. Mustafayev B. – "Soliq nazariyalari va ularning iqtisodiy ta’siri" . Toshkent: "Adolat", 2017. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari va farmonlari, ayniqsa soliq siyosatini takomillashtirishga doir rasmiy hujjatlar. 7. World Bank – "Tax Policy in Emerging Economies" . World Bank Publications, 2020. 8. Moliya vazirligi ma’ruzalari va hisobotlari. “Investitsiyalar va iqtisodiy islohotlar.” – Toshkent, 2023-yil. 9. Saidov A. “Qonunchilikda investitsion imtiyozlar va ularning amaldagi roli.” – Toshkent: Adolat, 2020-yil. 10. Yusupov A. – "Raqamli texnologiyalar va soliq tizimini optimallashtirish" . Toshkent: "Iqbol", 2022. 33 xo’jaligida, moliya tizimida) tashkil qilish kiradi. Shu erda davlat kuchli ijtimoiy- siyosiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pensionerlar, talabalar, ko’p bolali onalar va boshqalarni ko’proq mablag’ bilan ta’minlash zarurligini anglab, cheklangan tovarlar bahosidagi farqni byudjet hisobidan qoplaydi va ularga boshqa xarajatlarni davlat o’z hisobidan amalga oshiradi, mahallalarda kam ta’minlanganlarga moddiy yordamlar tashkil etadi. Shu bilan birga, davlat jamiyat a’zolari osoyishtaligini saqlash maqsadida o’zining mudofaa qobiliyatini saqlab va mustahkamlab turishga, texnika va o’q- dorilarga ham mablag’lar sarflaydi, qolaversa, davlat fuqarolar xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom o’rnatish, uni boshqarish funktsiyalarini bajarish uchun ham ko’plab mablag’ yo’naltirishga majbur. Bunday xarajatlarni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba bo’lgan soliqlarni ham ob’ektiv zarur qilib qo’yadi. Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funktsiyalarini bajarish uchun lozim bo’lgan moliyaviy mablag’lar shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyotida qo’llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar ham amal qiladi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy hayoti juda murakkab iqtisodiy hodisalardan iborat bo’lib, ana shu murakkablik bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlarni iqtisodiy mohiyatini teran anglashni taqozo etadi. Soliqlar majburiy to’lovlarni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildiradi. Bu munosabatlar soliq to’lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan ularni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat o’rtasida bo’ladi. Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat ko’rsatganda, ishlar bajargan yoki bozorlarda oldi-sotdi qilish jarayonida pul munosabatlarini hosil qiladi. Lekin ular soliq bo’la olmaydi, soliq munosabati bo’lishi uchun davlat mamlakatda yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash yo’li bilan davlat byudjetiga majburiy tartibda to’lanishi yoki undirilishi lozim. Davlat uchun byudjetning asosiy manbai hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. Soliqlar to’g’risidagi qarashlar tarixan ob’ektiv va sub’ektiv omillarning ta’sirida shakllangan. Soliqlarga doir turli ta’riflarni tahlil qilish ularning konkret iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash, soliqlarning 23 II-BOB. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA FUNKTSIYALARI 2.1 Soliqlarning iqtisodiy mohiyati Soliq tushunchasi iqtisodiy kategoriya sifatida sinfiy hukmron kuch sifatida yuzaga chiquvchi davlatning paydo bo’lishi va uni faoliyatining davomiyligi bilan bevosita bog’liqdir. Shu o’rinda soliq kategoriyasi davlatni iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy voqeylik sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash lozim. Soliq tushunchasi bu tor ma’noda davlat ixtiyoriga boshqalardan majburiy tartibda undiriladigan pul tushumlarini ifodalaydi. Ma’lumki soliqlar bevosita davlatning paydo bo’lishi bilan bog’liqdir, ya’ni davlat o’zining vakolatiga kiruvchi vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba sifatida soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning amal qilishi bu ob’ektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha sub’ektlar ham real sektorda (ishlab chiqarish sohasida) faoliyat ko’rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki shug’ullanish iqtisodiy samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni ob’ektiv amal qilishini talab etadi. Aniqroq qilib aytganda jamiyatni norentabel (mudofaa, meditsina, fan, maorif, madaniyat va boshq.) va rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel sohani moliyalashtirishning tabiiy zarurligi soliqlarni ob’ektiv amal qilishini zarur qilib qo’yadi, vaholanki, norentabel sohaning ijtimoiy xizmatlari asosan davlat tomonidan amalga oshiriladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquvchi soliqlar ham shu tufayli bevosita davlatga tegishli bo’ladi. Soliqlarning amal qilishini bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ikki holat bilan ifodalash mumkin: birinchidan, davlatning qator vazifalarini mablag’ bilan ta’minlash zarurligi, ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari. Davlatning bajaradigan funktsiyalari va vazifalari ko’p bo’lib, bozor iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijtimoiy himoyalangan bozor munosabatlariga mos kelmaydigan vazifalar yo’qola borsa, yangi vazifalar paydo bo’la boshlaydi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlatning yangi vazifalari paydo bo’ladi. Bularga bizning respublikamizda kam ta’minlanganlarga ijtimoiy yordam ko’rsatish, bozor iqtisodiyoti infratuzilmasini (sanoatda, qishloq 22 jamg’armalarni ishlab chiqarishga qo’yilmasligi passiv daromad manbai hisoblanadi. Shuning uchun salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun ortiqcha jamg’armalar soliqlar yordamida undirib olinishi kerak. Keng ma’noda keynsianchilik nazariyasi iqtisodiyotni makroiqtisodiy darajada tahliliga asoslangan. Bu nazariya “samarali talab” ni yaratish, ya’ni yaratilgan mahsulotning butunlay sotilishiga davlatning tartiblashgan siyosati bilan aralashsa samarali bo’lishini isbotlab berdi. Keynsgacha bo’lgan davrda davlatning asosiy boyligi bo’lib tejamkorlik qobiliyatini ham qo’shdi, ya’ni dunyoning boyliklariga erishishning asosiy shartlari deb ko’rsatib berdi. Shuning uchun ham investitsiyalar oqib kelishiga erishishda davlatning roli kichik emasligini ko’rsatadi, ya’ni davlat faqatgina pul-kredit siyosati bilangina emas, balki o’zining byujdet siyosati, ya’ni davlat o’zining siyosatini davr talabiga mos soliq tizimini yaratish, soliq stavkalarini tartibga solishga qaratishini ko’rsatadi. Keyns soliq stavkalarini progressiv bo’lishini yoqlagan. Chunki, progressiv soliq stavkalari ishlab chiqaruvchini kapital qo’yilmalarga nisbatan bo’lgan riskni qabul qilishga rag’bat beradi. Uning nazariyasini asosiy shartlaridan biri to’liq bandlik sharoitida jamg’armalarni iqtisodiy o’sishga ta’sir kattaligidir. U katta miqdordagi jamg’armalarni ishlatilmasligi iqtisodiy o’sishga to’sqinlik qilishini ta’kidlaydi, chunki u daromadlarning passiv manbai hisoblanadi. Ishlatilmayotgan ortiqcha jamg’armalarni olishini ko’zda tutib, davlatning aralashuvi lozim deb hisoblaydi. Davlat soliqlar orqali daromadlarni olinishiga va olingan mablag’larni investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga va o’zining xarajatlarini qoplashga intilishini ko’rsatadi. Keynsning fikricha yuqori soliq stavkalari ijobiy rol o’ynaydi. Yuqori soliq stavkalari byudjetni ajralmas qismi bo’lib, bu kategoriya iqtisodiyotni tartiblashga yordam beradi. Soliq stavkalarini pasaytirish esa byudjet daromadlarini kamayishiga olib keladi va iqtisodiy nobarqarorlikni kuchaytiradi. Soliqlar xuddi “o’rnatilgan tartiblovchi” kabi bu jarayonni tekislaydi: iqtisodiy o’sish paytida soliqqa tortiladigan daromadlar soliq stavkalariga nisbatan sekinroq o’sadi, iqtisodiy inqiroz paytida esa soliqlar daromadlarga nisbatan tezroq kamayadi. 