• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 90000UZS
Размер 338.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Rawshan Mamutov

Дата регистрации 12 Сентябрь 2025

0 Продаж

Jahon banklari bilan hamkorlikda ishlashni rivojlantirish yo‘llari

Diagnostika turli xil to‘siqlar qanchalik katta ekanligini baholash uchun bir qator metodologiya va eng yaxshi amaliyotga asoslanadi. Biznes muhiti va korxonalar samaradorligini o‘rganish (BEEPS) va o‘tish davridagi hayot so‘rovi (LiTS) kabi so‘rovlar, shuningdek, boshqa mamlakatlararo so‘rovlar va institutlarning hisobotlari bilan bir qatorda YeTTB bo‘ylab ichki ekspertizadan keng foydalaniladi. Jahon banki, Jahon iqtisodiy forumi va OECD kabi. Ba'zi yirik davlatlar uchun diagnostika, shuningdek, mamlakatda xususiy sektorni rivojlantirish uchun muhim bo‘lgan tanlangan masalalarni maxsus buyurtma asosida o‘rganishga asoslanadi. Diagnostika ETTBning mamlakat iqtisodiyoti va siyosati guruhi tomonidan olib boriladi, asosan iqtisodiyot, siyosat va boshqaruv departamenti (EPG)dagi sektor, boshqaruv va siyosiy ekspertlar tajribasiga tayanadi hamda yakuniy mahsulotni tayyorlashda YeTTB bo‘ylab tegishli ekspertlar bilan keng konsultatsiya oladi. Tashxislar mamlakat strategiyasi jarayonida YeTTB Kengashi bilan baham ko‘riladi va jamoatchilik bilan maslahatlashish davrida e'lon qilinadi. 2022-yilning yanvar-sentyabr oylarida pul o‘tkazmalari va oltin eksportining ikki baravar ko‘payishi hisobiga iqtisodiyot yiliga 5,8 foizga o‘sdi va Rossiyaning Ukrainaga qarshi urushiga dastlabki shov-shuvli munosabatdan keyin makroiqtisodiy barqarorlik tiklandi 39 . Investitsion muhit uchun xavflar kamaydi. Qoraqalpog‘iston viloyatida to‘satdan avj olgan ijtimoiy norozilik bilan bog‘liq sarmoya uchun siyosiy xavflar konstitutsiyaga taklif etilayotgan o‘zgartirishlarga tezkorlik bilan tuzatish kiritish orqali yumshatilgan. Rasmiylar kelgusi ikki yil ichida yalpi ichki mahsulotdagi (YaIM) raqamli xizmatlar ulushini ikki baravar oshirishga intilib, mamlakatning raqamli transformatsiyasini osonlashtirish uchun 280 dan ortiq loyiha tayyorladi. 39 Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития: инвестиции в развитие // Вестник международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67 55  xususiy va boshqa manfaatdor investorlar orqali ishlab chiqarish, raqobatbardosh va xususiy sektor faoliyatini, xususan, kichik va o'rta korxonalarni tashkil etish, takomillashtirish va kengaytirishga ko'maklashish;  bandida ko'rsatilgan maqsadlar uchun mahalliy va xorijiy kapital va tajribali boshqaruvni safarbar qilish;  xususiy va tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan hollarda, shu jumladan xizmat ko‘rsatish va moliya sohalariga hamda tegishli infratuzilmaga samarali investitsiyalarni qo‘llab- quvvatlash, shu orqali raqobat muhitini yaratish va mahsuldorlikni, turmush darajasi va mehnat sharoitlarini oshirishga ko‘maklashish;  individual yoki aniq investitsiya dasturlari doirasida tegishli loyihalarni tayyorlash, moliyalashtirish va amalga oshirish uchun texnik yordam ko'rsatish;  kapital bozorlarini rivojlantirishni rag'batlantirish va rag'batlantirish;  bir nechta oluvchi a'zo-davlatlarni qamrab olgan ishonchli va iqtisodiy jihatdan foydali loyihalarni qo'llab-quvvatlash;  o'z faoliyatining barcha turlarida ekologik jihatdan sog'lom va barqaror rivojlanishga ko'maklashish;  ushbu funktsiyalarni bajarishi mumkin bo'lgan boshqa tadbirlarni amalga oshirish va boshqa xizmatlarni taqdim etish. Ushbu moddaning 1-bandida ko‘rsatilgan funksiyalarni amalga oshirishda Bank o‘zining barcha a’zolari bilan yaqin hamkorlikda va ushbu Bitim shartlari doirasida o‘zi zarur deb bilgan tarzda Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Xalqaro Tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Ko p tomonlamaʻ investitsiyalarni kafolatlash agentligi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti bilan hamkorlik qiladi hamda Birlashgan Millatlar Tashkiloti, uning ixtisoslashgan agentliklari va boshqa tegishli organlari hamda davlat yoki davlat bo lsin, har ʻ qanday yuridik shaxs bilan hamkorlik qiladi. 50 Bankda foydalanish bir vaqtning o‘zida yakuniy moliyaviy natijalarga ham, bankning risklarini boshqarishga ham ta'sir ko‘rsatadigan moliyaviy vositalardan biri bu operatsiyalar bo‘yicha mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar uchun zaxiralarga ajratmalar foizidir. Bir tomondan, uning ko‘payishi bankning daromad keltiruvchi operatsiyalari (ssudalar, qimmatli qog‘ozlar, lizing, faktoring va boshqalar) bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar uchun kattaroq zahirani shakllantirish imkonini beradi, ikkinchi tomondan, bu zaxiralar joriy yilning o‘tgan davrida yaratiladi. bank xarajatlarining xarajati, ularning o‘sishi bank foydasining kamayishiga olib keladi. Tahlil shuni ko‘rsatdiki, mualliflarning aksariyati moliyaviy vositalar va moliyaviy vositalarni farqlamaydilar, ular tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub'ekt faoliyatiga moliyaviy usulning usullarini tushunadilar, ammo I. A. Blank ushbu ikki tushunchani va o‘z nuqtai nazarini baham ko‘radi. Bizning fikrimiz, ayniqsa, keng ko‘lamli bank operatsiyalari va xizmatlarini amalga oshirib, bank va banklar o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar shartlarini aks ettiruvchi shartnoma hujjatlarining ulkan ma'lumotlar bazasini ishlab chiqadigan va yuritadigan bankning moliyaviy boshqaruviga nisbatan etarli darajada asoslanadi Har qanday moliyaviy boshqaruv tizimining faoliyati amaldagi qonunchilik va me'yoriy-huquqiy baza doirasida amalga oshiriladi. Bizning fikrimizcha, bankdan tashqari bo‘lgan va qoida tariqasida barcha tijorat banklari uchun birdek majburiy bo‘lgan huquqiy ta’minotni va ichki bank faoliyati sifatida talqin qilinishi mumkin bo‘lgan tartibga soluvchi ta’minotni shakllantiriladigan va doimiy ravishda tuzatiladigan va yakuniy ravishda ajratib ko‘rsatish zarur. 47 2.2. