Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 302.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

32 Продаж

Italiya davlatining milliy birlashishi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISHI MAVZU: ITALIYA DAVLATINING MILLIY BIRLASHISHI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... 1 I.BOB . XIX ASRNING O`RTALARIDA ITALIYANING BIRLASHTIRISH UCHUN KURASH ................................................................................................. 3 1.1. Italiya davlatlarining birlashishidan oldingi tarixiy vaziyat. Juzeppe Garibaldi, Kamillo Benso di Kavur va Juzeppe Mazzini kabi asosiy shaxslarning roli va ularning siyosati ........................................................................................................ 5 1.2. Qayta tiklash davrida Italiya. Milliy-ozodlik harakati Italiyani birlashtirishning dastlabki shartlari...................................................................................................... 8 1.3. Italiya birlashishi va milliy davlatga aylangan davrda, Italiya irredentizmining kelib chiqishi........................................................................................................... 20 II.BOB. XX ASR BOSHLARIDA ITALIYANING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI .............................................................................................................. 22 2.1. Italiya davlatining birlashuvidan so’ng ,davlatdagi ijtimoiy o’zgarishlar va ommaviy emigratsiya..............................................................................................25 2.2. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Italiya mustamlakalarni qo lga kiritishi vaʻ mustamlakachilikning boshlanishi.......................................................................... 31 2.3. Birinchi jahon urushi va liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi, va Italiya birlashuvining yakuni.............................................................................................. 36 XULOSA ................................................................................................................ 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR TO’PLAMI ......................................... 41 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. “Shavkat Mirziyoyev “Bizni mushtarak tarix va madaniyat, yagona muqaddas din o’xshash mentalitet bog’lab turadi’’- deya ta’kidlaydilar’’ 1 . Italiya davlati bugungi kunga kelib dunyoning rivojlangan va taraqqiy etgan davlatlaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birga birgalikda qadim va boy tarixga ega. Kurs ishimiz mavzusi Italiya davlatining milliy birlashish mavzusi bo’lganligi sababli, Italiya va O’zbekiston munosabatlari tarixiga nazar solamiz. O’zbekiston va Italiya munosabatlari Italiya O’zbekiston suverenitetini tan olganidan so’ng mamlakatlar orasida savdo-sotiq , iqtisodiy aloqalar yo’lga qo’yila boshlangan. 1999 yildan buyon Savdo-iqtisodiy, sanoat hamkorlik va eksport kreditlari bo‘yicha hukumatlararo ishchi guruhi faoliyat ko‘rsatmoqda. Asosiy eksport mahsulot va xizmatlari – tekstil, rangli metall, teri va oziq-ovqat mahsulotlarini tashkil qiladi. Ikki davlat o‘rtasida 1997 yil 3 mayda tuzilgan O‘zaro munosabatlar tamoyillari to‘g‘risidagi qo‘shma deklaratsiya hamda 1997 yil 17 sentabrda kelishilgan O‘zbekiston va Italiya o‘rtasidagi Do‘stlik va hamkorlik shartnomasi asosida 22 ta hujjatdan iborat, jumladan: 1 ta davlatlararo shartnoma, 10 ta hukumatlararo bitim, 3 ta idoralararo kelishuv va 8 ta boshqa huquqiy bazalar asosida hamkorlik qilinmoqda. Jahon tarixiga nazar solsak, har bir xalq avvalo ma’naviy birlashuvi, milliy g’oyasi bilan yuksalgan. Bugun yangi hayot qurish, rivojlangan davlatlar qatoriga chiqish yo’lidan borayotgan mamlakatimizda ham milliy g’oya masalasi juda muhim ahamiyatga ega. 2 Kurs ishining maqsad va vazifalari. “ Davlatimiz rahbari Rimda Italiya Prezidenti Serjo Mattarella va Bosh vaziri Jorja Meloni bilan samarali muzokoralar o’tkazdi. Ikki mamlakat o’rtasida strategik sheriklik munosabatlarini o’rnatish to’g’risida qo’shma deklaratsiya qabul qilindi. 1 Xalq so’zi” gazetasi. “Italiyaning Osiyodagi ishtirokini va hozirgi xalqaro panoramada katta strategik ahamiyatga ega ikki davlat bilan hamkorlikni mustahkamlash” to`g`risidagi maqola 2 www. Prezident.uz Milan shahrida ishbilarmonlik tadbirlari o’tkazildi. Prezidentimiz Lombardiya gubernatori Attilio Fontanani qabul qildi, Italiayaning yirik kompaniya vakillari bilan davra suhbati o’tkazdi hamda to’qimachilik mashinasozligi ko’rgazmasiga tashrif buyurdi. 3 So’nngi yillarda Prezidentimizning Italiyaga tashrifida “strategik sheriklik oddiy munosabatlardan yuqoriroq darajadagi aloqalarga aytiladi. Masalan, Italiya va O’zbekistoning tashqi siyosatidagi ustuvor yo’nalish bu iqtisodiy masaladir. Italiya dunyoning top -10 iqtisodiyotiga kiradi va Yevropa Ittifoqida esa kuchli 3 likdan o’rin olgan. 4 Bizning maqsadimiz rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan iqtisodiy jihatdan ortda qolish sabablari , va Italiya iqtisodiyotidagi rivojlantirish notekis kelganligini o’rganamiz. Bundan tashqari birlashish va milliy davlat tashkil topsih jarayonlarini ko’rib chiqamiz. Kurs ishining ob’ekti va predmeti. XX asrning boshlarida siyosiy davr jarayonlar, Italiya davlatining birlashish va milliy davlat tashkil etilishi haqida. Bundan tashqari Italiyaning iqtisodiyotidagi, ijtimoiy hayotidagi o’zgarishlarni o’rganamiz. Shu davrda jahon tarixidagi bu qisqa davr tarixi siyosiy o’zgarishlar , turli xil nazariyalarining vujudga kelishi ,ularning sabab va mohiyatini chuqur va har tomonlama o’rganish orqali tarixdagi yangi ma’lumotlarni o’rganamiz. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Kurs ishimizning yangiligi ,ushbu kurs ishimizni tayyorlash jarayonida, biz ko’proq tarixiy material va manbalarga ,xrestomatik asarlarga va Internet saytlaridan olingan ma’lumotlarga tayangan holda voqea- hodisalarni tahlil qilib yoritishga harakat qildik. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3 www. Prezident.uz. 4 Ilmiy nashriyot.Toshkent: 2014 . 20 4 I.BOB. XIX ASRNING O`RTALARIDA ITALIYANING BIRLASHTIRISH UCHUN KURASH Italiya tarixi qadimgi davrni, o’rta asrlarni va yangi davrni o’z ichiga oladi.Klassik antik davrdan boshlab Italiya yarim orolida qadimgi etrusklar, turli kursiv xalqlar, keltlar, magna Gretsiya mustamlakachilari va boshqa qadimgi xalqlar yashab kelgan.Antik davrda Italiya rimliklarning vatani va Rim imperiyasi provinsiyalarining metropoliyasi bo‘lgan. Rim qirollik sifatida miloddan avvalgi 753 yilda tashkil etilgan va miloddan avvalgi 509 yilda Rim monarxiyasi Senat va xalq hukumati foydasiga ag’darilganda respublikaga aylandi.Keyinchalik Rim respublikasi yarim oroldagi etrusklar, keltlar va yunon mustamlakachilari hisobiga Italiyani birlashtirdi.Rim italiyalik xalqlar konfederatsiyasi bo’lgan Socii boshqargan va keyinchalik Rimning kuchayishi bilan G’arbiy Evropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqda hukmronlik qilgan.Rim imperiyasi ko p asrlar davomida G arbiy Yevropa va O rtaʻ ʻ ʻ yer dengizida hukmronlik qilib, G arb falsafasi, fan va san ati rivojiga beqiyos ʻ ʼ hissa qo shdi.Milodiy 476 yilda Rim qulaganidan keyin Italiya ko’plab shahar- ʻ davlatlar va mintaqaviy siyosatlarga bo’linib ketdi. Dengiz respublikalari, xususan, Venetsiya va Genuya yuk tashish, tijorat va bank ishi orqali katta gullab-yashnab, Osiyo va Yaqin Sharq import tovarlari uchun Yevropaning asosiy kirish porti vazifasini bajarib, kapitalizm uchun zamin yaratdi.Markaziy Italiya Papa davlatlari tasarrufida qoldi, Janubiy Italiya esa Vizantiya, Arab, Norman ,Ispaniya va Burbon tojlarining ketma-ketligi tufayli asosan feodal bo’lib qoldi.Italiya Uyg’onish davri Evropaning qolgan qismiga tarqalib, zamonaviy davrning boshlanishi bilan insonparvarlik, ilm-fan, kashfiyot va san’atga yangi qiziqish uyg’otdi.Italiyalik tadqiqotchilar. Uzoq Sharq va Yangi Dunyoga yangi marshrutlarni kashf etdilar, bu esa kashfiyotlar asrining boshlanishiga yordam berdi, garchi Italiya shtatlari O’rta er dengizi tashqarisida mustamlaka imperiyalarini qurish uchun hech qanday imkoniyatga ega bo’lmagan. Havza.19-asr o rtalariga kelib Sardiniya qirolligi tomonidan qo llab-quvvatlangan ʻ ʻ Juzeppe Garibaldi tomonidan Italiyaning birlashishi Italiya milliy davlatining barpo etilishiga olib keldi. 5 1861 yilda tashkil etilgan yangi Italiya Qirolligi tezda modernizatsiya qilindi va Afrikaning bir qismini va O’rta er dengizi bo’yidagi mamlakatlarni nazorat qiluvchi mustamlaka imperiyasini qurdi.Shu bilan birga, Italiyaning janubi italyan diasporasidan kelib chiqqan holda qishloq va kambag’al bo’lib qoldi.Birinchi jahon urushida Italiya Trento va Triestni qo lga kiritish orqali birlashishniʻ yakunladi va Millatlar Ligasi ijroiya kengashida doimiy o ringa ega bo ldi.Italiya ʻ ʻ millatchilari Birinchi jahon urushini buzilgan g’alaba deb hisoblashdi, chunki Italiya London shartnomasida va’da qilingan barcha hududlarga ega emas edi va bu kayfiyat 1922 yilda Benito Mussolini fashistik diktaturasining kuchayishiga olib keldi. Keyinchalik Ikkinchi jahon urushida qatnashish. Eksa kuchlari bilan, fashistlar Germaniyasi vaYaponiya imperiyasi bilan birgalikda harbiy mag’lubiyat, Mussolinining hibsga olinishi va qochishi va Italiya qarshiliklari o’rtasidagi Italiya fuqarolar urushi bilan yakunlandi. Ittifoqchilarning armiyasi va Italiya Ijtimoiy Respublikasi deb nomlanuvchi natsist-fashistik qo’g’irchoq davlat. Italiya ozod qilingandan so’ng, 1946 yilgi konstitutsiyaviy referendum monarxiyani bekor qildi va respublikaga aylandi, demokratiyani tikladi, iqtisodiy mo’’jizadan bahramand bo’ldi. “19-asr o rtalarida Italiyani birlashtirish uchun kurash, ya ni Risorgimento ʻ ʼ nomi bilan ham tanilgan, Italiya yarim orolining turli shtatlari va mintaqalarini yagona milliy davlatga birlashtirishga intilgan murakkab siyosiy va ijtimoiy harakat edi. Juzeppe Garibaldi, Juzeppe Mazzini va graf Kamillo di Kavur kabi asosiy shaxslar boshchiligidagi harakat xorijiy kuchlarning qarshiliklariga va italyan millatchilari o‘rtasidagi ichki bo‘linishlarga duch keldi. Birlashish jarayoni 1830-yillarda boshlanib, 1861-yilda Sardiniya qirolligidan Viktor Emmanuel II Italiya qiroli deb e’lon qilinishi bilan yakuniga yetdi. Yangi birlashgan Italiya Qirolligi o’zining turli mintaqalarini birlashtirish, cherkov va davlat o’rtasidagi davom etayotgan ziddiyatlarni bartaraf etish va Rim 5 Italian magazines in Malta during the 1800. Italia:1998.17 va Venetsiya kabi xorijiy nazorat ostida bo’lgan hududlar ustidan o’z hokimiyatini tasdiqlashda qiyinchiliklarga duch keldi. Ushbu qiyinchiliklarga qaramay, Italiyaning birlashishi Italiya milliyligiga muhim qadam bo’ldi va zamonaviy Italiya davlatiga asos soldi. 6 1.1. Italiya davlatlarining birlashishidan oldingi tarixiy vaziyat. Juzeppe Garibaldi, Kamillo Benso di Kavur va Juzeppe Mazzini kabi asosiy shaxslarning roli va ularning siyosati Italiyaning birlashishi haqiqatan ham 19-asrda qiyinchiliklarga duch keldi va o’sha paytda bu jarayon to’liq yakunlanmagan edi. Italiya qirolligidan tashqarida, masalan, Trentino-Alto-Adige, Istriya, Dalmatiya va Korsikada italyan tilida so’zlashuvchi aholining mavjudligi italyan irredentizmining paydo bo’lishiga olib keldi. Bu harakat ushbu hududlarni birlashtirishga va u erda italyan tili va madaniyatini targ’ib qilishga intildi. “Yana ko’tarilish” degan ma’noni anglatuvchi risorgimento atamasi italyan o’ziga xosligini yagona milliy jabhada ichki qayta tashkil etishni anglatadi. U milliy g’ururni singdirish, yot hukmronlik va ta’sirga qarshi turishga qaratilgan turli g’oyaviy va siyosiy harakatlarni o’z ichiga oldi. Olimlar uning ta’siri haqida bahslashdilar, ba’zilari uning Italiya madaniyatiga liberallashtiruvchi ta’sirini ta’kidlaydilar, boshqalari esa quyi tabaqalarning tashvishlarini faol ravishda hal qilmasdan, birinchi navbatda yuqori va burjua sinflariga foyda keltirdi, deb ta’kidlaydilar. 