Iste'mol va jamg'arish funktsiyalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	322.0KB
Xaridlar	22
Yuklab olingan sana	08 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

asadbek asrorov

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

114 Sotish

Iste'mol va jamg'arish funktsiyalari

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI

TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Iste'mol va jamg'arish funktsiyalari.
Bajardi: 2-kurs IQ22-S-03(A) guruh talabasi Mengnarova Mukarram Xoliyorovna

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024
1

REJA :
Kirish……………………………………………………….3
I BOB ISTEMOL VA JAMGARISH FUNKSIYALARI VA
GRAFIKLARI……………………………………………………………….5
1.1 Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari……………….5
1.2 Iste’mol va jamg’arish funksiyalari……………………….15
II BOB ISTEMOL VA JAMGARISH MOYILLIK VA
INVESTITSIYA………………………………………………………………17
2.1 Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha hamda chegaralangan
moyillik……………………………………………………………17
2.2 Investitsiyalarning mohiyati, grafigi va funktsiyasi……20
Xulosa ……………………………………………………………28
Adabiyotlar………………………………………………………30
2

KIRISH
Milliy iqtisodiyotning yaratishdan hosil bo’lgan milliy daromad iste‘mol va
jamg’arish maqsadlarida ishlatiladi. Iste‘mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini
qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlaran foydalanishni
bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste‘mol farqlanadi.
Unumli iste‘mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lib,
ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste‘mol qilinishini, ya‘ni
ulardan ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonining anglatadi.
SHaxsiy iste‘mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro’y berib, bunda
iste‘mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi. Iste‘mol jarayonida turli xil
moddiy va ma‘naviy ne‘matlardan foydalaniladi. Iste‘mol yakka tartibda va
jamoa bo’lib iste‘mol qilinadi va ularni farqi bo’ladi. Alohida shaxsning o’z
ixtiyorida bo’lgan ne‘matlarni iste‘mol qilishi yakka tartibdagi iste‘molga,
jamiyat a‘zolari turli guruhlarining ne‘matlardan birgalikda foydalanish jamoa
bo’lib iste‘mol qilishni bildiradi.
Milliy daromadning (MD=ZM+QM) jamiyat a‘zolarining moddiy va
ma‘naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi iste‘mol fondi deb
ataladi.
Iste‘mol fondi barcha aholining shaxsiy iste‘molini aholiga ijtimoiy
xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek ilmiy muassasalardagi barcha
sarflarni o’z ichiga oladi. Aholi va davlatni jamg’armasi milliy daromaning
(QM) qismidan shakllantiriladi.
Jamg’arma – bu aholi, korxona (firma) va dalat joriy daromadlarining
kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to’planib
borishidir.
Jamg’arish fondi – bu barcha xo’jaliklar daromadidan iste‘mol sarflarini
ayirib tashlansa uning hajmini tashkil qiladi. Barcha xo’jaliklar daromadi
quyidagi yig’indidan iborat bo’ladi:
XD =C+S (1)
3

Bu yerda: XD – barcha xo’jaliklar daromadi; S - iste‘mol miqdori; S -
jamg’arma miqdorini bildiradi.
Iste‘mol va jamg’arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy
daromad hisoblanadi. Milliy daromad tarkibida turli soliqlar ham mavjud
bo’ladi. Shu sababli soliqlar to’langandan keyin aholi qo’lida qoladigan
daromad iste‘mol sarflari va shaxsiy jamg’arma yig’indisiga teng bo’ladi. Aholi
qo’lidagi qoladigan daromad ixtiyordagi yoki sof daromad deb ataladi.
Iste‘mol va jamg’arma hajmi hamda unga ta‘sir ko’rsatuvchi omillar
o’rtasidagi bog’liqlik iste‘mol va jamg’arma funktsiyasi deyiladi. Bu
funktsiyalar bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai
nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko’ra, kishilar o’z
mablag’larini qo’shimcha daromad keltirgan taqdirda jamg’armaga
yo’naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko’ra, banklarning real foiz stavkasi
qanchalik yuqori bo’lsa, ularning jamg’armaga qiziqishlari shu qadar kuchli
bo’ladi, ya‘ni jamg’arma real foiz stavkasining o’sib boruvchi funktsiyasi
deyiladi (hisoblanadi). Aholi daromadlari iste‘mol va jamg’arma mablag’larinig
yig’indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o’sishi bilan iste‘mol kamayib,
pasayishi bilan esa ko’payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar
fikriga ko’ra iste‘mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi funktsiyasi
hisoblanadi.
4