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati tahlili O zbekiston rasmiylarining yangi yondashuvi YeTTBga mamlakatdaʻ qaytadan faollashish, Toshkentda yangi Rezident ofis ochish va 2018-yil sentabr oyida Direktorlar kengashi tomonidan qabul qilingan yangi Davlat strategiyasini tayyorlash imkonini berdi 36 . YeTTBning O‘zbekistondagi faoliyatining quyidagi operativ va strategik ustuvor yo‘nalishlarini belgilab beradi: 1. Iqtisodiyotda xususiy sektorning rolini kuchaytirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish 2. Yashil energiya va resurs yechimlarini sektorlar bo‘yicha rag‘batlantirish 3. Mintaqaviy va xalqaro hamkorlik va integratsiyani kuchaytirishni qo‘llab- quvvatlash. Bankning mamlakat bilan hamkorligining yangi bosqichiga hukumat tomonidan 2017-yil fevral oyida boshlangan yanada ochiq, integratsiyalashgan bozor iqtisodiyoti modeliga o tish, xalqaro munosabatlarni takomillashtirish, ʻ qonun ustuvorligi va sud mustaqilligini mustahkamlash hamda liberallashtirishga erishish yo lida boshlangan yirik islohotlar dasturi turtki bo ldi. ʻ ʻ Iqtisodiyotda davlat ishtirokini qisqartirish, ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishiga ko maklashish ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ O zbekiston hukumatining ustuvor vazifalari hisoblanadi. ʻ YeTTBning O‘zbekiston bo‘yicha yangi strategiyasida mamlakatda demokratik institutlarni mustahkamlash, fuqarolik jamiyati rolini kengaytirish, ommaviy axborot vositalariga kengroq erkinlik berish va ayollar tadbirkorligini rivojlantirish zarurligi e’tirof etilgan. Bank, shuningdek, paxta yetishtirish sanoati kabi sohalarda majburiy va bolalar mehnatiga barham berish borasidagi yutuqlarni monitoring qilishni davom ettiradi. 36 https://cbu.uz/uz/ 53 yo‘q edi. Yana bir misol: 2009 yilning birinchi choragida Rossiyada gaz ishlab chiqarish 14,7% ga kamaydi, gaz monopoliyasining ulushi esa 14,7% ga oshdi. 31 Shunday qilib, bugungi kunda jahon moliya tizimi "issiq pul" ning to‘lib ketishi, yuqori texnologiyali bitimlar xavfining ortishi, ayrim bozorlarda chayqovchilik, shu jumladan. tovar, moliya sektorini real sektordan ajratish. O‘z navbatida, K.Marks “xayoliy kapital” deb atagan ta’minlanmagan qimmatli qog‘ozlar birdaniga “portlash” boshladi, bu esa likvidlik inqiroziga, fond bozorining qulashiga va yagona miqyosdagi iqtisodiy inqirozning boshlanishiga olib keldi. Jahon moliya tizimini isloh qilish bo‘yicha takliflar. Inqirozdan chiqish choralarini muhokama qilish xalqaro darajaga yetdi. 2008 yil noyabr oyida Vashingtonda birinchi sammit bo‘lib o‘tdi, unda 20 davlat rahbarlari ishtirok etdi, 2009 yil aprel oyida esa Londonda G20ning navbatdagi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. So‘nggi yillarda paydo bo‘lgan rivojlanishni moliyalashtirishning ilg‘or tendentsiyalarini saqlab qolish, rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berish Aholining moliyaviy savodxonligini oshirishga qaratilgan maxsus dasturlar ishlab chiqish 32 . Sammitda XVF va Jahon bankini isloh qilish, jahon banklari ustidan nazoratni kuchaytirish, rivojlanayotgan mamlakatlarni qamrab olish uchun Moliyaviy barqarorlik forumi a zolarini kengaytirish, XVF byudjetini 750 milliardʼ dollarga oshirish, offshor zonalarga qarshi sanksiyalar joriy etish, protektsionizmga qarshi kurashish ( jahon savdosini qo‘llab-quvvatlash uchun 250 milliard dollar ajratish), eng qashshoq mamlakatlarga moliyaviy yordam ajratish, reyting agentliklari faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish. 2019 yil 24-25 sentyabr kunlari Pitsburgda G20 uchinchi sammiti bo‘lib o‘tdi. Sammitda G20ni yanada institutsionallashtirish bo‘yicha muhim qarorlar 31 Исаев Ю.Ю. Банки развития как важнейший инструмент реализации государственной инвестиционной политики // Вестник финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72. 32 Захарова М.А. О роли институтов развития в диверсификации экономики России // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248. 43 YeTTB va O‘zbekiston Iqtisodiy rivojlanish va qashshoqlikni qisqartirish vazirligi birgalikda metan emissiyasi milliy dasturini ishlab chiqishga kelishib oldilar, bu 2030 yilgacha metan emissiyasini 30 foizga qisqartirish bo‘yicha Global metan garovi (GMP) maqsadiga erishish uchun asosiy rejalashtirish vositasiga aylanadi. O‘tgan yili O‘zbekiston Markaziy Osiyoda GMPga qo‘shilgan ikkinchi davlat bo‘ldi 55 . Energetika sektoridan tashqari YeTTB Xorazm va Qoraqalpog‘istonda qattiq maishiy chiqindilarni boshqarish uchun mas'ul bo‘lgan hududiy kommunal xo‘jalik korxonalari uchun umumiy qiymati 120 million AQSh dollarigacha bo‘lgan uzoq muddatli suveren kreditlar ajratdi. Loyiha O‘zbekistonning Parij kelishuviga muvofiq dekarbonizatsiya sa’y-harakatlariga hissa qo‘shadi va qattiq maishiy chiqindilarni boshqarish bo‘yicha milliy strategiyani qo‘llab-quvvatlaydi. Moliya sohasida YeTTB “Asakabank”, “Ipoteka-bank”, O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki va SQB banki uchun 210 million AQSh dollari miqdoridagi yangi savdoni moliyalashtirish limitlarini oshirdi. Bitim xususiy mahalliy tadbirkorlik sub'yektlariga, jumladan, kichik va o‘rta korxonalarga (KO‘B) zarur tovarlar, xizmatlar va uskunalarni import qilish hamda o‘z mahsulotlarini eksport qilish imkonini beradi. YeTTB tomonidan Ipak Yo‘li bankiga taqdim etilgan 10 million AQSh dollari miqdoridagi moliyaviy paket mahalliy uy xo‘jaliklari va kichik va o‘rta korxonalar uchun yashil texnologiyalardan foydalanishni yaxshilaydi va ayollar tadbirkorligini rag‘batlantiradi. YeTTB, shuningdek, TBC Bank Uzbekistan’ga 7 million AQSh dollari miqdorida qo‘shimcha kapital kiritdi va O‘zbekiston bilan 20 million dollarlik krossvalyuta svop bitimini amalga oshirdi, bu esa mamlakatga derivativlar bozorini rivojlantirishga va xorijiy valyutadagi qarz olishdan kelib chiqadigan valyuta riskini himoya qilishga yordam beradi. 