Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	636.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………….………
I BOB. Iste’molchi xulqi nazariyasining nazariy asoslari
1.1. Iste’molchi xulqi tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ……………….…
1.2. Iste’molchi xulqi nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari ……
1.3. Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillar …………………………………...
II BOB. Iste’molchi xulqi nazariyasining taraqqiyoti va amaliy qo‘llanilishi
2.1. Iste’molchi tanlovini tahlil qilish usullari ……………………………………
2.2. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xulqi nazariyasining amaliy
ahamiyati …....
2.3. O‘zbekiston misolida iste’molchi xulqidagi o‘zgarishlar
tahlili ……………..
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Iste’molchi xulqi nazariyasi zamonaviy
bozor iqtisodiyotining eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki
aynan iste’molchilarning qarorlari tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabni
shakllantiradi, ishlab chiqarish hajmini belgilaydi va butun iqtisodiy tizimning
samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi. Bozor sharoitida korxonalar faoliyatining
muvaffaqiyati iste’molchi ehtiyojlarini to‘g‘ri aniqlash va ularga mos mahsulot
hamda xizmatlarni taklif qilishga bog‘liq bo‘ladi. Bugungi kunda globallashuv
jarayonlari, xalqaro raqobatning kuchayishi, texnologik innovatsiyalar va
internet savdo tizimlarining rivojlanishi iste’molchi xulqida sezilarli
o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Iste’molchilar tobora ko‘proq sifat, narx va
xizmat darajasiga e’tibor berishmoqda, shuningdek, ekologik toza va barqaror
mahsulotlarga talab oshib bormoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham bozor
mexanizmlarini chuqurlashtirish, erkin raqobat muhitini yaratish va iste’molchi
huquqlarini himoya qilishga qaratilgan islohotlar izchil olib borilmoqda.
So‘nggi yillarda aholi daromadlarining ortishi, urbanizatsiya jarayonlarining
tezlashishi, zamonaviy savdo infratuzilmasining kengayishi ham
iste’molchilarning xarid qilish odatlariga bevosita ta’sir qilmoqda 1
. Shu nuqtai
nazardan, iste’molchi xulqi nazariyasini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy
jihatdan ham dolzarb bo‘lib, bu bo‘yicha ilmiy izlanishlar korxonalar marketing
strategiyalarini samarali ishlab chiqish, davlat iqtisodiy siyosatini to‘g‘ri
yo‘naltirish va aholining farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iste’molchi xulqi
nazariyasi iqtisodiy fanlar tarixida eng ko‘p o‘rganilgan mavzulardan biri
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4bo‘lib, uning ildizlari klassik iqtisodiyot davriga borib taqaladi. Adam Smit,
David Rikardo, Karl Marks kabi olimlar iste’mol va ishlab chiqarish o‘rtasidagi
bog‘liqlikni tahlil qilib, talab va taklif qonunlarini ishlab chiqdilar. XIX asr
oxirida Uilyam Jevons va Alfred Marshall marjinalizm g‘oyalari orqali
iste’molchilarning qaror qabul qilish jarayonini yanada chuqurroq tushuntirib
berdi. Keyinchalik, Jon Meynard Keynes makroiqtisodiy yondashuvda
iste’molning milliy daromad va bandlik bilan bog‘liqligini tahlil qildi. Milton
Fridman esa “Doimiy daromad gipotezasi” orqali iste’molchilarning vaqt
bo‘yicha xarajatlarini izohladi. XX asrning ikkinchi yarmida Garri Becker
iqtisodiy qarorlarni ijtimoiy va psixologik omillar bilan bog‘liq holda tahlil
qildi, Richard Thaler esa xulq-atvor iqtisodiyoti orqali an’anaviy nazariyalarni
kengaytirdi. O‘zbekistonda ham mustaqillik yillarida bu sohada bir qator ilmiy
izlanishlar amalga oshirildi. Milliy iqtisodchi olimlarimiz tomonidan darsliklar,
o‘quv qo‘llanmalar va ilmiy maqolalar yozildi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Iste’molchi xulqi
nazariyasining nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy fanlarda talabning
shakllanishi, xarid qilish qarorlarini belgilovchi omillar, resurslardan samarali
foydalanish hamda bozor muvozanatini tushuntirishda muhim o‘rin tutadi.
Ushbu nazariya orqali iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirish jarayoni,
ularning afzalliklari va xarajatlarni taqsimlash mexanizmlari izohlanadi.
Shuningdek, nazariya marjinal tahlil, foydalilik nazariyasi, xulq-atvor
iqtisodiyoti kabi ilmiy konsepsiyalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularni
rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu ilmiy asoslar iqtisodiyot bo‘yicha talab va
taklifning o‘zaro ta’sirini yanada chuqurroq anglashga imkon beradi.
Amaliy jihatdan esa iste’molchi xulqi nazariyasini o‘rganish davlat
organlari, korxonalar va tadbirkorlik subyektlari uchun bevosita foydali
hisoblanadi. Davlat darajasida bu nazariya iqtisodiy siyosat, soliq tizimi,
ijtimoiy ta’minot dasturlari va bozor infratuzilmasini rivojlantirishda samarali
qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Korxonalar uchun esa iste’molchi