I BOB ISTEMOL VA JAMGARISH FUNKSIYALARI VA
GRAFIKLARI
1.1 Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari
1. O‘zbekiston Respublikasi don mahsulotlari (“O‘zdonmahsulot”) davlat
konserni, keyingi o‘rinlarda konsern deb ataladi, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1992-yil 6-fevraldagi Farmoniga , O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 21-fevraldagi 75-son
qaroriga muvofiq va don mahsulotlari tarmoqlari, birlashmalari, korxonalari,
tashkilotlari va muassasalarining qarori bo‘yicha (ta’sis konferensiyasining 1992-
yil 29-fevraldagi 1-son qarori) tashkil etilgan.
2. Konsern turli mulkchilik shakllariga ega bo‘lgan, keyingi o‘rinlarda
ishtirokchilar deb ataladigan mustaqil birlashmalar, korxonalar, tashkilotlar va
muassasalarning ko‘p tarmoqli ixtiyoriy birlashmasi hisoblanadi.
Konsern ishlab chiqarish, xo‘jalik va moliyaviy faoliyatni ilmiy-texnikaviy va
ishlab chiqarish rivojlanishi, shuningdek, investitsiya, moliya, tashqi iqtisodiy
faoliyat va boshqa faoliyat bo‘yicha funksiyalarning bir qismi konsern muassislari
tomonidan ixtiyoriy ravishda unga berilishi asosida amalga oshiradi.
3. Konsern tarkibiga qiruvchi birlashmalar, korxonalar, tashkilotlar va muassasalar
xo‘jalik mustaqilligini, yuridik shaxs huquqini saqlab qoladilar, O‘zbekiston
Respublikasi qonunchiligiga va mazkur Ustavga muvofiq faoliyat ko‘rsatadilar.
Ular bilan konsern o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar ta’sis shartnomasi, Ustav bilan
belgilanadi.
4. Konsern yuridik shaxs hisoblanadi, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi va
mazkur Ustavga muvofiq faoliyat ko‘rsatadi, mustaqil va yig‘ma balansga, bank va
tashqi iqtisodiy bank muassasalarida hisob-kitob va boshqa schyotlariga,
O‘zbekiston Respublikasi davlat tamg‘asi tushirilgan va o‘z nomi o‘zbek va rus
tillarida yozilgan muhrga ega bo‘ladi. Konsernni ro‘yxatga olish qonunchilikda
belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Konsernning asosiy faoliyati xo‘jalik hisobi, o‘zini o‘zi mablag‘ bilan ta’minlash
va o‘zini o‘zi boshqarish prinsiplari asosida amalga oshiriladi.
5. Konsern o‘z majburiyatlariga ko‘ra qonunchilik bo‘yicha jazo qo‘llanilishi
mumkin bo‘lgan o‘ziga tegishli mol-mulk uchun javob beradi.
5

Konsern davlat va uning organlarining majburiyatlari uchun javob bermaganidek,
davlat va uning organlari konsernning majburiyatlari uchun javob bermaydi.
Agar konsern bilan uning ishtirokchilari o‘rtasida tuziladigan shartnomalarda
boshqacha hol nazarda tutilmasa, konsern ishtirokchilari konsernning
majburiyatlari uchun javob bermaganidek, konsern konsern ishtirokchilari bo‘lgan
birlashmalar, korxonalar va tashkilotlarning majburiyatlari uchun javob bermaydi.
6. Konsern o‘z tarkibiga qiruvchi birlashmalar, korxonalar, tashkilotlarning
hududiy joylashuvidan qat’i nazar, o‘z vakolatiga tegishli bo‘lgan masalalar
bo‘yicha faoliyatini yagona ishlab chiqarish — xo‘jalik va ilmiy kompleks sifatida
amalga oshiradi.
7. “O‘zdonmahsulot” konserni tarkibiga quyidagilar kiradi:
don mahsulotlari hududiy ishlab chiqarish birlashmalari;
loyiha-sanoat-qurilish birlashmalari;
“Toshkentdonsanoat” ishlab chiqarish birlashmasi;
Toshkent bulka-qandolatchilik kombinati;
ishlab chiqarish-texnologiya komplektlash birlashmasi;
respublika axborot-hisoblash va joriy etish markazi;
don mahsulotlarini himoya qilish bo‘yicha respublika ekspeditsiyasi;
Qo‘qon ijarachi non kombinati;
omixta ozuqa sanoati bo‘yicha respublika nazorat-ishlab chiqarish laboratoriyasi;
don mahsulotlari bo‘yicha respublika nazorat-ishlab chiqarish laboratoriyasi;
Toshkent texnologiya texnikumi;
rahbarlar, mutaxassislar va ishchi kadrlarning malakasini oshirish kurslari.
Idoraviy bo‘ysunishi va mulkchilik shaklidan qat’i nazar, iqtisodiy manfaatlarining
umumiyligi asosida boshqa korxonalar, tashkilotlar ham ixtiyoriy ravishda konsern
tarkibiga kirishlari mumkin.
Uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb
yuritiladi), yalpi talab, yoki YaIMning yakuniy iste’molga ko’ra tarkibida eng
katta ulushga ega bo’lgan komponentdir. Shu tufayli ham iste’mol xarajatlariga
ta’sir etuvchi omillarni, uning o’zgarish qonuniyatlarini o’rganish muhim
ahamiyatga ega.
6

Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi
ularning jamg’armalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamg’arish hajmi
foz stavkasining funktsiyasi de qarashsa J.M. Keyns uy xo’jaliklarining iste’mol
xarajatlari va jamg’arishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab
chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik
kiritsakiste’sol va jamg’arish o’ajmini belgilovchi asosiy omil uy xo’jaliklarining
ishlab topgan daromadlari, olgan transfert to’lovlari va to’lagan soliqlari bilan
belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – dispocable income, yoki Yd )
ko’rsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamg’armalar, milliy
daromad yoki shaxsiy daromadlarning funktsiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi.
Ma’lumki, uy xo’jaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamg’arish uchun
ishlatiladi. Ya’ni, qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va
aksincha. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga
ega bo’lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar, odatda, uning
ko’proq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamg’aradi, lekin daromadlari
oshib borishi bilan bu nisbat jamg’arish foydasiga o’sadi. Bu bog’liqlikni gipotetik
ma’lumotlar asosida ko’rib chiqamiz (jadval).

