Italiyada milliy birlashish jarayonlari. Italiya Qirolligining barpo etilishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	83.1KB
Покупки	2
Дата загрузки	22 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Italiyada milliy birlashish jarayonlari. Italiya Qirolligining barpo etilishi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

TARIX FAKULTETI
TARIX YO’NALISHI
JAXON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Italiyada milliy birlashish jarayonlari. Italiya
Qirolligining barpo etilishi
Bajardi:
Qabul qildi:
Toshkent – 2023

Mundarija
KIRISH 3
ASOSIY QISM 5
1-BOB. XIX ASRNING O’RTALARIDA ITALIYANING
BIRLASHTIRISH UCHUN KURASH 5
1.1. Qayta tiklash davrida italiya milliy ozodlik harakati. Italiyani
birlashtirishning dastlabki shartlari 5
1.2. Italiya davlatlarining ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi XIX
asrlar 8
1.3. Italiyadagi milliy ozodlik harakatida ikki yo’nalishli kurash 11
2-BOB. XX ASR BOSHLARIDA ITALIYANING ICHKI VA TASHQI
SIYOSATI 26
2. 1. XX asrning boshlarida Italiyada sanoat taraqqiyoti 26
2. 2. XX asrning boshlarida Italiyada agrar soxa va texnikaning
taraqqiyoti 29
XULOSA 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 33
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bizning vatanimiz boy tarixga va madaniyatga
egaligi bilan jahon tarixida ajralib turadi. O’zbekiston mustaqillika erishgandan
so’ng milliy davlatchiligimiz shu bilan birga jahon tarxini xaqoniy ravishda
o’rganish va o’zlashtirishga harakat qilina boshlandi. Jahon tarixida Italiya davlati
boy tarixi bilan ajralib turadi 1
.
Italiya bugungi kunda dunyoninh taraqqiy etgan davlatlaridan biri
hisoblanadi. Shu bilan birgalikda qadim va boy tarixga egadir. Italiya bilan
munosabatlarimiz qadim o’tmishdan hozirgi kungacha davom etmoqda.
Kurs ishimiz mavzusi Italiya bo’lganligi sababli. Italiya va O’zbekiston
munosabatlari tarixiga ham nazar solib o’tishimiz kerak. O’zbekiston — Italiya
munosabatlari — Italiya O’zbekiston suverenitetini tan olganidan so’ng ikkala
mamlakat o’rtasida savdoiqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yishga kirishildi.
"O’zbekiston bilan Yevropa Ittifoqi o’rtasida sheriklik va hamkorlik to’g’risida"
1996 yil Florensiyada imzolangan bitim o’zaro munosabatlarning huquqiy negizini
yaratdi. 1996 yil iyunida va 2000 yil noyababrda Birinchi Prezidentimiz Islom
Karimovning Italiyaga, 1997 yil mayda Italiya prezidenta, 1997 yil sentabrda
Italiya Bosh vazirining O’zRga tashriflari yakunida iqtisodiy, madaniy va ilmiy
sohalardagi hamkorlik, ikkiyoklama soliq solinishiga yo’l qo’ymaslik, transport
sohasidagi hamkorlik, say-yohlikni rivojlantirish, investitsi-yalarni rag’batlantirish
va o’zaro himo-yalash to’g’risida muhim bitim va shartnomalar imzolandi. Italiya
rahbarlariga hamroh bo’lib kelgan savdo-sanoat do-iralarining namoyandalari
O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati bilan tanishdilar va o’zbek tadbirkorlari uchun
biznes-seminar o’tkazdilar.
Kurs ishning maqsad va vazifalari. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganidek, “Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi,
o’ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib
bo’lmaydi” 2
.
1
Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. Milliy taraqqiyot yo‘limizni kat’iyat bilan davom zttirib, yangi
bosqichga ko‘taramiz. - Toshkent: «Uzbekiston» NMIU, 2017.
2
3

Har bir inson biron bir ishga kirishsa, inson o’sha olib boryotgan ishiga
nisbatan o’z oldiga maqsad va vazifalar qo’yib oladi. Biz tarixchilar ko’zlagan
asosiy maqsad. Italiyaning rivоjlangan kapitalistik mamlakatlardan iqtisоdiy
jihatdan оrqada qоlishi sabablari. 1-jahоn urushi arafasida Italiya turli sanoatning
po’lat eritish bo’yicha Gеrmaniyadan 18 marta, Frantsiyadan 5 marta оrqada
qоlganligi sababini o’rganish. Cho’yan ishlab chiqarish esa Gеrmaniyadan 40
marta, Frantsiyadan 12 marta kam edi. Italiya iqtisоdiyotining rivоjlanishi nоtеkis
bоrardi. Yuksalish davrlari inqirоzlar bilan almashib turardi. 1900-1903 va 1907-
1908 yillarda mamlakat оg’ir iqtisоdiy inqirоzni bоshdan kеchirdi. Ko’plab
kоrхоnalar yopilib, yuz minglab ishchilar ishdan haydaldi. yuqoridagi sohalarni
tatqid qilish biznning asosiy mavzulardan biri hisoblanadi.
Kurs ishining obekti va predmeti. xx asrning boshlaridagi siyosiy davr
jarayonlar, Bu davrni o’z ichiga olganligi sababli asosiy e’tibor o’sha davrda
hamda keyingi yillarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar,
mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va
monografiyalar shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ushbu kurs ishimizni tayyorlash jarayonida,
biz ko’proq tarixiy material va manbalarga, xrestomatik asarlarga va internet
saytlaridan olingan ma’lumotlarga tayangan holda voqea-hodisalarni qiyosiy tahlil
asosida yoritishga harakat qildim.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishimning ahamiyatishu davrda
jahon tarixidagi bu qisqa davr tarixi, undagi ro’y bergan ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy o’zgarishlar, turli xil nazariyalarning vujudga kelishini, ularning sabab va
mohiyatini chuqur va har tomonlama o’rganish orqali tarix yangi-yangi
ma’lumotlar olib keladi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, beshta paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
1.1. Qayta tiklash davrida italiya milliy ozodlik harakati. Italiyani
birlashtirishning dastlabki shartlari
4

Italiyaning milliy davlat bo’lib birlashishi mamlakatda kapitalistik tuzumni
barqaror qilish protsessini tezlashtirish uchun ob’ektiv shart-sharoitlar yaratib
berd.i. Bu protsess burjua-demokratik revolyutsiyaning tugallanmaganligi bilan
bog’liq bo’lgan maxsus tarixiy vaziyatda davom qildi. Yangidan tuzilgan burjua
davlatiga og’ir feodal qoldiqlari meros qolgan edi. Italiya agrar mamlakatligicha
qolaverdi; Italiyaning o’rtacha yillik sanoat mahsuloti qiymati 1861—1870 yillarda
bir milliard lirani tashkil qilardi, holbuki, qishloc xo’jalik mahsulotining qiymati 3
milliard lirani tashkil qilardi. Erga asosan yirik va juda yirik zamindorlarning
egalik qilishi saqlanib qolgan edi, buning ustiga dehqonlarning erdan
foydalanishning qoloq formalari hukm surardi. Pomeshchiklar erining katta qsmi
mayda va juda mayda uchastkalarga bo’li bu yerlar juda ogir shartlar bilan
dexdonlarga ijaraga berilardi (nimkorlik, kolonat).
Dehqonlar mulkdorligining salmog’i katta emas edi. Mulkdor dehqonlar
juda ko’pchiligining bir gektardan oshmaydigan bir parcha chek eri bor edi.
Italiyaning birlashuvidan chiqadigan ijtimoiy-siyosiy natijalarni oldindan
belgilab qo’ygan narsa burjua-demokratik revolyutsiyaning tugallanmaganligi edi.
Italiya davlati eski feodal davlat ele mentlaridan ancha-munchasini o’ziga
meros qilib olgan burjua konstitucion monarxiya edi. Konstitutsiya konservativ
kuchlarning anchagina hokimiyatga ega bo’lishini ta’minladi — bu konstitutsiya
1848 yil revolyutsiyasi davrida in’om qilib berilgan Sardiniya qirolligining
mo’’tadil statusiga asoslangan edi. Davlat boshlig’i ijroiya hokimiyat namoyandasi
qirol edi; ministrlar, oliy fuqaro va harbiy vazifador kishilarni qirol tayinlar va
vazifasidan tushirardi. Tashqi siyosat ishlari va qurolli kuchlarga qo’mondonlik
qilish qirol qo’lida edi, qirolga palatani muhlatidan ilgari tarqatib yuborish huquqi
berilgan edi.
Qonun chiqaruvchi hokimiyat qirol tomonidan va ikki palata- senat va
deputatlar palatasi tomonidan amalga oshirilardi. Senat qirol tomonidan umrbod
tayinlanadigan kishilardan (qirol xonadoni avlodlaridan, aristokratlar, oliy
mansabdorlardan, episkoplardan) iborat tuzilardi.
5

Deputatlar palatasi besh yil muddatga cenzli saylov huquqi asosida
saylanardi, bu saylov huquqi bir tuda mulkdor grajdanlar tabaqasiga imtiyozlar
berardi. 1882 yilga qadar 28 million aholisi bo’lgan bu davlatda faqat 600 ming
kishi, ya’ni hamma grajdanlarning 2 foizidan sal oshig’rog’i saylov huquqidan
foydalanardi.
Yangi hokimiyatning sinfiy tabiati, burjuaziya hukmron guruhlari va
burjualashgan dvoryanlarning monarxiya va reakcion eski rejim kuchlari bilan
bitishishga intilganligi, nihoyat, bu reakcion kuchlarning siquvi yangi
hukumatlarning njtimoiy-iqtisodiy va siyosiy faoliyatida juda katta qarama-
qarshiliklar yuz berishiga sabab bo’ldi; ularning faoliyatida progressiv
tendenciyalar konservativ tendenciyalar bilan va hatto ochiqdan-ochiq reakcion
tendenciyalar bilan to’qnash kelib, bir-biri bilan chirmashib ketdi.
Yirik burjuaziyaning (yirik zamindorlar, savdogarlar, sudxo’rlar, bir oz
sanoat burjuaziyasining) burjualashgan pomeshchiklar bilan tuzgan bloki
davlatdagi hukmron ijtimoiy kuch edi. Bu blokda yirik zamindorlar hal qiluvchi
rol’ o’ynardi. Bu zamindorlarning manfaatlarini «o’nglar» degan liberal-
monarxistlar guruhi ifoda qilardi, bu guruh Risorjimento zamonidagi mo’’tadil
(kavuristik) oqimning davomidan iborat guruh edi. 60- yillardayoq bu gruppa
mamlakatni monopol tarzda tanho idora qilib keldi, lekin birlashish tugallangandan
keyin ham «o’nglar» guruhi parlamentdagi hukmronligini davom ettirdi va Italiya
davlatining dastlabki hukumatlariga (1869-1873 yillarda Lanc ministrligiga va
1873—1876 yillarda Mingetti ministrligiga) rahbarlik qildi. 3
Burjuaziyaning hukumatga oppoziciyada bo’lgan, «so’llar» degan boshqa
bir siyosiy guruhi o’zining tarkibi jihatidan xilma-xil edi. Bu guruh iktisodiy
jihatdan rivojlanayotgan yangi sanoat va moliya doiralarining manfaatlarini ifoda
qilardi, shu bilan birga, o’rta va mayda burjuaziyaning ko’prok radikal
oppoziciyachi guruhlarini ham o’ziga tortib turgan markaz edi.
Birlashgan Italiya vujudga kelgan dastlabki yillardan boshlaboq hukmron
burjua va pomeshchiklar guruhlari o’zlarining iqtisodiy poziciyalarini
3
"Italiya" O zMEʻ . I-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
6