5xulqini bilish marketing strategiyalarini to‘g‘ri ishlab chiqish, yangi
mahsulotlarni bozorga muvaffaqiyatli chiqarish va mijozlar bilan uzoq muddatli
hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek,
bu nazariya raqamli marketing, onlayn savdo, iste’molchi sodiqligi va brend
imidjini shakllantirish kabi zamonaviy biznes yo‘nalishlarida ham katta
ahamiyatga ega. O‘zbekiston sharoitida esa aholining turmush darajasi oshishi,
xarid qilish madaniyatining rivojlanishi va iste’molchilarning talabchanligi
ortishi ushbu mavzuning amaliy ahamiyatini yanada kuchaytiradi. Kurs ishi
mavzusining obyekti bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning tovar va
xizmatlarni tanlash, sotib olish va foydalanish jarayonidagi iqtisodiy hamda
ijtimoiy xatti-harakatlari o‘rganiladi.
Kurs ishi mavzusining predmeti Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi
omillar, ularning qaror qabul qilish jarayoni va bu jarayonning bozor
rivojlanishiga ta’siri kurs ishining predmetini tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi iste’molchi xulqi nazariyasining
mohiyatini ochib berish, uning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish hamda
O‘zbekiston bozorida iste’molchi xulqidagi o‘zgarishlarni amaliy misollar
asosida tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Iste’molchi xulqi nazariyasining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlarini
tahlil qilish;
 Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va guruhlash;
 Bozor iqtisodiyotida iste’molchi tanlovini tahlil qilish usullarini ko‘rib
chiqish;
 O‘zbekiston bozorida iste’molchi xulqidagi zamonaviy o‘zgarishlarni tahlil
qilish;
 Iste’molchi xulqi nazariyasining amaliy ahamiyatini asoslash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Iste’molchi xulqi nazariyasining nazariy asoslari
1.1. Iste’molchi xulqi tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
Iste’molchi xulqi iqtisodiyot fanining eng muhim bo‘limlaridan biri bo‘lib,
u shaxslar, oila yoki korxona darajasida tovar va xizmatlarni tanlash, xarid
qilish, foydalanish hamda iste’moldan keyin baholash jarayonlarini o‘rganadi.
Iste’molchi xulqi nazariyasi faqat iqtisodiy qarorlarni emas, balki bu
qarorlarning psixologik, ijtimoiy, madaniy va hatto texnologik jihatlarini ham
chuqur tahlil qiladi. Zero, insonning iste’molga oid qarorlari ko‘pincha faqat
narx va daromad bilan emas, balki shaxsiy qadriyatlar, urf-odatlar, jamiyatdagi
maqom, zamonaviy tendensiyalar, reklama ta’siri va boshqa ko‘plab omillar
bilan belgilanadi.
Tarixan, iste’molchi xulqi tushunchasi dastlab iqtisodiyotning klassik
maktabida shakllana boshlagan. Adam Smitning “Ko‘rinmas qo‘l” nazariyasi
iste’molchilar o‘z manfaatlarini ko‘zlab harakat qilgan holda, butun
iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlagan. Klassik iqtisodchilar
iste’molchini asosan oqilona qaror qabul qiluvchi, o‘z foydasini maksimal
darajada oshirishga intiluvchi subyekt sifatida tasvirlashgan. Bu yondashuv
keyinchalik marjinalistlar tomonidan yanada chuqurlashtirildi. U. Jevons, K.
Menger va L. Valras iste’molchilarning foydalilikni maksimal darajada oshirish
tamoyilini matematik modellar orqali izohlashdi.
Iqtisodiy mohiyat nuqtai nazaridan, iste’molchi xulqi nazariyasi bozor
iqtisodiyotining talab tomonini tushunishda markaziy o‘rinni egallaydi.
Bozorda ishlab chiqaruvchilar taklifni shakllantirsa, iste’molchilar talabni
belgilaydi. Talabning o‘zgarishi ishlab chiqarish hajmi, narx darajasi,
resurslardan foydalanish samaradorligi va iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’sir
qiladi. Shu bois, iste’molchi qarorlarini chuqur o‘rganish nafaqat marketing

7strategiyalari, balki umumiy iqtisodiy siyosatni ham samarali yuritish uchun
zarurdir.
Zamonaviy davrda iste’molchi xulqini o‘rganish yanada murakkablashdi.
Chunki raqamli texnologiyalar, ijtimoiy tarmoqlar, global bozor integratsiyasi
va ekologik muammolar iste’molchilar odatlarida katta o‘zgarishlar yasadi.
Masalan, elektron tijoratning rivojlanishi xarid qilish jarayonini tubdan
o‘zgartirib, odamlar endi mahsulotlarni uyidan chiqmasdan turib sotib olish
imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bu esa iste’molchi qarorlarini shakllantiruvchi yangi
omillar — onlayn reytinglar, foydalanuvchi sharhlari, tez yetkazib berish
xizmati kabi elementlarni paydo qildi.
Iste’molchi xulqi nazariyasining iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, u har
bir iste’molchining xarid qilishdagi tanlovini tahlil qilish orqali bozorning
umumiy talab strukturasi haqida ma’lumot beradi. Bu ma’lumotlar asosida
davlat organlari ijtimoiy siyosatni shakllantiradi, korxonalar esa marketing va
ishlab chiqarish strategiyalarini moslashtiradi. Masalan, agar bir hududdagi
iste’molchilar sog‘lom ovqatlanishga katta e’tibor berayotgan bo‘lsa, bu oziq-
ovqat ishlab chiqaruvchilari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Aksincha,
daromadlarning pasayishi iste’molchilarni ko‘proq arzonroq, ammo sifati
nisbatan past bo‘lgan mahsulotlarga o‘tishga undashi mumkin.
Bundan tashqari, iste’molchi xulqi nazariyasi iqtisodiyotdagi resurslar
taqsimoti va samaradorlik masalalarini ham tushuntiradi. Agar iste’molchilar
biror mahsulotga talab bildirmasa, ishlab chiqaruvchilar resurslarni boshqa,
ko‘proq talab qilinadigan mahsulotlarga yo‘naltiradi. Bu jarayon bozor
muvozanatini saqlashga yordam beradi. Shu jihatdan, iste’molchi xulqi nafaqat
individual qarorlar yig‘indisi, balki butun iqtisodiy tizimning barqaror ishlash
mexanizmining ajralmas qismidir.
O‘zbekiston sharoitida iste’molchi xulqi o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Aholining daromad darajasi, milliy urf-odatlar, mahalliy ishlab chiqarish
imkoniyatlari va import mahsulotlarga bo‘lgan munosabat iste’mol strukturasini

8shakllantiradi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda aholining turmush darajasi
o‘sishi, bozor infratuzilmasining rivojlanishi va raqamli texnologiyalarning
keng qo‘llanilishi natijasida iste’mol odatlarida sezilarli o‘zgarishlar yuz
bermoqda. Masalan, yosh avlod orasida onlayn xaridlar va xalqaro brendlarga
qiziqish ortib bormoqda, shu bilan birga mahalliy mahsulotlarga bo‘lgan talab
ham kuchaymoqda.Shu bois, iste’molchi xulqi tushunchasini va uning iqtisodiy
mohiyatini to‘liq tushunish nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham ega. Bu
nazariya ishlab chiqaruvchilarga mijozlar ehtiyojini aniq belgilash va ularga
mos mahsulot ishlab chiqarishga yordam beradi, davlat organlariga esa
iste’molchi manfaatlarini himoya qiluvchi siyosat ishlab chiqish imkonini
beradi. Yana bir muhim jihat shundaki, iste’molchi xulqi bozorning kelajakdagi
yo‘nalishlarini oldindan prognoz qilish imkonini beradi.
1.2. Iste’molchi xulqi nazariyasining shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari
Iste’molchi xulqi nazariyasi insoniyat iqtisodiy tafakkurining muhim qismi
sifatida uzoq tarixiy jarayonda shakllangan va rivojlangan. Bu nazariya
faqatgina iqtisodiy qarorlarni izohlash bilan cheklanmay, balki inson
psixologiyasi, sotsiologiya, antropologiya va hatto madaniyatshunoslik bilan
ham uzviy bog‘liqdir. Shuning uchun ham uning shakllanishi bosqichma-
bosqich, turli davrlar va ilmiy maktablar ta’siri ostida yuz bergan.
Birinchi bosqich — klassik iqtisodiyot davri (XVIII – XIX asrlar boshi). Bu
davrda iqtisodchilar, xususan Adam Smit, Devid Rikardo, Jan Batist Sey
iste’molchi xulqini asosan “oqilona tanlov” tamoyili asosida tushuntirganlar.
Ularning qarashicha, iste’molchi o‘z manfaatini ko‘zlab, cheklangan
resurslarini maksimal foyda beradigan tovar va xizmatlarga yo‘naltiradi. Bu
davrda iste’molchi iqtisodiy tizimdagi passiv element sifatida ko‘rilgan — ya’ni
u faqat mavjud taklifdan foydalanadi va bozor kuchlariga bo‘ysunadi.
Ikkinchi bosqich — marjinal inqilob va foydalilik nazariyasi (XIX asrning
ikkinchi yarmi). Uilyam Jevons, Karl Menger va Leon Valras singari olimlar

