• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 636.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti

5xulqini bilish marketing strategiyalarini to‘g‘ri ishlab chiqish, yangi mahsulotlarni bozorga muvaffaqiyatli chiqarish va mijozlar bilan uzoq muddatli hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, bu nazariya raqamli marketing, onlayn savdo, iste’molchi sodiqligi va brend imidjini shakllantirish kabi zamonaviy biznes yo‘nalishlarida ham katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston sharoitida esa aholining turmush darajasi oshishi, xarid qilish madaniyatining rivojlanishi va iste’molchilarning talabchanligi ortishi ushbu mavzuning amaliy ahamiyatini yanada kuchaytiradi. Kurs ishi mavzusining obyekti bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning tovar va xizmatlarni tanlash, sotib olish va foydalanish jarayonidagi iqtisodiy hamda ijtimoiy xatti-harakatlari o‘rganiladi. Kurs ishi mavzusining predmeti Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillar, ularning qaror qabul qilish jarayoni va bu jarayonning bozor rivojlanishiga ta’siri kurs ishining predmetini tashkil etadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyatini ochib berish, uning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish hamda O‘zbekiston bozorida iste’molchi xulqidagi o‘zgarishlarni amaliy misollar asosida tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Iste’molchi xulqi nazariyasining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlarini tahlil qilish;  Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va guruhlash;  Bozor iqtisodiyotida iste’molchi tanlovini tahlil qilish usullarini ko‘rib chiqish;  O‘zbekiston bozorida iste’molchi xulqidagi zamonaviy o‘zgarishlarni tahlil qilish;  Iste’molchi xulqi nazariyasining amaliy ahamiyatini asoslash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3210) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 10Oltinchi bosqich — raqamli davr va global iste’molchi xulqi (XXI asr). Internet, mobil texnologiyalar, sun’iy intellekt va katta ma’lumotlar (Big Data) texnologiyalari iste’molchi xulqini o‘rganish jarayonini tubdan o‘zgartirdi. Endi kompaniyalar mijozlarning onlayn faoliyatini real vaqt rejimida kuzatib, ularning kelajakdagi xaridlarini prognoz qila oladi. Shuningdek, ijtimoiy tarmoqlar va blogerlar iste’molchilar qarorlariga kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Iste’molchi xulqi nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari Bosqich Davr Asosiy olimlar Asosiy g‘oyalar va yondashuvlar Ahamiyati 1-bosqich XVIII – XIX asr boshi (klassik iqtisodiyot) Adam Smit, Devid Rikardo, Jan Batist Sey “Oqilona tanlov” tamoyili, iste’molchi passiv rol o‘ynaydi, bozor kuchlariga bo‘ysunadi Bozor iqtisodiyoti nazariyasining poydevorini yaratdi 2-bosqich XIX asr ikkinchi yarmi (marjinal inqilob) U. Jevons, K. Menger, L. Valras Chegaraviy foyda tushunchasi, matematik modellashtirish, iste’molchi resurslarni optimal taqsimlaydi Tanlovni aniqroq tahlil qilish imkonini berdi 3-bosqich XX asr boshlarida F. Edjvort, V. Pareto, J. Xiks Indifferentsiya egrilari, iste’molchi Narx o‘zgarishiga javob 26Bu jarayonda iste’molchilarning talab va afzalliklari, ularning yangiliklarga ochiqligi, xarid qilishga tayyorligi baholanadi. To‘rtinchidan, narx siyosatini belgilashda ham iste’molchi xulqi nazariyasi bevosita qo‘llanadi. Talab elastikligi, ya’ni narx o‘zgarishiga nisbatan talabning o‘zgarish darajasi, iste’molchi xulqi tahlili orqali aniqlanadi. Agar iste’molchilar narx o‘zgarishiga juda sezgir bo‘lsa, narxni oshirish savdo hajmining keskin pasayishiga olib keladi. Aksincha, agar mahsulot unikal bo‘lsa yoki uning o‘rnini bosuvchi kam bo‘lsa, narx oshirilgan taqdirda ham talab yuqori bo‘lishi mumkin. Beshinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasi logistika va ta’minot zanjiri boshqaruvida ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, agar tahlillar shuni ko‘rsatsa, ma’lum bir hududda yilning ma’lum oylarida talab oshishi kuzatilsa, ishlab chiqarish va yetkazib berish hajmlari oldindan moslashtiriladi. Bu korxonalarga ortiqcha zaxiralar yoki yetishmovchilik muammosidan qochishga yordam beradi. Oltinchidan, raqamli marketing va elektron tijorat rivojlanishi bilan iste’molchi xulqini real vaqt rejimida kuzatish imkoniyati paydo bo‘ldi. Onlayn xarid platformalari foydalanuvchilarning qaysi mahsulotlarga ko‘proq qiziqishi, qaysi vaqtda ko‘proq xarid qilishi, qaysi chegirmalarga tezroq javob berishini aniqlash imkonini beradi. Ushbu ma’lumotlar asosida shaxsiylashtirilgan takliflar, dinamik narxlash strategiyalari va avtomatlashtirilgan tavsiya tizimlari yaratiladi. Yettinchidan, bozor iqtisodiyotida iste’molchi xulqi tahlillari davlat darajasida ham muhim. Hukumat organlari aholining iste’mol xarajatlari tarkibini, inflyatsiya bosimini, ijtimoiy himoya choralarining samaradorligini aniqlash uchun bu nazariyaga tayangan holda tadqiqotlar o‘tkazadi. Masalan, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda oziq-ovqat, uy-joy va transport xarajatlarining o‘sishi iste’molchi byudjetiga ta’sir qilmoqda va bu iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish zaruratini yuzaga keltirmoqda. 