mustahkamlash uchun davlat hokimiyatidan foydalanish taraddudiga tushib
qoldilar.
Mamlakat oldida juda murakkab moliya muammolari ko’ndalang bo’lib
turgan edi. Birlashgan Italiyaga ilgarigi hokimlardan juda og’ir meros qolgan edi:
1859 va 1866 yillardagi urushlarda bo’lgan katta-katta harajatlarni, eski
hukumatlarning chet davlatlardan olgan qarzlarini to’lash lozim edi. Bu birlashish
harajatlariga yana temir yo’llar qurish, davlat apparati va armiya saqlash uchun
katta-katta yangi chiqimlar kelib qo’shildi. 1870 yilda davlatning hamma karzi
8300 million-liraga yetdi. Tobora o’sib borayotgan chiqimlarni qoplash uchun
«o’nglar»ning hukumatlari davlat zayomlari chiqarishga, ham mamlakatning
ichidagi, ham tashqaridagi kapital egalariga yordam so’rab murojaat qilishga
majbur bo’ldilar. Buning natijasida davlatning so’dxurlar va bank korchalonlariga
qaramligi kuchaydi, ular uchun davlat olgan qarz osongina boyib olish manbai
bo’lib qoldi. Chet el kapitali, ko’proq fransuz kapitali (Rotshil’d, Pereyr)
mamlakatga juda ko’plab kirib keldi.
Italiyaning davlat qarzi shiddat bilan ko’payib boraverdi, natijada
«o’nglar»ning hukumatlari daromadlarni ko’paytirish yo’li bilan byudjetni
baravarlab turish maqsadida «juda qattiq tejab-tergash» siyosatini yurgizishga
majbur bo’ldilar. Hatto burjuaziyaning ma’lum tabaqalari manfaatlariga daxl
qilgan bu siyosatning tig’i asosan keng xalq ommasiga qaratilgan edi. F. engel’s
ko’rsatib o’tgandek, «o’nglar» guruhi «burjua tartibi biron vaqt kashf qilgan»‘ eng
vahshiyona fiskal’ sistemasini joriy qilgan edi. «O’nglar» hukmronligining so’nggi
yilida (1876 yilda) davlat qarzi juda ham ko’ payib 990 million liraga yetdi.
Shundan 65 foizi kambag’al aholi zimmasiga tushgan egri soliqlar edi. Tuz,
tegirmon solig’i yana tiklangan edi, ko’p joylarda hatto havo bilan nurga ham soliq
solingan edi, chunki deraza uchun ham soliq olinardi. To’g’ri soliqlar (jumladan,
yer solig’i) asosan mayda va o’rta mulkdorlarga qarshi qaratilgan edi.
1.2. Italiya davlatlarining ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi
XIX asrlar
7

Hukmron sinflarning agrar siyosati ham shunday tamagirlik bilan
yurgizilardi. Hukmron sinflar dvoryanlar er egaligiga dahl qilishga jur’at etolmay
(hatto Burbonlarning tarafdorlari bo’lganlarning va avstriyaparast dvoryanlarning
er mulklariga aslo dahl qilinmagan edi), cherkov, davlat va jamoalarning yer-
mulklariga dahl qilmaslikni bekor qilish yo’lidan bordilar, bu yyerlar
mamlakatdagi butun yer fondining kamida oltidan birini tashkil qilardi.
Birlashishdan keyiigi dastlabki un yilliklarda cherkov mulklaridan 750 ming
gektar yer musodara qilindi va sotildi, Siciliyada umrbod ijaraga berilgan 190 ming
gektar cherkov eri bu hisobga kirmaydi. Bundan tashqari, ko’p qismi
mamlakatning janub tomonlarida va orollarda joylashgan davlat va jamoa
yyerlaridan, 1,6 million gektari ishga solingan yoki zamindorlar o’rtasida «taqsim»
qilingan edi.
Cherkov va davlat yyerlarini sotish juda jadallik bilan amalga oshirildi (er
sotish ishlari asosan 1868—1880 yillarga to’g’ri kelgan edi). G’azna pulga juda
muhtoj edi, lekin qo’lida kapitali bor burjua esa yer sotib olishga shoshilar edi.
Auksionlarda poraxo’rlik avjiga chiqdi, kishi bilmas har xil fribgarliklar qilindi,
yirik burjua-pomeshchiklar va dvor yanlar qo’l ostilaridagi qurolli bandit
tashkilotlari orqali, masalan, Siciliyada «maxfiy» degan tashkilot orqali ish
ko’rdilar. Ular mahalliy ma’muriyat amaldorlari bilan kelishib, hatto cherkov
yerlarini sotib olishda «xudoning qahridan» qo’rqib dehqonlarning diniy
taassublaridan ham foydalandilar. «Dehqon, hatto mayda pomeshchik bunday
kuchga qarshi qanday qilib ham kurash olib bora olar edi. Bunday dehqon yoki
pomeshchik o’zi uchun - o’shanda ham baland narx bilan — biron tashlandiq er
uchastkasini zo’r mashaqqat bilan qo’lga kiritib olardi»— bo’lg’usi ministr
Sonnino singari konservativ arbob ham shunday deb haqiga ko’chishga majbur
bo’lgan edi.
Sotilgan yerlarning juda katta qismi burjuaziya qo’liga kirdi; jamoa
yerlarining juda katta qismi hai shu burjuaziya qo’liga o’tib qoldi, bunday yerlarni
o’zboshimchalik bilan tortib olishni hukumat qonunlashtirib qo’ygan edi. Lekin er-
8

mulklarning qayta taqsimlanishi er munosabatlarida radikal o’zgarish bo’lishiga
olib bormadi.
To’g’ri, birlashishdan ancha ilgari dehqonchilikning kapitalistik shakllari
rivojlana boshlagan shimolda (Lomoardiya, Pemont va qisman Emiliyada) yirik
kapitalistik xo’jaliklar sekin-sekin hal qiluvchi o’ringa chiqa boshlagan edi. Bu
xo’jaliklarda yirik kapitalistik ijara ustun turardi va qishloq xo’jalik ishlarini
yollanma ishchilar bajarardi. Juda keng ko’lamda irrigaciya va botqoqliklarni
quritish ishlari amalga oshirildi, yangi texnika joriy qilindi, kimyoviy o’g’itlar
ishlatiladigan bo’ldi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini ixtisoslashtirish tobora
kuchaydi. Buning natijasida Lombardiyada yetishtirilgan yalpi qishloq xo’jalik
mahsuloti XIX asrning oxiriga borganda teng baravar oshib ketdi.
«Klassik nimkorlik» hukmronlik qilgan markazkiy Italiya (Toskana, Marke,
Umbriya) ning agrar ekonomikasi ham XIX asrning so’nggi o’n yilliklarida
kapitalistik asosda yangidan qurila boshladi. Nimkorlik shartnomalarining
mazmuni ham o’zgardi: er egasi xo’jalikka beradigan kapitallari va mehnat
qurollari hissasini oshirib, tobora agrar kapitalistga aylanib bordi, nimkorchi esa
amalda yollanuvchi ishchi darajasiga tushirildi.
Hatto feodal qoldiqlari hammadan kuchliroq sezilib turadigan Janubiy va
Orol Italiyasiga ham kapitalistik munosabatlarning kirib kelishi eski tuzumga putur
etkaza boshla di: qishloq xo’jaligining tovarliligi oshdi, yollanuvchi ishchi kuchini
ko’llanishning salmog’i ko’paydi, qishloqda er burjuaziyasining, sekin-sekkn
kapitalistga aylanayotgan yirik ijarachi dallolning ta’siri kuchaydi. Sudxo’rlik
kapitali qishloqni chulg’ab oldi.
Lekin ekspluatatsiyaning yangi kapitalistik shakllari hali ham yashovchan
yarim feodal munosabatlar sistemasnga singib borardi.
Italiyaning hamma erida mulkdor dvoryanlargina zmas, shu bilan birga,
zamindor burjuaziya ham eski ekspluatatsiya shakllarini yo’qotmadilar. Qoloqlik
va yarim krepostnoylik tutqunligi abadiy qilib qoldirildi. Hatto Italiyaning
shimolida ham kapitalistik agrar ekonomikaning rivojlangan shormalari bilan bir
9

qatorda nimkorlik yoki mayda dehqon xo’jaligi davom qila bordi, bu xo’jalik
primitiv usullar bilan olib borilar edi.
Qishloq xo’jalik ishchilari, masalan, «majburlar» dsb atalganlar («chek eri
bor» ishchilar) ish haqining bir qismini natura holida olardilar va hamon yirik
zamindorga shaxsan qaram edilar. Markaziy Italiyada nimkorlik shartnomalarida
krepostnoy dehqonning zamindorga yarim krepostnoylik qaramligining turli
formalari qayd kilinardi.
Italiya qishloq xo’jaligida kapitalizm «prus» taraqqiyoti yo’liga yaqinlashib
keladigan yuldan, ya’ni yarim feodal munosabatlarni sekin-sekin burjua
munosabatlariga aylantirish yo’lidan, dehqonlar ommasining sekin-sekin
mashaqqat bilan xonavayron bo’lishi yo’lidan rivojlanib bordi.
Yangi hukumatning agrar siyosati uchun qilingan hujjatlarbirinchi navbatda
dehqonlar bo’lishi zimmasiga tushdi. Burjuaziya va dvoryanlar tomonidan
aldangan dehqonlar asrlardan buen kurashib orzu qilib kelgan erga ega bulish u
yoqda tursin, ilgari jamoa va davlat yerlaridan foydalanib kelgan huquqlaridan ham
mahrum etildi.
Qo’shimcha kasb-korlarning sanoat konkurenciyasi ostida halok bo’lishi
dehqonlarni muhim daromad manbaidan mahrum qilardi, ularning shundoq ham
omonat turgan xo’jaliklari zaminiga bolta urardi. Urmonlarning kesib tashlaiishi,
ayniksa mamlakat janubida, qishloq ekonomikasiga katta zarar etkazdi —1860
yildan 1890 yilgacha ikki million gektar erdagi o’rmon kesib tashlangan edi. Shu
vaqtdan boshlab tepaliklarning emirilishi, er siljishi va toshqinlar tez-tez
bo’ladigan hodisaga aylandi,
10