jadval Daromad, iste’mol va jamg’arish ko’rsatkichlari
Yillar Tasarrufdagi daromad
(Y d) Iste’mol (C) Jamg’arish (S)
1
2
3
4
5
6
7 370
390
410
430
450
470
490 375
390
405
420
435
450
465 -5
0
5
20
15
20
25

7

Tasarrufidagi daromad hajmi 370 shartli birlikka (sh.k.) teng bo’lganda uy
xo’jaliklari iste’moli 375 sh.b.ka teng, ya’ni tasarrufidagi daromaddan 5 sh.b.ka
ko’p bo’ladi. Ya’ni uy xo’jaliklari 5 sh.b.ka teng miqdorda qarz hisobiga
yoki o’tgan yillarda to’plangan jamg’armalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladilar.
Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlar 390 sh.b.ka teng bo’lganda, uning
miqdori iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor bo’sag’aviy daromad deb
yuritiladi. 6-jadval ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz.
Iste’mol grafigi ikki to’g’ri chiziq ko’rinishida berilgan. Bissektrisa
ko’rinishidagi Yd=C to’g’ri chizig’ining har bir nuqtasida iste’mol va
tasarrufidagi daromad hajmlari teng bo’ladi. Haqiqiy iste’mol (S) grafigi haqiqiy
iste’mol va daromad teng bo’lgan nuqtada (α) bissektrisa bilan kesishadi.
Bo’sag’aviy nuqtadan quyida haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Bu vaziyat
insonlarning qarz hisobiga hayot kechirishini bildiradi. α – nuqtada yuqorida
haqiqiy iste’mol daromaddan kam hamda ular o’rtasidagi farq jamg’arishni tashkil
etadi. Haqiqiy iste’mol to’g’ri chizig’i iste’mol hajmini belgilovchi vertikal o’qni a
nuqtada kesib o’tadi. Bu hol uy xo’jaliklari umuman daromad olmaganlarida ham
ma’lum miqdorda iste’mol qilishlarini anglatadi. a – nuqta esa avtonom iste’mol
hajmini bildiradi.

C Yd =C
8 C

370 390 430 Yd
13 - chizma. Iste’mol grafigi

420
390
375
a
Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamg’arish grafigini ham ko’rib chiqamiz
(14chizma).
J. M Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikrlariga qarshi chiqib, uy
xo’jaliklarining iste‘mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog’liq emasligini,
kishilar uchun hamma vaqt joriy iste‘molnig kelgusidagi iste‘moldan
afzalligini ta‘kidlaydi. U iste‘mol sarflari darajasida ta‘sir ko’rsatuvchi aosiy
omil sifatida uy xo’jaliklarining joriy daromalarini ko’rsatadi. Demak, Keyns
fikriga ko’ra iste‘mol uy xo’jaliklari joriy daromadlarining o’sib boruvchi
funktsiyasi hisoblaadi:
Ya‘ni, C = G’ (XD ). (2)
Aholi daromadlarining iste‘molga sarflanadigan ulushi iste‘molga
o’rtacha moyillik (IO’M ) deyiladi va qo’yidagicha aniqlanadi:
IO’M = Iste‘mol sarflari hajmi = C (3)
9 S

S

5

370 0 390 410 430 450 470 Yd
- 5

14 - chizma. Jamg’arish grafigi

Sof daromad xajmi XD
Aholi daromadining jamg’armaga ketadigan ulushi esa jamg’armaga
o’rtacha moyillik (JO’M ) deyiladi:
JO’M = Jamg’arma hajmi = S (4)
Sof daromad hajmi XD
Daromad hajmining o’zgarishi natijasida iste‘mol sarflari hajmining
o’zgarishi darajasi iste‘molga keyingi qo’shilgan moyillik (IQM) deyiladi, yoki
IKM = Iste‘moldagi o’zgarish (5)
Sof daromaddagi o’zgarish.
Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining samarali
amalga oshishida jamg’arish jarayonlarining ahamiyati beqiyosdir. Shunga
ko’ra, jamg’arishning mohiyati, uning omillari va samaradorligi
ko’rsatkichlarini alohida ko’rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Jamg’arish deb, milliy daromadning bir qismi asosiy va aylanma
kapitallarni, shuningdek ehtiyot zahiralarini ko’paytirish uchun sarflanishiga
aytiladi.
Jamg’arilgan mablag’larining moddiy ishlab chiqarish sohasinig asosiy
kapitallarini va aylanma mablag’larini kengaytirishga ketadigan qismi ishlab
chiqarish sohasidagi jamg’arish summasini hosil qiladi. Itimoiy-madaniy
sohadagi jamg’arish (noishlab chiqarish jamg’arishi) uy-joy fondini, kasalxonalar,
o’quv muassasalari, madaniyat, sog’liqni saqlash, spart muassasalari, ya‘ni
nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash,
yangilashga sarflanadi. Jamg’arish summasi, uning hajmi va tarkibi takror
ishlab chiqarish suratlarini belgilab beradigan hal qiluvchi omillardir.
Jamg’arish normasi bevosita jamg’arish s u mmasining butun milliy
daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi:
10