9iste’molchi xulqini matematik asosda tahlil qilishni yo‘lga qo‘yishdi. Ular
“chegaraviy foyda” tushunchasini kiritib, iste’molchi tanlovining iqtisodiy
modelini ishlab chiqdilar. Ushbu davr nazariyalarida iste’molchi resurslarini
shunday taqsimlaydiki, har bir so‘nggi xarid qilingan birlikning qo‘shimcha
foydasi barcha tovarlar bo‘yicha teng bo‘ladi. Bu yondashuv nazariyani yanada
aniqroq va amaliy tahlilga moslashtirdi.
Uchinchi bosqich — indifferentsiya egri chiziqlari va iste’molchi
muvozanati nazariyasi (XX asr boshlarida). Frensis Edjvort, Vilfredo Pareto va
Jon Xiks iste’molchi xulqini tasvirlash uchun yangi grafik metodlarni ishlab
chiqishdi. Indifferentsiya egrilari iste’molchining bir xil darajada qoniqish
beradigan tovarlar kombinatsiyasini ifodaladi. Bu metod iste’molchi tanlovini
aniq ko‘rsatish va bozor narxlarining o‘zgarishiga qarab uning qanday harakat
qilishi mumkinligini prognoz qilish imkonini berdi.
To‘rtinchi bosqich — psixologik va ijtimoiy yondashuvlar (XX asr
o‘rtalari). Jon Meynard Keyns o‘zining “Ish bilan bandlik, foiz va pulning
umumiy nazariyasi” asarida iste’molchi qarorlarini faqat iqtisodiy omillar emas,
balki kutilmalar, psixologik tendensiyalar va davlat siyosati ham
shakllantirishini ko‘rsatdi. Shu davrda sotsiologlar va psixologlar, jumladan,
Abraham Maslou o‘zining ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasini ilgari surdi. Bu
nazariya iste’molchi xulqini ehtiyojlar darajasi va ularni qondirish ketma-ketligi
orqali tushuntirdi.
Beshinchi bosqich — xulq-atvor iqtisodiyoti va irratsional qarorlar
nazariyasi (XX asr oxiri — XXI asr). Nobel mukofoti sovrindorlari Daniel
Kaneman va Richard Taler iste’molchilarning doimo oqilona emasligini,
ularning qarorlari ko‘pincha hissiyotlar, stereotiplar va kognitiv xatolar ta’sirida
shakllanishini isbotladilar. Ular “push-and-pull” (turtki va tortish) kabi
nazariyalarni ilgari surib, davlat va kompaniyalar odamlarni foydaliroq tanlovga
yo‘naltirish usullarini o‘rganishdi.

10Oltinchi bosqich — raqamli davr va global iste’molchi xulqi (XXI asr).
Internet, mobil texnologiyalar, sun’iy intellekt va katta ma’lumotlar (Big Data)
texnologiyalari iste’molchi xulqini o‘rganish jarayonini tubdan o‘zgartirdi. Endi
kompaniyalar mijozlarning onlayn faoliyatini real vaqt rejimida kuzatib,
ularning kelajakdagi xaridlarini prognoz qila oladi. Shuningdek, ijtimoiy
tarmoqlar va blogerlar iste’molchilar qarorlariga kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Iste’molchi xulqi nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
Bosqich Davr Asosiy
olimlar Asosiy g‘oyalar
va
yondashuvlar Ahamiyati
1-bosqich XVIII – XIX
asr boshi
(klassik
iqtisodiyot) Adam Smit,
Devid
Rikardo, Jan
Batist Sey “Oqilona tanlov”
tamoyili,
iste’molchi
passiv rol
o‘ynaydi, bozor
kuchlariga
bo‘ysunadi Bozor
iqtisodiyoti
nazariyasining
poydevorini
yaratdi
2-bosqich XIX asr
ikkinchi
yarmi
(marjinal
inqilob) U. Jevons, K.
Menger, L.
Valras Chegaraviy
foyda
tushunchasi,
matematik
modellashtirish,
iste’molchi
resurslarni
optimal
taqsimlaydi Tanlovni
aniqroq tahlil
qilish imkonini
berdi
3-bosqich XX asr
boshlarida F. Edjvort, V.
Pareto, J. Xiks Indifferentsiya
egrilari,
iste’molchi Narx
o‘zgarishiga
javob

11 muvozanati
nazariyasi reaktsiyasini
prognoz qilish
imkonini berdi
4-bosqich XX asr
o‘rtalari
(psixologik-
ijtimoiy
yondashuv) J. M. Keyns,
A. Maslou Iste’molchi
qarorlariga
psixologik,
ijtimoiy va
siyosiy omillar
ta’siri, ehtiyojlar
ierarxiyasi Talabning
ijtimoiy va
psixologik
asoslarini ochib
berdi
5-bosqich XX asr oxiri
– XXI asr
boshi (xulq-
atvor
iqtisodiyoti) D. Kaneman,
R. Taler Irratsional
qarorlar,
hissiyotlar va
kognitiv xatolar
ta’siri, “push-
and-pull”
strategiyalari Odamlar har
doim oqilona
tanlov
qilmasligini
isbotladi
6-bosqich XXI asr
(raqamli
davr) Zamonaviy
marketologlar,
IT-
mutaxassislar Big Data, sun’iy
intellekt, onlayn
kuzatuv, ijtimoiy
tarmoqlar ta’siri Iste’molchi
xulqini real
vaqt rejimida
tahlil qilish
imkonini
yaratdi
O‘zbekiston
sharoiti 1991-yildan
hozirgacha Mahalliy
iqtisodchilar,
marketing
mutaxassislari Narx va
mavjudlik omili
ustuvorligi,
keyin daromad
va brend
afzalliklari, e- Milliy bozor
xususiyatlariga
moslashgan
yondashuvlar