55 https :// www . ebrd . com / home 74 - kapital va kredit qo‘yishning tobora yangi geografik hududlari va sohalarini qamrab olib xalqaro kengayishi; - ssuda kapitalining xalqaro bozorlari, ularda banklarning xalqaro munosabatlarining yangi shakllari shakllanishi; - davlatlararo kredit-moliya tashkilotlari, ular orqali ssuda kapitalini baynalmilallashtirishning ikki oqimi - davlat kredit-moliya siyosati va transmilliy banklarning xususiy monopol faoliyati muvofiqlashishi va bog‘lanishi. Xalqaro hisob-kitoblar - bu turli mamlakatlarning jismoniy va yuridik shaxslari o‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy munosabatlar, pul talablari va majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni tartibga solish bilan bog‘liq holda yuzaga keladigan hisob-kitoblardir 12 . Xalqaro hisob-kitoblarga xizmatlar va tovarlarning importi va eksporti, notijorat operatsiyalari, shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlarga berilgan kreditlar va yordamlar bo‘yicha hisob-kitoblar va boshqalar kiradi. Xalqaro hisob-kitoblar - bu xalqaro hamjamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va aksariyat mamlakatlarda qabul qilingan hisob-kitoblar shartlari, normalari va tartiblari asosida xorijiy kontragentlar bilan hisob-kitoblarni amalga oshiradigan banklarning doimiy kundalik faoliyati. Xalqaro hisob-kitoblar sohasidagi bank faoliyati davlat tomonidan tartibga solinadi 13 . Ularning tarkibi bo‘yicha turli xil hisob-kitoblar 3-jadvalda keltirilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, banklararo hisob-kitoblar banklararo munosabatlarga, ya’ni banklar bilan o‘zaro vakillik hisobvaraqlarining mavjudligiga asoslanadi. Korrespondent banklar tomonidan amalga oshiriladigan banklararo operatsiyalarning butun majmui bank tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar asosida aniqlanishi mumkin: depozitlarni joylashtirish va jalb qilish, valyutani sotib olish va sotish, qimmatli qog‘ozlarni saqlash bo‘yicha depozitariy 12 Haentjens M. European Banking and Financial Law / M. Haentjens, P. de Gioia-Carabellese. — Abingdon: Routledge, Taylor & Francis Group, 2019. — 800 с . 13 Габбасова Л . Б . Тенденции развития международной банковской конкуренции в условиях глобализации / Л . Б . Габбасова , Б . Б . Мирзагалямов [ Электронный ресурс ] // ВЭПС . — 2015. — № 4. — Режим доступа : cyberleninka.ru/article/n/ tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii ( дата обращения : 10–14.12.2021). 27 2.3. O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankiʻ o rtasidagi hamkorlik istiqbollari ʻ 2022 yilning 24-mart kuni birinchi Toshkent xalqaro investitsiya forumi doirasida Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB) hamda O zsanoatqurilishbank o rtasida YETTBning 80 mln. ʻ ʻ AQSH dollari miqdoridagi revolver kredit liniyalarini jalb etish to g risida kelishuv imzolandi. ʻ ʻ Mazkur hujjat tomonlar hamkorligining mantiqiy davomi bo lib, ʻ O zsanoatqurilishbankni xalqaro standartlarga mos ravishda transformatsiya qilish ʻ jarayonida amalga oshirilayotgan sheriklik munosabatlaridagi o ziga xos muhim ʻ bosqich sanaladi. Kelishuv doirasida YETTB tomonidan Bank mijozlarining eksport-import operatsiyalarini moliyalashtirish uchun qisqa muddatli kreditlar ajratiladi. Qayd etish joiz, O zsanoatqurilishbank hamda YETTB o rtasidagi ʻ ʻ hamkorlik 2019-yilning 21-martida TFP dasturi doirasida «Issuing Bank Agreement» kelishuvi imzolanishi bilan mustahkamlangan. Bugungi kunga qadar mazkur dastur doirasida umumiy qiymati 225 mln. AQSH dollariga teng 100 dan ortiq loyihalar moliyalashtirildi. Natijada YETTB 2020-yilda O zsanoatqurilishbankning mazkur faoliyatini e tirof etib, TFP «Issuing Bank ʻ ʼ Agreement» mukofotini taqdim qildi. Shuningdek, YETTB O zsanoatqurilishbankka Markaziy Osiyoda birinchi ʻ “Yashil bank”ni ta sis etish borasida ham ko maklashib kelmoqda. Xususan, 2021- ʼ ʻ yilda mazkur xalqaro moliya muassasasi tomonidan Bankka “GEFF – Green Economy Financing Facility” dasturi doirasida 25 mln. AQSH dollari miqdoridagi kredit liniyasi ajratildi. Dastur doirasida olib borilgan ishlar yana YETTB diqqatini tortib, Bankning “Yashil moliyalashtirish” mezonlari bo yicha yilning eng yaxshi ʻ kelishuvi” nominatsiyasida ketma-ket ikki marotaba sovrindor bo lishini ʻ ta minladi. ʼ 60 Mamlakatimizda milliy to lovlar tizimi, naqd pulsiz hisob-kitoblarʻ infratuzilmasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shunga ko ra, 2021-yil 1-noyabrda “To lovlar va to lov tizimlari ʻ ʻ ʻ to g risida”gi qonun qabul qilinishi ortidan yurtimizda to lovlarni uzluksiz amalga ʻ ʻ ʻ oshirish va zamonaviy texnologiyalarni keng joriy qilish, shu bilan birga, tizimning samarali, ishonchli va xavfsiz ishlashini ta minlashga imkoniyat yaratildi. ʼ 2019-yil 5-noyabrda kuchga kirgan “Banklar va bank faoliyati to g risida”gi ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi qonuniga o zgartish va qo shimchalar kiritish haqida”gi ʻ ʻ ʻ qonun Jahon banki ko magida ilg or xorijiy tajriba, umume tirof etilgan normalar ʻ ʻ ʼ va standartlar asosida ishlab chiqildi. Oxirgi besh yilda pul-kredit siyosati sohasida islohotlar natijasida iste mol tovarlari hajmi sezilarli oshib, o zaro muvofiqlashgan ʼ ʻ makroiqtisodiy siyosat hamda tarif va notarif borasida salmoqli ishlar qilindi. Inflyatsion targetlashga bosqichma-bosqich o tishga tayangan holda Markaziy ʻ bank tomonidan inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan qat iy pulkredit siyosati ʼ yuritilmoqda. Davlatimiz rahbarining 2020-yil 12-maydagi “2020-2025-yillarga mo ljallangan O zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish ʻ ʻ to g risida”gi farmonida mamlakatimiz bank tizimida davlat ulushini bosqichma- ʻ ʻ bosqich kamaytirish, moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini pasaytirish, xizmat ko rsatishni modernizatsiya qilish, ʻ sohada samarali infratuzilma yaratish va avtomatlashtirish, shuningdek, ular faoliyatiga xos bo lmagan funksiyalarni bekor qilish orqali samaradorlikni oshirish ʻ vazifalari belgilab