Линтнер, Валерио. Италия: история страны. М., СПб., ЭКСМО: Мидгард,
2007 (Биографии великих стран. БВС).
1.3. Italiyadagi milliy ozodlik harakatida ikki yo ’ nalishli kurash
Mamlakat birlashtirilgandan keyin dexconlarning yana ham kuproq
xonavayron bulishiga boshgqa hodisalar ham : qattiq soliq zulmi , sudxo ’ rlarning
hujumga o ’ tganligi , agrar krizislarning dehqonchilikni vayron qilganligi ham sabab
bo ’ ldi . G ’ azna 1873 yildan 1881 yilga qadar 61831 mayda er uchastkalarini soliq
to ’ lamaganliklari uchun musodara qildi . Dehqonlarning mulklarini puldorlar ( agrar
burjuaziya va banklar ) foydasiga ekspropriaciya qilish hodisalari bundan ham
ko ’ proq avj olib ketdi .
Bir parcha eri bor dehqon xo ’ jaliklarining emirilishi , dehqonlarning
ommaviy qashshoqlanishi yirik burjuaziya er mulklarining tobora kengayib borish
protsessining teskari to - moni edi . Er tobora kuproc kapital z ^ ukmronligi ostiga
kirib bordi . Kishlokda tovar - bozor munosabatlari tobora keng su - ratda kirib bordi ,
bu esa dezdonlarning taba ^ alanishini ku « chaytirib yubordi , dezdonlar orasidan
yangi badavlat zamindorlar tabakasi ajralib chiqdi . Shu bilan birga, juda katta
qishloq xo’jalik va sanoat proletariatidan iborat rezerv ar miya vujudga keldi.
Nimkorlar, kolonlar, batraklar shafqatsizlik bilan eks pluataciya qilinardi,
ular orasida kasallik va o’lim kuchayib ketgan edi, dehqonlar butunlay deyarli
savodsiz edi (1871 yilda Italiya aholisining 70 procenti, janubdagi axolining esa
hatto 80 procentidan oshig’i savodsiz edi)—dehqonlarning ahvoli ayniksa
mamlakat janubida ana shunday edi. Shunday qilib, qishloqdagi kapitalistik
islohotlar protsessi mamlakatni industrlash uchun zamin tayyorlagani holda, bu
protsessning sekin borganligi, tugal emasligi, juda ko’p xalq ommasining turmushi
qashshoqligi natijasida ichki bozor torayib ketdi, demak, Italiyaning sanoat
jihatidan rivojlanishiga to’sqinlik qildi.
Mamlakat birlashtirilgandan keyingi dastlabki davrda sanoat avval
boshdanoq davlat yordamida va chet el kapitaliga suyanib, sekinlik bilan va
notekis rivojlanib bordi. Temir yo’l qurilishi bundan mustasno edi, chunki u
kapital solish va kapital jamg’arish jixatidan eng foydali soxa edi. Temir yul
11

qurilishi keng quloch otib ketdi: 1875 yilga borib temir yullarning uzunligi 7675
kilometrga yetdi, holbuki 1859 yilda bor-yugp 1707 kilometr edi. Bu narsa
mahalliy bozorlarning bog’liqligni tugatishga va dehqonchilikdagi yarim natural
formalarnikg barbod bo’lishiga yordam berdi.
Savdo floti qurish keng avj olib ketdi, chunki uni hukumat rag’batlantirib
turdi: uning tonnaji 1862 yildagi 10 ming tonnadan 1877 yilda 1 million tonnaga
yetdi, shunday qilib, Italiya savdo floti dunyoda uchinchi uringa chiqib oldi.
1870—1880 yillarda ikki tunnel’ — Mon-Seni va Sen-Gotard tunnellari
qurildi, ular Italiyani Fransiya va Shveycariya bilan bogladi, Italiyaning G’arbiy va
Markaziy Yevropa mamlakatlari bilan savdosining rivojlanishiga yor dam berdi.
Kon sanoati juda zaif rivojlanib bordi, oltingugurt qazib chiqarishgina ancha
o’sdi. Sanoatdagi o’zgarish to’qimachilik sanoatida, garchi miqyosi jixatidan
uncha katta bulmasa xam, anchagina uzgarishga sabab bo’ldi. Ipak gazlama
sanoatida 1874 yili 12 ming dona qo’l bilan ishlatiladigan va 665 dona mexanik -
tukuv stanogi (Lion ipak gazlama sanoatnda bundai stanoklarning soni 5
milliontaga etgan edi) va 2 millionga yaqin urchuq bor edi; ip gazlama sanoatida
1863 yili 400 ming urchuk bulgan bulsa, endi ulariing soni 750 mingga etgan edi;
jun gazlama sanoatida urchuklar soni 300 mingga etgan edi. Ipakli buyumlar ishlab
chiqarish tez rivojlandi. Bu sanoatning bir qancha tarmoqlarida 70- yillar oxiriga
borib fabrikalar bunyodga kela boshladi. Tudimachilik sanoatining boshqa
tarmoqlarida tarqoq manufaktura hukmronligi davom kilaberdi.
Mashinasozlik yangi kuch bilan rivojlanib ketdi; temir yullar curilishi,
kemasozlik materiallari va harbiy materiallarga davlat tomonidan zakazlar berilishi
sanoatning bu tarmogini rivojlantirishga yordam berdi.
Umuman olganda Italiya sanoati rivogklanish darajasi jihatndan ilgor
kapitalistik mamlakatlardan xali ancha oreada kolib kelayotgan edi. «Unglar»
hukumatlarining zur berib yurgizib kelayotgan erkin savdo siyosati burjua
fritrgderchiliklashgan va kishloq xo’jalik mazhsulotlarini Chet ellarga chikarib
turadigan pomeshchiklarning manfaatlariga shuningdek, keng savdo burjuaziyasi
doirasining manfaatlariga muvofiq edi.
12

Italiyaning tashki savdo oboroti birlashishdan oldin 1 milliard lira bo’lgan
bulsa, 1876 yilda «o’nglar» siyosati na tijasida 3,5 milliard liraga yetdi; Italiya
fakat Yevropa kit’asi bilan emas, Amerika kit’asi bilan ham juda qizg’in savdo-
sotiq qilib turdi. Italiya importining kattagina qismini xom ashyo va uskunalar,
shuningdek, tayyor maxsulot va yarim fabrikatlar tashkil kilardi.
«Erkin savdo» davrida Italiyani to’ldirib yuborgan chet el mahsulotlari —
Fransiyadan, Angliyadan keltiriladigan arzon mahsulotlar xonaki ishlab
chiqarishning barbod bo’lishini tezlashtirdi, ayniqsa janubda manufaktura
poziciyalariga putur etkazdi Bu bilan chet davlatlar konkurenniyasi Italiya ning
industriya jihatidan rivojlanishi uchun ob’ektiv suratda zamin hozirlab berdi: bu
konkurenciya sanoat ishlab chiqarishining qoloqroq tashkiliy shakllarini barbod
qilish bilan birga, kuchliroq va iqtisodiy jihatdan barqarorroq shimol
fabrikantlarini o’z korxonalarini yangi texnika bilan jihozlash va shu yul bilan o’z
poziciyalarini mustahkamlashga majbur qildi.
Lekin bu protsesslarning okibat natijalari birdaniga namoyon bulmadi.
Dastlabki vaqtlarda mamlakatga keng miqyosda kirib kelayotgan ajnabiy
tovarlardan milliy sanoat anchagina zarar ko’rdi. Lion ipak bugomlar’l
konkurenciyasi ayniqsa og’ir ta’sir qildi. Ko’pgina ital’yan firmalari, ayniqsa,
shoyi va ip gazlama fabrikalariiiig vakillari o’z mahsulotlarini sotishda katta-katta
qiyinchiliklarga duch kelayotganliklarini aytib shikoyat qilishdai aslo tinmay
qoldilar; «erkin savdo» siyosati ichki bozorni o’z qo’liga kiritib olishda ularga
to’sqinlik qildi.
«O’nglar» hukmronligining o’n yili mobaynida yuz bergan iqtisodiy va
ijtimoiy siljishlar natijasida mamlakatda yangi ichki siyosiy holat yuz berdi.
O’ngdan, ayniksa so’ldan hukumatga oppoziciya kuchaydi.
Reakcion feodal kuchlar, katoliklar cherkovining futfusi bilan yangi
tartiblarga dushmanlik ko’zi bilan qarashlaridan voz kechmadilar. Papa dunyoviy
hokimiyatining ag’darilishini ham, cherkov yerlarining sekulyarizaciya qilinishini
ham, 40853 diniy jamoaning bekor qilinishini ham cherkov kechib yuborishi
mumkin emas edi. «O’nglar» Vatikan bilan kelishib olish payida bo’lib, cherkovni
13

idora qilishda papaga to’la erk bergan «garantiyalar» qonunini (1871 yil) palata
tasdig’idan o’kazib oldilar. Bu qonun Vatikanning daxlsizligini, papaning kurolli
gvardiya saklash va chet davlatlar bilan diplomatik munosabatlar urnatish xukucini
e’tirof qilgan edi. Ital’yan davlati har yili papaga 3225 ming lira subsidiya tulab
turishi lozim edi. Katoliklar dini «davlatda birdan-bir din» deb e’lon qilingan edi.
Lerin bu yon berishlar papani qanoatlantirmadi. Papa Fransiya, Avstriya,
Germaniyaning klerikal doiralariga suyanib, Italiya davlatiga qarshi diplomatik
fisk-fasodlarini davom qildira berdi, mamlakat ichida aholining katoliklar
ommasini, ayniqsa janub dehqonlarini yangi hokimiyatga qarshi qo’zgatishga
harakat qildi. 1874 yilda papa tomonidan tasdiqlangan «non exredit» («ruxsat
yo’k») degan prin cip ham uning mana shu niyatiga xizmat qildi, bu princip 1871
yilda o’rtaga qo’yilib, dindor ital’yanlarning parlament saylovlarida qatnashuvini
taqiqlagan edi.
Lekin «o’nglar» hokimiyatiiing tobora zaiflashib borishining asosiy sababi
— mamlakatda oppoziciyachilik harakatining kengayib borayotganligi edi. Bu
harakat hukmron blokning ikdisodiy va siyosiy faoliyatidan ma’lum darajada zarar
ko’r gan turli ijtimoiy qatlamlarni qamrab olgan edi.
«O’nglar» hukmronlik qilgan yillarda mulkdor sinflarning turli frakciyalari
o’rtasidagi kuchlar nisbati o’zgardi. Spekulyantlik operatsiyalarida boyib olgan
moliya korchalonlari va yirik savdogarlar, zamindor kapitalistlar va yosh sanoatchi
bur juaziya tobora kattaroq rol’ o’ynay boshladi. Ana shu yangi ijtimoiy
gruppalarning hammasi iqtisodiy yo’lni o’zgartirishdan o’zlarini qisib qo’ygan
«qat’iy tejab-tergash» dan va «erkin savdo» dan voz kechishdan manfaatdor edilar;
ular burjualashgan pomeshchiklar va zamindor burjuaziyaning siyosiya jihatdan
ustunligiga ortik. chidab yuraverishii xohlamasdan, davlatni idora qilishda kengroq
qatnashish uchun kurash olib bordilar. «So’llar» ana shu yangi gruppalarning
manfaatlarini tobora qat’iyroq ifoda qiladigan bo’ldilar. Mamlakatni birlashtirish
uchun kurash natijalarini ko’rib hafsalasi pir bo’lgan shahar va qishloqdagi mayda
va o’rta burjuaziya ko’proq radikal talablarni o’rtaga qo’ya boshladi. Bu burjuaziya
«so’llar»ni qo’llab-qo’ltiqlab, ularning salmog’i va kuchini oshirib yubordi. Mayda
14