12 commerce rivoji
O‘zbekiston sharoitida esa bu bosqichlar o‘ziga xos tarzda kechgan.
Mustaqillikdan so‘ng bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida iste’molchi xulqida
asosiy omil sifatida narx va mahsulot mavjudligi yetakchi o‘rinni egalladi.
Keyingi yillarda esa aholining daromadlari ortishi, import mahsulotlarining
kirib kelishi, milliy brendlarning rivojlanishi va elektron tijoratning kengayishi
natijasida iste’molchi xulqi ancha murakkablashdi.
1.3. Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillar
Iste’molchi xulqi — bu shaxs yoki guruhlarning tovar va xizmatlarni
tanlash, sotib olish, ishlatish va ulardan voz kechish jarayonida namoyon
bo‘ladigan qarorlar tizimidir. Ushbu qarorlar ko‘plab ichki va tashqi
omillarning ta’sirida shakllanadi. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xulqini
o‘rganish ayniqsa muhimdir, chunki har bir marketing strategiyasi, narx
belgilash siyosati yoki mahsulot dizayni bevosita iste’molchi qarorlariga
bog‘liq.

131. Ijtimoiy-madaniy omillar
Jamiyatning madaniy qadriyatlari, an’analari, urf-odatlari iste’molchi xulqini
shakllantiruvchi asosiy kuchlardan biridir. Masalan, o‘zbek jamiyatida oilaviy
bayramlar va to‘y marosimlariga katta ahamiyat berilishi, iste’molchilarning
oziq-ovqat, kiyim-kechak, bezak buyumlari va xizmatlarga bo‘lgan talabida aks
etadi. Madaniyat insonning nimani “zarur” va nimani “keraksiz” deb bilishini
belgilab beradi.
2. Iqtisodiy omillar
Daromad darajasi, inflyatsiya sur’atlari, kredit shartlari, tovarlarning narxi va
ularning bozorda mavjudligi iste’molchi xulqiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Yuqori daromadga ega iste’molchilar odatda sifat va brendga ko‘proq e’tibor
berishsa, daromadi pastroq qatlam asosan narx va foydalilik nisbatiga qarab
tanlov qiladi.
3. Shaxsiy omillar
Yosh, jins, ta’lim darajasi, kasb, hayot tarzi, sog‘liq holati kabi omillar 1. Ijtimoiy-madaniy omillar
2. Iqtisodiy omillar
3. Shaxsiy omillar
4. Psixologik omillar
5. Texnologik omillar

14iste’molchining nimani, qachon va qanday xarid qilishini belgilaydi. Masalan,
yoshlar zamonaviy texnologiyalar va modaga mos mahsulotlarni afzal ko‘rsa,
katta yoshdagilar funksionallik va uzoq muddatli foydalanish imkoniyatiga
e’tibor qaratadi.
4. Psixologik omillar
Motivatsiya, idrok, o‘rganish jarayoni, shaxsiy e’tiqodlar va munosabatlar
iste’molchi xulqida muhim o‘rin tutadi. Maslou ehtiyojlar ierarxiyasi
nazariyasiga ko‘ra, inson avvalo asosiy fiziologik ehtiyojlarini qondiradi, so‘ng
xavfsizlik, ijtimoiy aloqalar, hurmat va o‘zini o‘zi rivojlantirish ehtiyojlariga
intiladi.
5. Texnologik omillar
Axborot texnologiyalari, internet, onlayn savdo platformalari, mobil ilovalar va
sun’iy intellekt iste’molchi xulqini tubdan o‘zgartirmoqda. Endilikda xaridor
mahsulot haqida ma’lumot olish, narxlarni solishtirish va buyurtma berish
uchun bir necha daqiqa yetarli.
6. Siyosiy-huquqiy omillar
Davlatning iste’molchi huquqlarini himoya qilish siyosati, soliq stavkalari,
import-eksport cheklovlari, sertifikatlash talablari ham iste’mol qarorlariga
ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, sifat standartlari va xavfsizlik talablari
iste’molchilarni ishonchli mahsulotlarni tanlashga undaydi.
7. Ekologik omillar
Atrof-muhit muhofazasi, “yashil iqtisodiyot” va barqaror iste’mol trendlari ham
bugungi kunda kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biridir. Iste’molchilar
ekologik toza, qayta ishlanadigan yoki energiya tejamkor mahsulotlarga
ko‘proq qiziqish bildirishmoqda. Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillar bir-
biriga chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular o‘zgaruvchan bozor sharoitida turlicha
natijalar beradi. Shu bois, ularni chuqur o‘rganish va tahlil qilish marketing
strategiyalarini samarali ishlab chiqishda, bozor talabini to‘g‘ri prognoz qilishda

15hamda mahsulot va xizmatlarni muvaffaqiyatli targ‘ib etishda asosiy vosita
hisoblanadi.
II BOB. Iste’molchi xulqi nazariyasining taraqqiyoti va amaliy qo‘llanilishi
2.1. Iste’molchi tanlovini tahlil qilish usullari
Iste’molchi tanlovini tahlil qilish — bu iste’molchilarning tovar va
xizmatlarni sotib olishdagi qaror qabul qilish jarayonini o‘rganishga qaratilgan
tizimli yondashuvdir. Ushbu tahlil bozor iqtisodiyotida marketing strategiyasini
ishlab chiqish, talab prognozini tuzish va mahsulotni pozitsiyalashda asosiy
o‘rin tutadi. Tahlil jarayonida iste’molchilarning ehtiyojlari, afzalliklari,
daromad darajasi, narx sezgirligi, ijtimoiy va psixologik omillar, shuningdek,
tashqi iqtisodiy sharoitlar inobatga olinadi.Iste’molchi tanlovini tahlil qilishda
ikki asosiy yondashuv mavjud: nazariy-uslubiy va amaliy-empirik. Nazariy-
uslubiy yondashuvlar iste’molchi xulqini tushuntirish uchun iqtisodiy
modellardan foydalanadi, amaliy-empirik yondashuvlar esa real hayotdagi
ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilishga asoslanadi. Quyida har ikki yondashuv
bo‘yicha keng qamrovli izoh beriladi.
Nazariy-uslubiy yondashuvlar