berildi. Ushbu farmonga muvofiq, “Ipotekabank”, “O zsanoatqurilishbank”, ʻ “Asakabank”, “Aloqabank”, “Qishloqqurilishbank” va “Turonbank”ni xususiylashtirish bo yicha qaror qabul qilindi. Bundan tashqari, 2020-yilda ʻ “O zsanoatqurilishbank” va YETTB o rtasida mahalliy ishlab chiqaruvchilar, ʻ ʻ eksportyorlar, kichik va o rtabiznesni moliyalashtirish uchun 40 million dollar ʻ 80 Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagilarni tavsiya qilamiz:  xalqaro moliya institutlari va tashkilotlari, jumladan Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon banki guruhi (JBG), Osiyo taraqqiyot banki (OTB) Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB), Yevropa investitsiya banki (YeIB), Islom taraqqiyot banki guruhi (ITBG) bilan hamkorlik qilish masalalarida Markaziy bank manfaatlarini taqdim qilish;  Markaziy bankning chet el markaziy banklari, moliya muassasalari, O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan xorijiy banklar va tashkilotlar vakolatxonalari bilan aloqalar o‘rnatish, kengaytirish va muvofiqlashtirish;  Markaziy bank faoliyatini takomillashtirish va mamlakat bank-moliya sohasini rivojlantirishda xalqaro moliya institutlari, chet el markaziy banklarining texnik hamkorligini jalb qilishda masalalarni ishlab chiqish va ishlarni tashkil etish;  hukumatlararo va idoralararo komissiyalar (komitetlar) va kichik komissiyalar (kichik komitetlar), shuningdek davlatlaro integratsion idoralar va boshqalar doirasida Markaziy bank faoliyatini muvofiqlashtirish;  manfaatdor bo‘linmalar bilan birgalikda hukumatlararo va davlatlararo bitimlar, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining chet el mamlakatlari markaziy banklari, chet el moliya institutlari va boshqalar bilan tuziladigan bitimlari loyihalarini tayyorlash, davlat idoralari bilan kelishish, imzolash jarayonlarini bajarish;  davlatlararo, hukumatlararo va idoralararo bitimlar, xalqaro moliya institutlari va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan bitimlar loyihalarini ishlab chiqish (kelishish)da Markaziy bankka tegishli qismi bo‘yicha qatnashish;  moliyaviy majburiyatlar va o‘zaro hisob-kitoblar ijrosini ta’minlash masalalarida Xalqaro valyuta fondi bilan hamkorlik qilish; 83 Bank o z faoliyatini bozorga yo naltirilgan iqtisodiyotga o tish, xususiy vaʻ ʻ ʻ tadbirkorlik tashabbusini rag batlantirish yo lida barqaror davom etayotgan ʻ ʻ Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida amalga oshirishi mumkin, bunda ushbu moddada bayon etilgan tamoyillar aniq qadamlar va boshqa yo llar bilan ʻ qo llaniladi. ʻ 2018 yilning 6-avgustida tarixiy voqea sodir bo‘ldi, ya’ni “Y evropa tiklanish va taraqqiyot” banki bilan hamkorlikni tartibga soluvchi va rivojlantiruvchi O‘ zbekiston respublikasi prezidentining qarori qabul qilindi va ushbu hamkorlikga huquqiy maqom berildi. O‘ zbekiston respublikasi prezidentining “ Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan sheriklikni yanada kengaytirish va chuqurlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori “Y evropa tiklanish va taraqqiyot” banki bilan hamkorlikni yanada mustahlashga xizmat qilmoqda. 2018 yilning 6-avgustida qabul qilingan “Yevropa tiklanish va taraqqiyot” banki bilan hamkorlikni tartibga soluvchi va rivojlantiruvchi O‘zbekiston respublikasi prezidentining qarorida O‘zbekiston Respublikasining YETTB bilan uzoq muddatli sherikligining asosiy yo‘nalishlari va vazifalari etib quyidagilar belgilangan:  respublika iqtisodiyotining eng muhim tarmoq va sohalarini isloh qilish bo‘yicha uzoq muddatli dasturlarni birgalikda ishlab chiqish va olg‘a siljitish, ushbu maqsadda bankning maslahat va texnik ko‘magini jalb etish;  energetika, yo‘l-transport, kommunal infratuzilmani modernizatsiya qilish, Uy-joy qurilishi, zamonaviy ishlab chiqarishlarni barpo etish hamda mamlakatning sanoat tarmoqlari va hududlarini kompleks rivojlantirishning boshqa yo‘nalishlari bo‘yicha loyihalarni amalga oshirishga YETTBning moliyaviy mablag‘larini hamda xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etish;  tadbirkorlik subyektlarining investitsiya loyihalarini qo‘llab- quvvatlash uchun respublikaning tijorat banklari tomonidan YETTBning moliyaviy resurslarini faollik bilan jalb etish; 51 yuqori LTV (90 - 100%) - ipoteka qarzi nisbati qarz mablag‘lari miqdori va mulkning baholangan qiymati o‘rtasidagi nisbatga ega mahsulotlarni olib kelishdi. , ya'ni. qarz oluvchi tomonidan dastlabki to‘lovning deyarli to‘liq yo‘qligi bilan bog‘liq mahsulotlar 27 . Ko‘pgina banklar mijozni ta'qib qilib, tasdiqlanmagan daromadli qarz oluvchi uchun kredit berish shartlarini soddalashtirishga kirishdilar. Albatta, Rossiyadagi ipoteka kreditlash bozori berilgan kreditlar hajmi va uy-joy sotib olish operatsiyalarida qarzni moliyalashtirishdan foydalanish darajasi bo‘yicha ancha rivojlangan AQSh bozoridan juda farq qiladi. Ipoteka kreditlash asosan universal tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi va mamlakatda bir nechta ixtisoslashtirilgan ipoteka banklari va ipoteka kompaniyalarining o‘xshashlari mavjud. Bundan tashqari, Rossiyada berilgan kreditlarning aksariyati belgilangan foizli kreditlardir. Umumlashtirilgan statistik ma’lumotlarning yo‘qligi sababli Rossiyada nostandart kreditlash ko‘lamini baholash oson emas, lekin ko‘plab rus banklarining yuqori LTV va qarz oluvchilarning tasdiqlanmagan daromadlari bilan ipoteka kreditlarini berish istagi tashvish uyg‘otdi. Shunday qilib, muammolar, birinchi navbatda, yuqori LTV bilan yoki hujjatlashtirilgan daromad isbotini talab qilmaydigan kreditlar taklif qilish orqali mijozlarni jalb qilishning agressiv siyosatini olib borgan banklardan kelib chiqdi. Rossiya ipoteka bozori uchun inqiroz oqibatlari orasida ipoteka portfellarini sekyuritizatsiya qilish bo‘yicha bir qator yirik bitimlarning bekor qilinishi, banklar tomonidan chet el mablag‘lari bilan ipoteka kreditlari berishning qisqarishi, bank bozoridagi likvidlik inqirozi, subprime qarz oluvchilar uchun ommabop bank dasturlarini qisqartirish, daromadni tasdiqlamasdan kreditlash dasturlarini to‘liq qisqartirish va dastlabki to‘lovsiz 70% dasturlarni bekor qilish, ipoteka stavkalarini o‘rtacha 0,6-0,8% ga umumiy oshirish. 