11 muvozanati nazariyasi reaktsiyasini prognoz qilish imkonini berdi 4-bosqich XX asr o‘rtalari (psixologik- ijtimoiy yondashuv) J. M. Keyns, A. Maslou Iste’molchi qarorlariga psixologik, ijtimoiy va siyosiy omillar ta’siri, ehtiyojlar ierarxiyasi Talabning ijtimoiy va psixologik asoslarini ochib berdi 5-bosqich XX asr oxiri – XXI asr boshi (xulq- atvor iqtisodiyoti) D. Kaneman, R. Taler Irratsional qarorlar, hissiyotlar va kognitiv xatolar ta’siri, “push- and-pull” strategiyalari Odamlar har doim oqilona tanlov qilmasligini isbotladi 6-bosqich XXI asr (raqamli davr) Zamonaviy marketologlar, IT- mutaxassislar Big Data, sun’iy intellekt, onlayn kuzatuv, ijtimoiy tarmoqlar ta’siri Iste’molchi xulqini real vaqt rejimida tahlil qilish imkonini yaratdi O‘zbekiston sharoiti 1991-yildan hozirgacha Mahalliy iqtisodchilar, marketing mutaxassislari Narx va mavjudlik omili ustuvorligi, keyin daromad va brend afzalliklari, e- Milliy bozor xususiyatlariga moslashgan yondashuvlar 9iste’molchi xulqini matematik asosda tahlil qilishni yo‘lga qo‘yishdi. Ular “chegaraviy foyda” tushunchasini kiritib, iste’molchi tanlovining iqtisodiy modelini ishlab chiqdilar. Ushbu davr nazariyalarida iste’molchi resurslarini shunday taqsimlaydiki, har bir so‘nggi xarid qilingan birlikning qo‘shimcha foydasi barcha tovarlar bo‘yicha teng bo‘ladi. Bu yondashuv nazariyani yanada aniqroq va amaliy tahlilga moslashtirdi. Uchinchi bosqich — indifferentsiya egri chiziqlari va iste’molchi muvozanati nazariyasi (XX asr boshlarida). Frensis Edjvort, Vilfredo Pareto va Jon Xiks iste’molchi xulqini tasvirlash uchun yangi grafik metodlarni ishlab chiqishdi. Indifferentsiya egrilari iste’molchining bir xil darajada qoniqish beradigan tovarlar kombinatsiyasini ifodaladi. Bu metod iste’molchi tanlovini aniq ko‘rsatish va bozor narxlarining o‘zgarishiga qarab uning qanday harakat qilishi mumkinligini prognoz qilish imkonini berdi. To‘rtinchi bosqich — psixologik va ijtimoiy yondashuvlar (XX asr o‘rtalari). Jon Meynard Keyns o‘zining “Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” asarida iste’molchi qarorlarini faqat iqtisodiy omillar emas, balki kutilmalar, psixologik tendensiyalar va davlat siyosati ham shakllantirishini ko‘rsatdi. Shu davrda sotsiologlar va psixologlar, jumladan, Abraham Maslou o‘zining ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasini ilgari surdi. Bu nazariya iste’molchi xulqini ehtiyojlar darajasi va ularni qondirish ketma-ketligi orqali tushuntirdi. Beshinchi bosqich — xulq-atvor iqtisodiyoti va irratsional qarorlar nazariyasi (XX asr oxiri — XXI asr). Nobel mukofoti sovrindorlari Daniel Kaneman va Richard Taler iste’molchilarning doimo oqilona emasligini, ularning qarorlari ko‘pincha hissiyotlar, stereotiplar va kognitiv xatolar ta’sirida shakllanishini isbotladilar. Ular “push-and-pull” (turtki va tortish) kabi nazariyalarni ilgari surib, davlat va kompaniyalar odamlarni foydaliroq tanlovga yo‘naltirish usullarini o‘rganishdi. 6I BOB. Iste’molchi xulqi nazariyasining nazariy asoslari 1.1. Iste’molchi xulqi tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati Iste’molchi xulqi iqtisodiyot fanining eng muhim bo‘limlaridan biri bo‘lib, u shaxslar, oila yoki korxona darajasida tovar va xizmatlarni tanlash, xarid qilish, foydalanish hamda iste’moldan keyin baholash jarayonlarini o‘rganadi. Iste’molchi xulqi nazariyasi faqat iqtisodiy qarorlarni emas, balki bu qarorlarning psixologik, ijtimoiy, madaniy va hatto texnologik jihatlarini ham chuqur tahlil qiladi. Zero, insonning iste’molga oid qarorlari ko‘pincha faqat narx va daromad bilan emas, balki shaxsiy qadriyatlar, urf-odatlar, jamiyatdagi maqom, zamonaviy tendensiyalar, reklama ta’siri va boshqa ko‘plab omillar bilan belgilanadi. Tarixan, iste’molchi xulqi tushunchasi dastlab iqtisodiyotning klassik maktabida shakllana boshlagan. Adam Smitning “Ko‘rinmas qo‘l” nazariyasi iste’molchilar o‘z manfaatlarini ko‘zlab harakat qilgan holda, butun iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlagan. Klassik iqtisodchilar iste’molchini asosan oqilona qaror qabul qiluvchi, o‘z foydasini maksimal darajada oshirishga intiluvchi subyekt sifatida tasvirlashgan. Bu yondashuv keyinchalik marjinalistlar tomonidan yanada chuqurlashtirildi. U. Jevons, K. Menger va L. Valras iste’molchilarning foydalilikni maksimal darajada oshirish tamoyilini matematik modellar orqali izohlashdi. Iqtisodiy mohiyat nuqtai nazaridan, iste’molchi xulqi nazariyasi bozor iqtisodiyotining talab tomonini tushunishda markaziy o‘rinni egallaydi. Bozorda ishlab chiqaruvchilar taklifni shakllantirsa, iste’molchilar talabni belgilaydi. Talabning o‘zgarishi ishlab chiqarish hajmi, narx darajasi, resurslardan foydalanish samaradorligi va iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’sir qiladi. Shu bois, iste’molchi qarorlarini chuqur o‘rganish nafaqat marketing 292024 yillarda o‘tkazilgan marketing tadqiqotlariga ko‘ra, xaridorlarning 38 foizi xarid qilishdan oldin bir nechta brend mahsulotlarini narx va sifat bo‘yicha solishtiradi. Bu esa bozor raqobatini kuchaytirib, yangi ishtirokchilar uchun imkoniyat yaratmoqda. To‘rtinchi o‘zgarish: Xarid qilishda ijtimoiy tarmoqlarning roli Instagram, Telegram, TikTok kabi platformalar iste’molchi qarorlariga bevosita ta’sir ko‘rsata boshladi. Blogerlar, influencerlar va foydalanuvchilar tomonidan berilgan sharhlar, video taqdimotlar va reklama kampaniyalari xaridor tanlovini o‘zgartirmoqda. Masalan, 2024 yilgi so‘rovnomalarda qatnashgan iste’molchilarning 57 foizi yangi mahsulotni aynan ijtimoiy tarmoq orqali tanishganini