burjuaziyaning ilgor elementlari demokratlar va respublikachilarning kadrlari
bo’lib, ular yangi hukumatning solik, zulmiga va byurokratik centralizmiga qarshi,
antidemokratik saylov sistemasiga qarshi, yaqinginada ichki va tashqi dushman
bo’lgan feodal-dvoryanlar, Vati kan va Avstriya bilan bitim tuzish va yon berish
siyosatiga qarshi qat’iy bosh ko’tarib chiqdilar.
Xalq orasidagi chuqur norozilik tobora kuchaydi. Qishloqdagi, ayniksa
sinfiy kurash o’tkir dramatik tusga kirgan mamlakat janubidagi darg’azablik
qishloqni larzaga keltirdi. Dehqonlar yaqiginadagi qonli ta’qiblarga qaramasdan, er
uchun jamoa yerlarining zurlik bilan tortib olinishi va yangi mulkdorlarning
Zulmiga qarshi kurashni davom ettirdilar. Bu kurash 1871 yilda ayniqsa keskin tus
oldi, dehqonlarning g’alayonlari faqat janubga va Lacio viloyatigagina
tarqalmasdan, shimol qishloqlariga ham etib bordi. Polezina, Andria tumanlarida
dehqonlar ilgarigi jamoat huquqlarining bekor qilinishiga qarshi qo’zg’olon
ko’tardilar. Ojonoda (Komo tumanida) hatto qo’uzg’olonlarni bostirish uchun
yuborilgan qo’shinlar bilan qo’zg’olonchilar o’rtasida to’qinishlar bo’ldi. Undan
keyingi yillarda er uchun kurash bir qadar susaydi, lekin soliqlarga qarshi va
birinchi navbatda hammaning joniga tekkan tegirmon solig’iga qarshi harakat
yangi kuch bi lan avj olib ketdi. 1876 yilda fiskalga qarshi g’alayonlar shu darajaga
yetdiki, bu g’alayonlar mamlakat ichki siyosiy hayotidagi eng muhim
muammolardan biri bo’lib qoldi.
Iqtisodiy jihatdan ko’proq rivojlangan tumanlarda yangi kurash shakllari
paydo bo’ldi: 70- yillarda qishlok xo’jalik ishchilarining dastlabki ish tashlashlari
bo’lib o’tdi, bir ozdan keyin qishloq proletariatining dastlabki uyushmalari ham
paydo bo’ldi. 4
Ishchilar harakati ijtimoiy hayotning yangi va tobora muxim omili
bo’lib qoldi. Mamlakatning birlashtirilishi ishchilar sinfi kurashining rivojlanishi
uchun umummillat zaminini yaratib berdi. Kapitalistik munosabatlarning o’sishi
bilan ishchilar sinfining tarkibi ham o’zgara boshladi. Demak, ishchilar sinfi
kurashinnng siyosiy yo’li va tashkiliy shakllari ham o’zgara boshladi. Ishchilar
sinfi saflariga proletarlashayotgan dehkonlar ommasi qo’shilib turdi. Sekin-asta
4
Vinogradov K.B. 1908-1909 yillardagi Bosniya inqirozi: Birinchi jahon urushiga kirish. L ., 1964 yil .
15

sanoat proletariati vujudga kela boshladi. Lekin tarqoq manufakturadagi
ishchilarga nisbatan (bu ishchilarning ko’pchiligi xotin-qizlar va bolalar edi) va
proletariatning ko’pdan-ko’p hunarmand kategoriyalariga qaraganda sanoat
proletariatining salmog’i hali uncha katta emas edi.
Ana shu xilma-xil ishchilar ommasi juda qattiq kapitalistik ekspluataciya
zulmi ostida ezilib yotgan edi. Xonavayron bo’layotgan qashshoqlik vujudga
keltirayotgan juda katta rezerv armiyasi korxona egalariga ish haqini tirikchilik
minimumiga tushirish, ish kunini— metallurgiya va mashinasozlik sanoatida 11 —
12 soatga, tuk, imachilik sakoatida esa 13 va hatto 16 soatga etkazish imkoniyatini
berdi. Shtraf solishlar, lo kaut e’lon qilishlar, boshqa diskriminaciya va majbur
kilish choralari oddiy hodisa bo’lib qoldi. Fabrikantlarnnng bu chidab bo’lmas
zulmiga javoban ishchilar ish tashlash harakatini keskin kuchaytirib yubordilar.
1871 yilda 26 stachka ruyxat qilingan bo’lsa, 1872 yilda 64 stachka, 1873 yilda esa
103 stach ka bulganligi ruyxat qilindi. Kurashda hali stixiyachplik ta’siri kuchli edi.
Proletarlar safiga kelib quyulayotgan kechchgi dehqonlar kurashga isyonchilik
g’azabi va norozilik ruhini ham olib keldilar. Qisman o’z sinfidan aloqasini uzgan
va mayda burjua ideologiyasi namoyandasi bo’lgan ko’p sonli intelligenciya
gruppalari ham ishchilar harakatiga ancha ta’sir qildi. Ishchi lar harakatidagi
madzinizmning uzil-kesil halokatga uchrashi ana shu vaziyatda yuz berdi, Parij
Kommunasi ta’sirya ostida bu halokat tezlashdi. Parij kommunarlarining kurashiga
Madzinining ters munosabatda bo’lganligi ital’yan ishchilarini bu harakatdan
chetlashtirib qo’ydi.
70- yillarning boshida Italiyada ishchilar harakati I In ternacional bayrogi
ostida harakat qilgan Bakuninning anarxistlik targ’ibotlari ta’siri ostiga tushib
koldi. Ularing Internacional sekciyalari deb e’lon qilgan tashkilstlarniig ko’pchiligi
bakuninchilik ideologiyasiga asir bo’lib qoldi (bu erda gap, asosan, mamlakatning
janubiy va markaziy tumanlaridagi sekciyalar ustida boradi).
Bakunikchilar ishchilar harakatining eng zarur ehtiyojlariki bilmaganliklari,
ish tashlashlar tashkil etishning hamiyatini tushunmaganliklari, real sharoit bilan
hisoblashmaganliklaridan Italiyada butun hatti-harakatlarini qo’zgolonchilyarniig
16

qurolli chiqishlarini tayyorlashga qaratdilar. Ular ikki marta - 1874 yilda Boloniya
tumanida va 1877 yilda Benevepto rayonida - dehqonlar qo’zg’olonini ko’tarishga
urindilar, lekin ikkala safar ham tamomila muvaffaqiyatsizlikka uchradilar. Bu
nojuya chiqishlar Internacional sekciyalariga qarshi hukumatning ta’qib choralarini
kuchaytirib yubordi va Italiya proletariatining revolyutsion kurashiga rahbarlik
qilish bakuinchilar qo’lidan kelmasligini uzil-kesil aniqlab berdi. Ita liyada
bakunizm ta’sirining pasayib ketishiga boshqa muhim sabablar ham yordamlashdi.
70-yillar oxiriga bo’rib Ita liya ishchilar harakatining markazi shimolga ko’cha
boshladi.
Asl proletar elementlar, ayniqsa sanoat ishchilari burjuaziya orasidan
chiqqan anarxist hamrohlardan tobora ustun kela boshladilar. Ishchilar harakati
ichidan g’oyaviy jihatdan anarxistlardan farq qiladigan gruppalar ajralib chiqa
boshladi. Bular o’rtasida eng kattasi «Plebe» gruppasi edi. Bu gruppa
Lombardiyada shunday nom bilan chiqadigan jurnal atrofida paydo bo’lgan edi.
Mamlakatda deyarli umumiy norozilik eng cho’qqisiga etgan bir davrda
«so’llar» gruppasi boshchilik qilaetgan burjua oppoziciyasining ta’siri tez kuchayib
bordi. Bunga bir qancha holatlar yordam berdi: «so’llar» qulay fursatdan
foydalanib, xalq o’rta sida mashhur bo’lgan, kderikallarga karshi caratilgan
demokra tii talablariui o’rtaga cuyib, hukumatga qarshi qat’iy hujum olib bordilar.
Parlamentda va parlamentdan tashqarida bu gruppa soliq ishlarini radikal suratda
reforma qilish, saylov cenzini pasaytirish, provinciyalarning ma’muriy huquqlarini
kengaytirishni tobora qattiqroq yollab chiqdi, cherkovning davlat ishlariga
aralashishi masalasida «o’nglar»ning nurosasozlmk qilayotganligini qattik tanqid
qildi. Bu gruppa bir amayalab xokimiyat tepasiga chiqib olish uchun demagoglik
kilib va’dalar berishdan x,am toymadi. «So’llar»ning mamlakatdagi yutuqlariiing
yana bir sababi shu ediki mayda burjua demokratlar va respublikachilar ommaning
harakatiga mustaqil rahbarlik qila olmaganliklaridan siyosiy tashabbusning shu
so’llar qo’lida saqlanib turishiga va ularning umumxalq talablarining jarchisi va
himoyachisi sifatida harakat qilishiga imkon berib qo’ydilar.
17