27 Емельянов Ю.С. Банки развития и государство в современной архитектуре мирового развития // Экономика и политика. – 2009. №. 5. – С.11-18. 39 boshqarish shartlariga amal qilishda davom etadi. SQB har yili YTTBga ekologik va ijtimoiy sohaga oid hisobotlarni taqdim etishi shart. SQB avvalgi loyihalar doirasida boshlangan Texnik ko maklardan (TK)ʻ foydalanishda davom etadi: O‘zbekistondagi moliyaviy vositachi muassasalarning salohiyatini oshirish TK dasturi " (TCRS 8332, loyiha umumiy qiymati 5 million EUR, TK Qo mitasin ʻ tomonidan 12/07/2017 da tasdiqlangan). SQBga ajratilgan ko mak KO BK ni ʻ ʻ kreditlash va G aznachilikni rivojlantirishga yo‘naltiriladi. TK ning 15% qiymati ʻ SQB tomonidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan 57 . SQB, shuningdek “Markaziy osiyo uchun mintaqaviy kichik biznes TK dasturi” (TCRS 7579) doirasida markazlashgan treninglarda va masofaviy ta’lim dasturlaridan foydalanadi. COVID-19 pandemiyasi tufayli to‘xtatilgan sinfxonalardagi treninglar pandemiya cheklovlari tugashi bilan yana amalga oshiriladi; COVID-19 pandemiyasi sharoitida yuzaga kelgan bozorning noqulay sharoitlari SQB tomonidan kreditning samarali o‘zlashtirilishiga ta’sir o‘tkazmasligi kutilmoqda. YTTB o‘zining “ekologik jihatdan mas ul va barqaror rivojlan ʼ ??????rish” tashabbusini ilgari surishda Ekologik va ijtimoiy siyosat va uning tarkibiy qismi bo‘lgan loyiha talablari (PR) Bank loyihasini amalda qo‘llash tartibini belgilab beradi. ESP va PR tegishli milliy qonunchilik doirasida Bank mijozlarining keng jamoatchilikka axborot berishi va maslahatlashishini ta’minlash, shuningdek manfaatdor tomonlarning xavotirlari va shikoyatlarini, ayniqsa, ekologik va ijtimoiy muammolarni ko‘rib chiqish va hal qilishga yordam beradigan mexanizmni yaratishdagi aniq talablarni o‘z ichiga oladi. Loyihaning ekologik va ijtimoiy risklarni va ta’sirining mohiyati va ko‘lamidan kelib chiqqan holda, zarurat tug‘ilganda, YTTB o‘z mijozlaridan qo‘shimcha ravishda loyihalarning risklarni va ta’sirlari haqida ma’lumotni oshkor qilishni, shuningdek, manfaatdor 57 https :// www . ebrd . com / home 77 Markaziy Osiyo Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki uchun muhim hududlardan hisoblanadi. Birgina 2018 yilda bank mazkur mintaqaga r е kord darajada, 1 mlrd. 400 mln. yevro hajmida mablag‘ ajratgan. O‘zb е kistonda esa o‘tgan yillar davomida mazkur bank bilan hamkorlikda 54 ta loyiha amalga oshirilgan va buning uchun YeTTBning 500 mln. dollarga t е ng inv е stitsiyalari jalb etilgan. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki d е l е gatsiyasi O‘zb е kiston R е spublikasi Parlam е ntining yuqori palatasi, Vazirlar Mahkamasi, vazirlik va idoralarda bo‘lib, bir qator muzokaralarda ishtirok etdi. Uchrashuvlar yakuni bo‘yicha O‘zb е kiston bilan YeTTB o‘rtasida hamkorlik tug‘risidagi M е morandum hamda Tabiatni muhofaza qilish sohasida t е xnik ko‘mak loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha k е lishuv imzolandi. 59 2021 yil 20 noyabr O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) o‘rtasida texnik yordam ko‘rsatish to‘g‘risida bitm imzolandi. Kelishuvga ko‘ra O‘zmilliybankga yordam ko‘rsatish maqsadida KPMG boshchiligidagi yetakchi xalqaro konsalting kompaniyalar maslahatchilari bilan birgalikda YTTB standartlariga muvofiq kichik va o‘rta biznes (KO‘B) uchun kreditlash texnologiyalarini tatbiq etishda yetuk xalqaro tajribani o‘rganishga asoslangan. YTTB kreditlash standartlarini tatbiq etilishining asosiy maqsadi O‘zmilliybankning kreditlash bo‘yicha mutaxassislarini xalqaro standartlariga muvofiq bilim berish, shuningdek, KO‘B kreditlash va Хаtаrlarni boshqarish bo‘yicha salohiyatni oshirishdir. YTTB standartlari savdo-sotiq funktsiyalari va kredit xatarlarini tahlil qilish jarayonini aniq belgilab beradi va ushbu vositalar uchun mas'ul bo‘lgan har bir bank bo‘linmasining samaradorligini oshirishni va kredit berish shaffofligini oshirishni nazarda tutadi. Ushbu standartlar KO‘Blarni moliyalashtirish imkonini beradi. O‘z navbatida, amalga oshirilayotgan ishlar KO‘Blarni to‘liq qo‘llab- quvvatlash bilan tasdiqlanishi mumkin. O‘zb е kiston bilan Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki hamkorligi uchun yangi davr boshlanyapti. Joriy yil 15-17 mart kunlari YeTTB va O‘zb е kiston R е spublikasi hukumati o‘rtasida o‘zaro hamkorlik istiqbollarini muhokama qilish maqsadida mamlakatimizga YeTTB pr е zid е nti Suma CHakrabarti boshchiligida nufuzli d е l е gatsiya tashrif buyurdi. Bank pr е zid е ntini 16 mart kuni davlatimiz rahbari SHavkat Mirziyo е v qabul qildi. Ma’lumki, YeTTB xususiy s е ktor va infratuzilma loyihalariga inv е stitsiyalarni jalb etish, hukumatlar bilan muzokaralar olib borish, t е xnologik loyihalarni amalga oshirishga ixtisoslashgan moliya muassasidir. 58 22. Банковское дело. Учебник. Под рq. Проф О.И. Лаврушина – М.: КНОРУС, 2015. – 768 с. 23. Деньги, крqит, банки. Под рq. Проф. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2015. – 560 с. 24. Костерина Т.М. Банковское дело: учебник для бакалавров. М.: Юрайт-Издат, 2012. 345 c. 25. Abdullaeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. - T.: «IQTISOD-MOLIYA» 2005. - 585 b. 26. Angelidi M.S., Karimov N.G. Investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish tizimida sindikat asosida kreditlashtirish. - T.: «TMI», 2005. - 96 b. 27. Ergasheva Sh., Uzoqov A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O‘quv qo‘llanma. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 208 b. 28. G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. - T.: «Moliya», 2003. - 332 b. 29. G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish muammolari. - Toshkent. 2002., i.f.d. dissertatsiyasi avtoreferati. 