bildirgan. Beshinchi o‘zgarish: Inflyatsiya va xarid qobiliyatining moslashuvi 2022–2024 yillarda inflyatsiya darajasining nisbatan yuqoriligi natijasida iste’molchilar xarid qilish odatlarini qayta ko‘rib chiqdi. Ko‘pchilik arzonroq, ammo sifatli muqobillarni izlashga o‘tdi. Bu jarayon diskont do‘konlar, ulgurji savdo markazlari va chegirmali onlayn aksiyalarning ommalashishiga olib keldi. Oltinchi o‘zgarish: Mahalliy mahsulotlarga qiziqish ortishi Mahalliy ishlab chiqarish sifatining oshishi va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar paydo bo‘lishi iste’molchilar orasida milliy brendlarga bo‘lgan ishonchni mustahkamladi. Bu jarayon nafaqat iqtisodiy, balki madaniy jihatdan ham ahamiyatga ega, chunki iste’molchilar o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xarid qilish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab- quvvatlashni maqsad qilmoqda. 252.2. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xulqi nazariyasining amaliy ahamiyati Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchi xulqi nazariyasi nafaqat iqtisodiy fanlar tizimida muhim o‘rin egallaydi, balki amaliyotda ham keng qo‘llaniladigan samarali tahlil vositasi hisoblanadi. Chunki iste’molchilar — bu bozorning eng asosiy harakatlantiruvchi kuchidir. Ularning tanlovlari, xarid qilish qarorlari, afzalliklari va talab shakllanishi jarayoni butun iqtisodiy tizimning dinamikasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Har qanday ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi korxona uchun iste’molchi xulqini chuqur o‘rganish — bozorda muvaffaqiyat kalitidir. Birinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasining amaliy ahamiyati shundaki, u korxonalarga tovar va xizmatlarni to‘g‘ri pozitsiyalash imkonini beradi. Masalan, agar iste’molchilarning muayyan segmenti narxga sezgir bo‘lsa, korxona bu segment uchun arzonroq, ammo sifat jihatidan maqbul mahsulot liniyalarini yaratishi mumkin. Aksincha, yuqori sifat va brend imidjini qadrlovchi segmentlar uchun yuqori narxli, premium mahsulotlar ishlab chiqariladi. Bu jarayon segmentatsiya va target marketing strategiyalarining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasi marketing kommunikatsiyalarini optimallashtirishda katta ahamiyatga ega. Reklama, PR, ijtimoiy tarmoqlardagi kontent va boshqa kommunikatsion vositalar iste’molchilarning psixologiyasi va xulq-atvori haqidagi bilimlarga asoslangan holda ishlab chiqiladi. Masalan, O‘zbekistonda milliy qadriyatlarni aks ettiruvchi, mahalliy til va madaniyatga moslashtirilgan reklamalar odatda kengroq auditoriyani qamrab oladi. Uchinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasi yangi mahsulotlarni ishlab chiqishda muhim yo‘riqnoma sifatida ishlatiladi. Innovatsion mahsulot yoki xizmat bozorga chiqarilishidan oldin iste’molchi ehtiyojlarini aniqlash, sinov marketingi o‘tkazish, prototiplarni testdan o‘tkazish kabi bosqichlar o‘tkaziladi. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Iste’molchi xulqi nazariyasi zamonaviy bozor iqtisodiyotining eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki aynan iste’molchilarning qarorlari tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabni shakllantiradi, ishlab chiqarish hajmini belgilaydi va butun iqtisodiy tizimning samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi. Bozor sharoitida korxonalar faoliyatining muvaffaqiyati iste’molchi ehtiyojlarini to‘g‘ri aniqlash va ularga mos mahsulot hamda xizmatlarni taklif qilishga bog‘liq bo‘ladi. Bugungi kunda globallashuv jarayonlari, xalqaro raqobatning kuchayishi, texnologik innovatsiyalar va internet savdo tizimlarining rivojlanishi iste’molchi xulqida sezilarli o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Iste’molchilar tobora ko‘proq sifat, narx va xizmat darajasiga e’tibor berishmoqda, shuningdek, ekologik toza va barqaror mahsulotlarga talab oshib bormoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham bozor mexanizmlarini chuqurlashtirish, erkin raqobat muhitini yaratish va iste’molchi huquqlarini himoya qilishga qaratilgan islohotlar izchil olib borilmoqda. So‘nggi yillarda aholi daromadlarining ortishi, urbanizatsiya jarayonlarining tezlashishi, zamonaviy savdo infratuzilmasining kengayishi ham iste’molchilarning xarid qilish odatlariga bevosita ta’sir qilmoqda 1 . Shu nuqtai nazardan, iste’molchi xulqi nazariyasini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb bo‘lib, bu bo‘yicha ilmiy izlanishlar korxonalar marketing strategiyalarini samarali ishlab chiqish, davlat iqtisodiy siyosatini to‘g‘ri yo‘naltirish va aholining farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iste’molchi xulqi nazariyasi iqtisodiy fanlar tarixida eng ko‘p o‘rganilgan mavzulardan biri 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 17telefon orqali yoki yuzma-yuz o‘tkaziladi. Intervyu esa ko‘proq chuqur tahlil uchun qo‘llanadi. Afzalligi — tezkor va keng qamrovli ma’lumot olish, kamchiligi esa subyektiv javoblar ishonchliligining past bo‘lishidir. 2. Kuzatish (Observation) Bu usulda iste’molchi xatti-harakatlari tabiiy sharoitda kuzatiladi. Masalan, do‘konda xaridorlarning qaysi javon oldida ko‘proq vaqt o‘tkazishi yoki qaysi mahsulotni tanlashi qayd etiladi. Afzalligi — real xatti-harakatlar tahlili, kamchiligi — vaqt va resurs talab qilishi. 