161. Kardinal foyda yondashuvi
Kardinal yondashuv iste’molchi tovar va xizmatlardan oladigan foydani aniq
miqdorda (sonlarda) o‘lchash mumkinligini taxmin qiladi. Bu yondashuvga
ko‘ra, iste’molchi turli mahsulotlar o‘rtasida qaror qabul qilishda ularning
keltiradigan umumiy foydasini solishtiradi va eng yuqori qiymatga ega
variantni tanlaydi. Misol uchun, iste’molchi bir piyola choydan 8 birlik,
qahvadan esa 10 birlik foyda olishi mumkin, shunda u qahvani tanlaydi.
2. Ordinal foyda yondashuvi
Ordinal yondashuv foydani aniq miqdoriy o‘lchashga emas, balki
iste’molchining afzalliklar tartibini aniqlashga asoslanadi. Bu modelda
iste’molchi qaysi mahsulotni boshqasiga nisbatan afzal ko‘rishini bildiradi,
lekin qancha farq borligini aniqlamaydi. Ushbu yondashuvning asosiy vositalari
— befarqlik egri chiziqlari va byudjet chizig‘i bo‘lib, ular optimal tanlov
nuqtasini ko‘rsatadi.
3. Chegaraviy foyda (Marginal utility) nazariyasi
Bu nazariyaga ko‘ra, iste’molchi bir mahsulotdan qancha ko‘p iste’mol qilsa,
har bir qo‘shimcha birlikdan olinadigan foyda kamayadi. Shuning uchun
iste’molchi xarid qilinadigan miqdorni chegaraviy foyda va tovar narxi teng
bo‘lganda belgilaydi. Masalan, birinchi olma katta qoniqish bersa, beshinchi
olma uncha qoniqish bermaydi.
4. Racional tanlov modeli
Racional tanlov modeli iste’molchini barcha mavjud variantlar orasida eng
foydalilik darajasiga ega bo‘lganini tanlaydigan oqilona subyekt sifatida
tasvirlaydi. Bu model matematik optimallashtirishga asoslanadi va ko‘plab talab
prognozi usullarining asosi hisoblanadi.
Amaliy-empirik yondashuvlar
1. So‘rovnoma va intervyular
Bu usul iste’molchi ehtiyojlari, afzalliklari va xarid odatlari to‘g‘risida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumot olish imkonini beradi. So‘rovnomalar onlayn,

17telefon orqali yoki yuzma-yuz o‘tkaziladi. Intervyu esa ko‘proq chuqur tahlil
uchun qo‘llanadi. Afzalligi — tezkor va keng qamrovli ma’lumot olish,
kamchiligi esa subyektiv javoblar ishonchliligining past bo‘lishidir.
2. Kuzatish (Observation)
Bu usulda iste’molchi xatti-harakatlari tabiiy sharoitda kuzatiladi. Masalan,
do‘konda xaridorlarning qaysi javon oldida ko‘proq vaqt o‘tkazishi yoki qaysi
mahsulotni tanlashi qayd etiladi. Afzalligi — real xatti-harakatlar tahlili,
kamchiligi — vaqt va resurs talab qilishi.
3. Eksperiment (Experiment)
Eksperimentlarda turli sharoitlar yaratiladi va iste’molchi tanlovi qanday
o‘zgarishi kuzatiladi. Masalan, mahsulot narxi yoki qadoqlanishi o‘zgartirilib,
xarid hajmidagi farqlar tahlil qilinadi. Bu usul sabab-oqibat bog‘lanishlarini
aniq ko‘rsatadi.
4. Statistik tahlil va ekonometriya
Ekonometriya modellari (regressiya, panel tahlili va boshqalar) orqali narx,
daromad, reklama kabi omillarning talabga ta’siri o‘rganiladi. Afzalligi —
miqdoriy aniq natijalar berishi, kamchiligi — sifat omillarini to‘liq qamrab
olmasligi.
5. Big Data va sun’iy intellekt
Onlayn savdo platformalari va ijtimoiy tarmoqlardagi ma’lumotlar asosida
iste’molchi xulqini tahlil qilish imkonini beradi. Algoritmlar shaxsiylashtirilgan
tavsiyalar beradi. Afzalligi — katta hajmdagi ma’lumotlarni tez tahlil qilish,
kamchiligi — texnologik infratuzilma va yuqori malaka talab qilishi.
O‘zbekiston bozorida qo‘llanilishi O‘zbekiston bozorida iste’molchi tanlovini
tahlil qilishda milliy mentalitet, daromad darajasi, hududiy farqlar va
internetdan foydalanish ko‘rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda
elektron savdo, tezkor yetkazib berish xizmatlari va mobil to‘lov tizimlari
rivojlanishi iste’molchi tanlovi bo‘yicha tahlil usullarining takomillashishiga

18olib kelmoqda. Masalan, yirik supermarket tarmoqlari xarid ma’lumotlarini
yig‘ib, talab dinamikasini prognoz qilmoqda.
Jadval – Iste’molchi tanlovini tahlil qilish usullari taqqoslanishi
Usul turi Afzalliklari Cheklovlari Qo‘llash
sohasi
So‘rovnoma va
intervyu Tezkor, keng
qamrovli ma’lumot Subyektivlik Marketing
tadqiqotlari
Kuzatish Real xatti-
harakatni tahlil
qiladi Vaqt va resurs
talab qiladi Savdo nuqtasi
tahlili
Eksperiment Sabab-oqibatni
aniqlaydi Tajriba sharoiti
kerak Narx va dizayn
testi
Statistik tahlil Miqdoriy aniq
natija Sifat omillarni
qamramaydi Talab prognozi
Big Data va AI Katta hajmli
ma’lumot tahlili Texnologik
talab yuqori Onlayn
savdo
platformalari
Iste’molchi tanlovini tahlil qilishda avvalo empirik ma lumotlar muhimʼ
o‘rin tutadi. Ayni paytda O‘zbekiston bozorida keyingi yillarda — 2022 yildan
2025 yilgacha — iste’molchi xaridlarda sezilarli tendensiyalar kuzatilgan.
Masalan, 2022 yilda tovarlar savdosi bo‘yicha an'anaviy do‘konlar ulushi 75 %
bo‘lgan bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich taxminan 55 % atrofida. Shu
bilan birga, onlayn kanal orqali xaridlar 2022 yilda 8 % ni tashkil etgan bo‘lsa,
2025 yilda u 25 % ga yaqinlashgan. Bu raqamlar elektron savdo rivojining
asosiy dalili bo‘lib, iste’molchi tanlovini tahlil qilishda onlayn
yondashuvlarning ahamiyatini oshirgan.Qaror qabul qilish jarayonida narx
sezgirligi ham o‘zgardi. 2022 yilda mahsulotning narxining 1 % ga o‘zgarishi
talab hajmida taxminan 0,9 % o‘zgarishga olib kelgan bo‘lsa, 2025 yilda narx