30. G‘ozibekov D.G‘., Nosirov E.I. O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Risola. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2007. - 96 b. 31. Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova Bank ishi. Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021 – 160 b.‒ 32. Абалкина А. Роль многосторонних банков развития в содействии экономической интеграции. Munich Personal RePE c Archive. 2020. – 10 p. 33. Абалкина А. Специфика деятельности многосторонних банков развития// Банковское дело. – 2006. – N 10. – С. 10-21 34. Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития: инвестиции в развитие // Вестник международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67 88 O‘BA va SBA o‘rtasidagi hamkorlikning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Ma’lumot almashish va assotsiatsiyalar ishtirokchi banklar o‘rtasida loyihaviy moliyalashtirish sohasida qo‘shma loyihalarni amalga oshirish, korrespondent munosabatlarni o‘rnatish, kredit liniyalari ochish, savdoni moliyalashtirish orqali o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish;  YAngi bank mahsulotlari, bank operatsiyalari va to‘lov tizimini avtomatlashtirish, majburiyatlar bozori va moliyaviy vositalarni rivojlantirish, riskni boshqaruv usul va instrumentlarini rivojlantirish sohalarida O‘BA infratuzilmaviy tashkilotlari va SBA qo‘mitalari o‘rtasida hamkorlikni rivojlantirish;  O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi faoliyatini mustahkamlash maqsadida Singapur bank-moliya tizimidagi tajribali maslahatchilarni jalb qilgan holda ekspert qo‘llab-quvvatlashni amalga oshirish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 13 fevraldagi №PQ-581 sonli “Singapur Respublikasi bilan hamkorlikni yanada rivojlantirish choralari to‘g‘risidagi” Qarori bilan tasdiqlangan Chora-tadbirlar dasturi bandlarini bajarish maqsadida Singapur menedjmentni rivojlantirish instituti bilan hamkorlik o‘rnatildi. O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi va Singapur menedjmentni rivojlantirish instituti o‘rtasida imzolangan ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish to‘g‘risidagi Umumiy shartnomaga asosan bank mutaxassislari uchun Singapurda qisqa va o‘rta muddatli malaka oshirish kurslari tashkil etildi. 2007 yil 20 fevraldan 20 maygacha O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining 30 mutaxassislari Singapurda 3 oylik kurslarni muvaffaqiyatli bitirishdi. Shu bilan bir qatorda tijorat banklari mutaxassislari uchun Singapur menedjmentni rivojlantirish institutida doimiy ravishda qisqa muddatli kurslar tashkil etilmoqda. 66 HSBC Holdings Buyuk Britaniya 7 193,03 9 131,93 6 165,09 Citigroup Inc. tanya 9 161,77 8 137,33 7 164,34 Xitoy qishloq xo‘jaligi banki AQSH 6 205,66 6 152,27 8 156,54 Xitoy banki Xitoy 5 222,56 7 143,50 9 149,86 Avstraliya Hamdo‘stlik banki Xitoy 10 114,34 10 100,12 10 112,45 Kanada Qirollik Banki Avstraliya 13 95,72 11 90,67 11 104,41 Banco Santander Kanada 11 106,52 17 71,25 12 96,23 Goldman Sachs Ispaniya 15 87,81 15 72,24 13 93,22 Toronto Dominion Bank AQSH 17 85,28 13 81,15 14 91,36 BNP Paribas Kanada 19 78,85 20 65,53 15 91,16 Mitsubishi UFJ Financial Group (MUFG) Fransiya 12 99,88 16 71,51 16 89,7 Westpac Yaponiya 14 90,54 12 81,32 17 87,58 US Bancorp Avstraliya — — 14 74,73 18 87,3 Morgan Stenli AQSH — — — — 19 80,69 Itau Unibanco xoldingi AQSH — — — — 20 75,7 Lloyds Banking Group Braziliya 16 87,56 18 70 — — Aloqa banki (BoCom) Buyuk Britaniya 18 80,05 — — — — UBS tanya 20 77,82 — — — — Xitoy savdo banki Xitoy — — 19 66,82 — — Jami: Х 3031,22 Х 2438,16 Х 2911,81 G‘arbiy Yevropa, Yaponiya va Osiyodagi banklar bank faoliyatining asosiy rentabellik ko‘rsatkichlari bo‘yicha autsayder hisoblanadi. Reytingning o‘rtasida Markaziy va Sharqiy Yevropa, Xitoy, Yaqin Sharq va Shimoliy Amerika joylashgan. Lotin Amerikasi va Afrika mamlakatlari banklari yetakchilik qilmoqda, ammo bank faoliyatining yuqori rentabelligi bank risklarining yuqori ko‘rsatkichlari bilan birga keladi. Bu, birinchi navbatda, ushbu mintaqalarning rivojlanayotgan mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarining beqarorligi, ularning 19 II-BOB. YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT BANKI MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI 2.1. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlashning huquqiy asosi Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot — Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, shuningdek, MDH ga a zo mamlakatlarni iqtisodiy va ijtimoiyʼ rivojlantirishga yordam ko rsatuvchi xalqaro bank. 1990-yilda 42 a zo mamlakat ʻ ʼ hukumatlari tomonidan 10 mlrd. mablag bilan tashkil etilgan. 1991-yildan faoliyat ʻ olib boradi. Shtab-kvartirasi Londonda 35 . Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki tomonidan bozor iqtisodiyotiga o tish davrida bo lgan mamlakatlarda amalga oshirilayotgan islohotlar: ʻ ʻ  davlat mulki va korxonalarini xususiylashtirish hamda monopoliyadan chiqarishda hamda tadbirkorlikni rivojlantirishda yordamlashish;  ishlab chiqarish, xizmat ko rsatish va moliya sektorlariga ʻ investitsiyalarni jalb etishda ko‘maklashish;  kapital bozorini shakllantirish va boshqaga moliyaviy yordam ko rsatadi va ularning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga tezroq qo shilishiga ʻ ʻ ko maklashish. ʻ Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki ko‘ppartiyaviylik demokratiyasi, qonun ustuvorligi, inson huquqlarini hurmat qilish va bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillariga sodiqlik, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha Xelsinki konferensiyasining Yakuniy aktini, xususan, uning Prinsiplar to‘g‘risidagi deklaratsiyasiga asoslanib, Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarining ko‘ppartiyaviylik demokratiyasini yanada amaliy tatbiq etib, demokratik institutlarni mustahkamlash, qonun ustuvorligi va inson huquqlarini hurmat qilish niyatini hamda