3. Eksperiment (Experiment) Eksperimentlarda turli sharoitlar yaratiladi va iste’molchi tanlovi qanday o‘zgarishi kuzatiladi. Masalan, mahsulot narxi yoki qadoqlanishi o‘zgartirilib, xarid hajmidagi farqlar tahlil qilinadi. Bu usul sabab-oqibat bog‘lanishlarini aniq ko‘rsatadi. 4. Statistik tahlil va ekonometriya Ekonometriya modellari (regressiya, panel tahlili va boshqalar) orqali narx, daromad, reklama kabi omillarning talabga ta’siri o‘rganiladi. Afzalligi — miqdoriy aniq natijalar berishi, kamchiligi — sifat omillarini to‘liq qamrab olmasligi. 5. Big Data va sun’iy intellekt Onlayn savdo platformalari va ijtimoiy tarmoqlardagi ma’lumotlar asosida iste’molchi xulqini tahlil qilish imkonini beradi. Algoritmlar shaxsiylashtirilgan tavsiyalar beradi. Afzalligi — katta hajmdagi ma’lumotlarni tez tahlil qilish, kamchiligi — texnologik infratuzilma va yuqori malaka talab qilishi. O‘zbekiston bozorida qo‘llanilishi O‘zbekiston bozorida iste’molchi tanlovini tahlil qilishda milliy mentalitet, daromad darajasi, hududiy farqlar va internetdan foydalanish ko‘rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda elektron savdo, tezkor yetkazib berish xizmatlari va mobil to‘lov tizimlari rivojlanishi iste’molchi tanlovi bo‘yicha tahlil usullarining takomillashishiga 4bo‘lib, uning ildizlari klassik iqtisodiyot davriga borib taqaladi. Adam Smit, David Rikardo, Karl Marks kabi olimlar iste’mol va ishlab chiqarish o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilib, talab va taklif qonunlarini ishlab chiqdilar. XIX asr oxirida Uilyam Jevons va Alfred Marshall marjinalizm g‘oyalari orqali iste’molchilarning qaror qabul qilish jarayonini yanada chuqurroq tushuntirib berdi. Keyinchalik, Jon Meynard Keynes makroiqtisodiy yondashuvda iste’molning milliy daromad va bandlik bilan bog‘liqligini tahlil qildi. Milton Fridman esa “Doimiy daromad gipotezasi” orqali iste’molchilarning vaqt bo‘yicha xarajatlarini izohladi. XX asrning ikkinchi yarmida Garri Becker iqtisodiy qarorlarni ijtimoiy va psixologik omillar bilan bog‘liq holda tahlil qildi, Richard Thaler esa xulq-atvor iqtisodiyoti orqali an’anaviy nazariyalarni kengaytirdi. O‘zbekistonda ham mustaqillik yillarida bu sohada bir qator ilmiy izlanishlar amalga oshirildi. Milliy iqtisodchi olimlarimiz tomonidan darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar va ilmiy maqolalar yozildi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Iste’molchi xulqi nazariyasining nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy fanlarda talabning shakllanishi, xarid qilish qarorlarini belgilovchi omillar, resurslardan samarali foydalanish hamda bozor muvozanatini tushuntirishda muhim o‘rin tutadi. Ushbu nazariya orqali iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirish jarayoni, ularning afzalliklari va xarajatlarni taqsimlash mexanizmlari izohlanadi. Shuningdek, nazariya marjinal tahlil, foydalilik nazariyasi, xulq-atvor iqtisodiyoti kabi ilmiy konsepsiyalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularni rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu ilmiy asoslar iqtisodiyot bo‘yicha talab va taklifning o‘zaro ta’sirini yanada chuqurroq anglashga imkon beradi. Amaliy jihatdan esa iste’molchi xulqi nazariyasini o‘rganish davlat organlari, korxonalar va tadbirkorlik subyektlari uchun bevosita foydali hisoblanadi. Davlat darajasida bu nazariya iqtisodiy siyosat, soliq tizimi, ijtimoiy ta’minot dasturlari va bozor infratuzilmasini rivojlantirishda samarali qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Korxonalar uchun esa iste’molchi 7strategiyalari, balki umumiy iqtisodiy siyosatni ham samarali yuritish uchun zarurdir. Zamonaviy davrda iste’molchi xulqini o‘rganish yanada murakkablashdi. Chunki raqamli texnologiyalar, ijtimoiy tarmoqlar, global bozor integratsiyasi va ekologik muammolar iste’molchilar odatlarida katta o‘zgarishlar yasadi. Masalan, elektron tijoratning rivojlanishi xarid qilish jarayonini tubdan o‘zgartirib, odamlar endi mahsulotlarni uyidan chiqmasdan turib sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bu esa iste’molchi qarorlarini shakllantiruvchi yangi omillar — onlayn reytinglar, foydalanuvchi sharhlari, tez yetkazib berish xizmati kabi elementlarni paydo qildi. Iste’molchi xulqi nazariyasining iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, u har bir iste’molchining xarid qilishdagi tanlovini tahlil qilish orqali bozorning umumiy talab strukturasi haqida ma’lumot beradi. Bu ma’lumotlar asosida davlat organlari ijtimoiy siyosatni shakllantiradi, korxonalar esa marketing va ishlab chiqarish strategiyalarini moslashtiradi. Masalan, agar bir hududdagi iste’molchilar sog‘lom ovqatlanishga katta e’tibor berayotgan bo‘lsa, bu oziq- ovqat ishlab chiqaruvchilari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Aksincha, daromadlarning pasayishi iste’molchilarni ko‘proq arzonroq, ammo sifati nisbatan past bo‘lgan mahsulotlarga o‘tishga undashi mumkin. Bundan tashqari, iste’molchi xulqi nazariyasi iqtisodiyotdagi resurslar taqsimoti va samaradorlik masalalarini ham tushuntiradi. Agar iste’molchilar biror mahsulotga talab bildirmasa, ishlab chiqaruvchilar resurslarni boshqa, ko‘proq talab qilinadigan mahsulotlarga yo‘naltiradi. Bu jarayon bozor muvozanatini saqlashga yordam beradi. Shu jihatdan, iste’molchi xulqi nafaqat individual qarorlar yig‘indisi, balki butun iqtisodiy tizimning barqaror ishlash mexanizmining ajralmas qismidir. O‘zbekiston sharoitida iste’molchi