7 Italia irredenta yoki “qutilmagan Italiya” Italiya birlashgandan keyin paydo bo’lgan millatchilik fikri harakati edi. U asosan etnik italyanlar yashaydigan barcha hududlarni Italiyaga, uning mavjud chegaralaridan tashqariga qo’shish g’oyasini ilgari surdi. Harakat Italiyani “tabiiy chegaralari”gacha kengaytirishni maqsad qilgan va rasmiy tashkilot emas, balki Italiyaning bir qismi bo’lishga tayyor bo’lgan ko’plab italiyaliklar va boshqa millatlar tomonidan keng tarqalgan fikr edi. 6 Frank J, Coppa, «Economic and Ethical Liberalism in Conflict: The extraordinary liberalism of Giovanni Giolitti», Journal of Modern History 1970. 230 7 https://books.google.com Shunga o’xshash vatanparvarlik va millatchilik g’oyalari 19-asrda butun Evropada keng tarqalgan edi. Italiya davlatlarining birlashishidan oldin Italiya birlashgan davlat emas, balki bir nechta mustaqil davlatlar, qirollik va hududlardan iborat edi. Bularga Sardiniya qirolligi, Sitsiliya qirolligi, Papa davlatlari, Neapol qirolligi, Parma gersogligi, Toskana Buyuk knyazligi va boshqalar kiradi. “Risorgimento nomi bilan ham tanilgan Italiyani birlashtirishga intilish 19-asrda kuchaydi. Bu harakatda bir qancha asosiy shaxslar, jumladan Juzeppe Garibaldi, Kamillo Benso di Kavur va Juzeppe Mazzini muhim rol o’ynagan. Italiyalik general va millatchi Juzeppe Garibaldi birlashish jarayonidagi eng muhim shaxslardan biri sanaladi. U harbiy yurishlari va partizanlar urushi taktikasi bilan mashhur edi. Garibaldi ko’ngillilar armiyasi bo’lgan “Qizil ko’ylaklar”ga rahbarlik qildi va bir qancha mintaqalarni, jumladan Sitsiliya va janubiy Italiyani muvaffaqiyatli bosib oldi. Uning sa’y-harakatlari jamoatchilik fikrini shakllantirish va Italiya davlatlarining birlashishiga yo’l ochishda hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. Kamillo Benso di Kavur, davlat va siyosat arbobi, Sardiniya Qirolligi Bosh vaziri lavozimida ishlagan. U Italiyani birlashtirish jarayonining asosiy me’mori edi. Kavur to’g’ridan-to’g’ri harbiy qarama-qarshilik emas, balki birlashishga bosqichma-bosqich va diplomatik yondashuvga ishongan. U Sardiniya Qirolligining iqtisodiyoti va infratuzilmasini modernizatsiya qilish uchun turli islohotlarni amalga oshirdi va Italiya shtatlarida Avstriya ta’sirini zaiflashtirish uchun xorijiy kuchlar bilan ittifoq tuzishga harakat qildi. Kavur Italiya Qirolligining yaratilishida hal qiluvchi rol o’ynadi, uning qiroli Viktor Emmanuel II edi. Idealist va inqilobchi Juzeppe Mazzini Italiya millatchiligi va Italiyani birlashtirishning dastlabki tarafdorlaridan biri edi. U “Yosh Italiya” nomli maxfiy jamiyatga asos soldi, uning maqsadi milliy o‘zlikni anglash va respublika boshqaruv shaklini rivojlantirish. Mazzinining asarlari va faolligi Italiya milliy harakatiga chuqur ta’sir ko’rsatdi va kelajakda birlashish harakatlari uchun mafkuraviy asos yaratdi. “Garibaldi, Kavur va Mazzini birgalikda Italiyani birlashtirishda hal qiluvchi rol o’ynagan. Garibaldining harbiy g’alabalari, Kavurning diplomatik mahorati va Mazzinining millatchilik mafkurasi Risorgimento yo’nalishini shakllantirishda muhim rol o’ynadi va pirovardida birlashgan Italiya millatining shakllanishiga olib keldi. Giuseppe Garibaldi talaffuzi: Juzeppe Garibaldi; Italiya xalq qahramoni, general, Risorjimento inqilobiy qanotining rahbarlaridan biri. Janubiy Amerika respublikalarining mustaqilligi yo lida 10 yildan ortiq kurashgan. 1848—1849-ʻ yillardagi Italiya inqilobi qatnashchisi, Rim Respublikasini mudofaa qilish tashkilotchisi. 1848-, 1859- va 1866-yillarda Garibaldi rahbarligidagi ko ngilli ʻ askarlar Avstriyaga qarshi ozodlik urushlarida shuhrat qozongan. Italiyaning janubini ozod qilish bilan 1859—1860-yillardagi Italiya inqilobi g alabasini ta min ʻ ʼ etgan. „Minglar“ harbiy yurishiga boshchilikqilgan. 1862- va 1867-yillarda Rimni papa hokimiyatidan qurolli yo l bilan xalos etishga uringan. 1870—1871-yillarda ʻ Fransiya-Prussiya urushi davrida ko ngilli bo lib Fransiya tomonida urushgan, ʻ ʻ Vogez armiyasiga qo mondonlik qilib, prus armiyasini bir necha bor jiddiy ʻ mag lubiyatga uchratgan. ʻ Garibaldi Janubiy Amerikada bo lsa-da, Londonda surgunda yashayotgan ʻ o zining inqilobiy hamkori Mazzini bilan aloqada bo lib qoldi. Mazzini ʻ ʻ Garibaldini doimiy ravishda qo llab-quvvatladi, uni italyan millatchilari uchun ʻ birlashtiruvchi kuch sifatida ko rdi. Garibaldi Italiyada 1848-yilgi inqilob davrida ʻ vataniga qaytib keldi va „Harakat partiyasi“ning asoschilaridan va rahbarlaridan biriga aylandi. Va shu tariqa Italiyada „Birinchi Italiya Mustaqillik urushlari“ boshlandi. Avstriyaliklarga qarshi Garibaldi o z legioni bilan Luino va Morazzon ʻ shaharlarida ikkita kichik g alabaga erishdi. Ushbu g alabalardan so ng Garibaldi ʻ ʻ ʻ yaqinda Papa davlatidan o zini mustaqi; deb e lon qilgan Rim respublikasini ʻ ʼ qo llab-quvvatlash uchun Rimga bordi. Biroq, Lui Napoleon tomonidan yuborilgan ʻ fransuz qo shini uni ag darish bilan tahdid qildi. Mazzinining iltimosiga binoanʻ ʻ Garibaldi Rim mudofaasiga qo mondonlikni o z zimmasiga oldi. ʻ ʻ 1849-yil 30-aprelda Garibaldi qo mondonligi ostidagi respublika armiyasi ʻ son jihatdan ancha ustun bo lgan fransuz armiyasini mag lub etdi. Keyinchalik ʻ ʻ qo shimcha fransuz qo shinlari yetib keldi va 1-iyunda Rimni qamal qilish ʻ ʻ boshlandi. Respublikachilar armiyasi qarshilik ko rsatganiga qaramay, 29-iyunda ʻ fransuzlar g alaba qozondi. 30-iyun kuni Rim assambleyasi uch yo ldan birini ʻ ʻ tanlashni muhokama qildi: taslim bo lish, ko chalarda jangni davom ettirish yoki ʻ ʻ Apennin tog laridan qarshilikni davom ettirish uchun Rimdan chekinish. Garibaldi ʻ qonga belangan holda xonaga kirib, uchinchi variantni yoqlab nutq so zladi: ʻ Ovunque noi saremo, sarà Roma. (Qayerga borsak, o sha yer Rim bo ladi). ʻ ʻ 8 Garibaldi 1854-yilda yana Italiyaga qaytib keldi. Akasidan qolgan merosdan foydalanib, u o zini qishloq xo jaligiga bag ishlab, Italiyaning Kaprera orolining ʻ ʻ ʻ yarmini sotib oldi. 1859-yilda Sardiniya hukumatidagi ichki fitnalar o rtasida ʻ Ikkinchi Italiya Mustaqillik urushi boshlandi. Garibaldi general-mayor etib tayinlandi va Alp tog lari ovchilari nomli ko ngillilar bo linmasini tuzdi. Shundan ʻ ʻ ʻ so ng, Garibaldi Mazzinining Italiyani respublika qilish g oyasidan voz kechdi va ʻ ʻ faqat Pyemont monarxiyasi bilan mamlakatni birlashtrish mumkin deb hisoblay boshladi. U va uning ko ngilli askarlari Varese, Komo va boshqa hududlarda ʻ Qayta tiklash davrida Italiya. Milliy-ozodlik harakati Italiyani birlashtirishning dastlabki shartlari 1815 yildan 1848 yilgacha davom etgan Italiyada qayta tiklash deb atalgan davrda siyosiy vaziyat bo’lingan va bo’linib ketgan mamlakat bilan tavsiflangan. Italiya bir nechta shtatlarga bo’lingan, jumladan Sardiniya-Pyemont Qirolligi, Ikki Sitsiliya Qirolligi, Papa davlatlari va Toskana va Parma gersogligi kabi kichikroq shtatlar. Ko’pincha Risorgimento deb ataladigan milliy ozodlik harakati Italiyaning keyinchalik birlashishida asosiy omil bo’ldi. Harakat birlashgan italyan millati g’oyasini ilgari surish va chet el hukmronligi va turli Italiya davlatlarining avtokratik boshqaruviga qarshi chiqishni maqsad qilgan. 8 https:// www.axishistory.com Italiyani birlashtirishning dastlabki shartlari aholi orasida italyan o’ziga xosligini kuchli his qilish, o’sib borayotgan o’rta sinf, siyosiy va iqtisodiy birlikka intilish edi. Ma’rifatparvarlik g‘oyalari ta’sirida va fransuz inqilobidan ilhomlangan ko‘plab ziyolilar va faollar yagona Italiya davlatini barpo etish tarafdori bo‘la boshladilar. Bu davrda italyan millatchisi Juzeppe Mazzini katta rol o‘ynadi. U birlashgan va mustaqil Italiya respublikasini yaratishni maqsad qilgan “Yosh Italiya” nomli maxfiy jamiyatga asos solgan. Mazzinining g oyalari milliy ozodlikʻ harakatiga katta ta sir ko rsatdi va uning yagona Italiya haqidagi qarashlari ko plab ʼ ʻ ʻ bo lajak yetakchi va faollarga ta sir qildi. ʻ ʼ Risorgimento 1840-yillarda Italiya bo ylab turli qo zg olon va inqiloblar ʻ ʻ ʻ bilan kuchaydi. Bu voqealarga millatchilik kayfiyati, konstitutsiyaviy islohotlar talablari va chet el hukmronligiga qarshilik uyg‘unligi sabab bo‘lgan. O’sha davrning eng ko’zga ko’ringan rahbarlaridan biri italiyalik general va millatchi Juzeppe Garibaldi edi. Garibaldi o’zining harbiy yurishlari orqali, ayniqsa Janubiy Italiyada birlashish jarayonida hal qiluvchi rol o’ynadi. Uning “Qizil ko’ylaklari” Sitsiliya va Neapolni muvaffaqiyatli ozod etib, Ikki Sitsiliya qirolligini yaratdi va keyinchalik Sardiniya-Pyemont qirolligiga qo’shildi. 9 Nihoyat, 1861 yilda Sardiniya-Pyemont qiroli Viktor Emmanuel II boshchiligida Italiya Qirolligi tashkil etilishi bilan Italiyaning birlashishiga erishildi. Milliy ozodlik harakati va uning yaratilishiga yordam bergan dastlabki shartlar Italiyaning birlashishi va mamlakat kelajagini shakllantirishda muhim rol o’ynadi. “1850-yillarning boshlarida Italiya bir qator mustaqil davlatlar edi: Papa davlatlari, Toskana, Sardiniya, Lombardiya, Venetsiya, Ikki Sitsiliya Qirolligi, Modena, Parma va Lukka. Italiyaning shimoli-sharqiy hududlari hali ham 9 Glen St.J, Barclay, The Rise and Fall of the New Roman Empire. Sidgwick & Jackson. London: 1973. 400 Avstriya imperiyasi tasarrufida edi. Rimda frantsuz bosqinchi qo’shinlari, Papa davlatlarining bir qismi bo’lgan Romagna shahrida Avstriya qo’shinlari bor edi. Faqat Italiyaning janubi nisbatan erkin bo’lib qoldi. Italiyada 1848-1849 yillardagi burjua inqilobi Italiya yerlarini yagona milliy davlatga birlashtirish asosiy vazifasini hal qilmadi. Inqilobning mag’lubiyati natijasida Italiya bir-biri bilan erkin bog’langan bir qancha alohida davlatlarga bo’lingan holda qoldi. Chet el zulmidan ozod qilish vazifasi ham hal qilinmay qoldi. 1848-1849 yillardagi inqilob davrida Italiya shtatlarida o’rnatilgan konstitutsiyaviy va parlament tartiblari hamma joyda yo’q qilindi” 10 Italiyadagi asosiy reaktsiya markazlari shafqatsiz politsiya shafqatsizligi hukm surgan Neapol Qirolligi va Rim davlati bo’lib, unda o’rta asrlar o’tmishidan qolgan Rim papasining dunyoviy hokimiyati tiklangan. Lombardiya va Venetsiyada bosqinchi Avstriya qo shinlari 1848-1849 yillardagi milliy inqilobiyʻ harakat ishtirokchilariga nisbatan shafqatsizlarcha tazyiq o tkazdilar. Yuzlab va ʻ minglab italiyalik vatanparvarlar dahshatli Spilberg qal’asida va boshqa Avstriya va Italiya qamoqxonalarida o’tirdilar. 1850-yillarda konstitutsiyaviy-parlament tuzumi ko p jihatdan Pyemont ʻ mo tadil liberallari boshlig i graf Kamillo Benzo Kavur faoliyati tufayli asta-sekin ʻ ʻ mustahkamlandi. Graf Kamillo Kavur 1850-1851 yillarda qishloq xo’jaligi vaziri va 1851-1861 yillarda Pyemont bosh vaziri bo’lgan. Tashqi tomondan, u xarizmatik odam emas edi, unda Juzeppe Mazzinining qadimiy go’zalligi yoki Juzeppe Garibaldining maftunkor tabassumi yo’q edi. Mo‘ylovli chehrasida xushmuomala tabassum bilan suhbatdoshlarini qo‘llarini ishqalash odati bilan g‘azablantiruvchi bu past bo‘yli, do‘mboq odam 19-asr o‘rtalarida Italiyaning eng muhim siyosiy arboblaridan biri edi. O z yerlarida qishloq xo jaligi texnikasining eng so nggi ixtirolarini joriy ʻ ʻ ʻ etgan, sanoat faoliyati bilan shug ullangan va birjada mohirona o ynagan burjua er ʻ ʻ egasi Kamillo Kavur butun o n yil davomida Piedmonte ʻ hukumatini boshqargan. 