«So’llar»ning siyosiy hokimiyat uchun olib borgan kurashining so’nggi
bosqichi temir yo’llarni idora qilishni davlat qo’liga topshirish tug’risidagi qonun
loyihasining muhokamasi munosabati bilan palatada bo’lgan to’qinish bo’ldi.
«So’llar»nsh deputatlari korxona egalarining tashabbuskorlikda erkin b lishlarinp
himoya qilib, davlat qonun loyihasini qat’iy rg kildilar. So’ngra, 18 martda,
oppoziciya palataga bir rezolyuciya taqdim kildi, bu rezolyuciyada tegirmon solig’i
olish praktikasi qoralangan edi. Hukumat ishonch masalasini qo’ygan edi. 242
ovozga qarshi bor-yo’g’i 181 ovoz olib mag’lubiyatga uchradi. Ikki kun o’tgandan
keyin hukumat iste’fo berdi, uning o’rniga Depretis boshliq «so’llar» hukumati
keldi.
Shunday qilib, hukmron sinfning turli frakciyalari o’rtasida hokimiyat uchun
olib borilgan kurash hukumatni konstitutsiya yo’li bilan shunchaki almashtirish
asosida hal bo’la qoldi. Italiya adabiyotida «parlament revolgotsiyasi» deb nom
olgan 1876 yil 18 mart voqealari iatijasida «o’nglar» siyosiy maydondan uzil-kesil
chiqib ketib, hukmron sinfning boshqa siyosiy gruppasiga o’z o’rnini bo’shatib
berdi. 5
«So’llar» hokimiyat tepasiga kelgandan keyin o’z rejalari va asl maqsadlari
juda Transformizm cheklanganligini darrov kura koldi. Bu gruppaning dastlabki
hukumatlari oppoziciya tomonidan vaqtida va’da qilingan choralardan bir
qanchasini amalga oshirishga majbur bo’ldi. Ular klerikallarga qarshi ko’proq
qat’iyat bilan ish olib bordilar (dunyoviy maktab to’g’risida qonun chiqarildi,
grajdanlar nikohi rasm qilindi va hokazo). 1879 yilda majburiy boshlang’ich (uch
yillik) ta’lim tug’risida dekret chiqarildi, lekin bu dekret ko’proq rasmiy
deklaraciya bo’lib qoldi; xalqning nafratiga uchrab kelgan te girmon solig’i oradan
bir yil o’tgach bekor qilindi, lekin qand solig’i, vino solig’i va boshqalar oshirildi.
Nihoyat, 1882 yilda Demokratlar ligasining keng ko’lamda olib borgan
kampaniyasi ta’siri ostida (bu kampaniyada Garibal’di ishtirok qilgan edi) saylov
reformasi o’tkazildi, bu reforma saylovchilar sonini 600 mingdan 2 million kishiga
etkazdi, lekin bu 2 million ham grajdan aholining faqat 6.7 foizni tashkil qilardi.
5
Виноградов К.Б. Боснийский кризис 1908 – 1909 гг.: Пролог первой мировой войны. Л., 1964.
18

Shunday qilib, «so’llar»ning hokimiyat tepasiga kelishi burjua rejimining
ommaviy-ijtimoii bazasini ba’zi bir jihatlardan sal-pal kengaytirdi. Lekin so’llar»
biron radikal islohotlar o’tkazishni xohlamadilar. G’alaba qilgan kapitalistik
guruhlar hammadan ko’proq ijtimoiy larzalardan dahshatga kelib, qat’iy suratda
mulkdor sinflarning boshqa frankciyalari bilan, shu jumladan, yarim feodal tipdagi
pomeshchiklar va janubdagi tekinxo’r zamindor burjuaziya bilan kompromiss
tuzish yo’lidan bordilar. Ular eng konservativ ijtimoiy kuchlar bilan kompromiss
tuzishni uz hukmronliklarini mustahkamlash va Janubiy Italiya bilan Orollar
Italiyasidagi «isyon ko’targan» dehqonlar ommasini jilovlab turish uchun eng
to’g’ri yo’l deb bildilar. Shimoldagi sanoat burjuaziyasi bilan janubdagi yirik
zamindorlariuing o’ziga xos sinfiy ittifoqi ana shu zaminda yuzaga kela boshladi,
bu ittifoq Italiya burjua davlati hukmron doiralariniig kelajakda yurgizadigan
siyosatini (qishloqda feodalizm sarqitlarini saqlab qolish, mamlakatni idora
qilishda reakcion forma va metodlarga intilish siyosatini) ko’p jihatdan belgilab
bergan edi.
Bu sinfiy siljishlar siyosiy hayotga o’zining alohida ta’sirini ko’rsatdi:
birlashishdan ilgariyoq boshlangan «transfor mizm» protsessi (ya’ni ma’lum
oppoziciyachi siyosiy arboblar va gruppalarning mu’tadil konservativ
poziciyalarga o’tishi) XIX asrning oxirida juda kuchayib ketdi. «So’llar» bilan
«o’nglar» o’rtasidagi farq tobora yo’qola bordi. Italiya uchun xarakterli bo’lgan
siyosiy sistema vujudga kela boshladi, bu sistema vaqtida ijtimoiy hayotda katta va
kuchli partiyalar emas, balki ko’pincha, gruppa yoki mahalliy manfaatlarni aks
ettirgan va bir-birining o’rnini olib turgan turli parlament bloklari muhim rol’
uynadi.
Ikkinchi tomondan, o’nglashgan «so’llar» dan demokratii elementlar ajralib
chiqdilar. 1878 yilda radikal partiya paydo bo’ldi, bu partiya bundan buyon
respublikachilar partiyasi bilan bir qatorda yangi deputatlar palatasida «o’taketgan
so’l lar» oppoziciyasi degan nom oldi.
Hukmronlar lagerida kuchlarning qayta gruppalanishi mamlakat iktisodiy
xayotiga ham iqtisodiy siyosatidagi darhol ta’sir qildi. «qat’ii tejab-tergash»
19

uzgarishlar o’rniga davlat yo’li bilan keng miqyosda kapital solish va foydali
zakazlar berish, kata-katta subsidiyalar va engilliklar berish boshlanib ketdi,
bulardan sanoat va bank korchalonlari foydalandilar. Bu gruppalarning manfaatini
ko’zlab, «erkin savdo» dan sekin-sekin protekcionizmga o’tish boshlanib, 1887
yilda protekcionizm tamomila qaror topdi. Mamlakatda misli ko’rilmagan darajada
binokorlik ishlari avj oldi va bank firibgarligi davri boshlanib ketdi. Juda tez
sur’atlar bilan temir yo’l qurilishi avj oldi, temir yullar 1875 yildagiga nisbatan
ikki marta ko’paydi. Uy-joy qurilishi juda rivojlanib, misli ko’rilmagan
spekulyantlik mojarolari boshlanib ketdi. Nihoyat, yirik sanoat ishlab chiqarishi
uchun negiz qurila boshladi.
Ana shunday sun’iy «ravnaq» sharoitida yirik ital’yan burjuaziyasining
militaristik, bosqinchilik intilishlari ro’yobga chiqa boshladi, monarxiya bilan
harbiylar ham bu intilishlarni qo’llab-qo’ltiqladilar. Urush maqsadlari uchun,
harbiy dengiz floti qurilishi uchun katta-katta mablag’lar ajratilishi tashqi siyosatda
ham o’z aksini topgan bu yangi tendenciyalarning namoyon bo’lishi edi.
1878 yildagi Berlin kongressi Italiyaning zaifligini, diplomatiya sohasida
uning yakkalanib qolganligini ko’rsatdi. Avstriya-Vengriyaning Bosniya va
Gercegovinani okkupaciya qilishiga qarshi Italiyaning bildirgan noroziliklari
buyuk davlatlarga hech qanday ta’sir qilmadi, ayniqsa uning «tegishli
kompensaciya» berilsin degan talablariga hech nim z’tibor ham bermadi. To’g’ri,
Germaniya diplomatiyasi Italiyaning Tunis to’g’risidagi da’volarini qo’llashga
va’da berdi, lekin bu Italiyani Fransiyaga qarshi gij-gijlash niyatidagina berilgan
va’da edi, chunki Fransiyaga ham xuddi shunday va’da berilgan edi. Darhaqiqat,
Italiya bilan Fransiya o’rtasidagi munosabatlar tobora yomonlashdi, buning ustiga
Vatikanning mojarolari qo’shilib, bu munosabatlarni yana ham murakkablashtirib
yubordi. Avstriya-Vengriya bilan ham munosabat og’irlashgan edi. Buning sababi
Italiyada «irredentizm» harakatining kuchayganligi edi, bu harakat Janubiy Tirol’,
Trento va Avstriya-Vengriya tarkibiga kirgan, lekin aholisi ital’yanlardan iborat
bo’lgan yerlarni Italiya davlatiga berishni talab qilgan zdi. Tashki siyosiy
qiyinchiliklarki chuqurlashtirgan narsa yana shu bo’ldi-ki, Italiya biron buyuk
20

davlat bilan mustahkam ittifoqchilik munosabatlari o’rnatmagan edi.
«O’nglar»ning Italiyani buyuk davlatlarnikg faol diplomatiya kurashiga
aralashtirishni istamaganliklari natijasida paydo bo’lgan bu holat ham qisman faol
tashqi siyosat, 6oshqacha aytganda, agressiv tashqi siyosat yurgizishni talab
qilayotgan ital’yan burjua doiralaridagi noroznlikni tobora kuchaytirib yubordi. 6
Fransiyaning Tunisni bosib olishi (1881 yilda) Italiya hukmron doiralarining
yangi tashqi siyosat yo’liga o’tishlarini tezlashtirdi. Lekin Italiya biron katta
davlatning madadkorlik qilish to’g’risidagi va’dasini olmasdan turib, mustamlaka
zabt qilish yo’liga kira olmasdi. Shu sababdan Italiya Germa niya bilan ittifoq
tuzish payida bo’lib yurdi. Avstriya bilan Italiya o’rtasida ziddiyatlar bo’lishiga
qaramay, Italiyaning 1882 yilda Uchlar ittifoqiga kirganligining asosiy sababi ana
shunda edi.
Italiya ittifoqchilardan, shuningdek, Afrikada fransuzlar ta’siriga qarshi kuch
vujudga keltirishga intilgan Angliyadan madad olganidan keyin o’z armiyasini
qayta qurollantirdi (uning tarkibini 430 mingga etkazdi) va birinchi harbiy
avantyurani boshlab yubordi, Ital’yan qo’shinlari Assab shahriga, Qizil dengiz
bo’yiga joylashib olib (1882 yil), Baylul buxtasini ishg’ol qildilar, undan keyin
(1885 yil) Massaua buxtasini zabt qildilar; Habashistonning ichkarisiga kirib
borishga harakat qilgan Italiya qo’shinlari kolonnasi Dog’ali yonida (1887 yil) tor-
mor keltirildi.
Juda katta janjallar chiqay deb turgan bir vaziyatda (1887 yilda) ko’zga
ko’ringan siyosiy va davlat arbobi, Depretis hukumatida ichki ishlar ministri bo’lib
ishlagan Franchesko Krispi hokimiyat tepasiga keldi. Bir zamonlar respublikachi
bo’lgan va Garibal’dining «Minglar» yurishida qatnashgan Krispi 1860 yildan
keyin g’irt monarxiya tuzumi tarafdori bo’lib qolgan edi.
Zolimligi va «temir jasorati» bilan mashhur bo’lgan kishining bosh
ministrlik vazifasiga ko’tarilishi tasodifiy hol emas edi. Uning bosh ministrlikka
ko’tarilishi nima qilib bo’lsa ham, xalq kurashini bostirish va hukmron sinflarning
qiyin bo’lsa ham, serfoyda iqtisodiy va tashqi siyosiy vazifalarni amalga oshirishga
6
Манцокки, Бруцио. Очерки экономической политики Италии (1945—1959 гг.). М.,
Соцэкгиз, 1961.
21