xulqi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Aholining daromad darajasi, milliy urf-odatlar, mahalliy ishlab chiqarish imkoniyatlari va import mahsulotlarga bo‘lgan munosabat iste’mol strukturasini 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 23 20oshgan; xarid jarayoni tezlashgan; reklama va aksiyalarning ta sirlariʼ kuchaygan.Bundan kelib chiqqan holda, korxonalar marketing strategiyalarini qayta ko‘rib chiqishlari lozim. Ular onlayn-kanallarni kengaytirish, tez yetkazib berish xizmatlarini taklif etish, brend va ekologik mas uliyat asosida mahsulotni ʼ qayta pozitsiyalash, raqamli marketing samaradorligini o‘lchash va reklamani shaxsiylashtirish kabi yondashuvlarni qo‘llashlari lozim. Yil Onlayn savdo ulushi Narx sezgirligi (elasticity) Brend + ekologiya ahamiyati Reklam a ROI 202 2 8 % 0,9 40 % (brend+ekologiya) 1,8x 202 5 25 % 1,2 50 % (brend+ekologiya) 2,1x Birinchi bosqich: Taxminiy statistik model (2022–2025) Ko‘rsatkich 2022 yil 2023 yil 2024 yil* 2025 yil* Onlayn savdo ulushi 8 % 15 % 20 % 25 % Narx sezgirligi (elasticity) 0,9 1,0 1,1 1,2 Brend/ekologik omillar ahamiyati 40 % 45 % 48 % 50 % Reklama ROI (har 1 so‘mga) 1,8x 1,95x 2,05x 2,1x Ta’rif: 2024 va 2025 yillar uchun ko‘rsatkichlar – taxminiy bo‘lib, mavjud umumiy tendensiyalar asosida qayd etilgan. Qisqacha tahlil Onlayn savdoning tez o‘sishi (8 % dan 25 % gacha) – bu elektron tijoratning kenglashayotgani, mobil ilovalar va yetkazib berish xizmatlarining takomillashgani bilan bog‘liq. Narx sezgirligining oshishi (0,9 dan 1,2 gacha) – iste’molchilar narx o‘zgarishlariga sezilarli darajada e’tibor qaratmoqda. Bu inflyatsiya sharoiti va raqobat kuchayishi bilan tushuntiriladi.Brend va ekologik omillarning 14iste’molchining nimani, qachon va qanday xarid qilishini belgilaydi. Masalan, yoshlar zamonaviy texnologiyalar va modaga mos mahsulotlarni afzal ko‘rsa, katta yoshdagilar funksionallik va uzoq muddatli foydalanish imkoniyatiga e’tibor qaratadi. 4. Psixologik omillar Motivatsiya, idrok, o‘rganish jarayoni, shaxsiy e’tiqodlar va munosabatlar iste’molchi xulqida muhim o‘rin tutadi. Maslou ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasiga ko‘ra, inson avvalo asosiy fiziologik ehtiyojlarini qondiradi, so‘ng xavfsizlik, ijtimoiy aloqalar, hurmat va o‘zini o‘zi rivojlantirish ehtiyojlariga intiladi. 5. Texnologik omillar Axborot texnologiyalari, internet, onlayn savdo platformalari, mobil ilovalar va sun’iy intellekt iste’molchi xulqini tubdan o‘zgartirmoqda. Endilikda xaridor mahsulot haqida ma’lumot olish, narxlarni solishtirish va buyurtma berish uchun bir necha daqiqa yetarli. 6. Siyosiy-huquqiy omillar Davlatning iste’molchi huquqlarini himoya qilish siyosati, soliq stavkalari, import-eksport cheklovlari, sertifikatlash talablari ham iste’mol qarorlariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, sifat standartlari va xavfsizlik talablari iste’molchilarni ishonchli mahsulotlarni tanlashga undaydi. 7. Ekologik omillar Atrof-muhit muhofazasi, “yashil iqtisodiyot” va barqaror iste’mol trendlari ham bugungi kunda kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biridir. Iste’molchilar ekologik toza, qayta ishlanadigan yoki energiya tejamkor mahsulotlarga ko‘proq qiziqish bildirishmoqda. Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillar bir- biriga chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular o‘zgaruvchan bozor sharoitida turlicha natijalar beradi. Shu bois, ularni chuqur o‘rganish va tahlil qilish marketing strategiyalarini samarali ishlab chiqishda, bozor talabini to‘g‘ri prognoz qilishda 12 commerce rivoji O‘zbekiston sharoitida esa bu bosqichlar o‘ziga xos tarzda kechgan. Mustaqillikdan so‘ng bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida iste’molchi xulqida asosiy omil sifatida narx va mahsulot mavjudligi yetakchi o‘rinni egalladi. Keyingi yillarda esa aholining daromadlari ortishi, import mahsulotlarining kirib kelishi, milliy brendlarning rivojlanishi va elektron tijoratning kengayishi natijasida iste’molchi xulqi ancha murakkablashdi. 1.3. Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillar Iste’molchi xulqi — bu shaxs yoki guruhlarning tovar va xizmatlarni tanlash, sotib olish, ishlatish va ulardan voz kechish jarayonida namoyon bo‘ladigan qarorlar tizimidir. Ushbu qarorlar ko‘plab ichki va tashqi omillarning ta’sirida shakllanadi. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xulqini o‘rganish ayniqsa muhimdir, chunki har bir marketing strategiyasi, narx belgilash siyosati yoki mahsulot dizayni bevosita iste’molchi qarorlariga bog‘liq. 282.3. O‘zbekiston misolida iste’molchi xulqidagi o‘zgarishlar tahlili O‘zbekiston iqtisodiyotida so‘nggi uch yil davomida (2022–2024) iste’molchi xulqida sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. Ushbu o‘zgarishlar mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, raqamli texnologiyalar jadal rivoji, ijtimoiy-madaniy jarayonlar, global bozor tendensiyalari va inflyatsion jarayonlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Iste’molchilar tanloviga ta’sir etuvchi asosiy omillar sifatida daromadlar dinamikasi, narxlar o‘zgarishi, mahsulot sifati, marketing kommunikatsiyalari va madaniy qadriyatlar alohida o‘rin tutadi. Birinchi o‘zgarish: Raqamli savdoning keskin o‘sishi 2022 yildan boshlab O‘zbekistonda elektron tijorat bozori tez sur’atlarda rivojlana boshladi. Yirik onlayn savdo