10 https://oimurschool.ru Ajoyib siyosatchi va parlament murosalarining ustasi bo’lgan u parlamentdagi liberal ko’pchilikka tayanib, reaktsion kuchlar qiroliga bosimni bartaraf etishga muvaffaq bo’ldi. U, zamonaviy Italiyaning boshqa siyosatchilariga qaraganda, davlat uchun kuchli iqtisodiyot muhimligini tushundi. O’ziga xos energiya bilan Cavour o’z mulkini modernizatsiya qilganidek, Piedmontni modernizatsiya qildi. Kavur o’z kapitalini sun’iy o’g’itlar ishlab chiqarish va sotishdan oldi. Cavour mulki bozorga jun, guruch va nozik junli qo’ylarni etkazib beradigan ko’p tarmoqli tovar xo’jaligining namunasi hisoblangan. Kavur qo’shni davlatlar bilan foydali savdo shartnomalari tuzdi, qonunchilikni isloh qildi, sug’orish kanallarini tortdi, temir yo’llar, stansiyalar, dengiz portlari qurdi. Haqida og’izlar. Savdo floti, qishloq xo’jaligi va to’qimachilik sanoatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratildi, Pyemontning tashqi savdo, moliya va kredit tizimi kengaydi. Kavur parchalangan Italiya sharoitida Italiya davlatlari o’rtasidagi bojxona to’siqlarini yo’q qilish uchun kurashni anglatuvchi erkin savdo tamoyilining tinimsiz targ’ibotchisi sifatida harakat qildi. Kavur butun Italiya bo’ylab o’lchovlar, og’irliklar va banknotlarning yagona tizimini joriy etish zarurligini yoqladi. Aktsiyador sifatida Cavour birinchilardan bo’lib temir yo’l qurilishiga xususiy sarmoya kiritishni qo’llab-quvvatlagan. Bu chora-tadbirlar haligacha Piemonte iqtisodiyotining asosi bo’lib qolgan qishloq xo’jaligining kapitalistik rivojlanishiga yordam berdi va sanoatni qayta qurishni kuchaytirdi. Liberal-burjua tuzumi tarafdori Kamillo Kavur kapitalistik iqtisodiyotning erkin savdo siyosati, transport vositalari va bank tizimining faol rivojlanishi bilan rag’batlantirilgan jadal o’sishini uni ma’qullashning zaruriy sharti deb hisobladi 11 1850-yillarning birinchi yarmida yagona Italiya davlatini yaratish rejalari graf Kamillo Kavurga hali ham amalga oshirib bo’lmaydigan utopiya bo’lib tuyuldi, u hatto mamlakatni birlashtirishga chaqiriqlarni “ahmoqlik” deb atadi. U avstriyalik vahshiylarni Lombardiya va Venetsiyadan quvib chiqarish, Lombardiya, Venetsiya, Parma, Modenani iqtisodiy va harbiy jihatdan Italiyaning eng qudratli 11 http://www.dalmatia.com davlati Sardiniya qirolligiga kiritishning asl maqsadi deb hisobladi. Qadimgi aristokratlar oilasidan chiqqan Kamillo Kavur ingliz konstitutsiyasi kabi parlament konstitutsiyasini yoqlab chiqdi va uning qabul qilinishi xalq inqilobining oldini olishi mumkinligini ta’kidladi. 1848 yilda u sotsialistik va kommunistik g’oyalarga qarshi maqola e’lon qildi. Kavur Italiya mustaqilligi uchun inqilobiy xalq kurashi yo’lini inkor etdi. Uning rejalari Savoylar sulolasi homiyligida Shimoliy Italiya qirolligini yaratish, qirol Viktor Emmanuel II taxti atrofida italyan xalqini to‘plashdan nariga o‘tmadi. Kavurni bunga xomashyo uchun yangi bozorlar va o’z mahsulotlarini sotishni orzu qilgan Piedmonte sanoatchilari va burjualari majbur qildi. 1855 yilda Angliya va Frantsiya Pyemontni Rossiyaga qarshi Qrim urushida qatnashishga majbur qildi. Piedmontning undagi ishtiroki Italiya qo’shinlarining o’n besh minginchi harbiy korpusini Qrimga yuborishgacha qisqartirildi. Kavur Angliya va Fransiya bilan yaqinlashishga umid qildi – u “buyuk Yevropa kuchlari”ni Italiyaning potentsial ittifoqchilari deb hisobladi. O’shanda Italiya va Rossiya o’rtasida jiddiy kelishmovchiliklar bo’lmagan. Urush tugagandan so’ng, Kavur Parij tinchligini imzolashda ishtirok etdi. U “Italiya masalasi”ni kongress kun tartibiga kiritishga muvaffaq bo‘ldi. 1856 yilgi Parij tinchlik kongressida olovli nutq bilan so’zlagan Kavur Avstriya bo’yinturug’i ostida ingrab, parchalanib ketgan va chet el qo’shinlari tomonidan bosib olingan Italiyaning azoblari haqida ehtiros bilan gapirdi. “Italiya masalasi”ni muhokama qilish samarasiz bo’ldi, ammo Italiyada jamoatchilik fikrida katta taassurot qoldirdi. Shuningdek, u butun Italiya manfaatlarining vakili sifatida Pyemontga Yevropa kuchlarining e’tiborini tortdi. Shunday qilib, Italiya oldiga asosiy vazifa qo’yildi: chet elliklarning mavjudligini yo’q qilish va mamlakatning kichik qo’shma knyazliklarga, qirolliklarga va gersogliklarga bo’linib ketishiga chek qo’yish. Buning o’rniga ular yagona markazlashgan Italiya davlatini yaratishlari kerak edi, lekin tomonidan emas inqilobiy kurash ommaviy, lekin diplomatik kelishuvlar bilan. Italiyaning birlashishi davri yoki davri Risorgimento deb ataladi. Piedmont butun Italiya manfaatlarining vakili bo’ldi. 1850—1860-yillarda, 1847-1848 yillardagi inqiroz tugagandan so ng, Italiyaʻ o z iqtisodiyotining kapitallashuv yo nalishida sezilarli siljishni boshdan kechirdi. ʻ ʻ Iqtisodiy tiklanish Lombardiya va Piemontda to’liq namoyon bo’ldi. Sanoat inqilobi sodir bo’lgan Italiyaning shimoliy hududlari iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan deb hisoblangan. Lombardiya va Pyemontda yangi fabrikalar paydo bo ldi, ipak va paxta matolari ishlab chiqarish o sdi. To qimachilik ishlab chiqarish ʻ ʻ ʻ Lombardiya va Pyemont iqtisodiyotining asosiy tarmog i, asosi edi. ʻ 12 Iqtisodiy tiklanish metallurgiya va mashinasozlikga ham ta’sir ko’rsatdi, unda 1840-1860 yillardagi yigirma yil ichida ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilar soni olti-etti baravar ko’payib, o’n ming ishchiga etdi. Temir yo’l qurilishi rivojlandi. 1859 yilda Piedmontdagi temir yo’llarning uzunligi 1859 yilga kelib to’qqiz yuz kilometrga ko’tarildi, yuz baravardan ko’proq o’sdi). Ichki va tashqi savdo aylanmasi kengaydi. Shunday qilib, 1850-yillarga kelib, Piedmont ko’pgina Italiya shtatlariga qaraganda ancha tez rivojlana boshladi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishidagi muvaffaqiyat Italiyaning janubiy mintaqalariga ta’sir qilmadi, ular mamlakatning ilg’or shimoli va markazidan ancha orqada edi. Italiyaning janubi har doim rivojlanishning sekin turi bilan ajralib turadi. Neapol ayniqsa qoloq hisoblanar edi, ularning muhim qismi lumpen proletarlari, ma’lum bir kasbga ega bo’lmagan, g’alati ishlarda omon qolgan odamlar edi. Xalq ommasining xarid qobiliyatining zaifligi mamlakatning siyosiy tarqoqligi va ayrim feodal qoldiqlari bilan birga Italiyaning kapitalistik rivojlanishini sekinlashtirdi. Mamlakatning aksariyat qismida sanoat inqilobi hali to’liq yakunlanmagan. Kichik hunarmandchilik ustaxonalari, hatto qishloqlarda ham keng tarqalgan, bu erda ishchi kuchi shaharlarga qaraganda ancha arzon bo’lib, yirik markazlashtirilgan fabrikalar yoki fabrikalardan miqdoriy jihatdan ustunlik qildi. 12 G. C. Garibaldi, Hibbert and his enemies. London: Longmans.1965. 385 Mehnatkash xalqning ahvoli juda qiyin edi. Italiya kapitalistlari Yevropaning ilg‘or mamlakatlarida burjuaziyaga yetib borishga intilib, uyda ishlaydigan zavod ishchilari va gildiya bo‘lmagan hunarmandlarni shafqatsizlarcha ekspluatatsiya qildilar, ularga xom ashyo berib, ish haqi to‘ladilar. Ish kuni 14-16 soat, ba’zan esa ko’proq davom etdi. Ish haqi nihoyatda past edi. Ishchilar nam yerto‘lalarda, tor shkaflarda, chordoqlarda o‘ralashib, qo‘ldan-og‘izgacha ovqat yeyishardi. Epidemiyalar minglab odamlarning hayotiga zomin bo’ldi, ayniqsa, chaqaloqlar o’limi yuqori edi. Qishloq mehnatkashlari, qishloq xo‘jaligi ishchilari va qishloq boylari yanada shafqatsizlarcha ekspluatatsiya qilindi. Qishda qishloq mehnatkashlari ochlik yoqasida qolishdi. Davlat, er egalari va ruhoniylar foydasiga burch va qarzlarga o’ralashib qolgan mayda dehqon ijarachilari uchun sharoitlar unchalik yaxshi emas edi. Ijara shartlari qullik edi: polovnichestvo ustunlik qildi. Sitsiliyadagi dehqonlar uchun hayot ayniqsa og’ir edi. Tabiatdan saxiylik bilan in’om etilgan, bog’lar va uzumzorlarga ko’milgan eng boy orolda barcha erlar bir hovuch yer egalari oligarxlariga tegishli edi. Sitsiliyadagi oltingugurt konlari egalari g’azablandi: u erda minglab odamlar dahshatli sharoitda ishladilar. Sitsiliya deyarli butun 19-asr davomida Italiyadagi inqilobiy harakat markazlaridan biri bo’lgan. Italiyadagi milliy ozodlik harakatida ikki yo`nalish kurashi. Italiya milliy-ozodlik harakatida ikki yo’nalish mavjud edi: inqilobiy-demokratik va mo’’tadil-liberal. Ilg’or ishchilar, hunarmandlar, dehqonlar, ziyolilarning ilg’or doiralari, mayda va o’rta burjuaziyaning demokratik qatlamlari Italiya erlarini “pastdan” – inqilobiy yo’llar bilan birlashtirish tarafdori edilar. Italiyadagi milliy- ozodlik harakatining demokratik qanoti monarxiya tuzumini va barcha feodal qoldiqlarini yo‘q qilishga, mamlakatni chet el zulmidan butunlay ozod qilishga, Italiya hududlarini yagona burjua-demokratik respublikaga aylantirishga intildi. Milliy inqilobiy yo nalishning asosiy siyosiy yetakchilari, mafkuraviy yetakchilari:ʻ “Yosh Italiya” harakatining asoschisi, respublikachi Juzeppe Mazzini va milliy inqilobiy harakatning taniqli vakili Juzeppe Garibaldi qoldi. Mo tadil-liberal ʻʼ yo nalishni Sardiniya qirolligi bosh vaziri graf Kamillo Kavur boshqargan. Uning ʻ tarafdorlari – liberal burjuaziya va Italiyaning liberal zodagonlari – burjuaziya va xalq orqasidagi zodagonlar o’rtasidagi fitna orqali mamlakatni “yuqoridan”, inqilobsiz birlashtirish tarafdori edi. 1848 yilgi inqilobning mag’lubiyati demokratlarni uning mag’lubiyat sabablarini tahlil qilishga majbur qildi. Ayrim demokratlar inqilobda xalqning keng qatlamlarining ishtirok etmasligiga respublikachilar tomonidan chuqur ijtimoiy o zgarishlar va dehqonlarni yer bilan ta minlash dasturining yo qligi asosiy sababʻ ʼ ʻ bo lgan degan xulosaga kelishdi. ʻ 1849-yilda Rim Respublikasining harbiy boshliqlaridan biri, utopik sotsialist Karlo Pisakan Italiyada agrar masalani hal etishni yirik yer egaligini yo‘q qilish, barcha yerlarni ijtimoiylashtirish va uni xalq xo‘jaligiga topshirishda ko‘rdi. Dehqonchilik. Radikal demokratlar K.Pisaken, D.Montanelli, D.Ferrari milliy harakatni omma manfaatlariga javob beradigan va shuning uchun xalqni ozodlik kurashiga jalb qila oladigan ijtimoiy qayta tashkil etish bilan uyg‘unlashtirish zarurligini ta’kidladilar. Bunday pozitsiyalardan ular Juzeppe Mazzinini keskin tanqid qilishdi va uni respublika lageri nazoratidan chiqarishga harakat qilishdi. 13 Ammo ko’pchilik mo’’tadil demokratlar qishloq va shahar burjuaziyasiga tegishli bo’lgan yer mulkining taqdiridan qo’rqib, dehqonlar inqilobi g’oyasini rad etishdi. Juzeppe Mazzini 1851-yil 11-sentabrda Karl Marks tomonidan Veydemeyerga yo‘llagan maktubida keskin tanqid qilingan va u shunday yozgan edi: “Mazzini Italiya qishloq aholisining moddiy ehtiyojlarini e’tiborsiz qoldirib, undan barcha sharbatlar siqib chiqariladi... Birinchi qadam Italiyaning mustaqilligi dehqonlarni to’liq ozod qilish va rentani erkin burjua mulkiga aylantirishdan iborat” Mazzinistlarning zaif tomoni shundaki, ular milliy ozodlik harakatini katoliklik bilan birlashtirgan. Mazzini tomonidan ilgari surilgan “Xudo va xalq!” shiori inqilobiy harakat uchun ham xato, ham zararli edi. Mazzini kontseptsiyasining muzlatilgan dogmalari inqilobiy demokratlarga kamroq mos kelardi. 