yo’l ochib berish maqsadida har qanday Choralarni ko’rishdan ham qaytmaydigan
«qattiq qullik» hukumat tuzish niyatini aks ettirardi. Krispi burjuaziyaning bu
umidlarini puchga chiqarmadi: hukmron yuqori doiralarning bur jua diktaturasini
ochiqdan-ochik, zo’ravonlik, terroristik diktaturasiga aylantirish yo’lidagi dastlabki
urinishlariga madadkorlik qilgan shu Krispi bo’ldi.
U uch marta boshchilik qilgan hukumat, Rudini va Jolitti hukumatlari
navbatma-navbat hokimiyat tepasida turgan qisqa davrni (1891—1893 yillarni)
hisoblamaganda, 1896 yilgacha mamlakatni idora qilib turdi.
Krispi hukumati sanoatchi va moliyachi shimol doiralarining qattiq talabiga
yon berib, fritrederlik principiga asoslangan Fransiya va Avstriya bilan savdo
shartnomalarini bekor qildi va 1887 yilda qat’iy protekcionistik tariflarini joriy
qildi. Bu bilan, jumladan, fransuz to’qimachilik sanoati mahsulotlarining Italiya
bozoriga kirishi qiyinlashtirildi, bu hol Fransiyaning qattik, javob choralari
ko’rishiga sabab bo’ldi. Ikkala mamlakat o’rtasida tamojnya urushi boshlanib
ketdi.
Shu bilan birga protekcionistik siyosati vatan to’qmachilik (ayniqsa ip
gazlama) sanoati korchalonlariga metallurgiya va mashinasozlik korxonalarining
egalariga, shuningdek yirik zamindorlarga ichki bozorda monopol holatni
ta’minlab berdi, yirik zamindorlarining manfaatlarini ko’zlab, g’alla boji juda
oshirib yuborildi.
Mamlakatni industriya jihatidai rivojlantirish protsessi tez sur’atlar bilan
bordi. XIX asr oxiriga borganda asosiy sanoat tarmog’larida fabrika sistemasi
qaror topdi. Masalan, ip gazlama sanoatida 2111 ming urchuq va 60 ming mexa -
nika stanogi bor edi, qishloqlarda bor-yo’g’i 14 ming qo’l stanogi saqlanib qolgan
edi; ipakchilik sanoatida 2068 fabrika bo’lib, ularda 174 ming ishchi ishlardi.
Sanoat ishlab chiqarishining qishloq xo’jaligidan ajralish protsessi tobora
kuchayishi natijasida yangi mustacil sanoat tarmoqlari paydo bo’ldi: oziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqaradigan, vinochilik, shuningdek, qishloq xo’jalik
mashinalari va binokorlik materiallari ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlari paydo
bo’ldi. Mashinasozlik, metallurgiya, elektr energiyasi ishlab chiqarish olga karab
22

yana yangi kzdam kuydi. Shu yillar ichida Tern’ po’lat qo’yish zavodlari (1887
yilda), juda yirik kon sanoati korxonalari-«Montekatini» (1888 yil), «el’ba» (1889
yil) va boshqa ishlab chiqarish komplekslari paydo bo’ldi, bular bilan bir katorda
kupgina mayda va juda mayda (ba’zan kustar’) korxonalar ham ishlab turardi.
Алан Фридман . Берлускони . — Berlusconi. The epic story of the
billionaire who took over Italy, перевод с английского . — М .: АСТ : CORPUS,
2016. — 352 с . — 1500 экз . — ISBN 978-5-17-094081-3 .
Yangi sanoat tarmoqlari ko’proq, akciyali jamiyatlar tariqasida vujudga
keldi. 1890 yildayok, 574 akciyali jamiyat bo’lib, ularning kapitali 1935 million
lira edi, bu kapitalning katta qismi (62 procenti) banklar qo’lida edi. XIX asr
oxirida, Kommerciya banki (1894 yil) va Italiya kredit banki (1895 yil) tuzilgandai
keyin banklarning mamlakat ekonomnkasidagi roli kuchayib ketdi, bu banklarni
tashkil qilishda Germaniya kapitali ishtirok qilgan edi. Undan ham burun, 1880
yilda bevosita Vatikanga qaram bo’lgan Rim banki tashkil qilingan edi. Bu uch
bankning sanoatga solgan kapitali 1895 yilda 1795 Ming lira edi.
Shunday qilib, bank kapitalining sanoat kapitali bilan qo’shilib ketish
protsessi boshlanganligi natijasida kapitalistik ekonomikaning imperializm
bosqichiga o’tishi uchun hal qiluvchi shartlardan biri vujudga keltirildi.
Lekin, bu protsesslar bir-biriga zid bo’lgan har xil faktorlar ta’siri ostida
notekis rivojlanib bordi. Protekcio nistik siyosat sanoat tarmoqlaridan bir
xillarining yuksalishiga yordamlashgani holda xo’jalikning boshqa sohalariga
(asosan, arzon xom ashyo bilan mashina-asboblar eksport yoki import qilishdan
manfaatdor bo’lgan tarmoqlarga) ancha zarar etkazdi va sanbat mahsulotlarini juda
ham qimmatlashtirib yubordi. Feodalizm sarqitlari saqlanib qolganligi bilan
bog’liq bulgan ichki bozorning torligi natijasida sanoat mahsu lotlarini ommaviy
ravishda ishlab chiqarishni rivojlantirish yo’lida juda katta tusiqlar paydo bo’ldi.
Fransiya bilan bojxona urushi Italiya xalq xo’jaligini chuqur larzaga keltirdi.
1881 yilda agrar krizisga yo’liqqan, zndi bo’lsa hali xam boy fransuz bozoridan
maxrum bulgai qishloq xo’jaligi ayniqsa ko’p zarar ko’rdi. Vino eksport qilish
1887 yildan 1892 yilgacha 1154 ming gektolitr, citrus eksport qilish 594 ming
23

centner kamaydi. Chet mamlakatlarga qoramol, guruch, meva chiqarish juda
kamayib ketdi. Italiya ekonomikasida 1893—1894 yillarda eng yuqori nuqtasiga
etgan krizis yangi asr boshlaridagina yo’qolib ketdi.
Janubiy Italiya ekonomikasi yana xam og’ir ahvolga tushib qolgan edi.
«erkin savjo» davridayoq arzon chet zl mollari konkurenciyasi janubdagi
manufaktura va xonaki ishlab chiqarishni halokatga mahkum qilgan zdi, holbuki
Shimoliy Italiyaning anchagina kuchli sanoati raqobatga bardosh berib, o’zi
hujumga o’ta olgan edi.
Protekcionizm bayrog’i ostida shimol sanoat burjuaziyasi janub bozorini
qo’lga kiritish uchun kurash boshladi, bu kurash Janubiy Italiyani «qaram
territoriyaga» aylantirdi; janubda va orollarda kuchli agrarizaciya protsessi
boshlanib ketdi, yirik zamindorlar, sanoat egalari va banklar janubni va orollarni
vahshiyona ekspluataciya kila boshladilar. Davlat solig’larning asosiy og’irligini
janub aholisi ustiga ag’darib, byudjet masalasidagi juda oz yordamdan ham uni
mahrum qilib, bu zulmni yanada kuchaytirib yubordi. 1862—1896 yil larda
melioraciya ishlariga davlat tomonidan sarf qilingan 457 million liradan janubga
faqat 3 million lira berildi, xolos.
Shunday qilib, janub iqdisodiy va madaniy jihatdan qoloqligicha, xalq behad
muhtojligicha qolaverdi. Agrar aholining doimiy ortiqchaligi vujudga kelib, buning
natijasi da ommaviy emigraciya hodisalari yuz berdi. Janubning proletarlashgan
dehqonlari sanoatdan ish topolmay, tug’ilib o’sgan joylarini tashlab Fransiyaga,
Afrikaga (Tunisga), okeanning naryog’iga bosh olib ketdilar. 1872 yilda
emigrantlar soni 96 ming kishi bo’lgan bulsa, 1892—1901 yillarda x.ar yili o’rta
xisob bilan 307 ming kishi emigraciya qiladigan bo’ldi. Ana shular natijasida
Janubiy Italii bilan Shimoliy Italiya o’rtasida iqtisodiy rivojlanish jihatidan azaldan
davom qilib kelgan tafovut yana ham keskinlashib, tobora chuqur. lashayotgan
ziddiyatga aylankb ketdi va mamlakat birligiga putur etkazdi. Janub masalasi
degan masala paydo bo’lib qoldi, ya’ni Italiya janubining shimol burjuaziyasi
tomonidan qullikka, yarim mustamlaka holatiga tushirilganligi masalasn paydo
bo’lib koldi.
24

XIX asr oxiridan boshlab janub masalasi Italiya milliy hayotida juda keskin
sinfiy va siyosiy ziddiyatlar manbaiga aylanib ketdi.
Krispi hukumati hukmron sinflar mavqeini mustaxkamlash yulidan qat’iy
borishga qaror qilib-ketgan ung klerikal doiralarga karshi juda kattik xujum olib
bordi. 7
7
История Италии. В 3 т. Редкол. С. Д. Сказкин, К. Ф. Мизиано, С. И. Дорофеев. М., Наука, 1970
—1971.
25