ЖН = JS х100% (6)
MD
Bunda: JN-jamg’arish normasi; JS-jamg’arish so’mmasi; MD – milliy
daromad.
Jamg’arish normasining ham o’z chegarasi bo’lib, uni oshirish iqtisodiy
va salbiy oqibatlariga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari
ortishi natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin,
chunki kapital mablag’lar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining quvvatlari,
materiallar va uskunalar yetkazib berish imkoniyatlari, infratuzilmaning
rivolanishi o’rtaida omutanosiblik paydo bo’ladi. Oqibatda iqtisodiy o’sish
pasayib ketishi tamoyiliga ega bo’ladi. Jamg’arish hajmi milliy daromadining
bir qismini tashkil etadi va shu ababli milliy daromad hajmi ko’payishini
belgilaydigan omillar jamg’arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan
asosiysi qo’llaniladigan resurslar masasi va ularning unumdorligidir. Jamg’arish
miqdori ishlab chiqarish jarayonida xam ashyo, materiallar, energiyani tejab-
tergab sarflashga ham bog’liq. Mahsulot birligiga ularni sarflashni kamaytirish
moddiy vosilaraning o’sha miqdorida mahsulotlarni ko’proq hamida ishlab
chiqarishga imkon beradi.
Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va
ko’paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini sarflarining pul shaklidagi
ko’rinishidir. U pul mablag’lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli
qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag’lari ko’rinishidagi
investitsiya nominal investitsiya, ana shu mablag’lariga sotib olish mumkin
bo’lgan investitsion resurslar real investitsiya deyiladi. Investitsiyalarni
ro’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar – investitsion faoliyat,
investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs - investor deyiladi.
Investitsiyalarning manbalaridan biri bo’lib, aholi keng qatlamlarining
jamg’armalari hisoblanadi. Shuni ta‘kidlash lozimki, azalda jamg’arma egasi
va investor bir shaxsda namoyon bo’lishi va bo’lmasligi ham mumkin.
11

Investitsiya jamg’armalari ko’pchilik sub‘ektlar tomonidan amlga oshiriladi,
ulardan investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub‘ektlar
tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotda faoliyat
yurituvchi sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa korxonalar jag’armasi ham
ivestitsiya manbai bo’lib hisoblanadi. Bu o’rinda “jamg’aruvchi” va “investor” bir
sub‘ektda mujassamlashadi.
Investitsion faoliyati quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi
mumkin :
- investorlarning o’z moliyaviy resurslari (foya, amortizatsiya aratmalari,
pul jamg’armalari va h.k)
- qarz olingan moliyaviy mablag’lar (obligitsiya, zayomlari, bank
kreditlari).
- jalb qilingan moliyaviy mablag’lar (aktsiyalarni sotishdan olingan
mablag’lar, jismoiy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa tulovlari)
- davlat byujeti mablag’lari;
- chet elliklar mablag’lari.
Mamlaktimizda investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari
tuzilishi ham yillar davomida o’zgarib bormoqda. Jumladan, yildan yilga davlat
byudjeti mablag’larining ulushi kamayib, korxona mablag’lari; to’g’ridan –
to’g’ri xorijiy investiiyalar hamda nobyudjet fondlar mablag’larining ulushi
oshib bormoqda.
Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab
beradi:
Investitsiya sarflaridan kutilayotgan foyda normasi;
Foiz stavkasi.
Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruchi motivi foyda
hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini qachonki ular foyda
keltiradigan bo’lsa, sotib oladilar.
12

Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz
stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta‘sir ko’rsatadi :
1) Mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat
ko’rsatish xarajatlari;
2) Tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori;
3) Texnologik o’zgarishlar.
Yalpi sarflar tarkibining investitsiya sarflariga oid qismi yalpi xususiy
ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko’ra yalpi va sof investitsiyalarni
ham bir-biridan farqlash zarur.
Yalpi investitsiyalar - joriy yil davomida iste‘mol qilingan asosiy
kapitalni qoplashga muljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyotdagi kapital
hajmiga har qanday sof qo’shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni
ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi.
Sof investitsiyalar esa joriy yil davomida qo’shimcha ravishda jalb
qilingan investitsion tovarlardan iborat.
Jamg’arish grafigi daromad bilan jamg’arish o’rtasidagi bog’liqlikni
ifodalaydi. Vertikal o’qdagi har bir nuqta jamg’arma miqdorini bildiradi va
daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o’rtasidagi farq sifatida
aniqlanadi (S= Yd - S). Boshlang’ich daromad darajasida jamg’arish nolga (0) teng
bo’lgan holda ixtiyordagi daromad hajmi o’sib borishi bilan uning miqdori ham
oshib boradi.
13

1.2 Iste’mol va jamg’arish funksiyalari
Bobning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga
tayanib iste’mol funktsiyasini yozamiz:
C = a + b x Yd , bu erda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad
(Yd =Y-T), bu erda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga
bog’liqligini ifodalovchi
koeffitsient, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik.
Δ S
b = --------- x 100 Δ Yd
Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va
iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad o’zgarishiga ta’sirchanligiga bog’liq.
14