13 http://www.kozina.com 1857 yilda Piedmontda Savoy sulolasi boshchiligidagi Italiyani birlashtirish shiori bo’lgan “Italiya milliy jamiyati” ishlay boshladi. “Italiya milliy jamiyati” rahbarlari Juzeppe Garibaldiga unga qo’shilishni taklif qilishdi, ya’ni mashhur, xarizmatik xalq qahramoni shaxsiyatidan o’zlarining siyosiy maqsadlarida foydalanishni anglatadi. Mazzinistlarning fitna va qo zg olonlari taktikasigaʻ ʻ ishonchini yo qotgan Garibaldi nomi ko plab demokratlarni, kechagi ʻ ʻ mazzinchilarni, respublikachilarni jamiyat safiga tortdi. Garibaldi jamiyat raisining o‘rinbosari lavozimini egalladi, lekin o‘zining respublikachi e’tiqodini saqlab qoldi, o‘zi aytganidek, “qalbida respublikachi” edi. Garibaldi har doim Italiyani birlashtirish yo’lida unda respublika tuzumini o’rnatishni qurbon qilishga tayyor ekanligiga ishongan. Mamlakatning Piemonte monarxiyasi homiyligida birlashishi ko’plab respublikachilar uchun Italiya xalqi ahvolini “moddiy yaxshilash” va yirik ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish kafolati bo’lib tuyuldi. 14 Rasmiy ravishda “Italiya milliy jamiyati” mustaqil siyosiy tashkilot edi. Darhaqiqat, undan K.Kavur boshchiligidagi mo tadil liberallar foydalandilar – ʻ “Jamiyat”ning Pyemontdan tashqarida, butun mamlakat bo ylab tarqalgan ʻ bo limlari orqali liberallar omma orasida o z ta sirini kuchaytirdilar. ʻ ʻ ʼ 1848-1849 yillardagi inqilobdan keyin ularning omma orasidagi ta’siri jiddiy pasaydi. Liberallarning monarxlar bilan ittifoq tuzish va ularni milliy harakatga jalb qilish rejasi butunlay barbod bo‘ldi. Bu shtatlardagi liberal fikrdagi burjuaziya va zodagonlar Savoylar sulolasi tomon tobora ko’proq yo’naltira boshladilar va Piedmonte liberallarining etakchi roliga moyil bo’ldilar. Shunday qilib, “Italiya milliy jamiyati” ning tashkil etilishi Piedmonte liberallarini butun Italiya bo’ylab butun mo’’tadil-liberal harakatga rahbarlik qildi. Italiyaning monarxiya asosida, Savoylar sulolasi hukmronligi ostida birlashishi Sardiniya qirolligidan tashqariga chiqdi va butun italyan xarakterini oldi. Italiya birlashuvining ikkinchi bosqichi. 1862 yilning yozida Juzeppe Garibaldi yana Sitsiliyaga keldi va uni papa hokimiyatidan ozod qilish va Italiyaning qolgan qismi bilan birlashish uchun Rimga qarshi kampaniyaga chaqira 14 https://en.m.wikipedia boshladi. Ikki ming ko’ngilli otryadni yollab, Kalabriyaga o’tdi. O’zining fransuz katoliklarini doimo qo’llab-quvvatlagan Napoleon III Rimdan Papani olib tashlashga ruxsat bermasligini e’lon qildi. Italiya hukumati birinchi navbatda kutib turdi, keyin hukumat qo’shinlarini Garibaldiga qarshi ko’chirdi. Italiyada respublika tashkil etilishidan qo rqardi. Aspromonte tog’idagi jangda Italiyaʻ qirollik qo’shinlari Garibaldiyaliklarning Rimga boradigan yo’lini to’sib qo’yishdi va uning ko’ngillilar otryadini miltiqdan otish bilan kutib olishdi. Garibaldi og’ir yaralangan, hibsga olingan va uning ko’plab jangchilari hibsga olingan. Risorgimento qahramoni 1882 yilda vafotigacha generalning qarorgohi bo’lgan Kaprera orolida umrbod surgunga jo’natildi. Shunday qilib, mamlakatni yakuniy birlashtirish uchun “pastdan” inqilobiy tashabbus bostirildi. Italiya qiroli Viktor Emmanuel II hukumatining Italiyaning mashhur xalq qahramoniga nisbatan uyatli munosabati Italiyada ham, xorijda ham ilg’or jamoatchilik orasida shov-shuvga sabab bo’ldi. Mashhur rus jarrohi Nikolay Pirogov Italiyaga yetib kelib, yarador Garibaldini operatsiya qildi. Xalq qahramonining mashhurligi juda yuqori edi. Garibaldi 1864 yilda Italiya, aholi uchun pul qarz so’rash uchun Londonga kelganida Angliya poytaxti buyuk inqilobchini qizg’in kutib oldi. Ammo Lord Palmerstonning ingliz hukumati italyan vatanparvarlariga yordam berishdan qat’iyan rad etdi. U Italiyaning demokratik asosda birlashishini istamadi va Italiyadagi ozodlik harakatining inqilobiy qanotini qo‘llab-quvvatlamadi. Kuchli demokratik Italiya O’rta er dengizi mintaqasida kuchlar muvozanatini sezilarli darajada o’zgartirishi va Avstriyaning undagi tashqi siyosiy pozitsiyalarini zaiflashtirishi mumkin. Britaniya diplomatiyasi doimo Avstriyani Rossiyaning Bolqon va Yaqin Sharqdagi ta’siriga qarshi muvozanat sifatida qaragan. 15 Rus inqilobiy demokrat-immigrantlari Garibaldini birodarlarcha kutib olishdi. Uning sharafiga Aleksandr Gertsen tomonidan uyushtirilgan ziyofatda demokratlar yetakchisi Juzeppe Mazzini, yozuvchi Nikolay Ogarev va bir qancha 15 http://www.italiasvizzerat.com italiyalik inqilobchilar ishtirok etishdi. Bunga javoban Garibaldi nutq so’zladi, unda u polshalik va rus inqilobchilarining kurashini olqishladi va “jabr chekayotgan, kurashayotgan va g’alaba qozonadigan yosh Rossiya uchun tost” e’lon qildi; Chunki chor Rossiyasi ustidan g‘alaba qozongan yangi Rossiya xalqi Yevropa taqdirida katta rol o‘ynashga chaqiriladi”. Nikolay Chernishevskiy va Nikolay Dobrolyubov o’z maqolalarini Garibaldi harakatiga bag’ishladilar. “Garibaldi ko’ngillilari tomonidan ifodalangan ajoyib energiya Italiya xalq kuchlarining ifodasi edi “ deb yozgan N.G. Chernishevskiy. Garibaldi mazzinistlarni keng xalq ommasidan ajratib qo’ygani, ikkilanib, xatoga yo’l qo’ygani uchun tanqid qilindi. N.Dobrolyubov Savoylar sulolasining o‘z manfaatini ko‘zlab siyosatini, antidemokratik xatti-harakatlarini, Kamillo Kavurning ulug‘vor intrigalarini fosh qildi. 16 Mamlakatni nihoyat birlashtirish vositasi sifatida inqilobiy tashabbusni bostirgan liberal hukumat uni harbiy-diplomatik manyovrlar orqali amalga oshirish imkoniyatini qidirdi. Italiya hukumati Venetsiyani Avstriya imperiyasidan, shu bilan birga Triest va Trient yerlarini qaytarib olish urinishlaridan voz kechmadi. Italiya armiyasi kuchli qurollangan edi. Tez orada Italiya Avstriyaga hujum qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. 1866 yilda Venetsiyani ozod qilish uchun Italiya hukumati Otto fon Bismarkning Avstriyaga qarshi Prussiya bilan harbiy ittifoq tuzish haqidagi taklifini qabul qildi. General Garibaldi yana ko’ngillilar korpusini boshqarishni so’radi. Xalq qo‘mondoni o‘ziga sodiq qoldi: u Tirol tog‘larida og‘ir janglar olib borib, avstriyaliklarni chekinishga majbur qildi. Italiya qo’mondonligining o’rtachaligi tufayli muntazam Italiya armiyasi Kustozzadagi quruqlikdagi jangda mag’lub bo’ldi va flot Adriatik dengizida Lissa oroli yaqinidagi jangda muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ammo Prussiya armiyasi 1866 yil 3 iyulda Sadovaya jangida avstriyaliklarni g’alaba qozondi. Ushbu jangda 16 Keserich, Charles. “The Fiftieth Year of the March on Rome recent Interpretations of Fascism” Rome: 1972.149 Prussiyaliklarning g’alabasini Prussiya armiyasining yanada mukammal tashkil etilishi va yuqori texnik jihozlari keltirdi, bu erda jangdan bir oz oldin yangi igna quroli taqdim etildi. Prussiya bilan tuzilgan tinchlik shartnomasi shartlariga ko’ra, Avstriya Venetsiya hududini Italiyaga o’tkazdi. Natijada, Italiya Prussiyaning ittifoqchisi bo’lganligi sababli, Avstriya-Prussiya urushi natijasida Venetsiyani Prussiya qo’lidan kamsitib olishga majbur bo’ldi. Italiyaning diplomatik tahqirlanishiga qaramay, 1866 yilda Venetsiya qirolligiga va Venetsiya mintaqasiga qo’shilish mojarolar va inqilobiy qo’zg’olonlarsiz juda xotirjam o’tdi. 17 Bunday muhim voqea – Rimning ozod etilishi – keng milliy ozodlik harakati – Risorgimentoni tugatdi. Bu Rim papasining, katolik cherkovining milliy zulmi va dunyoviy hokimiyati bilan yakunlandi. Papalik ham, katoliklik ham ko’p asrlar davomida Italiyaning tarixiy taqdiriga yomon ta’sir ko’rsatdi. Papalik har doim Italiyaning siyosiy tarqoqligini va iqtisodiy qoloqligini mustahkamlab kelgan. Asosiy, taqdirli muammoni hal qilish tarixiy rivojlanish yosh Italiya – mamlakatni birlashtirish muammosi – iqtisodiy o’zgarishlarni, madaniyat sohasida islohotlarni boshlash, yagona italyan millatining shakllanishiga yordam berish mumkin edi. Minglab oddiy italiyaliklar mamlakatni tashqi qaramlikdan ozod qilishga o’zlarining bebaho hissalarini qo’shdilar, o’zlarining fidoyiliklari bilan italyan xalqining inqilobiy va vatanparvarlik an’analarini yaratdilar. Italiyani birlashtirish uchun kurash milliy harakatning zaifligi tufayli sakkiz o’n yil davom etdi, undan tashqarida italyan dehqonlari qoldi. Qishloq mehnatkash ommasining ekspluatatsiyasiga jalb qilingan er egalari va dehqon agrarlarining Italiya burjuaziyasining ustunligi hatto dehqonlar va burjuaziya o’rtasidagi qisqa muddatli ittifoqni ham imkonsiz qildi. Ushbu yer mojarosi finalda salbiy rol o’ynadi. 1.2. Italiya birlashishi va milliy davlatga aylangan davrda, Italiya irredentizmining kelib chiqishi 17 Monteleone Renato “La politica dei Socialisti e democratici irredenti in Italia nella grande guerra”. Studi Storici. Italia: 1970.390 Italiya irredentizmining kelib chiqishini 19-asr oxirlarida, Italiya nihoyat birlashgan va milliy davlatga aylangan davrda kuzatilishi mumkin. Irredentizm – bu Italiya chegaralaridan tashqarida yashovchi italyan millatiga mansub aholining katta qismi bo’lgan hududlarni qaytarib olishga va birlashtirishga intiladigan siyosiy harakat. Italiya irredentizmi rasmiy tashkilot emas, balki Italiya o’zining “tabiiy chegaralariga” erishishi yoki italiyaliklar yashaydigan hududlarni birlashtirishi kerakligini da’vo qilgan bir necha turli guruhlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan fikr harakati edi. Shunga o’xshash millatchilik g’oyalari 19-asr oxirida Evropada keng tarqalgan edi. “Irredentizm” atamasi italyancha so’zdan kelib chiqqan bo’lib, ko’plab mamlakatlarda qo’llanila boshlandi. Risorgimento nomi bilan tanilgan Italiyaning birlashuv jarayoni 1815-1871 yillar oralig’ida sodir bo’ldi. Bu davrda ilgari xorijiy nazorat ostida bo’lgan bir qancha Italiya hududlari Italiya Qirolligiga qo’shildi. Biroq, Avstriya, Frantsiya va Shveytsariya nazorati ostida qolgan hududlarda hali ham sezilarli italyan tilida so’zlashuvchi aholi bor edi. Italiya irredentistik harakati 19-asr oxirida millatchilik tuyg’ulari va barcha italiyaliklarni yagona millat doirasida birlashtirish istagi bilan kuchaydi. Italiya millatchilari bu hududlar tarixan Italiya tarkibiga kirgan va u yerda yashovchi xalqlar umumiy madaniy va lingvistik o ziga xoslikka egaʻ ekanligini ta kidladilar. ʼ 18 Eng qadimgi irredentistik da’volardan biri ko’pchilik italyan tilida so’zlashuvchi, lekin Avstriya nazorati ostida bo’lgan Trentino-Alto Adige mintaqasi uchun qilingan. Italiya irredentistlari da’vo qilgan boshqa hududlarga Triest, Istriya, Dalmatiya, Korsika, Malta, Nitssa, Savoy va Shveytsariyaning italyancha so’zlashuvchi kantonlari kiradi. Italiya irredentizmi Birinchi jahon urushidan so’ng, Versal shartnomasiga ko’ra Italiyaga Trentino-Alto-Adige va Trieste kabi italyan tilida so’zlashuvchi aholi yashaydigan ma’lum hududlar berilganida yanada qo’llab-quvvatlandi. Biroq, Adriatik dengizining sharqiy 18 https://www.linkiesta.ru qirg’og’idagi kabi ba’zi irredentistik da’volar bajarilmadi, bu esa bu hududlarda irredentistik harakatlarning davom etishiga olib keldi. Shuni ta’kidlash kerakki, Italiya irredentizmi hududiy nizolar tufayli qo’shni davlatlar, xususan, Avstriya, Sloveniya va Xorvatiya bilan keskinlik va mojarolar manbai bo’lib kelgan. Shunga qaramay, zamonaviy davrda irredentistik da’volar asosan tark etildi va Italiyaning diqqat markazida qo’shnilari bilan tinch munosabatlarni saqlab qolish va Evropa Ittifoqi doirasida mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirishga qaratildi. Bu davrda Italiyaning tashqi siyosatini shakllantirishda italyan irredentizmi katta rol o‘ynadi, qo‘shni davlatlar bilan hududiy kelishmovchiliklarga sabab bo‘ldi va Yevropada keskinlikni keltirib chiqardi. Harakat oxir-oqibat Italiyaning hududiy kengayishiga va milliy o’ziga xosligiga doimiy ta’sir ko’rsatdi. II.BOB. XX ASR BOSHLARIDA ITALIYANING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI 20-asr boshlarida Italiyaning ichki va tashqi siyosatiga mamlakatning 1861- yilda yaqinda birlashishi va yaxlit milliy o ziga xoslikni o rnatish muammolariʻ ʻ katta ta sir ko rsatdi. Italiyaning ushbu davrdagi ichki va tashqi siyosatining asosiy ʼ ʻ jihatlari. Ichki siyosat: millat qurish: Italiya o'zining yangi qo'lga kiritilgan hududlari va turli mintaqaviy o'ziga xosliklarini yagona millatga birlashtirish vazifasini oldi. Italiya tili va madaniyatini targ‘ib qilish, huquqiy va ma’muriy tizimlarni standartlashtirish, aholi o‘rtasida milliy birlik tuyg‘usini shakllantirishga qaratilgan sa’y-harakatlar amalga oshirildi. Ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar: Italiya hukumati qashshoqlik, sanoatlashtirish va qishloqlarning kam rivojlanganligi kabi muammolarni hal qilish uchun ijtimoiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirdi. Bu islohotlar iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, turmush sharoitini yaxshilash, ijtimoiy tengsizlikni kamaytirishga qaratilgan edi. Qo‘shni davlatlar tasarrufidagi italyan tilida so‘zlashuvchi hududlarni anneksiya qilish istagi mintaqada hududiy ambitsiyalarni va keskinlikni kuch yilgacha bo'lgan davrda Italiya bir qancha iqtisodiy inqirozlar va Birinchi jahon urushiga qaramay sezilarli darajada iqtisodiy o'sishni boshdan kechirdi. Sanoatlashtirish yirik korporatsiyalar tomonidan amalga oshirilgan ko'pgina zamonaviy davlatlardan farqli o'laroq , Italiyada sanoatning o'sishi asosan kichik va o'rta oilaviy biznes hisobiga sodir bo'ldi. Italiya turli xil tanga turlarining uzoq tarixiga ega . Italiyaning birlashishi, asosan kumush monometallizmga asoslangan va shuning uchun Sardiniya Qirolligida va Evropaning yirik davlatlarida amalda bo'lgan oltin monometalizmidan farqli o'laroq, birlashishdan oldingi Italiya pul tizimining chalkashligini ta'kidladi. “Oltin Turli xil pul tizimlarini yarashtirish uchun tangalarning o'lchamlari va oltin va kumush o'rtasidagi 1 dan 15,50 gacha kursi olingan frantsuz franki modelidan ilhom olib, bimetallizmni tanlashga qaror qilindi . Italiya pul tizimi esa frantsuz pul tizimidan ikki jihati bilan farq qilar edi: kumush tangalar davlat bilan cheksiz miqdorda ayirboshlanishi mumkin edi, lekin xususiy shaxslar o rtasida ʻ cheklangan miqdorda va nominal 900 ‰ nozik kumushga ega bo lgan tangalarniʻ zarb qilishga qaror qilindi. Oltin va kumush o'rtasidagi real ayirboshlash kursiga yaqinlashish uchun aslida ular 835 ‰ ni o'z ichiga olgan, bu taxminan 1 dan 14,38 gacha. Italiya Qirolligi e'lon qilinganidan roppa-rosa to'rt oy o'tgach , hukumat yangi milliy valyuta – Italiya lirasini muomalaga kiritdi . Yangi pul birligining qonuniy to'lov vositasi 1861 yil 17 iyuldagi qirollik farmoni bilan o'rnatilgan bo'lib, unda unifikatsiyadan oldingi tangalarni liraga almashtirish va mahalliy tangalar o'zlarining kelib chiqish viloyatlarida qonuniy to'lov vositasi bo'lib qolishi ko'rsatilgan. 1861 yildan 1940 yilgacha bo’lgan davrda Italiya bir qancha iqtisodiy inqirozlar va Birinchi jahon urushiga qaramay sezilarli darajada iqtisodiy o’sishni boshdan kechirdi. Sanoatlashtirish yirik korporatsiyalar tomonidan amalga oshirilgan ko’pgina zamonaviy davlatlardan farqli o’laroq , Italiyada sanoatning o’sishi asosan kichik va o’rta oilaviy biznes hisobiga sodir bo’ldi” 19 Turli mintaqalar o’rtasidagi madaniyat, siyosat va iqtisodiy amaliyotdagi keskin qarama-qarshiliklar tufayli siyosiy birlashuv avtomatik ravishda iqtisodiy integratsiyaga olib kelmadi . Italiya bir necha bosqichda sanoatlashtirishga muvaffaq bo’ldi, garchi mamlakat buyuk davlatlar orasida eng qoloq iqtisod bo’lib qoldi va tashqi savdoga , ayniqsa ko’mirni import qiladigan va g’alla eksport qiladigan xalqaro bozorlarga juda bog’liq edi . Birlashgandan keyin Italiyada asosan qishloq xo’jaligi jamiyati mavjud bo’lib, ishchi kuchining 60 foizi qishloq xo’jaligida band edi. Texnologiyaning rivojlanishi 1880-yillardagi inqiroz davridan keyin Italiya qishloq xo’jaligi mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatlarini oshirdi. Sanoatlashtirish natijasida qishloq xo’jaligida band bo’lganlar ulushi asr boshida 50% dan pastga tushdi. Biroq, bu o’zgarishlardan hamma ham foyda ko’rmadi, chunki janubiy qishloq xo’jaligi, ayniqsa, issiq qurg’oqchil iqlimdan aziyat chekdi , shimolda bezgak Adriatik sohilidagi pasttekisliklarni etishtirishga to’sqinlik qildi . “Davlatning dastlabki yillarida hukumatning tashqi va harbiy siyosatga e’tibor qaratishi qishloq xo’jaligining e’tiborsiz qolishiga olib keldi, 1873 yildan keyin esa 19 Matteo, Bartoli,. Le parlate italiane della Venezia Giulia e della Dalmazia. Tipografia italo-orientale. Grottaferrata. 1919.92 pasaydi.Italiya parlamenti 1877 yilda tergov boshladi, bu sakkiz yil davom etdi va uni mexanizatsiyalash va zamonaviy dehqonchilik texnikasi yo’qligi bilan izohladi, va yer egalarining o’z yerlarini o’zlashtirmasliklari. Bundan tashqari, qishloq xo’jaligi ishchilarining ko’pchiligi vaqtinchalik tajribasiz qisqa muddatli ishchilar edi puli bo’lmagan dehqonlar arzimas oziq-ovqat bilan yashashga majbur bo’ldilar. Kasallik tez tarqaldi va katta vabo epidemiyasi kamida 55 000 kishini o’ldirdi. Hukumatning harakatlari yirik yer egalarining kuchli siyosiy va iqtisodiy qarshiliklari tufayli to’sqinlik qildi. 1910 yilda boshqa tergov komissiyasi ham xuddi shunday muammolarni topdi” 20 XX asr boshlarida Italiya ichki va tashqi siyosati juda turli va ahamiyatli bo’lgan jarayonlardan o’tdi. Bu davrda Italiya, imperiya hayoti yakunida o’zining siyosiy va iqtisodiy qarorlarini qabul qilishda muammolar bilan yuzlashgan va xalqaro aloqalar sohasida o’z o’rinini qidirayotgan mamlakat bo’ldi. Ichki siyosat bo’ylab, XX asr boshlarida Italiya, politik jamlanmalar va partiyalar orasidagi tartibot va sohil muammo-lari bilan bog’liq edi. Mussolini kabi totalitar liderlar hokimiyatga kelib, Italiyaning ichki siyosati katta o’zgarishlarga uchradi va demokratik tizimdan totalitar hokimiyatga o’tdi. Tashqi siyosat bo’ylab, Italiya XX asrning boshlarida xalqaro jamiyatda o’z o’rinini qidirayotgan mamlakat bo’ldi. Birinchi jahon urushi Italiya uchun katta imtihon bo’ldi va uning natijasida mamlakatda katta siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Mussolini hokimiyatga kelganda, uning tashqi siyosati ham kuchli bo’ldi va mamlakatning xalqaro aloqalari katta o’zgarishlar ko’rdi. Bular bilan birga, Italiya XX asr boshlarida xalqaro jamiyatda o’zining o’rnini qidirayotgan mamlakat sifatida tanildi va uning ichki va tashqi siyosati mamlakatning mustaqillik va rivojlanish jarayonlariga katta ta’sir ko’rsatdi. Taxminan 1890 yilda Italiya vino sanoatida ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi yuz berdi – qishloq xo’jaligidagi deyarli yagona muvaffaqiyatli sektor. 1870-1880- 20 https://timesmachine.nytimes.com yillarda Frantsiyada uzumchilik hasharotlar tufayli hosil yetishmasligidan aziyat chekdi va Italiya Yevropadagi eng yirik vino eksportchisiga aylandi. 2.1. Italiya davlatining birlashuvidan so’ng ,davlatdagi ijtimoiy o’zgarishlar va ommaviy emigratsiya 19-asrda Italiya davlati birlashgandan so ng Italiyada sezilarli ijtimoiyʻ o zgarishlar ro y berdi, bu uning aholisiga ta sir ko rsatdi va ommaviy ʻ ʻ ʼ ʻ emigratsiyaga olib keldi. Italiyaning yangi davlati butun mamlakat bo’ylab boshqaruvni standartlashtirish uchun yagona huquqiy tizim, ta’lim tizimi va ma’muriy tuzilmani yaratishga harakat qildi. Umumiy pul birligi liraning muomalaga kiritilishi va markaziy bankning tashkil etilishi iqtisodiyotni barqarorlashtirishga va birlashgan davlat doirasidagi savdo-sotiqni osonlashtirishga yordam berdi. 21 Sanoatlashtirish: Italiyaning birlashishi, ayniqsa, shimoliy hududlarda sanoatlashtirishga olib keldi. Bu agrar jamiyatdan industrial jamiyatga o tish ʻ urbanizatsiyaga olib keldi, chunki odamlar qishloqlardan shaharlarga zavod va boshqa sohalarda ish izlab ko chib o tdi. ʻ ʻ Ijtimoiy tabaqalanish: tez sanoatlashtirish va iqtisodiy rivojlanish Italiyada yangi ijtimoiy ierarxiyani yaratdi. Sanoatchilar va kapitalistlar yangi elita sinfi sifatida paydo bo’ldi, ishchilar esa yomon mehnat sharoitlari, past ish haqi va uzoq ish soatlariga duch keldilar. Ushbu ijtimoiy tafovut ijtimoiy tartibsizliklar va ishchilar harakatiga yordam berdi. Mintaqaviy nomutanosibliklar: Italiyaning birlashishi mamlakat ichidagi mintaqaviy tafovutlarni ham ta’kidladi. Sanoati rivojlangan va gullab-yashnagan shimol kam rivojlangan va agrar janubga qarama- qarshi edi. Bu iqtisodiy tafovut ijtimoiy keskinlik va siyosiy muammolarga olib keldi, chunki hukumat barcha hududlarning ehtiyojlarini qondirish uchun kurashdi. Ommaviy emigratsiya: Iqtisodiy qiyinchiliklar, qashshoqlik va imkoniyatlarning etishmasligi tufayli millionlab italiyaliklar yaxshiroq hayot izlab boshqa mamlakatlarga hijrat qilishni tanladilar. Italiyadan ommaviy emigratsiya 21 Smith, Dennis Mack. Modern Italy; A Political History. Ann Arbor: The University of Michigan Press.1997.180 19-asr oxirida boshlandi va 20-asrgacha davom etdi, shu jumladan AQSh, Argentina, Braziliya va Evropaning boshqa mamlakatlari. Migratsiya, ayniqsa, qashshoqlik va ishsizlik avj olgan Italiyaning janubida yaqqol namoyon bo’ldi, bu ko’pchilikni chet elda imkoniyatlar izlashga majbur qildi. 22 Qo’shma Shtatlar italiyalik muhojirlar uchun mashhur joy edi, Nyu-York kabi shaharlar italyan jamoalari uchun markazga aylandi. Boshqa yo’nalishlar Argentina, Braziliya va Evropa mamlakatlarini o’z ichiga olgan. Italiyalik muhojirlar o’zlarining yangi mamlakatlariga moslashishda qiyinchiliklarga duch kelishdi, jumladan, til to’siqlari, diskriminatsiya va og’ir ish sharoitlari. Biroq, ko’plab italiyaliklar o’zlarining yangi uylarida muvaffaqiyat va farovonlik topdilar. Emigratsiyaning ta’siri: Ommaviy emigratsiya Italiya jamiyati va iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Bu demografik siljishga olib keldi, ba’zi hududlarda emigratsiya tufayli aholi sonining qisqarishi kuzatildi. Italiyalik muhojirlar tomonidan qaytarib yuborilgan pul o’tkazmalari ularning Italiyadagi oilalariga moliyaviy yordam ko’rsatdi va ba’zi mintaqalarda iqtisodiyotni rag’batlantirishga yordam berdi. Emigrantlar o‘z davlatlarining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan, qurilish, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarish kabi sohalarga hissa qo‘shgan. Emigratsiya tufayli malakali ishchi kuchini yo’qotish Italiyaning iqtisodiy rivojlanishi va sanoat rivojlanishi uchun qiyinchiliklar tug’dirdi. Bu haddan tashqari gavjum qishloq joylariga yordam bergan va Italiyaga pul o’tkazmalarini olib kelgan bo’lsa-da, bu shuningdek, malakali ishchilarning yo’qolishiga va ayrim mintaqalarda aholining qisqarishiga olib keldi. Emigrantlar o’zlarining yangi mamlakatlariga moslashishda qiyinchiliklarga duch kelishdi, lekin ko’pincha o’z mamlakatlari rivojlanishiga hissa qo’shishdi. Umuman olganda, Italiya birlashgandan keyingi davr ijtimoiy o’zgarishlar, sanoatlashtirish, mintaqaviy tafovut va ommaviy emigratsiya bilan ajralib turdi. Bu omillar Italiya jamiyatini shakllantirdi va 20-asr boshlarida uning ichki va tashqi siyosatiga ta sirʼ ko rsatdi. Xulosa qilib aytganda, Italiya birlashgandan keyingi davr birlashgan ʻ 22 https://timesmachine.nytimes.com millat yaratish va mintaqaviy nomutanosibliklarni bartaraf etishga qaratilgan ijtimoiy o’zgarishlar bilan ajralib turdi. Ommaviy emigratsiya Italiya jamiyatini shakllantirishda muhim rol o’ynadi, demografiya, iqtisodiyot va chet elda yaxshiroq hayotga intilayotgan millionlab italiyaliklarning tajribasiga ta’sir qildi. Kuchli ijtimoiy keskinliklar yuzaga chiqdi, Italiyaning ijtimoiy qonunchiligi Yevropada oxirgi o rinni egalladi, sotsialistlar nafaqat ijtimoiy siyosatga, balkiʻ mustamlaka ekspansiyasiga ham qarshi edilar. Bosh vazir Franchesko Krispi mustamlakachilik siyosatini soliqlarni oshirish va tejamkorlik choralari bilan moliyalashtirdi. Ichki siyosiy kelishmovchiliklar Milanda Bava Bekkaris qirg’ini bilan yakunlandi. U yerda 1898 yil 7 mayda non narxi oshishiga qarshi ommaviy namoyishlar bo‘lib o‘tdi. General Fiorenzo Bava-Bekkaris , qamal holati e’lon qilingandan so’ng, olomonga artilleriya va miltiqlardan o’q uzdi. Ma lumotlarga ʼ ko ra, 82 dan 300 gacha odam halok bo lgan. Qirol Umberto I generalni ʻ ʻ telegramma orqali tabrikladi va uni medal bilan taqdirladi. Bu uni dushmanga aylantirdi va 1900 yilda 22 yil davomida qirol bo’lgan u Monzada anarxist Gaetano Bresci tomonidan otib tashlandi. 