2-BOB. XX Asr Boshlarida Italiyada Ijtimoiy Iqtisodiy Hayot
2.1. XX Asrning Boshlarida Italiyada Sanoat Taraqqiyoti
Italiya Х1Х asrning so’nggi chоragida ham avvalgidеk agrar mamlakat
bo’lib qоlmоqda edi. Ahоlining 3/4 qismidan ko’prоg’i qishlоqlarda yashar va
qishlоq хo’jaligida band edi. Italiya qishlоg’ida yarim fеоdal munоsabatlar
hukmrоnligi davоm etardi. Ishlоvga yarоqli yеrlarning 5/6 qismiga yaqini
dvоryanlar, chеrkоvlar va burjuaziyadan chiqqan yirik yеr egalarining mulki edi.
Mayda dеhqоn mulki judakam edi. Dеhqоnlarning katta qismi еrsiz bo’lib, ular
оg’ir ijara shartlari asоsida yеrlarni pоmеshchiklardan оlishga majbur edilar.
Dеhqоnchilik tехnikasi juda оddiy bo’lib, hоsildоrlik ham juda past edi. Dеhqоnlar
оchlik, muhtоjlikda yashardilar. Ayniqsa Italiyaning Janubida va qisman Markaziy
Italiyada fеоdalizm qоldiqlari kuchli darajada saqlanib qоlgan edi. Bu yеrlarda eski
fеоdal zоdagоnlarning katta-katta latifundiyalari saqlanib qоlgan edi. Latifundiya
egalari оdatda o’z хo’jaliklarini yuritmas edilar. Ular o’z yеrlarini ijaraga
bеrardilar yoki ekin ekmasdan qоldirar edilar. Yirik sеnоrlar ham har dоim o’z
mulklarini tasarruf qilavеrmasdilar. Masalan, Sitsiliyada yarim fеоdal shakldagi
yirik ijarachilik – «gabеllоttо» kеng yoyilgan edi. «Gabеllоttо» sеnоrga uning
butun mulki uchun ijara haqini to’lardi va kеyin еrni mayda ijarachilarga bo’lib
bеrardi. Janubiy Italiyada, shuningdеk qisman Markaziy Italiyada agrar sоhada
fеоdalizm sarqitlarining kеng tarqalganligi va saqlanib qоlganligi bu vilоyatlarni
qоlоqlik va muhtоjlikka duchоr qilgan edi. Dоnli ekinlarning hоsildоrligi Janubda
SHimоldagiga nisbatan 2-2,5 marta past edi. Shimоl burjuaziyasi оngli ravishda
Janubning qоlоqligini saqlanib qоlishiga harakat qilar va bu bilan Janubni
Shimоlni хоm ashyo bazasiga aylantirishga harakat qilardi. Yirik burjuaziya
Shimоlni Italiyaning o’ziga хоs «ichki kоlоniyasiga» aylantirib, uning ahоlisini
shafqatsizlarcha asоratga sоlardi. SHimоlning agrar tuzumi Janubnikidan farq
qilardi. Bu еrda kapitalistik shakldagi yirik qishlоq хo’jaligi rivоjlandi. Yirik yyеr
egalari (dvоryanlar va burjua) o’z хo’jaligida batraklar mеhnatidan fоydalanib,
хo’jaliklarini yuritardilar. Ular bоzоr uchun bug’dоy, shоli, ipak va bоshqa
mahsulоtlarni ishlab chiqarardilar. Ular o’z хo’jaliklarida mashinalardan, sun’iy
26

o’g’itlardan va еrga ishlоv bеrishning eng Yangi usullaridan fоydalanardilar. Lеkin
Shimоliy Italiyaning o’zida ham bunday хo’jaliklar ko’pchilikni tashkil qilmasdi.
Italiya qishlоq хo’jalik ishlab chiqarishi bo’yicha bоshqa mamlakatlardan ancha
оrqada qоlmоqda edi. Misоl uchun 1880 yildan 1890 yilgacha Italiya qishlоq
хo’jaligining mahsulоti hajmi faqat 11 % ga ko’paygani hоlda, shu davrda
AQSHda o’sish 57 % ga tеng bo’ldi. Qishlоq хo’jaligida tоvar-pul
munоsabatlarining kuchayishi va kapitalistik munоsabatlarning yanada rivоjlanishi
dеhqоnlarning tabaqalanishini kuchaytirdi. Ijarachi dеhqоnlarning katta qismi o’z
mоl-mulkidan va mеhnat qurоllaridan mahrum bo’lib hеch narsasi yo’q
«yurnatyеrlar»ga (batraklarga) aylandilar. Yurnatyеrlar tirikchilik qilish uchun
hеch qanday vоsitalari yo’qligi sababli o’z ish kuchini sоtishga majbur edilar.
Ikkinchi tоmоndan dеhqоnlarning uncha ko’p sоnli bo’lmagan yuqоri qatlami
bоyib bоrdi. Dеhqоnlarning bu tоifasidan «massarlar» qatlami – dеhqоn
burjuaziyasi shakllandi. Massarlar qarzga pul bеrish (sudхo’rlik), qishlоq хo’jalik
mahsulоtlarini оlib sоtish, katta еr maydоnlarini ijaraga оlish yoki хususiy mulk
qilib, ularda yollanma ishchilarni ishlatish bilan shug’ullanardilar. Qashshоqlik va
yеrsizlik yuz minglagan оdamlarni qishlоqlarni tashlab kеtishga majbur qilardi.
Ularning bir qismi shaharlardi ish tоpardi. Lеkin yuqоri darajada rivоjlanmagan
Italiya sanоati bu ahоlini ish bilan ti’minlashga qоdir emas edi 8
. Bu esa Italiyaga
хоs bo’lgan mеhnatkash оmmaning оmmaviy muhоjirligini kеltirib chiqardi. Х1Х
asrning 60 yillarida Italiyadan har yili 10-15 ming kishi muhоjirlikga kеtardi. 80-
yillarda muhоjirlar sоni yiliga 200-300 ming kishiga еtdi. 1jahоn urushidan оldingi
40 yil davоmida Italiyadan 5,5 mln kishi chеt ellarga chiqib kеtdi. Italiya
birlashganidan kеyin uning savdо va sanоat taraqqiyoti ancha tеzlashdi. Tеmir
yo’llar uzunligi 1900 yilda 16 ming km.ga еtdi. Yagоna kapitalistik milliy
bоzоrning tashkil tоpish jarayoni yakuniga еtdi. Italiya birlashganidan kеyingi
o’tgan 30-40 yil ichida sanоat inqilоbi amalga оshdi. ХХ asr bоshiga kеlib
mamlakat sanоat mahsulоtining asоsiy qismini uncha ko’p sоnli bo’lmagan yirik
8
Нестеров А. Г., доктор исторических наук. Страны Центральной Европы во внешней
политике Итальянской социальной республики
27

kapitalistik kоrхоnalar еtkazib bеrar edi. Kapitalistik jamiyatning asоsiy sinflari –
burjuaziya va prоlеtariatning tashkil tоpish jarayoni ham yakunlandi. Italiyada
tabiiy rеsurslarning kamligi sanоat rivоjlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatdi, Italiyada
tеmir rudasi juda kam, ko’mir, mis, paхta yo’q, nеft faqat 2-jahоn urushidan kеyin
tоpilgan. Shuning uchun ham Italiya sanоat jihatidan bоshqa davlatlardan оrqada
qоlmоqda edi. Masalan Italiyada cho’yan eritish 90 yillar охiriga kеlib 200 ming
tоnnaga еtdi, Angliyada bu davrda har yili 7,3 mln. tоnna cho’yan eritilardi. Po’lat
eritish Italiyada 90 yillar охirida 120 ming tоnnaga еtgan bo’lsa, Gеrmaniyada
1900 yilda 7 mln. tоnna po’lat eritilgan edi.
ХХ asr bоshlarigacha Italiyada asоsan to’qimachilik sanоatining turli
tarmоqlari rivоjlangan edi. Оg’ir sanоatning kоnchilik, mеtall ishlash va eng
muhim bo’lgan mashinasоzlik tarmоqlari endigina rivоjlanib kеlmоqda edi. Yirik
sanоat mayda sanоat ustidan to’la g’alaba qоzоnmagan edi. Х1Х va ХХ asr
chеgaralarida yirik zavоd va fabrikalarning sоni ko’p emas edi. Italyan
kоrхоnalarining 90 % idan ko’prоg’ida ishchilarning sоni 10 kishidan оshmas edi.
100 ishchidan оrtiq ishchilari bo’lgan kоrхоnalar barcha kоrхоnalarning 2 % idan
kamrоg’ini tashkil qilardi, lеkin ular sanоat mahsulоtlarining asоsiy qismini
еtkazib bеrardilar. Shuningdеk mamlakatda ko’p sоnli hunarmand va kоsiblar ham
bоr edi. Sanоat inqilоbi mamlakatning janubiy vilоyatlariga hеch qanday ta’sir
ko’rsatmadi. Janubning mayda tadbirkоrlari va hunarmandlari SHimоlning yirik
kapitalistlari raqоbatiga bardоsh bеrоlmay, хоnavayrоn bo’lardilar. Janub bоrgan
sari tоbоra ko’prоq sanоatlashgan SHimоlning хоm ashyo qo’shоg’iga aylana
bоrdi. Х1Х asr охirida sanоat ishchilarining aхvоli juda оg’ir edi. Ish kuni 16 sоat
davоm etardi, ish haqi past edi. Mеhnat muhоfazasi yo’q edi. Kоrхоnalarda
хo’jayin va mastyеrlarning o’zbоshimchaligi hukm surardi, ish haqidan jarima
undirish kеng qo’llanardi. Ishchilarning uy-jоyga bo’lgan ehtiyojlari kuchli edi,
ishchilar оrasida turli kasalliklar kеng tarqalgan edi 9
.
9
Vinogradov K.B. 1908-1909 yillardagi Bosniya inqirozi: Birinchi jahon urushiga kirish. L ., 1964 yil .
28

2.2. XX asrning boshlarida Italiyada agrar soxa va texnikaning
taraqqiyoti
Italiya qishlоq хo’jalik ishlab chiqarishi bo’yicha bоshqa mamlakatlardan
ancha оrqada qоlmоqda edi. Misоl uchun 1880 yildan 1890 yilgacha Italiya
qishlоq хo’jaligining mahsulоti hajmi faqat 11 % ga ko’paygani hоlda, shu davrda
AQSHda o’sish 57 % ga tеng bo’ldi. Qishlоq хo’jaligida tоvar-pul
munоsabatlarining kuchayishi va kapitalistik munоsabatlarning yanada rivоjlanishi
dеhqоnlarning tabaqalanishini kuchaytirdi. Ijarachi dеhqоnlarning katta qismi o’z
mоl-mulkidan va mеhnat qurоllaridan mahrum bo’lib hеch narsasi yo’q
«yurnatyеrlar»ga (batraklarga) aylandilar. Yurnatyеrlar tirikchilik qilish uchun
hеch qanday vоsitalari yo’qligi sababli o’z ish kuchini sоtishga majbur edilar.
Ikkinchi tоmоndan dеhqоnlarning uncha ko’p sоnli bo’lmagan yuqоri qatlami
bоyib bоrdi. Dеhqоnlarning bu tоifasidan «massarlar» qatlami – dеhqоn
burjuaziyasi shakllandi. Massarlar qarzga pul bеrish (sudхo’rlik), qishlоq хo’jalik
mahsulоtlarini оlib sоtish, katta еr maydоnlarini ijaraga оlish yoki хususiy mulk
qilib, ularda yollanma ishchilarni ishlatish bilan shug’ullanardilar. 10
ХХ asr bоshlarida ham Italiya agrar mamlakat bo’lib qоlmоqda edi. 1901
yilda ishga yarоqli ahоlining 59 % i qishlоq хo’jaligida, 27 % i sanоat va
transpоrtda band edi. To’qimachilik sanоati avvalgidеk sanоatning еtakchi
tarmоg’i hisоblanardi. Lеkin Italiyaning yirik bankirlari va tadbirkоrlari o’z
qullarida katta mablag’larni to’plagan edilar. Hukumat armiyani qurоllantirish,
harbiy kеmalar qurish va shunga o’хshashlar uchun ularga katta buyurtmalar
bеrardi. Italiyaning Yaqin Sharq va Janubiy Amеrika bilan bo’lgan savdоsi o’sdi.
Shimоliy Italiyadagi yirik yеr egalarining qishlоq хo’jalik mashinalariga bo’lgan
talabi o’sdi. Bularning hammasi mamlakatda yirik sanоatning turli tarmоqlarining
rivоjlanishiga yordam bеrdi. ХХ asrning dastlabki o’n bеsh yilida Italiyada yirik
sanоatning o’sish sur’ati yuqоri bo’ldi. Mamlakatda Yangi mеtallurgiya va
mashinasоzlik zavоdlari qurildi. Po’lat va cho’yan ishlab chiqarish kuchaydi.
10
Лопухов, Б. Р. Эволюция буржуазной власти в Италии. М., Наука, 1986.
29