bozorga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga o‘tish maqsadida islohotlarni amalga oshirishga tayyorligini ma’qullab, Markaziy va Sharqiy Yevropa 35 https://www.ebrd.com/home 48  mamlakatda investitsiyaviy iqlim va ishbilarmonlik tadbirlarni olib borish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro imijini yuksaltirish. Qarorda O‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi Banklar uyushmasi va tijorat banklari bilan birgalikda YETTB hamda boshqa xalqaro moliya institutlarining konsultantlarini ekspertlar sifatida jalb etgan holda tadbirkorlik subyektlari uchun mamlakat mintaqalarida seminar va treninglar o‘tkazish amaliyotini kengaytirish, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari YETTB mablag‘lari ishtirokida loyihalarni amalga oshirish, joylarda YETTB vakillarining bo‘lishi va ofislarining ochilishi va faoliyat yuritishi masalalarini hal etishga butun choralar bilan ko‘maklashish nazarda tutilgan. 52 19. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 20. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 21. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 22. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori, 31.08.2020, №3281. 23. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2020 yil 15 fevraldagi 3/12-son qaroriga ilova “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob- kitoblar to‘g‘risida”gi nizomi 24. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi qarori, 26.02.2019, №943-5. 25. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnomaga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi qarori, 19.03.2019, №2711-4. 26. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qarori, 06.03.2019, №2693-5. III. Asosiy adabiyotlar 20. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet. 21. Azizov U.O‘., Qoraliyev T.M. va b. Bank ishi. Darslik. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2016 yil, 760 b. 87 1-rasm. Aktivlari bo‘yicha dunyodagi TOP-20 ta eng yirik banklarning geografik tuzilishi, 2021 yil. Bozor kapitallashuvi bo‘yicha dunyoning TOP-20 banklari qatoriga 7 ta AQSH banki va 5 ta Xitoy banki kiradi (2-jadval). 2021 yil boshida JP Morgan Chase&Co bozor kapitallashuvi bo‘yicha dunyodagi eng yirik bank edi. Eslatib o‘tadi, 2021-yilda Braziliya banki (Itau Unibanco Holding) birinchi marta dunyodagi eng kapitallashtirilgan yigirmata bank qatoriga kirib, Shveytsariya Bankini (UBS) TOP-20 dan siqib chiqardi. Umuman olganda, 2021 yil holatiga ko‘ra, dunyodagi eng yirik 20 ta bankning umumiy bozor kapitallashuvi 2,9 trillion dollardan ortiqni tashkil etdi, bu 2020 yilga nisbatan 473,65 million dollarga ko‘p, ammo 2019 yilga nisbatan 119,41 million dollarga kam. Kapital darajasi ancha qattiq nazorat ostida bo‘lgan zamonaviy sharoitda xalqaro statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, jahon bank sektoridagi eng katta muammo bu rentabellikdir. 17Xitoy Buyuk Britaniya Germaniya IspaniyaAQSH Yaponiya Fransiya kontragentlarning munosabatlariga, shuningdek tanlangan mahsulot yoki xizmat bo‘yicha xalqaro savdo qoidalari va odatlariga bog‘liq. To‘lovchining to‘lov amalga oshiriladigan hisobvarag‘iga ega bo‘lgan banki boshlang‘ich bankdir. To‘lovchining to‘lov topshiriqnomasida pul mablag‘larini oluvchi sifatida ko‘rsatilgan shaxs benefitsiar hisoblanadi. O‘tkazuvchining banki va benefitsiarning banki bo‘lmagan har qanday qabul qiluvchi bank vositachi bank sifatida ishtirok etishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, benefitsiarning banki - bu benefitsiarning hisob raqamiga ega bo‘lgan bank bo‘lib, unga to‘lov kiritiladi. Xalqaro hisob-kitoblarning ob’ektlari tomonlarning pul majburiyatlari bo‘lib, ular kelishilgan holda amalga oshiriladi va keyin tashqi savdo operatsiyalari shaklida belgilanadi. Bu kabi operatsiyalar milliy va xalqaro qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Agar to‘lov mamlakat ichida amalga oshirilsa, odatda milliy to‘lov tizimi yoki hisob-kitob markazlari qo‘llaniladi . Xalqaro to‘lovni amalga oshirish uchun to‘lov munosabatlari banklarning o‘zaro vakillik munosabatlariga asoslanishi zarur. Jahon global to‘lov tizimi shunday shakllangan. Milliy to‘lov tizimining eng samarali ishlashi uchun jahon to‘lov tizimi bilan yaqin aloqada bo‘lish zarur. Markaziy bankning hisob-kitob tizimi banklar o‘rtasidagi to‘lov aylanmasining katta qismini o‘z zimmasiga oladi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, tijorat banklari nafaqat o‘zaro hisob-kitoblarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshirishi, balki bir-biri bilan vakillik hisobvaraqlari ochishi mumkin. Bugungi kunda butun dunyo banklari bir-biri bilan doimiy hamkorlik qilib kelmoqda. Shuning uchun ham bank ishida xalqaro hamkorlikning roli muttasil ortib bormoqda. Bu, asosan, transchegaraviy to‘lovlarning faqat xorijiy banklar orqali o‘tishi bilan bog‘liq. Jahon moliya bozorida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish va xorijiy valyutada hisob-kitoblar bilan bog‘liq bank xizmatlarini ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan NOSTRO hisob raqamlari bank hamkorligida muhim rol o‘ynaydi. LORO va NOSTRO hisoblarining ta’riflari 4-jadvalda keltirilgan. 