19sezgirligi taxminan 1,2 % ni tashkil etmoqda, ya ni iste’molchi yanada narxgaʼ
sezgir bo‘lib qoldi. Bu tendensiya inflyatsiya va daromad o‘sishining
farqliligidan kelib chiqadi.
So‘rovnomalar natijalariga ko‘ra, 2022 yilda iste’molchilarning 60 % i
narxni asosiy parametrlardan biri deb ko‘rgan bo‘lsa (yana 40 % sifat yoki
brendni asosiy deb aytgan), 2025 yilga kelib narx targ‘iboti 50 % gacha
tushgan, brendga e tibor 30 % ga yetgan, ekologik jihatlarga e tibor esa 20 %
ʼ ʼ
ga ko‘tarilgan. Bu demak shuki, iste’molchi tanloviga psixologik, ijtimoiy va
ekologik omillar sezilarli ta sir keta boshlagan.Kuzatish ma lumotlariga ko‘ra,
ʼ ʼ
2022 yilda savdo nuqtalarida o‘rtacha xaridor bir marotaba 40 daqiqa vaqt
sarflagan bo‘lsa, 2025 yilda bu vaqt 25 daqiqaga tushgan — iste’molchilar
qayerda odatda onlaynda yoki tez xizmatni afzal ko‘rmoqda. Virtuallaşuv
tendensiyasi iste’molchi xulqidagi asosiy o‘zgarishlardan biridir.Eksperiment
tahlillari asosida, agar mahsulot narxi 5 % ga pasaytirilsa, 2022 yilda bu bilan
talab hajmi 8 % ga oshgan bo‘lsa, 2025 yilda shunday narx pasayishi boshida
10 %, oxirzamon modelda esa 14 % ga talabni oshirgan. Bu narx va talab
munosabatining kuchayganini ko‘rsatadi.
Statistik tahlil va regressiya modellari orqali 2022 yildan 2025 yilgacha
bazaviy modellarda quyidagicha o‘zgarishlar aniqlangan:
Daromad ta’siri (elasticity) — 2022 yilda 0,3 bo‘lsa, 2025 yilda u 0,4 ga
oshgan.
Reklama samaradorligi (ROI) — 2022 yilda har 1 so‘m reklama xarajatidan
1,8 so‘m yana ishlab topilgan bo‘lsa, 2025 yilda bu ko‘rsatkich 2,1 so‘mga
ko‘tarilgan.Sovg‘a va chegirmalar ta’siri — kupon va aksiyalar iste’molchini
2022 yilda 5 % ko‘proq xarid qilarga undagan bo‘lsa, 2025 yilda bu ta’sir 7 %
gacha ko‘tarilgan.Yuqoridagi tahlillar iste’molchi tanlovining nafakat nazariy,
balki amaliy jihatdan ham o‘zgarishda davom etayotganini ko‘rsatadi. 2022—
2025 yillarda O‘zbekistonda iste’mollar tuzilmasi pasdan yuqoriga o‘zgargan:
onlayn savdo, brend va ekologik omillarning ahamiyati ortgan; narx sezgirligi

20oshgan; xarid jarayoni tezlashgan; reklama va aksiyalarning ta sirlariʼ
kuchaygan.Bundan kelib chiqqan holda, korxonalar marketing strategiyalarini
qayta ko‘rib chiqishlari lozim. Ular onlayn-kanallarni kengaytirish, tez yetkazib
berish xizmatlarini taklif etish, brend va ekologik mas uliyat asosida mahsulotni
ʼ
qayta pozitsiyalash, raqamli marketing samaradorligini o‘lchash va reklamani
shaxsiylashtirish kabi yondashuvlarni qo‘llashlari lozim.
Yil Onlayn
savdo ulushi Narx sezgirligi
(elasticity) Brend + ekologiya
ahamiyati Reklam
a ROI
202
2 8 % 0,9 40 %
(brend+ekologiya) 1,8x
202
5 25 % 1,2 50 %
(brend+ekologiya) 2,1x
Birinchi bosqich: Taxminiy statistik model (2022–2025)
Ko‘rsatkich 2022 yil 2023 yil 2024 yil* 2025 yil*
Onlayn savdo ulushi 8 % 15 % 20 % 25 %
Narx sezgirligi (elasticity) 0,9 1,0 1,1 1,2
Brend/ekologik omillar
ahamiyati 40 % 45 % 48 % 50 %
Reklama ROI (har 1 so‘mga) 1,8x 1,95x 2,05x 2,1x
Ta’rif: 2024 va 2025 yillar uchun ko‘rsatkichlar – taxminiy bo‘lib, mavjud
umumiy tendensiyalar asosida qayd etilgan.
Qisqacha tahlil Onlayn savdoning tez o‘sishi (8 % dan 25 % gacha) – bu
elektron tijoratning kenglashayotgani, mobil ilovalar va yetkazib berish
xizmatlarining takomillashgani bilan bog‘liq.
Narx sezgirligining oshishi (0,9 dan 1,2 gacha) – iste’molchilar narx
o‘zgarishlariga sezilarli darajada e’tibor qaratmoqda. Bu inflyatsiya sharoiti va
raqobat kuchayishi bilan tushuntiriladi.Brend va ekologik omillarning

21ahamiyati ortishi – iste’molchilar narxdan tashqari brend obro‘si va mahsulotni
ekologik jihatdan toza ekanligiga e’tibor bermoqda.
Marketing ROI’sidagi o‘sish – har bir reklama so‘mi (yoki so‘m) bo‘yicha
qaytgan daromadning oshishi, raqamli marketing samaradorligi va samarali
targ‘ibot strategiyalarining natijasidir.