Mamlakatdan tashqarida sоtish uchun stanоklar, bug’ mashinalari,
dinamоmashinalar va bоshqa jihоzlar iщlab chiqarila bоshlandi. Sanоatning
хimiya, avtоmоbilsоzlik va bоshqa tarmоqlari paydо bo’ldi. Italiyada minеral
yoqilg’ining kamligi ko’plab gidrоelеktr stantsiyalarning qurilishiga оlib kеldi.
Mamlakat хalq хo’jaligida sanоatning hissasi kuchaydi. 1915 yilga kеlib 19 mlrd.
liralik milliy darоmadning 6 mlrd. lirasi sanоat hissasiga to’g’ri kеlardi. Ishchilar
sinfi sоn jihatdan ko’payib, 2,3 mln. kishiga еtdi. Birinchi jahоn urushi arafasiga
kеlib Italiya agrar-industrial mamlakatga aylana bоshladi. Lеkin Italiyaning
rivоjlangan kapitalistik mamlakatlardan iqtisоdiy jihatdan оrqada qоlishi hamоn
davоm qilmоqda edi. 1-jahоn urushi arafasida Italiya po’lat eritish bo’yicha
Gеrmaniyadan 18 marta, Frantsiyadan 5 marta оrqada qоlgan edi. Cho’yan ishlab
chiqarish esa Gеrmaniyadan 40 marta, Frantsiyadan 12 marta kam edi. Italiya
iqtisоdiyotining rivоjlanishi nоtеkis bоrardi. Yuksalish davrlari inqirоzlar bilan
almashib turardi. 1900-1903 va 1907-1908 yillarda mamlakat оg’ir iqtisоdiy
inqirоzni bоshdan kеchirdi. Ko’plab kоrхоnalar yopilib, yuz minglab ishchilar
ishdan haydaldi. Yirik sanоat asоsan avvalgidеk mamlakatning shimоlida
rivоjlandi. Janubiy Italiya va оrоllar Shimоldan yanada ko’prоq оrqada qоlmоqda
edi. Shimоlda yirik sanоatning rivоjlanishi Janubdagi manufaktura va eski uy
sanоati shakllarining kasоdga uchrashiga va mamlakatning bu qismini yanada
оrqada qоlishiga оlib kеldi. Italyan хalqining katta qismining turmush darajasi juda
past edi. Ishchilarning ish haqi Angliya, Frantsiya va AQSHdagi ishchilarga
nisbatan 2-3 marta past edi 11
. Ishsizlik va оchlik avvalgidеk yuz minglagan ahоlini
bоshqa mamlakatlarga kеtishga majbur qilardi. ХIХ va ХХ asrlar chеgarasida
bоshqa mamlakatlardagi kabi Italiyada ham ishlab chiqarish va kapital(sarmоya)
ning kоntsеntratsiyasi kuchaydi. Sanоat ishlab chiqarishi tоbоra ko’prоq yirik
kоrхоnalarda to’plana bоrdi. Sanоatda ishlab chiqarishning butun bir tarmоqlari
ustidan o’z nazоratini o’rnatgan yirik kapitalistik mоnоpоliyalar tashkil tоpdi. Ular
jumlasiga «Ilva» (cho’yan va po’lat ishlab chiqarish) kоntsеrni, «Edisоn» trеsti
(elеktrоtехnika sanоati), «Ansaldо» aktsiоnеrlik jamiyati (mashinasоzlik), «Fiat»
11
Vinogradov K . B . 1908-1909 yillardagi Bosniya inqirozi : Birinchi jahon urushiga kirish . L ., 1964 yil .
30

jamiyati (avtоmоbilsоzlik), «Mоntеkatini» va «Pirеlli» (хimiya sanоati) kabilar
kirardi. Bank ishida ham kоntsеntratsiyalashish jarayoni davоm etmоqda edi. Yirik
banklar mayda banklarni yutib yubоrardi. Mamlakat iqtisоdiyotida 4 ta bank –
Italiya tijоrat banki, Rim banki, «Italiya krеdit» banki va Хisоb-kitоb banki еtakchi
rоl o’ynardi.
Italiya iqtisоdiyotida asоsan frantsuz va nеmis sarmоyalaridan ibоrat chеt el
sarmоyasi katta rоl o’ynardi. 1-jahоn urushi arafasida Italiyaga kiritilgan chеt el
sarmоyasining umumiy summasi 1,5 mlrd. lirga tеng edi. Italiya ХХ asr bоshlarida
«Buyuk davlat»ga aylandi, lеkin u buyuk davlatlar ichida zaif davlat edi va bоshqa
kuchli davlatlar ta’siri оstiga tushib qоldi.
Italiyaning milliy davlat bo’lib birlashtirilishi mamlafatda kapitalistik
tuzumni barqaror qilish jarayonini tezlashtirish uchun qulay sharoit yaratib berdi.
Biroq Italiyahamon agrar davlatligicha qolmoqda edi. Yerga, asosan, yirik
zamindorlaming egalik qilishi saqlanib qoldi.
Buning ustiga, yerdan foydalanishning qoloq shakllari hukm surardi.
Zamindorlar yerining katta qismi mayda uchastkalarga bo’linib, judaog’ir shartlar
bilan (hosilning 3/4 qismini to’lash sharti bilan) dehqonlarga ijaraga berilardi.
Ayni paytda, mamlakat oldida katta moliyaviy muammolar paydo bo’lgan. Bunga
Italiya ichki va tashqi qarzining nihoyatda ko’payibketganligi sabab bo’ldi.
O’sib borayotgan chiqimlami qoplash uchun hukumat davlat zayomlari
chiqarishga, mamlakat ichidagi hamda tashqarisidagi kapitalegalariga yordam
so’rab murojaat qilishga majbur bo’ldi. 12
12
Галкина, Тамара А., Красновская, Наталия А. Италия. М., Мысль, 1985 (У карты мира).
31

Xulosa
Italiya tarixi jahon tarixida alohida ajralib turushi bilan ahamiyat kasb etadi.
xx asr boshlarida Italiya o’g’ir iqtisodiy va asiyosiy vaziaytlarni boshdan
kechirganligini ko’rishimiz mumkin. Italiyani birinchi jahon urushi vaqtidagi
siyosatini ko’rib chiqdik bunda, 20-asrning boshlarida Avstriya-Vengriya va
Germaniya bilan Uchlik Ittifoqi deb atalmish hududda joylashgan Italiya, Entente
kuchlariga yaqinlashdi. Frantsiya va Avstriya-Vengriya hududlarida irredentizm
da’vo qilingan. Birinchi jahon urushi boshlanganidan bir muncha vaqt o’tgach,
Italiya betaraf qoldi, lekin 1915 yilda asosan Trieste va Trentinoning qaytishini
istagan millatchilar bosimi ostida u Avstriya-Vengriyaga qarshi urush e’lon qildi
va shu bilan Entente tomonida urushga kirdi. Italiya qo’mondoni, ularning fikricha,
"kuchsiz" Avstriyani tezda mag’lub etishga umid qildi, ammo Italiya armiyasining
urushga tayyor emasligi bu rejalarni barbod qildi.
1915 yilda Italiya hujumining muvaffaqiyatsizligidan so’ng, keyingi 1916
yilda Avstriya-Vengriya armiyasi Trentino jangida g’alaba qozondi va
dushmanning yurishi faqat ittifoqchilar yordamida to’xtatildi. 1917 yilda Italiya
armiyasi yozda bir qator muvaffaqiyatli operatsiyalarni amalga oshirdi, ammo
kuzda u Kaporettoda qattiq mag’lubiyatga uchradi va 70-110 km ichkariga
chekinmoqda. Faqat 1918 yilning kuzida Italiya zaiflashgan Avstriya armiyasini
mag’lubiyatga uchratib, hujumga o’tishga muvaffaq bo’ldi. 1918 yil 3-noyabrda
Italiya frontida janglar tugadi. Urushdagi g’alaba Italiyaning hududiy qo’shnilariga
qo’shildi (Istriya Trieste va Janubiy Tirol bilan), natijada mamlakat mos ravishda
slavyan va nemiszabon milliy ozchiliklarni qabul qildi. Ammo Italiya urush
natijalaridan qoniqmadi.
32

Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. – B.30.
33

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. Milliy taraqqiyot yo’limizni kat’iyat bilan
davom zttirib, yangi bosqichga ko’taramiz. - Toshkent: «Uzbekiston» NMIU, 2017.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008. – B.30. Алексеева И . В . Агония Сердечного согласия : Царизм , буржуазия
и их союзники по Антанте . 1914 – 1917. Л., 1990.
3. Vinogradov K.B. 1908-1909 yillardagi Bosniya inqirozi: Birinchi jahon
urushiga kirish. L., 1964 yil.
4. Kirova K.E. 20-asr boshlarida Sharqiy O'rta er dengizida Italiya ekspansiyasi.
M., 1973 yil.
5. Vinogradov K.B. 1908-1909 yillardagi Bosniya inqirozi: Birinchi jahon
urushiga kirish. L., 1964 yil.
6. "Italiya" O’zME . I-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil .
7. Манцокки, Бруцио. Очерки экономической политики Италии (1945—
1959 гг.). М., Соцэкгиз, 1961.
8. История Италии. В 3 т. Редкол. С. Д. Сказкин, К. Ф. Мизиано,
С. И. Дорофеев. М., Наука, 1970—1971.
34

Italiyada milliy birlashish jarayonlari. Italiya Qirolligining barpo etilishi

Купить