23 Uning vorisi Viktor Emmanuel III siyosiy jihatdan ustun bo’lgan, ammo Giolitti dastlab 1901 yildan 1903 yilgacha Ichki ishlar vaziri, keyin 1903 yildan 1914 yilgacha tanaffuslar bilan bosh vazir bo’lgan. U Italiya siyosatida shunday darajada hukmronlik qilgan yoki shakllantirganki, Giolitti davri haqida gapiriladi . U islohotchi va inqilobiy harakatlarga yon berishga tayyor edi va sanoatlashtirishga yordam berdi. To‘g‘ri, xususiy tibbiy sug‘urta uchun davlat subsidiyalari 1886 yilda, baxtsiz hodisalardan birinchi majburiy sug‘urta 1898 yilda joriy etilgan , lekin aynan Giolitti 1912 yilda nemis modeli asosida davlat ijtimoiy sug‘urtasini joriy qilgan. Shuningdek, u ovoz berish huquqini isloh qildi, shuning uchun mulkiy cheklovlar qolmadi va saylov huquqiga ega bo’lganlar soni 8 million kishiga etdi. Ishsizlik sug’urtasi 1919 yilda, Germaniyadan sakkiz yil oldin paydo bo’lgan. 24 23 http://arquivo.wayback.com 24 http://www.kozina.com 1880-yillarda jiddiy sanoat mojarolari yuz berdi va taxminan 1889 yilda Partito Operaio ga qarshi repressiya boshlandi, shuning uchun maqsad mamlakatdagi barcha sotsialistik tashkilotlarni bir partiyaga birlashtirish edi. Fasci Siciliani , “Fasci siciliani dei lavoratori” ning qisqartmasi, Italiya Sitsiliya ishchilar uyushmasi “Italiya sotsializmining birinchi harakati” sifatida qabul qilindi. Bosh vazir Krispi boshchiligidagi harakat shiddatli harbiy amaliyotlardan so’ng bostirildi. Sanoat ishchilari 1892 yilda Partito dei Lavoratori Italiani tarkibida tashkil etishga muvaffaq bo’ldilar, bu partiya 1893 yilda Partito Socialista Italiano deb o’zgartirildi. Bosh vazir Franchesko Krispi 1894 yildan sotsialistlarga qarshi favqulodda qonunlar ishlab chiqdi, ammo ular oxir-oqibat muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1901 yilda uning vorisi Jovanni Giolitti saylovlarda 32 o’rinni qo’lga kiritgan partiyani hukumatga birlashtirishga harakat qildi, ammo ikkinchisi rad etdi. Ammo 1908 yildan 1912 yilgacha radikal sindikalizm hukm surguniga qadar chap burjua bilan hamkorlik mavjud edi. 1912 yilda Partito Socialista Riformista Italiano ajralib chiqdi, vatanparvarlik sabablarga ko’ra Usmonlilarga qarshi urushga rozi bo’ldi . 1917 yilda sotsialistik deputatlarning aksariyati urush tarafdori bo’ldi, ammo partiya rahbariyati urushga qarshi chiqishda davom etdi. 25 Kuchli ijtimoiy o’zgarishlarga davlatning munosabati juda kech keldi, chunki ijtimoiy elita uzoq vaqt rad etdi va ko’pincha o’rta asrlardan boshlab ijtimoiy tizimlarda hukmronlik qilgan cherkov ishiga tayandi. Biroq, u endi tegishli munitsipal yoki gildiya tizimi tomonidan qo’llab-quvvatlanmadi. Italiya aholisi 1800-yildagi 18,3 milliondan 1850-yilda 24,7-ga, nihoyat 1900-yilda 33,8-ga ko’paydi. Shunga qaramay, Italiyaning Yevropa aholisidagi ulushi pasayishda davom etdi. Bu, bir tomondan, uning rivojlanish tanqisligi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, taxminan 1852 yildan boshlab keng ko’lamli ommaviy emigratsiya sodir bo’lgan. 1985 yilga kelib, taxminan 29 million kishi qayd etilgan. 26 25 https://books.google.com 26 https://timesmachine.nytimes.com 1876 yildan 1890 yilgacha ko’pchilik shimoldan, ayniqsa Venetsiyada, Friuli-Venesiya Giuliyadan va Piedmontdan kelgan. Shundan so’ng janubdan italiyaliklar ko’proq ko’chib ketishdi. 1876 yildan 1915 yilgacha 14 milliondan ortiq odam ko’chib ketgan, ulardan 8,3 millioni shimoliy yarmidan, shu jumladan 2,7 millioni shimoli-sharqdan, janubiy yarmidan 5,6 millioni ko’chib ketgan. Asosiy yo nalishlar Amerika Qo shma Shtatlari bo lib, unda italyanlarningʻ ʻ ʻ avlodlari Italiya amerikaliklar bugun nemislar va irlandlardan keyin uchinchi yirik Yevropa immigratsion guruhini, shuningdek, Argentina bilan birga aholi ulushi 6% ni tashkil qiladi. Braziliya, Italiya braziliyaliklar va Urugvay Italiya Urugvaylar. Ko’pchilik Kanada , Avstraliya va boshqa Lotin Amerikasi mamlakatlariga hijrat qilishgan. Migratsiyaning asosiy sababi qashshoqlikning, ayniqsa, qishloq aholisining keng tarqalishi edi. 1950-yillarga qadar Italiyaning bir qismi qishloq, agrar va zamonaviy jamiyat bo’lib qoldi, qishloq xo’jaligi sharoitlari mamlakatda, ayniqsa shimoli-sharqda va janubda fermerlarni saqlash uchun mos emas edi. Muhojirlikning ko lamini bir tomondan qishloq xo jaligining tanazzulga uchrashi ʻ ʻ va eski tuzilmalarning saqlanib qolishi va kapitalning yetishmasligi, shuningdek, yirik yer egalari va yarim ijarachilar tomonidan kuchaygan keskin nizolar bilan izohlash mumkin. Shu bilan birga, tez rivojlanayotgan shaharlarda ikkilanib turgan sanoatlashtirish etarli ish o’rinlarini deyarli taklif qilmadi. Bundan tashqari, ichki iste’mol past edi, ayniqsa infratuzilmani kengaytirish uchun zarur deb hisoblangan fiskalizm daromadlarga ta’sir qilishda davom etdi. Negaki, korxonalar xorijnikiga nisbatan kam kapital bilan jihozlangan edi. Shuning uchun hukumat 1878 yildan 1887 yilgacha yuqori tarif to’siqlarini o’rnatdi va rivojlanish bosqichida hali ham zaif bo’lgan to’qimachilik va og’ir sanoatni himoya qilishga qaratilgan protektsionistik siyosatni olib bordi. Frantsiya o’z navbatida himoya tarif siyosatiga tegishli qarshi tariflar bilan javob berdi. 27 27 https://oimurschool.ru Shimolda sanoatlashtirish va infratuzilma kengaygan bo’lsa -da , janubdagi hukumat latifundiyani qo’llab-quvvatladi , buning natijasida ikkala holatda ham og’ir sanoat va qishloq xo’jaligining qahramonlari shimol va janubda o’z ta’sirini mustahkamlay oldilar. Markaziy Italiyada dehqonlar uchun boshqacha tizim mavjud edi. Bu erda er ijaraga berilishi mumkin edi va ular nisbatan katta miqdorni saqlab qolishlari mumkin edi, shuning uchun mamlakatning bu qismidan boshqa qismlarga qaraganda kamroq migratsiya bo’lgan. Katta shaharlardan migratsiya kamroq bo’lgan, ammo bundan katta istisno bor edi. Neapol olti yuz yil davomida Neapol Qirolligining , keyinroq Ikki Sitsiliya Qirolligining poytaxti bo’lgan va 1861 yilda birlashgan Italiyadagi oddiy shaharga aylandi. Natijada ko’plab byurokratik ishlar yo’qoldi va ishsizlik ko’p bo’ldi. 1880-yillardagi vabo epidemiyasi tufayli ko’p odamlar ham shaharni tark etishga qaror qilishdi. Janubda birlashish natijasida o’rta asrlardan beri saqlanib qolgan feodal tuzum barham topdi. Biroq, bu fermerlar endi ishlashlari mumkin bo’lgan o’z erlariga ega bo’ldilar degani emas edi. Ko’pchilik mulksiz qoldi va yerlar merosxo’rlar o’rtasida bo’lingandan keyin er uchastkalari tobora kichrayib, unumsiz bo’lib qoldi. Yana bir sabab aholining haddan tashqari ko’pligi edi , ayniqsa janubda Birlashgandan so’ng, Italiyaning janubi birinchi marta suv ta’minoti va shifoxonalarda tibbiy yordam olish imkoniyatini yaratdi. Bu chaqaloqlar o’limini kamaytirdi va uzoq vaqt davomida Evropada eng yuqori tug’ilish darajasi bilan birga aholining ko’payishiga olib keldi, bu esa o’z navbatida ko’plab yosh janubiy italiyaliklarni 20-asr boshlarida hijrat qilishga majbur qildi. Valyuta siyosati katta muammolarni keltirib chiqardi, chunki Franko- Prussiya urushi paytida Italiya ham erkin konvertatsiya qilishni to’xtatdi . Endi oltin standarti ustunlik qildi, bu esa banknotlarni faqat oltin zahiralariga belgilangan nisbatda chiqarishni ta’minladi . Bu oltin avtomatizmi orqali valyuta munosabatlarini barqarorlashtirishi kutilgan edi, bunda tegishli markaziy banklar qat’iy qoidalarga rioya qilishlari kerak edi. Agar valyuta zaiflashsa, bu kuchli valyuta yo’nalishi bo’yicha oltinning chiqib ketishiga olib keldi, natijada oltin zahiralarining kamayishi bilan banknotlarning chiqarilishini qisqartirish kerak edi. Bu foiz stavkalarini oshirdi va narxlarni pasaytirdi. Aksincha, oltin to’plangan mamlakatda bu muomalada ko’proq qog’oz pullarni yaratdi, foiz stavkalarini pasaytirdi va narxlarni oshirdi. Muayyan nuqtada oltin oqimi teskari tomonga o’zgardi, to’lov balansi barqarorlashdi va valyuta barqarorlashdi. Markaziy banklar ko’pincha ko’rsatmalarga rioya qilmasa ham, tizim muvaffaqiyatli bo’ldi, chunki odamlar pul va oltinni istalgan vaqtda almashtirish mumkinligiga ishonishdi. 2.2. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Italiya mustamlakalarni qo lga kiritishiʻ va mustamlakachilikning boshlanishi 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Italiya mustamlakalarni qo lga kiritishda, ʻ ayniqsa 1870-yillarda bo lib o tgan Afrikani nazorat qilish uchun kurashda Buyuk ʻ ʻ Kuchlarga taqlid qildi . Italiya Angliya, Fransiya va Germaniyaga nisbatan harbiy va iqtisodiy resurslarda zaif edi. Shunga qaramay, xalq qarshiligi tufayli bu qiyin bo’ldi. Yuqori harbiy xarajatlar va Italiya mustamlaka qila boshlagan paytda qolgan ta’sir doiralarining kamroq iqtisodiy qiymati tufayli bu foydasiz edi. Angliya frantsuz ta’sirini to’sib qo’yishni xohladi va Italiyaga Qizil dengizni egallashda yordam berdi. Hukumat tomonidan bir qancha mustamlaka loyihalari amalga oshirildi. Bular Rim imperiyasini qayta tiklamoqchi bo’lgan italyan millatchilari va imperialistlarining qo’llab-quvvatlashiga erishish uchun qilingan. Italiya allaqachon Iskandariya , Qohira va Tunisda yirik aholi punktlariga ega edi . Italiya birinchi bo’lib mustamlakachilik imtiyozlarini berish uchun boshqa dunyo kuchlari bilan muzokaralar yo’li bilan mustamlaka olishga harakat qildi, ammo bu muzokaralar muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Mustamlakachilikning boshlanishi 1885 yilda, Xartumda Misr hukmronligi qulaganidan ko’p o’tmay, Italiya Sharqiy Afrikadagi Massavaga askarlarini tushirgandan so’ng keldi. 1888 yilda Italiya Massavani kuch bilan qo’shib oldi va Italiya Eritreya mustamlakasini yaratdi . Eritreyaning Massava va Assab portlari Italiya va Efiopiya bilan savdo-sotiq ishlarini olib bordi. Savdoga Italiya savdosiga to’lanadigan past bojlar sabab bo’ldi. Italiya ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qildi va qahva, asal mumi va terini import qildi. Shu bilan birga, Italiya Afrika shoxining janubiy tomonidagi hududni egallab, Italiya Somalilandiga aylanadi . 