Jamg’arish grafigini ham iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodalash
mumkin, ya’ni jamg’arish funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega:
S = -a + (1 -b) x Yd
Iste’mol va jamg’arish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari
quyidagi omillar, to’g’rirog’i bu omillardagi o’zgarishlar ham ta’sir ko’rsatadi:
1. Uy xo’jaliklari daromadlari.
2. Uy xo’jaliklarida to’plangan mulk hajmi.
3. Narxlar darajasi.
4. Iqtisodiy kutish.
5. Iste’molchilar qarzlari hajmi.
6. Soliqqa tortish hajmi.
Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari o’zaro teskari
tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida
iste’mol va jamg’arish ulushi nisbatlari o’zgaradi. Soliqqa tortish darajasining
o’zgarishi ixtiyordagi daromad hajmini o’zgartirgani tufayli uning ta’sirida
iste’mol va jamg’arish grafiklari bir tomonga qarab siljiydi. Iste’mol funktsiyasini
aniqlash borasidagi tadqiqotlar, uning hajmi shuningdek aholining daromadlari
hajmi va to’plagan mulki ko’lamiga ko’ra tabaqalanishi darajasi hamda aholining
soni va yoshiga ko’ra tarkibiga ham bog’liqligini ko’rsatdi.
15

II BOB ISTEMOL VA JAMGARISH MOYILLIK VA INVESTITSIYA
2.1 Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha hamda chegaralangan moyillik
Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamg’arish funktsiyalarini yanada
to’laroq bilish uchun iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik va chegaralangan
moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim.
Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol
xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni:
S
APC = ------------- x 100 Yd
bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik.
16

Tasarrufidagi daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha
moyillik deb ataladi, ya’ni:
S
APS = --------------- x 100
Yd
Bunda: APS ((average propensity to saving) – jamg’armaga o’rtacha
moyillik.
Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka va
iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng bo’lgan holatlar uchun
iste’molga o’rtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni:
ARS =(405 / 410) x 100 = 98, 78% yoki 0,98;
ARS = (495 / 530) x 100 = 93,39% yoki 0,93 ga teng.
Demak, bu misollardan ko’rinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori
ko’payib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha
jamg’arma ulushi ko’payib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik
qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga ko’ra,
bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib shuningdek o’tmish tajribasini
sinchiklab o’rganish asosida biz to’liq ishonishimiz lozim bo’lgan asosiy
psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari o’sishi bilan, odatda, o’z
iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari o’sgan darajada emas” 1

Soliqlar to’langandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi,
ikkinchi qismi esa jamg’ariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamg’arishga
o’rtacha moyillik yig’indisi 100% ga yoki koeffitsient ko’rinishda 1 ga teng: ARS
+ ARS = 100% yoki 1.
Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlarining o’sgan qismini yo iste’mol
qiladi, yoki jamg’aradi.
Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi
daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chekli moyillik deyiladi.
1 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. М.,1978. С.157.
17

Δ S
MPC = ----------- x100
Δ Yd
Bu erda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chekli moyillik.
Yuqorida keltirilgan 4-jadval ma’lumotlariga ko’ra ixtiyordagi daromad 410
sh.b.dan 430 sh.b.kacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz.
Δ S =420 - 405 =15; Δ Yd =430 - 410 = 20;
MRS = (15/20) 100=75%;
Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o’zgarganda
iste’mol 75 % (yoki 0,75)ga o’zgaradi.
Jamg’arishdagi o’zgarishning ixtiyordagi daromad o’zgarishdagi ulushi
jamg’arishga chegaralangan moyillik deyiladi.
Δ S
MRS = ------------x100
Δ Yd
Bu erda: MPS (marginal propensity to saving) – jamg’arishga chekli moyillik.
Yuqorida keltirilgan misolda:
Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5
MR S = (5/20) 100 = 25%;
Shunday qilib, iste’molga chekli moyillik 0,75 ni tashkil etgan bo’lsa,
jamg’armaga chekli moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning o’sgan qismi yoki
iste’molga, yoki jamg’armaga sarflanadi. Shu sababga ko’ra iste’mol va
jamg’arishga o’rtacha moyillik ko’rsatkichlari yig’indisi 100%ga yoki koeffitsient
ko’rinishida 1ga teng bo’ladi.
MRS + MRS =100% yoki 1.
MRS va MRS ancha barqaror ko’rsatkichlar bo’lib, juda sekin o’zgarishga
uchraydilar.
18

2.2 Investitsiyalarning mohiyati, grafigi va funktsiyasi.
YaIMning ikkinchi komponenti bo’lgan investitsiyalarga to’xtalib o’tamiz.
Investitsiyalar yoki kapital qo’yilmalar – bu, hali buyumlashmagan, lekin
ishlab chiqarish vositalariga qo’yilgan kapitaldir. O’zining moliyaviy shakliga
ko’ra, ular foyda olish maqsadida xo’jalik faoliyatiga qo’yilgan aktivlar hisoblansa,
iqtisodiy mohiyatiga ko’ra investitsiyalar yangi korxonalar qurish, uzoq muddat
xizmat ko’rsatuvchi mashina va asbob-uskunalarni yakuniy sotib olishga hamda
shu bilan bog’liq bo’lgan aylanma kapitalning o’zgarishiga ketgan xarajatlardir.
19