15 turlicha bo’lib, iqtisodiy g’oyalar mualliflarining jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotini talqin qilishi bilan bevosita bog’liqdir. Masalan, jamiyat boyligini faqat savdoda deb bilgan va davlat savdoni rivojlantirishi lozim deb hisoblagan merkantelistlar davlat daromadlarini soliqlar hisobiga shakllantirish nomaqbul ekanligini isbotlashga harakat qilib, ular fikriga ko’ra byudjet domena va regali hisobiga shakllantirilishini yoqlab chiqadilar. Jumladan, J.Boden fikriga ko’ra davlat soliqlarni yo’q qilish choralarini ko’rishi lozim, daromadlar domena va bojlar hisobiga shakllantirsagina yaxshi moliya munosabatlarini yaratiladi, ya’ni savdo munosabatlarini soliqqa tortishga ustuvorlik beriladi. Soliqlar esa faqatgina ayrim hollarda undirilishi lozimligini ta’kidlaydi. Iqtisodiy fikrlar rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan fiziokratlar maktabining fikrlarida jamiyatda sof daromad faqatgina qishloq xo’jaligida yaratilishi ta’kidlanib, ularning fikricha manufaktura va savdoda hech qanday daromad yaratilmaydi shunday ekan soliqlar ham er egalaridan undirilishi taklif etilib, davlat daromadlarini faqatgina er solig’i hisobiga shakllantirish g’oyasini asoslashga harakat qilinadi. XVIII asrga kelib soliqlar nafaqat iqtisodiy ma’noga, balki huquqiy ma’noga ham egaligi haqida tasavvur shakllanib, aynan shu davrda soliqlarga fuqarolarni davlat oldidagi yuridik majburiyati sifatida qaraldi. Shunday qilib, ingliz tilida hozirgacha ba’zi bir soliqlar “duty” deb nomlanadi, ya’ni qarz, majburiyat deganidir. Soliqqa tortishning to’laqonli nazariy asoslanishi chuqur tarixiy ildizga ega emas. XVII asrgacha hamma soliq to’g’risidagi tasavvurlar tasodifiy va tartibsiz xarakterga ega bo’lgan, bu esa ushbu davrgacha soliqlarga bag’ishlangan tadqiqotlar tor doirada olib borilganligidan dalolat beradi. Vaqtinchalik va tasodifiy soliqlarni doimiy va umumiy to’lovlarga aylantirilishi aholining noroziligiga olib keldi va bu holat moliya ilmidan soliqni nazariy asoslab berishni talab qilar edi. Adam Smit tomonida jamiyat boyligining manbai – er, kapital va mehnatdan vujudga kelishi asoslanib, soliqlar ham erdan, kapitaldan va ish haqidan olinishi lozimligi ilk bor nazariy jihatdan asoslanadi va soliqlarning tizimli tartibdagi rivojlanishiga, ularning nazariy jihatlarini o’rganishga asos solinadi. Uzoq vaqt davomida soliq nazariyasida - klassik qarashlar asosiy nazariya bo’lib keldi. Bundan 200 yillar 9 O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari Soliq to’lovchining eksport salog’iyatiga ko’ra (foyda solig’i va mol-mulk solig’i)Ye r uchastkalarining bonitetiga ko’ra (er solig’i) Faoliyat turiga ko’ra (yagona soliq va qat’iy soliq)Qazib olinadi-gan foydali qazilmalar tur- lariga ko’ra (er osti boy-n foy- k u-n soliq) Soliq to’lovchilarning paydo bo’lishiga ko’ra (suv res-n foy- k u-n soliq)Soliq to’lovchi- larning milliy iqtisodi¸tga xo- rij sarmoyasini jalb etishiga qarab (foyda solig’i) Soliq ob’ekti- ning qayta baho- lanishiga ko’ra (jismoniy shaxslar mol- mulk solig’i)Daromad olinish manbaiga ko’ra (jismoniy shaxslar daroma-diga soliq) Soliq to’lovchilarning joylashishiga (shahar, qishloq) ko’ra (yalpi daromad solig’i)Soliq to’lovchilar- ning bolalarbop mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuviga qarab (foyda solig’i)yalpi daromad solig’i bo’lib, ushbu soliq savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan undiriladi. 3- chizma. Soliq stavkalarini belgilash mezonlari 2.3 O‘zbekiston respublikasi soliq tizimi va uning shakllanishi Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, yig’imlar, bojlar va boshqa majburiy to’lovlar hamda ularning tuzilish tamoyillari, usullari, soliq nazoratining yig’indisi soliq tizimini tashkil etadi. Bu ta’rif soliq tizimini keng ma’noda tushunishdir. Soliq qonunchiligida soliq tizimi tor ma’noda talqin qilinib, bir xil mohiyatga ega bo’lgan va markazlashgan pul fondini tashkil etadigan soliq, yig’im, boj va boshqa majburiy to’lovlarning yig’indisi soliq tizimi deb tushuniladi. Soliq tizimiga nisbatan bunday yondashuvni ayrim adabiyotlarda ham keltirilganligini ta’kidlash o’rinli. Qayd etilgan ta’rifda soliq va yig’imlar yagona mohiyat, ya’ni «majburiy xarakterga ega bo’lgan munosabat» va ularning bir-biri bilan bog’liqligi va nihoyat byudjetga tushishligini ko’rsatadi. Bu O’zbekiston Respublikasi soliq Kodeksi mazmuniga mos keladi. Shu erda bahsli masala ham 27

Iste'mol va jamg'arish funksiyalari kurs ishi

Купить