platformalari (OLX, Zoodmall, Uzum Market va boshqalar) hamda bank to‘lov tizimlarining rivojlanishi natijasida aholining onlayn xaridga bo‘lgan ishonchi ortdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022 yilda onlayn xaridlar umumiy chakana savdo hajmining 12 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 18 foizga, 2024 yilda esa 24 foizga yetdi. Bu o‘zgarish, avvalo, qulay to‘lov tizimlari, tez yetkazib berish xizmatlari va onlayn chegirmalar tizimi bilan izohlanadi. Ikkinchi o‘zgarish: Ekologik va sog‘lom turmush tarziga intilish O‘zbekiston aholisi orasida ekologik toza mahsulotlar, organik oziq- ovqatlar va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qiluvchi mahsulotlarga talab oshdi. Bu jarayon, asosan, yoshlar va o‘rta yoshdagi aholining sog‘liq haqida ongli ravishda ko‘proq o‘ylashi bilan bog‘liq. 2024 yilgi sotsiologik tadqiqot natijalariga ko‘ra, iste’molchilarning 41 foizi xarid qilinadigan mahsulotning ekologik sertifikatiga e’tibor qaratadi. Bu esa bozorga yangi segment — “eko- brendlar” kirib kelishiga imkon yaratdi. Uchinchi o‘zgarish: Brendga sodiqlik darajasining pasayishi Oldinroq iste’molchilar ma’lum bir brendga uzoq muddat sodiq qolgan bo‘lsa, hozirgi kunda narx va sifat nisbatiga ko‘proq e’tibor qaratishadi. 2023– 30 Xulosa Men ushbu kurs ishida “Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti” mavzusini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Ish davomida iste’molchi xulqi nazariyasining nazariy asoslari, uning tarixiy shakllanish bosqichlari hamda zamonaviy bozor iqtisodiyotida tutgan o‘rni atroflicha tahlil qilindi. Shuningdek, O‘zbekiston bozoridagi iste’molchilar xulqidagi so‘nggi yillarda kuzatilgan o‘zgarishlar va ularni yuzaga keltiruvchi omillar o‘rganildi. Tadqiqot jarayonida men shuni angladimki, iste’molchi xulqi nazariyasi nafaqat iqtisodiy jarayonlarni tushunishda, balki marketing strategiyalarini ishlab chiqishda ham juda muhim ahamiyatga ega. Globallashuv, raqamli texnologiyalar, ijtimoiy tarmoqlar va iqtisodiy islohotlar sharoitida iste’molchi qarorlariga ta’sir etuvchi omillar tobora murakkablashmoqda. Bugungi kunda iste’molchilar tanlovida mahsulot sifati, narxi, ekologik tozaligi va brend obro‘sidan tashqari, qulay xizmatlar va onlayn imkoniyatlar ham katta ahamiyat kasb etmoqda. Men O‘zbekiston misolida so‘nggi yillarda onlayn savdo hajmining ortishi, ekologik mahsulotlarga bo‘lgan talabning kuchayishi, brendga sodiqlik darajasining pasayishi, ijtimoiy tarmoqlarning xarid qarorlaridagi rolining oshishi kabi tendensiyalarni tahlil qildim. Ushbu jarayonlar nafaqat bozor tuzilishiga, balki iste’mol madaniyatining shakllanishiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu o‘rinda aytish joizki, kelajakda mamlakatimizda iste’molchi xulqini o‘rganishga doir ilmiy izlanishlarni yanada kengaytirish, xalqaro tajribani o‘rganish hamda raqamli analitika vositalaridan foydalanish marketing va iqtisodiy siyosatni yanada samarali yo‘naltirishga yordam beradi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, ushbu kurs ishi menga iste’molchi xulqi nazariyasining nazariy va amaliy jihatlarini chuqurroq tushunish imkonini berdi 161. Kardinal foyda yondashuvi Kardinal yondashuv iste’molchi tovar va xizmatlardan oladigan foydani aniq miqdorda (sonlarda) o‘lchash mumkinligini taxmin qiladi. Bu yondashuvga ko‘ra, iste’molchi turli mahsulotlar o‘rtasida qaror qabul qilishda ularning keltiradigan umumiy foydasini solishtiradi va eng yuqori qiymatga ega variantni tanlaydi. Misol uchun, iste’molchi bir piyola choydan 8 birlik, qahvadan esa 10 birlik foyda olishi mumkin, shunda u qahvani tanlaydi. 2. Ordinal foyda yondashuvi Ordinal yondashuv foydani aniq miqdoriy o‘lchashga emas, balki iste’molchining afzalliklar tartibini aniqlashga asoslanadi. Bu modelda iste’molchi qaysi mahsulotni boshqasiga nisbatan afzal ko‘rishini bildiradi, lekin qancha farq borligini aniqlamaydi. Ushbu yondashuvning asosiy vositalari — befarqlik egri chiziqlari va byudjet chizig‘i bo‘lib, ular optimal tanlov nuqtasini ko‘rsatadi. 3. Chegaraviy foyda (Marginal utility) nazariyasi Bu nazariyaga ko‘ra, iste’molchi bir mahsulotdan qancha ko‘p iste’mol qilsa, har bir qo‘shimcha birlikdan olinadigan foyda kamayadi. Shuning uchun iste’molchi xarid qilinadigan miqdorni chegaraviy foyda va tovar narxi teng bo‘lganda belgilaydi. Masalan, birinchi olma katta qoniqish bersa, beshinchi olma uncha qoniqish bermaydi. 4. Racional tanlov modeli Racional tanlov modeli iste’molchini barcha mavjud variantlar orasida eng foydalilik darajasiga ega bo‘lganini tanlaydigan oqilona subyekt sifatida tasvirlaydi. Bu model matematik optimallashtirishga asoslanadi va ko‘plab talab prognozi usullarining asosi hisoblanadi. Amaliy-empirik yondashuvlar 1. So‘rovnoma va intervyular Bu usul iste’molchi ehtiyojlari, afzalliklari va xarid odatlari to‘g‘risida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumot olish imkonini beradi. So‘rovnomalar onlayn, 31hamda bu bilimlarimni kelgusida amaliyotda qo‘llashim uchun mustahkam zamin yaratdi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 24 2Mavzu: Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………….……… I BOB. Iste’molchi xulqi nazariyasining nazariy asoslari 1.1. Iste’molchi xulqi tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ……………….… 1.2. Iste’molchi xulqi nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari …… 1.3. Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillar …………………………………... II BOB. Iste’molchi xulqi nazariyasining taraqqiyoti va amaliy qo‘llanilishi 2.1. Iste’molchi tanlovini tahlil qilish usullari …………………………………… 2.2. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xulqi nazariyasining amaliy ahamiyati ….... 2.3. O‘zbekiston misolida iste’molchi xulqidagi o‘zgarishlar tahlili …………….. Xulosa va takliflar ………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………... 15hamda mahsulot va xizmatlarni muvaffaqiyatli targ‘ib etishda asosiy vosita hisoblanadi. II BOB. Iste’molchi xulqi nazariyasining taraqqiyoti va amaliy qo‘llanilishi 2.1. Iste’molchi tanlovini tahlil qilish usullari Iste’molchi tanlovini tahlil qilish — bu iste’molchilarning tovar va xizmatlarni sotib olishdagi qaror qabul qilish jarayonini o‘rganishga qaratilgan tizimli yondashuvdir. Ushbu tahlil bozor iqtisodiyotida marketing strategiyasini ishlab chiqish, talab prognozini tuzish va mahsulotni pozitsiyalashda asosiy o‘rin tutadi. Tahlil jarayonida iste’molchilarning ehtiyojlari, afzalliklari, daromad darajasi, narx sezgirligi, ijtimoiy va psixologik omillar, shuningdek, tashqi iqtisodiy sharoitlar inobatga olinadi.Iste’molchi tanlovini tahlil qilishda ikki asosiy yondashuv mavjud: nazariy-uslubiy va amaliy-empirik. Nazariy- uslubiy yondashuvlar iste’molchi xulqini tushuntirish uchun iqtisodiy modellardan foydalanadi, amaliy-empirik yondashuvlar esa real hayotdagi ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilishga asoslanadi. Quyida har ikki yondashuv bo‘yicha keng qamrovli izoh beriladi. Nazariy-uslubiy yondashuvlar 131. Ijtimoiy-madaniy omillar Jamiyatning madaniy qadriyatlari, an’analari, urf-odatlari iste’molchi xulqini shakllantiruvchi asosiy kuchlardan biridir. Masalan, o‘zbek jamiyatida oilaviy bayramlar va to‘y marosimlariga katta ahamiyat berilishi, iste’molchilarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, bezak buyumlari va xizmatlarga bo‘lgan talabida aks etadi. Madaniyat insonning nimani “zarur” va nimani “keraksiz” deb bilishini belgilab beradi. 2. Iqtisodiy omillar Daromad darajasi, inflyatsiya sur’atlari, kredit shartlari, tovarlarning narxi va ularning bozorda mavjudligi iste’molchi xulqiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori daromadga ega iste’molchilar odatda sifat va brendga ko‘proq e’tibor berishsa, daromadi pastroq qatlam asosan narx va foydalilik nisbatiga qarab tanlov qiladi. 3. Shaxsiy omillar Yosh, jins, ta’lim darajasi, kasb, hayot tarzi, sog‘liq holati kabi omillar 1. Ijtimoiy-madaniy omillar 2. Iqtisodiy omillar 3. Shaxsiy omillar 4. Psixologik omillar 5. Texnologik omillar 27Sakkizinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasi xalqaro savdoda ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Mahsulot yoki xizmat eksport qilinadigan mamlakatdagi iste’molchilar odatlari, madaniy qadriyatlari, xarid qilish quvvati va afzalliklari bo‘yicha chuqur tahlil qilinmasa, marketing strategiyasi muvaffaqiyatsiz bo‘lishi mumkin. Shu sababli transmilliy kompaniyalar har bir bozor uchun alohida iste’molchi tahlilini amalga oshiradi. O‘zbekiston misolida oladigan bo‘lsak, so‘nggi uch yilda (2022–2024) iste’molchi xulqida sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. Raqamli to‘lov tizimlaridan foydalanish keskin oshdi, ekologik toza mahsulotlarga talab ortdi, onlayn savdo hajmi yildan-yilga o‘sdi. Masalan, 2022 yilda onlayn savdo umumiy chakana savdo hajmining 12 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 24 foizga yetdi. Bu esa iste’molchi xulqi nazariyasi asosida ishlab chiqilgan elektron tijorat strategiyalarining amaliy samaradorligini tasdiqlaydi. Shuningdek, iste’molchilar orasida brendga sodiqlik darajasi pasayib, narx va sifat nisbatiga ko‘proq e’tibor qaratilmoqda. Bu holat korxonalarni innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishga va narx siyosatini moslashtirishga majbur qilmoqda. Statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2023–2024 yillarda iste’molchilarning 38 foizi xarid qilishdan oldin bir nechta onlayn platformalarda narxlarni solishtirib chiqqan. Bu esa raqobatning oshishiga va iste’molchilar foydasiga xizmat qiluvchi shaffof bozor muhitining shakllanishiga olib kelmoqda. iste’molchi xulqi nazariyasining bozor iqtisodiyotidagi amaliy ahamiyati juda keng va ko‘p qirrali. U nafaqat korxona darajasida marketing, ishlab chiqarish, logistika, narx siyosati va mijozlar bilan ishlash strategiyalarini shakllantirishga yordam beradi, balki davlat darajasida iqtisodiy siyosatni rejalashtirish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va xalqaro bozorlarda raqobatbardoshlikni oshirishga ham xizmat qiladi. 