Shuningdek investitsilar tarkibiga uy-joy qurilishiga ketgan xarajatlar ham
kiritiladi.
Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va
ko’paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini sarflarining pul shaklidagi
ko’rinishidir. U pul mablag’lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli
qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag’lari ko’rinishidagi
investitsiya nominal investitsiya, ana shu mablag’lariga sotib olish mumkin
bo’lgan investitsion resurslar real investitsiya deyiladi. Investitsiyalarni
ro’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar – investitsion faoliyat,
investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs - investor deyiladi.
Investitsiyalarning manbalaridan biri bo’lib, aholi keng qatlamlarining
jamg’armalari hisoblanadi. Shuni ta‘kidlash lozimki, azalda jamg’arma egasi
va investor bir shaxsda namoyon bo’lishi va bo’lmasligi ham mumkin.
Investitsiya jamg’armalari ko’pchilik sub‘ektlar tomonidan amlga oshiriladi,
ulardan investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub‘ektlar
tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotda faoliyat
yurituvchi sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa korxonalar jag’armasi ham
ivestitsiya manbai bo’lib hisoblanadi. Bu o’rinda “jamg’aruvchi” va “investor” bir
sub‘ektda mujassamlashadi.
Investitsion faoliyati quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi
mumkin :
- investorlarning o’z moliyaviy resurslari (foya, amortizatsiya aratmalari,
pul jamg’armalari va h.k)
- qarz olingan moliyaviy mablag’lar (obligitsiya, zayomlari, bank
kreditlari).
- jalb qilingan moliyaviy mablag’lar (aktsiyalarni sotishdan olingan
mablag’lar, jismoiy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa tulovlari)
- davlat byujeti mablag’lari;
- chet elliklar mablag’lari.
20

Mamlaktimizda investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari
tuzilishi ham yillar davomida o’zgarib bormoqda. Jumladan, yildan yilga davlat
byudjeti mablag’larining ulushi kamayib, korxona mablag’lari; to’g’ridan –
to’g’ri xorijiy investiiyalar hamda nobyudjet fondlar mablag’larining ulushi
oshib bormoqda.
Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab
beradi:
Investitsiya sarflaridan kutilayotgan foyda normasi;
Foiz stavkasi.
Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruchi motivi foyda
hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini qachonki ular foyda
keltiradigan bo’lsa, sotib oladilar.
Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz
stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta‘sir ko’rsatadi :
1) Mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat
ko’rsatish xarajatlari;
2) Tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori;
3) Texnologik o’zgarishlar.
Yalpi sarflar tarkibining investitsiya sarflariga oid qismi yalpi xususiy
ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko’ra yalpi va sof investitsiyalarni
ham bir-biridan farqlash zarur.
Yalpi investitsiyalar - joriy yil davomida iste‘mol qilingan asosiy
kapitalni qoplashga muljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyotdagi kapital
hajmiga har qanday sof qo’shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni
ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi.
Sof investitsiyalar esa joriy yil davomida qo’shimcha ravishda jalb
qilingan investitsion tovarlardan iborat.
Asosiy kapitalga investitsiyalar va ularning moliyalashtirish
manbalari bo’yicha tarkibi (%):
21

Ko’rsatkichlar Y i l l a r
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Asosiy kapitalga
investitsiyalar
(mln. so’m) 744,5 1320,9 1442,4 1867,4 2473,2 3012,9 3838,3 5479,7
Davlat byudjeti 29,2 21,5 25,0 17,7 14,9 12,8 10,7 9,0
Korxonalar
mablag’lari 27,1 31,0 40,0 41,8 43,2 48,5 48,3 59,0
Aholi mablag’lari 12,0 10,3 12,0 11,1 12,4 11,8 11,7 12,8
Hukumat tomonidan
kafolatlangan xorijiy
investitsiyalar 19,8 23,2 15,7 19,2 14,5 6,0 4,9 22,8
To’g’ridan-to’g’ri
xorijiy investitsiyalar 3,4 4,8 4,7 7,1 10,0 13,2 14,1 .-
Bankning
markazlashgan
kreditlari 5,2 5,9 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Tijorat banklarning
kreditlari 1,7 2,2 1,5 1,9 2,3 2,9 3,4 3,1
Nobyudjet fondlar
mablag’lari 1,2 0,5 0,3 0,4 2,4 4,7 6,9 6,1
Boshqa qarz
mablag’lari 0,4 0,6 0,7 0,8 0,3 0,2 0,0 0,0
JAMI: 100 100 100 100 100 100 100 100
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat staistika ko’mitasi
ma‘lumotlari
22

Sof investitsiya yalpi investitsiya bilan amortizatsiya ajratmalarining
ayirmasiga teng sof investitsiya asosiy va aylanma kapitalning o’sishini
ta‘minlaydi.
Asosiy tayanch tushunchalar :
Iste‘mol – jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab
chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish omillari (ishchi kuchi) dan
foydalanish jarayoni.
SHaxsiy iste‘mol – iste‘molchilik tasifidagi ne‘matlar va xizmatlaridan
foydalanishini, ya‘ni ularning individual tarzda iste‘mol.
Unumli iste‘mol – ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari
va ishchi kuchidan foydalanish.
Iste‘mol sarflari – aholi daromadlarining tirikchilik ne‘matlari va
xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi.
Jamg’arish – aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining
kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va foizli daromad olish maqsadida tuplanib
borilishi.
Iste‘molga o’rtacha moyillik – shaxsiy daromadning iste‘molga
ketadigan ulushi.
Jamg’arishga o’rtacha moyillik – shaxsiy daromadning jamg’arishga
ketadigan ulushi.
Iqtisodiy jamg’arish - milliy daromadning bir qismidan asosiy va
aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyoj va zahiralarini ko’paytirish uchun
foydalanish.
Jamg’arish normasi – jamg’arish summasining milliy daromadga
nisbatining foizdagi ifodasi.
Investitsiya – ishlab chiqarishni va xizmat ko’rsatish sohalarini
kengaytirishga, ya‘ni asosiy va aylanma kapitalga pul shaklidagi qo’yilma.
Investitsiyalar samaradorligi – milliy daromad (foyda) o’sgan qismining
investitsion sarflar summasiga nisbatining foizdagi ifodasi.
23