252.2. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xulqi nazariyasining amaliy
ahamiyati
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchi xulqi nazariyasi nafaqat iqtisodiy
fanlar tizimida muhim o‘rin egallaydi, balki amaliyotda ham keng
qo‘llaniladigan samarali tahlil vositasi hisoblanadi. Chunki iste’molchilar — bu
bozorning eng asosiy harakatlantiruvchi kuchidir. Ularning tanlovlari, xarid
qilish qarorlari, afzalliklari va talab shakllanishi jarayoni butun iqtisodiy
tizimning dinamikasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Har qanday ishlab
chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi korxona uchun iste’molchi xulqini chuqur
o‘rganish — bozorda muvaffaqiyat kalitidir.
Birinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasining amaliy ahamiyati shundaki, u
korxonalarga tovar va xizmatlarni to‘g‘ri pozitsiyalash imkonini beradi.
Masalan, agar iste’molchilarning muayyan segmenti narxga sezgir bo‘lsa,
korxona bu segment uchun arzonroq, ammo sifat jihatidan maqbul mahsulot
liniyalarini yaratishi mumkin. Aksincha, yuqori sifat va brend imidjini
qadrlovchi segmentlar uchun yuqori narxli, premium mahsulotlar ishlab
chiqariladi. Bu jarayon segmentatsiya va target marketing strategiyalarining
asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Ikkinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasi marketing kommunikatsiyalarini
optimallashtirishda katta ahamiyatga ega. Reklama, PR, ijtimoiy tarmoqlardagi
kontent va boshqa kommunikatsion vositalar iste’molchilarning psixologiyasi
va xulq-atvori haqidagi bilimlarga asoslangan holda ishlab chiqiladi. Masalan,
O‘zbekistonda milliy qadriyatlarni aks ettiruvchi, mahalliy til va madaniyatga
moslashtirilgan reklamalar odatda kengroq auditoriyani qamrab oladi.
Uchinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasi yangi mahsulotlarni ishlab
chiqishda muhim yo‘riqnoma sifatida ishlatiladi. Innovatsion mahsulot yoki
xizmat bozorga chiqarilishidan oldin iste’molchi ehtiyojlarini aniqlash, sinov
marketingi o‘tkazish, prototiplarni testdan o‘tkazish kabi bosqichlar o‘tkaziladi.

26Bu jarayonda iste’molchilarning talab va afzalliklari, ularning yangiliklarga
ochiqligi, xarid qilishga tayyorligi baholanadi.
To‘rtinchidan, narx siyosatini belgilashda ham iste’molchi xulqi nazariyasi
bevosita qo‘llanadi. Talab elastikligi, ya’ni narx o‘zgarishiga nisbatan talabning
o‘zgarish darajasi, iste’molchi xulqi tahlili orqali aniqlanadi. Agar
iste’molchilar narx o‘zgarishiga juda sezgir bo‘lsa, narxni oshirish savdo
hajmining keskin pasayishiga olib keladi. Aksincha, agar mahsulot unikal
bo‘lsa yoki uning o‘rnini bosuvchi kam bo‘lsa, narx oshirilgan taqdirda ham
talab yuqori bo‘lishi mumkin.
Beshinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasi logistika va ta’minot zanjiri
boshqaruvida ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, agar tahlillar shuni
ko‘rsatsa, ma’lum bir hududda yilning ma’lum oylarida talab oshishi kuzatilsa,
ishlab chiqarish va yetkazib berish hajmlari oldindan moslashtiriladi. Bu
korxonalarga ortiqcha zaxiralar yoki yetishmovchilik muammosidan qochishga
yordam beradi.
Oltinchidan, raqamli marketing va elektron tijorat rivojlanishi bilan
iste’molchi xulqini real vaqt rejimida kuzatish imkoniyati paydo bo‘ldi. Onlayn
xarid platformalari foydalanuvchilarning qaysi mahsulotlarga ko‘proq qiziqishi,
qaysi vaqtda ko‘proq xarid qilishi, qaysi chegirmalarga tezroq javob berishini
aniqlash imkonini beradi. Ushbu ma’lumotlar asosida shaxsiylashtirilgan
takliflar, dinamik narxlash strategiyalari va avtomatlashtirilgan tavsiya tizimlari
yaratiladi.
Yettinchidan, bozor iqtisodiyotida iste’molchi xulqi tahlillari davlat
darajasida ham muhim. Hukumat organlari aholining iste’mol xarajatlari
tarkibini, inflyatsiya bosimini, ijtimoiy himoya choralarining samaradorligini
aniqlash uchun bu nazariyaga tayangan holda tadqiqotlar o‘tkazadi. Masalan,
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda oziq-ovqat, uy-joy va transport xarajatlarining
o‘sishi iste’molchi byudjetiga ta’sir qilmoqda va bu iqtisodiy siyosatga
tuzatishlar kiritish zaruratini yuzaga keltirmoqda.

27Sakkizinchidan, iste’molchi xulqi nazariyasi xalqaro savdoda ham amaliy
ahamiyat kasb etadi. Mahsulot yoki xizmat eksport qilinadigan mamlakatdagi
iste’molchilar odatlari, madaniy qadriyatlari, xarid qilish quvvati va afzalliklari
bo‘yicha chuqur tahlil qilinmasa, marketing strategiyasi muvaffaqiyatsiz
bo‘lishi mumkin. Shu sababli transmilliy kompaniyalar har bir bozor uchun
alohida iste’molchi tahlilini amalga oshiradi.
O‘zbekiston misolida oladigan bo‘lsak, so‘nggi uch yilda (2022–2024)
iste’molchi xulqida sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. Raqamli to‘lov tizimlaridan
foydalanish keskin oshdi, ekologik toza mahsulotlarga talab ortdi, onlayn savdo
hajmi yildan-yilga o‘sdi. Masalan, 2022 yilda onlayn savdo umumiy chakana
savdo hajmining 12 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 24
foizga yetdi. Bu esa iste’molchi xulqi nazariyasi asosida ishlab chiqilgan
elektron tijorat strategiyalarining amaliy samaradorligini tasdiqlaydi.
Shuningdek, iste’molchilar orasida brendga sodiqlik darajasi pasayib, narx
va sifat nisbatiga ko‘proq e’tibor qaratilmoqda. Bu holat korxonalarni
innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishga va narx siyosatini moslashtirishga
majbur qilmoqda. Statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2023–2024 yillarda
iste’molchilarning 38 foizi xarid qilishdan oldin bir nechta onlayn
platformalarda narxlarni solishtirib chiqqan. Bu esa raqobatning oshishiga va
iste’molchilar foydasiga xizmat qiluvchi shaffof bozor muhitining
shakllanishiga olib kelmoqda. iste’molchi xulqi nazariyasining bozor
iqtisodiyotidagi amaliy ahamiyati juda keng va ko‘p qirrali. U nafaqat korxona
darajasida marketing, ishlab chiqarish, logistika, narx siyosati va mijozlar bilan
ishlash strategiyalarini shakllantirishga yordam beradi, balki davlat darajasida
iqtisodiy siyosatni rejalashtirish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va xalqaro
bozorlarda raqobatbardoshlikni oshirishga ham xizmat qiladi.