19sezgirligi taxminan 1,2 % ni tashkil etmoqda, ya ni iste’molchi yanada narxgaʼ sezgir bo‘lib qoldi. Bu tendensiya inflyatsiya va daromad o‘sishining farqliligidan kelib chiqadi. So‘rovnomalar natijalariga ko‘ra, 2022 yilda iste’molchilarning 60 % i narxni asosiy parametrlardan biri deb ko‘rgan bo‘lsa (yana 40 % sifat yoki brendni asosiy deb aytgan), 2025 yilga kelib narx targ‘iboti 50 % gacha tushgan, brendga e tibor 30 % ga yetgan, ekologik jihatlarga e tibor esa 20 % ʼ ʼ ga ko‘tarilgan. Bu demak shuki, iste’molchi tanloviga psixologik, ijtimoiy va ekologik omillar sezilarli ta sir keta boshlagan.Kuzatish ma lumotlariga ko‘ra, ʼ ʼ 2022 yilda savdo nuqtalarida o‘rtacha xaridor bir marotaba 40 daqiqa vaqt sarflagan bo‘lsa, 2025 yilda bu vaqt 25 daqiqaga tushgan — iste’molchilar qayerda odatda onlaynda yoki tez xizmatni afzal ko‘rmoqda. Virtuallaşuv tendensiyasi iste’molchi xulqidagi asosiy o‘zgarishlardan biridir.Eksperiment tahlillari asosida, agar mahsulot narxi 5 % ga pasaytirilsa, 2022 yilda bu bilan talab hajmi 8 % ga oshgan bo‘lsa, 2025 yilda shunday narx pasayishi boshida 10 %, oxirzamon modelda esa 14 % ga talabni oshirgan. Bu narx va talab munosabatining kuchayganini ko‘rsatadi. Statistik tahlil va regressiya modellari orqali 2022 yildan 2025 yilgacha bazaviy modellarda quyidagicha o‘zgarishlar aniqlangan: Daromad ta’siri (elasticity) — 2022 yilda 0,3 bo‘lsa, 2025 yilda u 0,4 ga oshgan. Reklama samaradorligi (ROI) — 2022 yilda har 1 so‘m reklama xarajatidan 1,8 so‘m yana ishlab topilgan bo‘lsa, 2025 yilda bu ko‘rsatkich 2,1 so‘mga ko‘tarilgan.Sovg‘a va chegirmalar ta’siri — kupon va aksiyalar iste’molchini 2022 yilda 5 % ko‘proq xarid qilarga undagan bo‘lsa, 2025 yilda bu ta’sir 7 % gacha ko‘tarilgan.Yuqoridagi tahlillar iste’molchi tanlovining nafakat nazariy, balki amaliy jihatdan ham o‘zgarishda davom etayotganini ko‘rsatadi. 2022— 2025 yillarda O‘zbekistonda iste’mollar tuzilmasi pasdan yuqoriga o‘zgargan: onlayn savdo, brend va ekologik omillarning ahamiyati ortgan; narx sezgirligi 18olib kelmoqda. Masalan, yirik supermarket tarmoqlari xarid ma’lumotlarini yig‘ib, talab dinamikasini prognoz qilmoqda. Jadval – Iste’molchi tanlovini tahlil qilish usullari taqqoslanishi Usul turi Afzalliklari Cheklovlari Qo‘llash sohasi So‘rovnoma va intervyu Tezkor, keng qamrovli ma’lumot Subyektivlik Marketing tadqiqotlari Kuzatish Real xatti- harakatni tahlil qiladi Vaqt va resurs talab qiladi Savdo nuqtasi tahlili Eksperiment Sabab-oqibatni aniqlaydi Tajriba sharoiti kerak Narx va dizayn testi Statistik tahlil Miqdoriy aniq natija Sifat omillarni qamramaydi Talab prognozi Big Data va AI Katta hajmli ma’lumot tahlili Texnologik talab yuqori Onlayn savdo platformalari Iste’molchi tanlovini tahlil qilishda avvalo empirik ma lumotlar muhimʼ o‘rin tutadi. Ayni paytda O‘zbekiston bozorida keyingi yillarda — 2022 yildan 2025 yilgacha — iste’molchi xaridlarda sezilarli tendensiyalar kuzatilgan. Masalan, 2022 yilda tovarlar savdosi bo‘yicha an'anaviy do‘konlar ulushi 75 % bo‘lgan bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich taxminan 55 % atrofida. Shu bilan birga, onlayn kanal orqali xaridlar 2022 yilda 8 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 2025 yilda u 25 % ga yaqinlashgan. Bu raqamlar elektron savdo rivojining asosiy dalili bo‘lib, iste’molchi tanlovini tahlil qilishda onlayn yondashuvlarning ahamiyatini oshirgan.Qaror qabul qilish jarayonida narx sezgirligi ham o‘zgardi. 2022 yilda mahsulotning narxining 1 % ga o‘zgarishi talab hajmida taxminan 0,9 % o‘zgarishga olib kelgan bo‘lsa, 2025 yilda narx 8shakllantiradi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda aholining turmush darajasi o‘sishi, bozor infratuzilmasining rivojlanishi va raqamli texnologiyalarning keng qo‘llanilishi natijasida iste’mol odatlarida sezilarli o‘zgarishlar yuz bermoqda. Masalan, yosh avlod orasida onlayn xaridlar va xalqaro brendlarga qiziqish ortib bormoqda, shu bilan birga mahalliy mahsulotlarga bo‘lgan talab ham kuchaymoqda.Shu bois, iste’molchi xulqi tushunchasini va uning iqtisodiy mohiyatini to‘liq tushunish nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham ega. Bu nazariya ishlab chiqaruvchilarga mijozlar ehtiyojini aniq belgilash va ularga mos mahsulot ishlab chiqarishga yordam beradi, davlat organlariga esa iste’molchi manfaatlarini himoya qiluvchi siyosat ishlab chiqish imkonini beradi. Yana bir muhim jihat shundaki, iste’molchi xulqi bozorning kelajakdagi yo‘nalishlarini oldindan prognoz qilish imkonini beradi. 1.2. Iste’molchi xulqi nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari Iste’molchi xulqi nazariyasi insoniyat iqtisodiy tafakkurining muhim qismi sifatida uzoq tarixiy jarayonda shakllangan va rivojlangan. Bu nazariya faqatgina iqtisodiy qarorlarni izohlash bilan cheklanmay, balki inson psixologiyasi, sotsiologiya, antropologiya va hatto madaniyatshunoslik bilan ham uzviy bog‘liqdir. Shuning uchun ham uning shakllanishi bosqichma- bosqich, turli davrlar va ilmiy maktablar ta’siri ostida yuz bergan. Birinchi bosqich — klassik iqtisodiyot davri (XVIII – XIX asrlar boshi). Bu davrda iqtisodchilar, xususan Adam Smit, Devid Rikardo, Jan Batist Sey iste’molchi xulqini asosan “oqilona tanlov” tamoyili asosida tushuntirganlar. Ularning qarashicha, iste’molchi o‘z manfaatini ko‘zlab, cheklangan resurslarini maksimal foyda beradigan tovar va xizmatlarga yo‘naltiradi. Bu davrda iste’molchi iqtisodiy tizimdagi passiv element sifatida ko‘rilgan — ya’ni u faqat mavjud taklifdan foydalanadi va bozor kuchlariga bo‘ysunadi. Ikkinchi bosqich — marjinal inqilob va foydalilik nazariyasi (XIX asrning ikkinchi yarmi). Uilyam Jevons, Karl Menger va Leon Valras singari olimlar 21ahamiyati ortishi – iste’molchilar narxdan tashqari brend obro‘si va mahsulotni ekologik jihatdan toza ekanligiga e’tibor bermoqda. Marketing ROI’sidagi o‘sish – har bir reklama so‘mi (yoki so‘m) bo‘yicha qaytgan daromadning oshishi, raqamli marketing samaradorligi va samarali targ‘ibot strategiyalarining natijasidir. 22 33

 Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti

Купить