1889-yilda imzolangan Vuchale shartnomasida italyan tilidagi versiyada Efiopiya Italiya protektorati bo lishi kerakligi, Efiopiya amhar tilidagi versiyasidaʻ esa Efiopiya imperatori Menelik II tashqi aloqalarni yuritish uchun Italiya orqali o tishi mumkinligi ko rsatilgan edi. Bu, ehtimol, amxar tilida ruxsat beruvchi va ʻ ʻ italyan tilida majburiy bo’lgan fe’lning noto’g’ri tarjimasi tufayli sodir bo’lgan. Versiyalardagi tafovutlar oshkor bo lgach, 1895 yilda Menelik II ʻ shartnomani bekor qildi va Italiya tashqi siyosatiga rioya qilish haqidagi kelishuvdan voz kechdi. Efiopiya shartnomaning italyancha versiyasiga rioya qilishdan bosh tortgani uchun va mamlakatdagi iqtisodiy kamchiliklarga qaramay, Italiya hukumati Efiopiyani shartnomaning italyancha versiyasiga rioya qilishga majburlash uchun harbiy yechimga qaror qildi. Shunday qilib, ular Efiopiya ichidagi bo’linishdan foydalanishlari va raqamlardagi har qanday kamchilikni bartaraf etish uchun taktik va texnologik ustunlikka tayanishlari mumkinligiga ishonishdi. Natijada, Italiya va Efiopiya o’rtasida qarama-qarshilik paydo bo’ldi, bu keyinchalik Birinchi Italiya-Efiopiya urushi deb ataladi. 28 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridagi Italiya mustamlakachiligi Italiyaning dengizdan tashqari hududlarni o rnatish va Yevropadan tashqarida ham o z ta sirini ʻ ʻ ʼ kengaytirishga urinishlari bilan xarakterlanadi. Italiya boshqa Yevropa davlatlari bilan solishtirganda imperializm davriga nisbatan kech qolgan bo lsa-da, Afrika va ʻ O rta er dengizi mintaqasida mustamlakalarga ega bo lishga intildi. Bu davrda ʻ ʻ Italiya mustamlakachiligining ba’zi asosiy jihatlari: 1. Mustamlaka ekspansiyasi: Italiyaning birinchi muhim mustamlakachilik tashabbusi 19-asr oxirida Sharqiy Afrikadagi Eritreyani mustamlaka qilish edi. Italiya hukumati bir qator harbiy yurishlar orqali Eritreya ustidan nazorat o’rnatdi. Italiya, shuningdek, 1895-1896 28 O zME. Birinchi jild. Toshkent: 2000. 35 ʻ yillarda Birinchi Italiya-Efiopiya urushiga olib keladigan qo’shni Efiopiyada mavjudlikni o’rnatishga harakat qildi. Italiyaning Adva jangidagi ushbu mojaroda mag’lubiyatga uchrashi Sharqiy Afrikadagi mustamlakachilik ambitsiyalari uchun katta muvaffaqiyatsizlik bo’ldi. Shimoliy Afrikada Italiya 1911-yilda Italiya-Turkiya urushidan keyin Liviyani Usmonlilar imperiyasidan olgan. Italiyaning Liviyani mustamlakasi mahalliy qarshilikni bostirish va hudud ustidan nazorat o’rnatish uchun shafqatsiz kampaniyaga olib keldi. Italiya Sharqiy Afrikasi: Eritreya va Somalini bosib olgandan so’ng, Italiya 1936 yilda Italiyaning Sharqiy Afrikasini tashkil etdi, unga Eritreya, Efiopiya va Italiya Somaliland kiradi. Bu mustamlakachi tuzilma Italiyaning Ikkinchi jahon urushidagi mag’lubiyati tufayli qisqa umr ko’rdi. Sharqiy Afrikadagi Italiya hukmronligi qattiq siyosat, majburiy mehnat, mahalliy aholini Italiya madaniyati va jamiyatiga singdirishga urinishlar bilan ajralib turardi. Italiya mustamlakachiligining merosi: Italiya mustamlakachiligi o’zi nazorat qilgan hududlarga doimiy ta’sir ko’rsatdi, ko’plab mintaqalar Italiya hukmronligi ostida iqtisodiy ekspluatatsiya, madaniy bostirish va ijtimoiy tartibsizliklarni boshdan kechirdi. Italiya mustamlakachiligining merosi Italiya va uning sobiq mustamlakalari o’rtasidagi munosabatlarga ta’sir qilishda davom etmoqda, tovon to’lash, tarixiy xotira va madaniy merosni saqlash kabi masalalar hali ham muhokama qilinmoqda. Umuman olganda, 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Italiya mustamlakachiligi Afrika va O’rta er dengizi mintaqasida dengizdan tashqari hududlarni tashkil etishga urinishlar bilan tavsiflanadi. Italiyaning mustamlaka imperiyasi boshqa Yevropa davlatlari bilan solishtirganda nisbatan kichik bo’lsa- da, uning nazorati ostidagi hududlarga ta’siri sezilarli bo’lgan va hozirgi kungacha sezilib kelmoqda. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida italyan mustamlakachiligi asosan Afrika va O rta er dengizi mintaqasidagi hududlarni qamrab oldi. Bu davrda Italiyaʻ koloniyalarini o’rnatgan asosiy hududlardan ba’zilari: Eritreya Italiyaning Eritreyani mustamlaka qilishi 19-asr oxirida, 1890-yilda Italiya Eritreyasining tashkil topishi bilan boshlandi.Eritreya Qizil dengizga chiqishi va Suvaysh kanaliga yaqinligi tufayli Italiya uchun strategik ahamiyatga ega edi. Italiyaning Eritreya ustidan nazorati harbiy yurishlar va mintaqaning iqtisodiy ekspluatatsiyasini engillashtirish uchun temir yo’llar va portlar kabi infratuzilmani qurish orqali mustahkamlandi. Somali: Italiya 19-asr oxirida Italiya Somalilandida (hozirgi Somali) mustamlaka o rnatdi. Italiya Somaliland 1908 yilda rasman mustamlaka sifatida tan olingan.ʻ Italiyaning Somalidagi hukmronligi mintaqa resurslaridan foydalanish, plantatsiyalar barpo etish va mahalliy aholi ustidan nazorat o‘rnatish harakatlari bilan ajralib turardi. Liviya: Italiya 1911 yilda Italiya-Turkiya urushidan keyin Liviyani Usmonli imperiyasidan qo’lga kiritdi. Liviyani mustamlaka qilish Italiyaning Shimoliy Afrikada mustamlaka imperiyasini barpo etish harakatlarining bir qismi edi. Liviyadagi Italiya hukmronligi mahalliy qarshilik harakatlarini qattiq repressiya qilish va mahalliy aholini italyan madaniyatiga singdirishga urinishlar bilan ajralib turardi. Efiopiya: Italiyaning Efiopiyani mustamlaka qilishga urinishi 1895-1896 yillarda Birinchi Italiya-Efiopiya urushiga olib keldi. 1896 yilda Adva jangi Efiopiya qo’shinlarining hal qiluvchi g’alabasi bilan yakunlandi va Italiyaga Efiopiya ustidan to’g’ridan-to’g’ri mustamlaka nazoratini o’rnatishga to’sqinlik qildi. Italiya mag’lubiyatga uchraganiga qaramay, Efiopiyaning ba’zi qismlarida mavjudligini saqlab qoldi va oxir-oqibat Ikkinchi Jahon urushi paytida Italiya Sharqiy Afrikasining bir qismi sifatida mamlakatni bosib oldi. Italiya Sharqiy Afrikasi: 1936-yilda Italiya Italiyaning Sharqiy Afrikasini tashkil etdi, unga Eritreya, Efiopiya va Italiya Somaliland kiradi. Italiyaning Sharqiy Afrikasi qisqa umr ko’rdi, chunki Italiyaning Ikkinchi jahon urushidagi mag’lubiyati uning mustamlakachi imperiyasining parchalanishiga olib keldi. Umuman olganda, 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Italiya mustamlakachiligi Afrikada, xususan, Eritreya, Somali va Liviyada koloniyalarni o’rnatishga qaratilgan. Italiyaning bu hududlardagi mustamlakachilik ambitsiyalari iqtisodiy manfaatlar, strategik mulohazalar va Yevropadan tashqarida ham o z ta siriniʻ ʼ kuchaytirish istagidan kelib chiqqan. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Italiya mustamlakachiligi iqtisodiy, strategik va mafkuraviy sabablarga ko ra xorijda ʻ imperiyalar barpo etishga intilayotgan Yevropa imperializmining kengroq to lqinining bir qismi edi. Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya kabi ʻ Yevropaning boshqa davlatlari bilan solishtirganda mustamlakachilik o yiniga ʻ nisbatan kech qolgan Italiya o zining mustamlakachilik tashabbuslarini birinchi ʻ navbatda Afrika va O rta er dengizi mintaqasida boshladi. ʻ Bu davrda Italiya mustamlakachiligining ko’lami boshqa mustamlakachi kuchlar bilan solishtirganda cheklangan edi, biroq Italiya bir nechta asosiy sohalarda mustamlakalarni o’rnatishga muvaffaq bo’ldi: Afrika: Italiyaning Afrika koloniyalari Italiya Sharqiy Afrikasining bir qismi sifatida Eritreya, Somali, Liviya va qisqacha Efiopiyani o’z ichiga olgan. Bu hududlar Italiyaning Afrikadagi ambitsiyalari va resurslar va savdo yo’llariga kirishni ta’minlash istagi uchun strategik ahamiyatga ega edi. O rta yer dengizi mintaqasi: Italiya o’zining Afrika mustamlakalaridan tashqari ʻ O’rta yer dengizi mintaqasida ham hududiy egaliklariga ega edi. Bunga Sitsiliya, Sardiniya kabi orollar va tarixiy istilolar va shartnomalar orqali olingan zamonaviy Gretsiyaning bir qismi kiradi. Albaniya: Italiya Bolqonda ham ambitsiyalarga ega edi va 1917 yilda Birinchi jahon urushi paytida Albaniya ustidan protektorat o’rnatdi. Italiyaning Albaniyani bosib olishi Italiyaning mintaqadagi ta’sirini kengaytirish va raqib kuchlarga qarshi turishni maqsad qilgan. Dodekan orollari: Italiya birinchi jahon urushidan keyin Lozanna shartnomasi doirasida Egey dengizining sharqiy qismidagi Dodekan orollari ustidan nazoratni qo‘lga kiritdi. Bu orollar 1947 yilda Gretsiyaga topshirilgunga qadar Italiya tomonidan boshqarilgan. Italiyaning mustamlaka mulklari Yevropaning boshqa davlatlari kabi keng va uzoq davom etmagan bo‘lsa-da, 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Italiya mustamlakachiligi Italiyaning jahon miqyosida kuch-qudrat, resurslar va obro‘-e’tiborga intilishlarini aks ettirdi. Italiya mustamlakachiligining merosi Italiya va sobiq mustamlakalar o’rtasidagi munosabatlarga ta’sir qilishda davom etmoqda, shuningdek, imperializm va uning ta’siri haqida tarixiy hikoyalar va munozaralarni shakllantirmoqda. 2.3. Birinchi jahon urushi va liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi, va Italiya birlashuvining yakuni Birinchi jahon urushi va liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi, va Italiya birlashuvining yakuni, 20-asr boshlaridagi dunyo tarixidagi muhim voqealardan biridir. Birinchi jahon urushi, dunyo tarixidagi eng qattiq janglardan biri bo lib,ʻ ko p mamlakatlar va imperiyalar orasida katta tahribotga sabab bo ldi. Italiya ham ʻ ʻ bu jangga qatnashdi va uning natijasida liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi o zini ko rsatdi. ʻ ʻ Italiya, Birinchi jahon urushiga 1915-yilda qatnashdi va asosiy ravishda Avstriya-Macariston va Germaniyaga qarshi kurashdi. Ushbu jangda Italiya, qo shinlarni yaxshilab o tishda muvaffaqiyatli emas edi va ko pchilik yerlarni ʻ ʻ ʻ yo qotgan. Bu jangda Italiyaning liberal davlat tizimi ham muvaffaqiyatsizlikka ʻ uchradi. Liberal partiyalar o rtasidagi siyosiy tartibot, iqtisodiy muammolar va ʻ jangda muvaffaqiyatsizliklar Italiyaning jangda kuchli bir qo shin sifatida ishtirok ʻ etishini ta sir qildi. ʼ Birinchi jahon urushi yakunida Italiya, qo shinlarini olmasdan o zini ʻ ʻ qo llab-quvvatlash uchun harakat qilishga majbur bo ldi. 1918-yilning 4-noyabr ʻ ʻ kuni Italiya, Avstriya-Macaristonikilarga qarshi galaba qozongan. Bu jang yakunida Italiya, Triyest, Istriya va Dalmatiya viloyatlari bilan birgalikda boshqa hududlarni ham egalladi. Shuningdek, Italiya, Balkanlardagi yurishlarida ham muvaffaqiyatga erishdi va Albaniyada kuchli ta’sirga ega bo’ldi. 29 Italiyaning Birinchi jahon urushi yakunidagi muvaffaqiyati uning imperiya hayotida yangi dasturlarni o’rnata olganini ko’rsatdi. Ammo, bu muvaffaqiyat ham keyinchalik Mussolini hukumati doirasida faqatgina diktatura va faqatgina totalitarizmning yuzaga chiqishi bilan birga kelib chiqdi. Bu jarayon Italiyaning 29 Večerina, Duško. Talijanski Iredentizam ISBN. Zagreb: 2001. 