Investitsiyalarning turli guruhlash mumkin. Makroiqtisodiy tahlilda eng ko’p
duch kelinadigan guruhlashda investitsiyalar investitsiyalash ob’ektiga ko’ra uch
turga bo’linadi.
1. Ishlab chiqarish investitsiyalari;
2. Tovar-moddiy zaxiralariga investitsiya;
3. Uy-joy qurilishiga investitsiya.
Makroiqtisodiy tahlilda investitsiyalar dinamikasini belgilovchi omil sifatida
real foiz stavkasi qaraladi. Real foiz stavkasi ortishi bilan investitsiyalar hajmi
kamayishini kuzatishimiz mumkin. Chunki investorlar uchun qarz narxi ortib, ular
ko’rsatadigan foyda normasini pasaytirib qo’yadi.
Avtonom investitsiyalarning grafigi investitsiyalar hajmi foiz stavkasi
dinamikasiga teskari proportsional tarzda o’zgarishini ko’rsatadi.
Avtonom invstitsiya funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega:
I = e - dR
Bu erda: I – avtonom investitsiya xarajatlari;
e – foiz stavkasi 0 ga teng to’lgandagi investitsiya xarajatlarining maksimal
hajmi. U tashqi iqtisodiy omillar, resurs imkoniyatldari, er, foydali qazilma
boyliklari va boshqalar bilan belgilanadi; R – real foiz stavkasi;
d – investitsiyalarning real foiz stavkasi dinamikasi o’zgarishga
ta’sirchanligini miqdoriy belgilovchi empirik koeffitsient.
Grafikdan e nuqtasi shuni bildiradiki, banklar nolga teng foiz stavkasi bilan
kredit berganlarida hamda ularning kredit resurslari cheksiz ko’p bo’lganda ham
mamlakatdagi boshqa resurslari miqdorining cheklanganligi tufayli investitsiya
xarajatlari ma’lum miqdor bilan chegaralanadi
24

chizma. Avtonom investitsiyalar grafigi
5. Investitsiyalar dinamikasini belgilovchi foiz ctavkasidan boshqa omillar.
Akselerator modeli.
Investitsiyalar dinamikasini belgilovchi eng muhim omillardan biri bo’lib
kutilayotgan sof foyda normasi hisoblanadi. Agar real foiz stavkasi bilan
investitsiya xarajatlari miqdori o’rtasida teskari bog’liqlik bo’lsa, kutilayotgan sof
foyda me’yori (KSFM) dinamikasi bilan investitsiya xarajatlari o’rtasida to’g’ri
bog’liqlik bor.
Agarda kutilayotgan foyda me’yori foiz stavkasidan yuqori bo’lsa,
investitsiyalash foydali va aksincha, foiz stavkasi kutilayotgan foyda miqdoridan
yuqori bo’lsa, investitsiyalash foydali bo’lmay qoladi.
Misol uchun, zavodga 100000 so’mlik yangi stanok sotib olindi. Yangi
stanokni qo’llashdan zavod 10.000 so’m sof foyda olgan bo’lsin. Kutilayotgan sof
foyda me’yori quyidagicha aniqlanadi:
KSFM = 10000 / 100000 x 100 = 10%.
Investitsiya xarajatlari foyda keltirishini aniqlashda nominal foiz stavkasi
emas, balki real foiz stavkasi hisobga olinadi. Real foiz stavka narxlar darajasining
o’zgarishini aks ettirib, nominal stavkadan inflyatsiya darajasi ayirmasi
ko’rinishida aniqlanadi. Masalan, nominal foiz stavkasi 16% ga teng bo’lsa,
inflyatsiya darajasi yiliga 12% ni tashkil etsa, unda real foiz stavkasi 4 foizini
(16%-12%) tashkil etadi.
Investitsiya xarajatlari dinamikasiga ta’sir etuvchi boshqa omillar quyidagilar
kiradi:
25R

I

0 e I

1. Soliqqa tortish darajasi;
2. Ishlab chiqarish texnologiyalaridagi o’zgarishlar;
3. Mavjud bo’lgan asosiy kapital miqdori;
4. Investorlarning kutishi;
5. Yalpi daromadlarning o’zgarishi.
Soliqqa tortish darajasining pasayishi hamda yangi texnologiyalarning paydo
bo’lishi kutilayotgan sof foyda normasining (real foiz stavkasi o’zgarmagan
sharoitda ham) ko’payishga olib keladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining
ortishiga turtki beradi.
Investitsiyalar hajmining YaIM yoki daromadlar darajasiga bog’liqligini
akselerator modeli aks ettiradi:
I = f(Y), ya’ni investitsiyalar (I) YaIM (Y)ning funktsiyasi ekan.
Akselerator modelining to’liqroq ko’rinishi quyidagicha bo’ladi:

I = I
reja + γ Y bu erda:
Δ I It –I t-1 γ
= ----------- = ------------------
Δ Y Yt - Yt-1
I
reja – rejalashtirilgan investitsiyalar; Y – YaIM (daromad) hajmi.
Akseletator modelini hisobga olib, investitsiya funktsiyasini quyidagicha
yozish mumkin:
I = e - dR + γ Y
YaIM hajmi oshishi korxonalar foydasining ko’payishiga olib keladi. Korxona
foydasi investitsiyalarning manbai ekanligini hisobga olsak, bu holatda investitsiya
xarajatlari oshadi. YaIM hajmi pasayib ketganda esa, ya’ni iqtisodiy faollik
pasayishi sharoitida bo’sh turgan quvvatlar mavjudligi tufayli, investitsiya
xarajatlari pasayib ketadi. Ammo YaMMning davriy tebranishlari, innovatsiyalarni
doim ham bir tekisda bo’lmasligi, uskunalarni uzoq muddat xizmat qilishi,
iqtisodiy kutishdagi xavflar tufayli investitsiyalar hajmi barqaror bo’lmaydi.
26

XULOSA
Demak, iste’mol va jamg‘armalar birgalikda aholining soliqlar to‘langandan
keyingi daromadlarini tashkil qiladi.
Iste'mol - bu odamlarning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish uchun
foydalaniladigan moddiy ne'matlar va xizmatlarni sotib olishga sarflanadigan
mablag'lar miqdori.
Jamg'arma - daromadning iste'mol qilinmagan, joriy ishlab chiqarishga
sarflanganda foydalanilmay qoladigan qismi va iste'molchi ehtiyojlari , to'planadi.
Garchi jamg'arma va iste'mol daromadning tarkibiy qismi sifatida o'zaro bog'liq
bo'lgan ikkita toifa bo'lsa-da, ular orasida hali ham sifat jihatidan farqlar mavjud.
Birinchidan, iste'mol aholining hozirgi ehtiyojlarini yoki ehtiyojlarini qondirishga,
jamg'arma esa joriy iste'molni kamaytirish orqali kelajakda iste'molni oshirishga
qaratilgan. Ikkinchidan, agar iste'mol barcha oilalarda mavjud bo'lsa, u holda
jamg'arma faqat daromadlari o'rtacha darajadan oshadigan oilalar tomonidan
amalga oshiriladi. Uchinchidan, jamg'armalar nolga teng bo'lishi mumkin yoki ular
sezilarli bo'lishi mumkin, ya'ni. ularning tebranishlarining amplitudasi juda keng.
Keynsning “asosiy psixologik qonun” deb ataluvchi qonuniga ko‘ra, “odamlar,
qoida tariqasida, daromadning ortishi bilan o‘z iste’molini oshirishga moyil
bo‘ladilar, lekin daromadning oshishi bilan bir xil darajada emas”. Ushbu
jarayonni tavsiflash uchun iste'molga cheklov moyilligi (MPC) va tejashga cheklov
moyilligi (MPS) hisoblanadi.
Ushbu ko'rsatkichlar oila qo'shimcha daromad birligining qancha qismini iste'mol
qilishi va nima iqtisod qilinishi haqida tasavvur beradi.
Iste'mol va jamg'armalarning milliy daromad darajasiga ta'sirini tahlil qilish uchun
J.Keyns kontseptsiyani kiritadi
Milliy daromad darajasi va dinamikasini belgilovchi omillar hamda uni taqsimlash
makroiqtisodiyotning asosiy muammosi hisoblanadi. Keyns nazariyasi Keynschilik
28

bu omillarni samarali talabni shakllantirish kontekstida amalga oshirish nuqtai
nazaridan tekshiradi. Shu munosabat bilan u asosiyni o'rganishga e'tibor
qaratdi tarkibiy qismlar yalpi talab, ya'ni. iste'mol va jamg'armalar, shuningdek,
umuman talabning ushbu tarkibiy qismlarining harakati qanday omillarga bog'liq.
Yalpi talabdagi iste'mol (C) eng muhim qism bo'lib, u YaIMning elementi bo'lib,
Rossiyada taxminan 50% va AQShda taxminan 67% ni tashkil qiladi. Aholining
tovar bozoridagi umumiy xarajatlari hajmida S elementining ulushi bundan ham
yuqori. Ushbu xarajatlarning iste'mol xarajatlariga kiritilmagan yagona tarkibiy
qismi uy-joy qurilishi xarajatlaridir.
Iste'mol va jamg'arma qiymatlari, agar davlat ularni o'zgartirish bo'yicha, shu
jumladan soliq tizimi orqali maxsus choralar ko'rmasa, nisbatan barqarordir. Ushbu
qadriyatlarning barqarorligi uy xo'jaliklarining "iste'mol qilish" yoki "tejash"
qarorlariga tegishli an'analar ta'sirida ekanligi bilan bog'liq. Bundan tashqari,
daromad bo'lmagan omillar xilma-xil bo'lib, ulardagi o'zgarishlar ko'pincha
muvozanatlashadi.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис,
2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
10. «O’qituvchi»,1994
11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil Vatanimiz
taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli ma’ruzalarini
o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. – 2012, 282
b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
30

Iste'mol va jamg'arish funktsiyalari

Sotib olish