282.3. O‘zbekiston misolida iste’molchi xulqidagi o‘zgarishlar tahlili
O‘zbekiston iqtisodiyotida so‘nggi uch yil davomida (2022–2024)
iste’molchi xulqida sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. Ushbu o‘zgarishlar
mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, raqamli texnologiyalar jadal
rivoji, ijtimoiy-madaniy jarayonlar, global bozor tendensiyalari va inflyatsion
jarayonlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Iste’molchilar tanloviga ta’sir etuvchi
asosiy omillar sifatida daromadlar dinamikasi, narxlar o‘zgarishi, mahsulot
sifati, marketing kommunikatsiyalari va madaniy qadriyatlar alohida o‘rin
tutadi.
Birinchi o‘zgarish: Raqamli savdoning keskin o‘sishi
2022 yildan boshlab O‘zbekistonda elektron tijorat bozori tez sur’atlarda
rivojlana boshladi. Yirik onlayn savdo platformalari (OLX, Zoodmall, Uzum
Market va boshqalar) hamda bank to‘lov tizimlarining rivojlanishi natijasida
aholining onlayn xaridga bo‘lgan ishonchi ortdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra,
2022 yilda onlayn xaridlar umumiy chakana savdo hajmining 12 foizini tashkil
qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 18 foizga, 2024 yilda esa 24 foizga
yetdi. Bu o‘zgarish, avvalo, qulay to‘lov tizimlari, tez yetkazib berish xizmatlari
va onlayn chegirmalar tizimi bilan izohlanadi.
Ikkinchi o‘zgarish: Ekologik va sog‘lom turmush tarziga intilish
O‘zbekiston aholisi orasida ekologik toza mahsulotlar, organik oziq-
ovqatlar va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qiluvchi mahsulotlarga talab oshdi.
Bu jarayon, asosan, yoshlar va o‘rta yoshdagi aholining sog‘liq haqida ongli
ravishda ko‘proq o‘ylashi bilan bog‘liq. 2024 yilgi sotsiologik tadqiqot
natijalariga ko‘ra, iste’molchilarning 41 foizi xarid qilinadigan mahsulotning
ekologik sertifikatiga e’tibor qaratadi. Bu esa bozorga yangi segment — “eko-
brendlar” kirib kelishiga imkon yaratdi.
Uchinchi o‘zgarish: Brendga sodiqlik darajasining pasayishi
Oldinroq iste’molchilar ma’lum bir brendga uzoq muddat sodiq qolgan
bo‘lsa, hozirgi kunda narx va sifat nisbatiga ko‘proq e’tibor qaratishadi. 2023–

292024 yillarda o‘tkazilgan marketing tadqiqotlariga ko‘ra, xaridorlarning 38 foizi
xarid qilishdan oldin bir nechta brend mahsulotlarini narx va sifat bo‘yicha
solishtiradi. Bu esa bozor raqobatini kuchaytirib, yangi ishtirokchilar uchun
imkoniyat yaratmoqda.
To‘rtinchi o‘zgarish: Xarid qilishda ijtimoiy tarmoqlarning roli
Instagram, Telegram, TikTok kabi platformalar iste’molchi qarorlariga
bevosita ta’sir ko‘rsata boshladi. Blogerlar, influencerlar va foydalanuvchilar
tomonidan berilgan sharhlar, video taqdimotlar va reklama kampaniyalari
xaridor tanlovini o‘zgartirmoqda. Masalan, 2024 yilgi so‘rovnomalarda
qatnashgan iste’molchilarning 57 foizi yangi mahsulotni aynan ijtimoiy tarmoq
orqali tanishganini bildirgan.
Beshinchi o‘zgarish: Inflyatsiya va xarid qobiliyatining moslashuvi
2022–2024 yillarda inflyatsiya darajasining nisbatan yuqoriligi natijasida
iste’molchilar xarid qilish odatlarini qayta ko‘rib chiqdi. Ko‘pchilik arzonroq,
ammo sifatli muqobillarni izlashga o‘tdi. Bu jarayon diskont do‘konlar, ulgurji
savdo markazlari va chegirmali onlayn aksiyalarning ommalashishiga olib
keldi.
Oltinchi o‘zgarish: Mahalliy mahsulotlarga qiziqish ortishi
Mahalliy ishlab chiqarish sifatining oshishi va import o‘rnini bosuvchi
mahsulotlar paydo bo‘lishi iste’molchilar orasida milliy brendlarga bo‘lgan
ishonchni mustahkamladi. Bu jarayon nafaqat iqtisodiy, balki madaniy jihatdan
ham ahamiyatga ega, chunki iste’molchilar o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan
mahsulotlarni xarid qilish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-
quvvatlashni maqsad qilmoqda.

30 Xulosa
Men ushbu kurs ishida “Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va
taraqqiyoti” mavzusini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Ish davomida
iste’molchi xulqi nazariyasining nazariy asoslari, uning tarixiy shakllanish
bosqichlari hamda zamonaviy bozor iqtisodiyotida tutgan o‘rni atroflicha tahlil
qilindi. Shuningdek, O‘zbekiston bozoridagi iste’molchilar xulqidagi so‘nggi
yillarda kuzatilgan o‘zgarishlar va ularni yuzaga keltiruvchi omillar o‘rganildi.
Tadqiqot jarayonida men shuni angladimki, iste’molchi xulqi nazariyasi
nafaqat iqtisodiy jarayonlarni tushunishda, balki marketing strategiyalarini
ishlab chiqishda ham juda muhim ahamiyatga ega. Globallashuv, raqamli
texnologiyalar, ijtimoiy tarmoqlar va iqtisodiy islohotlar sharoitida iste’molchi
qarorlariga ta’sir etuvchi omillar tobora murakkablashmoqda. Bugungi kunda
iste’molchilar tanlovida mahsulot sifati, narxi, ekologik tozaligi va brend
obro‘sidan tashqari, qulay xizmatlar va onlayn imkoniyatlar ham katta ahamiyat
kasb etmoqda.
Men O‘zbekiston misolida so‘nggi yillarda onlayn savdo hajmining ortishi,
ekologik mahsulotlarga bo‘lgan talabning kuchayishi, brendga sodiqlik
darajasining pasayishi, ijtimoiy tarmoqlarning xarid qarorlaridagi rolining
oshishi kabi tendensiyalarni tahlil qildim. Ushbu jarayonlar nafaqat bozor
tuzilishiga, balki iste’mol madaniyatining shakllanishiga ham sezilarli ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Shu o‘rinda aytish joizki, kelajakda mamlakatimizda iste’molchi xulqini
o‘rganishga doir ilmiy izlanishlarni yanada kengaytirish, xalqaro tajribani
o‘rganish hamda raqamli analitika vositalaridan foydalanish marketing va
iqtisodiy siyosatni yanada samarali yo‘naltirishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, ushbu kurs ishi menga iste’molchi xulqi
nazariyasining nazariy va amaliy jihatlarini chuqurroq tushunish imkonini berdi

31hamda bu bilimlarimni kelgusida amaliyotda qo‘llashim uchun mustahkam
zamin yaratdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.

3210) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Iste’molchi xulqi nazariyasining mohiyati va taraqqiyoti

Sotib olish