95 siyosiy va iqtisodiy hayotida katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi va mamlakatni totalitar hokimiyat yillariga olib kelgan. Jumladan, Birinchi jahon urushi va uning yakuni Italiyaning tarixdagi ahamiyatli voqealardan biri hisoblanadi va mamlakatning keyinchalik siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga chuquBirinchi jahon urushi (1914-1918) dunyo tarixidagi eng qattiq janglardan biri bo lib, ko p mamlakatlar va imperiyalarʻ ʻ orasida katta tahribotga sabab bo ldi. Bu jangda Italiya ham qatnashdi va uning ʻ natijasida liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi o zini ko rsatdi. ʻ ʻ Italiya, Birinchi jahon urushiga 1915-yilda qatnashdi va asosiy ravishda Avstriya-Macariston va Germaniyaga qarshi kurashdi. Ushbu jangda Italiya, qo shinlarni yaxshilab o tishda muvaffaqiyatli emas edi va ko pchilik yerlarni ʻ ʻ ʻ yo qotgan. Bu jangda Italiyaning liberal davlat tizimi ham muvaffaqiyatsizlikka ʻ uchradi. Liberal partiyalar o rtasidagi siyosiy tartibot, iqtisodiy muammolar va ʻ jangda muvaffaqiyatsizliklar Italiyaning jangda kuchli bir qo shin sifatida ishtirok ʻ etishini ta sir qildi. ʼ Birinchi jahon urushi yakunida Italiya, qo shinlarini olmasdan o zini ʻ ʻ qo llab-quvvatlash uchun harakat qilishga majbur bo ldi. 1918-yilning 4-noyabr ʻ ʻ kuni Italiya, Avstriya-Macaristonikilarga qarshi galaba qozongan. Bu jang yakunida Italiya, Triyest, Istriya va Dalmatiya viloyatlari bilan birgalikda boshqa hududlarni ham egalladi. Shuningdek, Italiya, Balkanlardagi yurishlarida ham muvaffaqiyatga erishdi va Albaniyada kuchli ta’sirga ega bo’ldi. Birinchi jahon urushi va Italiya birlashuvi yakunida liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi uning imperiya hayotida yangi dasturlarni o’rnata olganini ko’rsatdi. Bu jarayon Italiyaning siyosiy va iqtisodiy hayotida katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi va mamlakatni totalitar hokimiyat yillariga olib kelgan.r ta’sir qoldirdi. Birinchi jahon urushi va liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi, Italiya birlashuvi yakuni bilan juda yaqinda bog’liq bo’lgan jarayonlardir. Birinchi jahon urushi Italiya uchun katta imtihon bo’ldi va uning natijasida liberal davlat tizimi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Jangda Italiya, qo’shinlarini yaxshilab o’tishda muvaffaqiyatsizlik ko’rsatdi va bu liberal partiyalar o’rtasidagi siyosiy tartibot va iqtisodiy muammolar bilan bog’liq edi. Birinchi jahon urushi yakunida Italiya, qo’shinlarini olmasdan o’zini qo’llab- quvvatlash uchun harakat qilishga majbur bo’ldi. 1918-yilning 4-noyabr kuni Italiya, Avstriya-Macaristonikilarga qarshi galaba qozongan va jangi yutdi. Bu jang yakunida Italiya, Triyest, Istriya va Dalmatiya viloyatlari bilan birgalikda boshqa hududlarni ham egalladi. Shuningdek, Balkanlardagi yurishlarda ham muvaffaqiyatga erishdi va Albaniyada kuchli ta’sirga ega bo’ldi. Birinchi jahon urushi va Italiya birlashuvi yakunida liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi uning imperiya hayotida yangi dasturlarni o’rnata olganini ko’rsatdi. Bu jarayon Italiyaning siyosiy va iqtisodiy hayotida katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi va mamlakatni totalitar hokimiyat yillariga olib kelgan. Italiya birlashuvi yakunida yangi siyosiy tizim o’rnatildi va Mussolini kabi totalitar liderlar hokimiyatga kelib, mamlakatni rivojlantirish uchun harakat qildilar. Birinchi jahon urushi, 1914-1918 yillarda dunyoning ko’pchilik qismini shug’ullanib, milyonlar odamning hayotini o’zgartirdi va ko’p mamlakatlarga katta zarar yetkazdi. Harbiy va iqtisodiy zararlar, inson huquqlarining buzilishi, xalqaro munosabatlar va siyosiy o’zgarishlar kabi ko’plab muammolar paydo boldi. Bu urush, liberal davlatlarning muvaffaqiyatsizligini ko’rsatdi, chunki ular odatda isyonchilikni oldini ololmaydilar va urushlar so’nggi natijalariga tayyor bo’lish uchun yeterli tayyorgarlik qilishga imkon berishmagan edi. Italiya birlashuvi, Birinchi jahon urushi paytida Italiyaning qo’shma kuchlar bilan birgalikda jang qilishini ifodalaydi. Ushbu birlashuv, Italiyaning Austro- Hungariya va Germaniyaga qarshi urushni qo’llab-quvvatlashi va 1915 yilda ulkan bir qismi Vengriyani ele bosib olgan Italiyaning qo’shma kuchlar bilan birgalikda jang qilishini ifodalaydi. Ushbu birlashuv, Italiyaning Austro-Hungariya va Germaniyaga qarshi urushni qo’llab-quvvatlashi va 1915 yilda ulkan bir qismi Vengriyani ele bosib olgan Italiyaning qo’shma kuchlar bilan birgalikda jang qilishini ifodalaydi. Italiya birlashuvi, Birinchi jahon urushining yakuniga yetib keldi va ulug’ muvaffaqiyatga erishdi. Bu birlashuv, Italiyaning qo’shma kuchlar bilan birgalikda urushni davom ettirishi va qo’llab-quvvatlashi sababli, Italiya o’zining siyosiy va territorial hujjatlari bo’yicha keng rivojlanish yo’lida qadam qo’ydi. XULOSA Italiya Qirolligining tashkil topishi, yoki Italiya birlashuvi, Birinchi jahon urushi davomida Italiyaning qo’shma kuchlar bilan birgalikda jang qilishini ifodalovchi siyosiy va askariy birlashuvidir. Bu birlashuv, 1915 yilda Italiya hukumati tomonidan Austro-Hungariya va Germaniyaga qarshi urushni qo’llab- quvvatlash uchun qabul qilingan bir qaror bo’lib, Italiyaning Vengriyani ele bosib olgan qo’shma kuchlari bilan birgalikda jang qilishini ifodalaydi. Italiya birlashuvi, 1918 yilda Birinchi jahon urushi yakun topgandan so’ng muvaffaqiyatga erdi va Italiyaning territorial hududlarida katta rivojlanishni olib kelgan bo’lib, uning ahamiyati va o’rni davlatning tarixida katta e’tibor ko’radi. Bu birlashuv, Italiyaning dunyo siyosati va territorial hujjatlari bo’yicha o’zining o’zaro kelishuvlarini hal etish uchun muhim bir qadam edi. Italiya birlashuvi, Birinchi jahon urushi paytida Italiyaning jangda qo’shma kuchlar bilan birgalikda ishtirok etishini ta’minlashda muhim bir rolni o’ynagan va davlatning siyosiy va territorial maqsadlariga erishishida katta ahamiyatga ega bo’lgan birlashuvdir. XIX asrning o’rtalarida Italiya, bir nechta xalqaro tashkilotlar va siyosiy jamlanmalar orqali birlashtirish uchun kurashdi. Bu davrda Italiya, 1815 yilda Vyanada imzolangan Svyaschennoy Aliansiya qarorlariga asosan bir necha qo’shma kuchlarga bo’lgan bo’ylab jang qilgan va uning mustamlakalarini birlashtirish uchun harakatlar ko’rsatgan. Bu davrda Italiyaning birlashtirish uchun kurashida o’zaro kelishuvlar, ittifoqlar va siyosiy jamlanmalar o’rin olgan. Misol uchun, 1820-1830 yillarda “Carbonari” nomli milliy jamiyat Italiyaning birlashtirish uchun kurashida faol ishtirok etgan. 1848-1849 yillarda “Risorgimento” (Qaytish) harakati Italiyaning birlashtirishiga yo’l ochgan va uning natijasida Italiya bir nechta qo’shma kuchlarni birlashtirgan. Italiyaning birlashtirish uchun kurashi XIX asrning o’rtalarida siyosiy, iqtisodiy va madaniy muhitda katta o’zgarishlarga olib kelgan va davlatni birlashtirish uchun muhim jarayonlarga olib kelgan. Bu jarayonlar Italiyaning modern davlat sifatini olishiga yordam berdi va uning mustamlakalarini birlashtirishga yo’l ochdi. Italiyaning milliy-ozodlik harakati, yoki “Risorgimento” (Qaytish) harakati, XIX asrning ikkinchi yarmida Italiyaning birlashtirilishiga yo’l ochgan jarayonlardan biri edi. Bu harakat Italiya bo’ylab bo’lgan qo’shma kuchlarni birlashtirish, mustamlakalarni birlashtirish va ittifoqlar orqali davlatni birlashtirish maqsadida amalga oshirilgan. Risorgimento harakati Italiyaning milliy-ozodlik ruhiyatini oshirdi va uning birlashtirilishiga yo’l ochdi. Bu harakatning asosiy shartlari quyidagilardir: Milliy Identitet: Risorgimento harakati Italiyaning milliy identitetini o’zgartirish va rivojlantirishga qaratilgan. Bu davrda italiyaning milliyatini bilish va uning mustamlakalarini birlashtirishga intilish ko’rsatilgan. Politik Reformalar: Risorgimento harakati siyosiy tizimda reformalar o’tkazishni talab qildi. Bu reformalar Italiyaning birlashtirilishiga yo’l ochdi va davlatni birlashtirish uchun zarur bo’lgan qadamlar atildi. Harbiy Qo’llab-quvvatlar: Risorgimento harakati jang qilishni talab qildi va milliy-ozodlik uchun jang qilishni ta’kidlashdi. Bu davrda Italiya bir nechta jangi o’tkazdi va uning birlashtirilishiga yo’l ochdi. Bu shartlar Risorgimento harakatining Italiyaning birlashtirilishiga yo’l ochgan va uning milliy identitetini kuchaytirgan asosiy sabablardan biri bo’lib keladi. Ushbu xulosa Italiyaning milliy birlashish jarayonining asosiy muhim nuqtalarini kurs ishida tushuncha berish uchun yaxshi bir boshlang’ich bo’lishi mumkin. Bu mavzuga oid tafsilotlar va tahlillar qo’shilishi yordamchi bo’ladi, shuningdek, bu xulosalar kurs ishining to’liq va tushunarli bo’lmasini ta’minlaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR TO’PLAMI 1. Frank J, Coppa, «Economic and Ethical Liberalism in Conflict: The extraordinary liberalism of Giovanni Giolitti», Journal of Modern History 1970. 230 2. Giulia, Albanese “Reconsidering the March on Rome, « European History Quarterly 2012. 105 3. Giovanni Battista Moroni 3300 BCE – 2023.166 4. Glen St.J, Barclay, The Rise and Fall of the New Roman Empire. Sidgwick & Jackson. London: 1973. 400 5. G. C. Garibaldi, Hibbert and his enemies. London: Longmans.1965. 385 6. Ilmiy nashriyot.Toshkent: 2014. 20 7. Italian magazines in Malta during the 1800. Italia:1998.17 8. Keserich, Charles. “The Fiftieth Year of the March on Rome recent Interpretations of Fascism” Rome: 1972.149 9. Keserich, Charles. “The Fiftieth Year of the March on Rome recent Interpretations of Fascism” Rome: 1972.149 10. Monteleone Renato “La politica dei Socialisti e democratici irredenti in Italia nella grande guerra”. Studi Storici. Italia: 1970.390 11. Matteo, Bartoli,. Le parlate italiane della Venezia Giulia e della Dalmazia. Tipografia italo-orientale. Grottaferrata. 1919.92 12. Smith, Dennis Mack. Modern Italy; A Political History. Ann Arbor: The University of Michigan Press.1997.180 13. “Xalq so’zi” gazetasi. “Italiyaning Osiyodagi ishtirokini va hozirgi xalqaro panoramada katta strategik ahamiyatga ega ikki davlat bilan hamkorlikni mustahkamlash” to`g`risidagi maqola. 14. O zME. Birinchi jild. Toshkent: 2000. 35ʻ 15. www. Prezident.uz 16. www. Prezident.uz. 15.”O zME. Birinchi jild. Toshkent: 2000. 35 ʻ 16. Večerina, Duško. Talijanski Iredentizam ISBN. Zagreb: 2001. 95 INTERNET RESURSLARI 1. https://books.google.com 2. https:// www.axishistory.com 3.https://oimurschool.ru 4. http://www.dalmatia.com 5. http://www.kozina.com 6.https://en.m.wikipedia 7.http://www.italiasvizzerat.com 8.https://www.linkiesta.ru 9.https://timesmachine.nytimes.com 10.https://timesmachine.nytimes.com 11.http://arquivo.wayback.com 12. http://www.kozina.com 13.https://books.google.com 14.https://timesmachine.nytimes.com 15.https://oimurschool.ru

ITALIYA DAVLATINING MILLIY BIRLASHISHI

KIRISH.....................................................................................................................1

I.BOB. XIX ASRNING O`RTALARIDA ITALIYANING BIRLASHTIRISH UCHUN KURASH .................................................................................................3

1.1. Italiya davlatlarining birlashishidan oldingi tarixiy vaziyat. Juzeppe Garibaldi, Kamillo Benso di Kavur va Juzeppe Mazzini kabi asosiy shaxslarning roli va ularning siyosati ........................................................................................................5

1.2. Qayta tiklash davrida Italiya. Milliy-ozodlik harakati Italiyani birlashtirishning dastlabki shartlari......................................................................................................8

1.3. Italiya birlashishi va milliy davlatga aylangan davrda, Italiya irredentizmining kelib chiqishi...........................................................................................................20

II.BOB. XX ASR BOSHLARIDA ITALIYANING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI..............................................................................................................22

2.1. Italiyadavlatining birlashuvidan so’ng ,davlatdagi ijtimoiy o’zgarishlar va ommaviy emigratsiya..............................................................................................25

2.2. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Italiya mustamlakalarni qoʻlga kiritishi va mustamlakachilikning boshlanishi..........................................................................31

2.3. Birinchi jahon urushi va liberal davlatning muvaffaqiyatsizligi, va Italiya birlashuvining yakuni..............................................................................................36

XULOSA................................................................................................................40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR TO’PLAMI.........................................41

Купить