31 Portugaliya bank sektori ham xuddi shunday vaziyatga tushib qoldi. Umuman olganda, sektorning umumiy yo‘qotishlari 391 million dollardan 3,65 milliard dollargacha o‘sdi. Gretsiyada bank sektorining kelajagi yanada qulayroq deb hisoblanmoqda, uning yo‘qotishlari 78,8% ga kamaydi. Bundan tashqari, yunon banklari Italiya va Portugaliya banklariga qaraganda yuqori ROE va ROC bilan tavsiflanadi. Gretsiya, shuningdek, bank muassasalarining zarardan foydaga tez o‘sishining ikkita ajoyib misoliga ega. 2020 yilda Alpha Bank va Eurobank Ergasias dunyodagi beshinchi va oltinchi eng yuqori yo‘qotishlarni qayd etdi. Biroq, 2021 yil natijalariga ko‘ra, ular foyda ko‘rishga muvaffaq bo‘lishdi (Eurobank Ergasias - oxirgi olti yil ichida birinchi marta). Natijada, yuqoridagi banklar zarardan foydagacha bo‘lgan eng muhim o‘zgarishlar jadvalida birinchi va uchinchi o‘rinlarni egallashga muvaffaq bo‘ldilar 11 . Umuman olganda, 2021-yil yakunlariga ko‘ra, dunyoning yirik bank mintaqalaridagi bank tizimlarining foydasi kamayganini ta’kidlash lozim. Ko‘pgina moliya institutlari rahbarlari bank faoliyatining rentabelligining pasayishi sabablari orasida past foiz marjasini - qarz oluvchilardan olinadigan va omonatchilarga to‘lanadigan foizlar o‘rtasidagi farqni ta’kidladilar. Bank tizimlarini rivojlantirishning global tendentsiyalarini hisobga olgan holda, biz dunyoning turli mintaqalaridagi bank muassasalarining rentabelligi sezilarli darajada farq qilishini ta’kidlaydi. Shu sababli, banklarning moliyaviy faoliyatiga bir qator boshqa muhim omillar ham ta’sir qiladi, deb taxmin qilish mumkin. Ko‘pgina mamlakatlarda makroiqtisodiy beqarorlik hukm surayotgan hozirgi sharoitda jahon tovar bozorlarining ko‘plab segmentlarining o‘zgaruvchanligi, davriy moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar, inflyatsiya jarayonlarining tarqalishi, klassik bank operatsiyalari ko‘plab banklarga o‘z faoliyatining rentabelligini doimiy ravishda ta’minlashga imkon bermaydi. 11 Топ 1000 банков мира 2021 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.thebanker.com/Top-1000- World- Banks / Top -1000- World - Banks -2017? ct = true (дата обращения: 10–14.12.2021). 22 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Globallashuv davlatlarlar orasidagi integratsiya jarayonlarini ham jadallashtirdi. Bu jaryonlar ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va gumanitar, umumiy qilib aytganda davlat hamda jamiyat hayotining barcha sohalarida o z ifodasini topyapti. Bu kabi tendensiyalar,ʻ moliyaviy mexanizmlar, tijorat banklari, moliya bozorlari, xususan, investitsiyalar oqimi holatini mutlaqo o zgartirib yubordi. ʻ Hozirgi davrda, qaysiki mamlakatlar faol investitsiya siyosatini yurig‘izayotgan bo lsa, o z davlati iqtisodiyotining barqaror o sishiga ʻ ʻ ʻ erishayotgani hech kimga sir emasligi ma’lum bo’ldi. O‘zbekiston respublikasi prezidenti SH.Mirziyoyev ta kidlab o‘tganidek, ʼ “Investitsiya – bu iqtisodiyot drayveri, o zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi, ʻ desak, mubolag a bo lmaydi. Investitsiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga, ʻ ʻ hududlarga yangi texnologiyalar, ilg or tajribalar, yuksak malakali mutaxassislar ʻ kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi” 1 . O zbekistonning suveren davlat obligatsiyalarini xalqaro moliya bozorlariga ʻ chiqarildi. Bu borada “Citibank”, “J.P.Morgan”, “Deutsche Bank” kabi yetakchi xalqaro investitsiya banklari bilan hamkorlik aloqalari olib borilmoqda. So’ngi yillarda bank va moliya tizimida jadal davom ettirilayotgan chuqur o‘zgarishlar avvalo ushbu sohaga zamonaviy bozor mexanizmlarini keng joriy etishda namoyon bo lmoqda. O z navbatida bu jabhada uzoq yillar mobaynida ʻ ʻ bank kapitalining asosiy ulushi davlatga tegishli bo lib kelgandi. Bu esa bank ʻ sektorida sog lom raqobatga to siq bo lib, xizmat ko rsatish sifatiga o’zining salbiy ʻ ʻ ʻ ʻ ta sirini ko rsatib kelayotgan edi. ʼ ʻ Binobarin, oxirgi yillarda banklar faoliyati, ayniqsa, ularning investitsion jarayonlardagi ishtirokini kengaytirishga qaratilgan muhim tashkiliy o zgarishlar ʻ amalga oshirilmoqda. Prezident SH.Mirziyoyevning topshirig i bilan hukumat va ʻ 1 Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 5 2-ilova ATB "Qishloq qurilish bank" tomonidan jalb qilingan xususiy Sektorni rivojlantirish bo‘yicha Islom Korporatsiyasi moliyalashtirish liniyasi to‘g'risida ma'lumot Xorijiy kredit liniyasi hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlari loyihalarini moliyalashtirish to‘g'risida ma'lumot Moliyalashtirish liniyasi mablag'larining yo‘naltirish sohasi Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash Moliyalashtirish liniyasi mablag'larining yo‘naltirish maqsadi Kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash Moliyalashtiriladigan har bir loyihaning minimal va maksimal summasi 100 000,0 AQSh dollaridan 2 000 000 AQSh dollarigacha Moliyalashtiriladigan loyihaning maksimal muddati 5 yilgacha Moliyalashtirilgan loyiha bo‘yicha mijoz tomonidan to‘lanadigan ustama to‘lovlari 12 % Loyiha bo 'yicha beriladigan imtiyozli davr 6 oygacha Bank tomonidan taqdim etilgan bank kafolati uchun mijoz tomonidan to 'lanadigan komission to‘ lov 1 % Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarining loyihani moliyalashtirishdagi ulushi - yangidan ishga tushuriladigan loyihalarda - 50 % - ishlab chiqarishni kengaytirishni nazarda tutuvchi loyihalarda - 60% Kredit hisobidan xarid qilinadigan asbob- uskunalarning kelib chiqish mamlakati Isroil davlatidan tashqari barcha mamlakatlar Boshqa shartlar (ushbu jadvalda ko 'zda tutilmagan boshqa muhim shartlar ko 'rsatiladi) Turizm, mudofaa va ko‘chmas mulk bilan bog'liq loyihalardan tashqari barcha sohalarni moliyalashtirish ko‘zda tutilgan. Bitim qoidalariga asosan kichik biznes sub'ektlarining asosiy faoliyati islom shariati qoidalariga zid kelmasligi lozim. Bunda yuqorida ko‘rsatilgan korxonalar spirtli ichimliklar, cho‘chqa go‘shti, shariatda ta'qiqlangan iste'mol maxsulotlari, tungi klub va fahsh kinolar faoliyati bilan shug'ullanmasligi lozim 92 III-BOB. JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA YECHIMLAR 3.1. Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi tendensiyalari. natijalar va istiqbollar Bank sektori tub o‘zgarishlarga duch keldi, chunki raqamlashtirish yangi texnologiyalarga asoslangan bank xizmatlarini taqdim etadi va mijozlarning yangi talablarini keltirib chiqaradi. Banklar sust innovatsion jarayonlarga duch kelsa-da, fintechlar mijozlarga yo‘naltirilgan yechimlarni taqdim etib, raqamli davrdan foydalanadi. Garchi banklar fintechlar bilan hamkorlik innovatsiyalarni rag‘batlantirishning asosiy yondashuvi ekanligini tushungan bo‘lsalar-da, ular bilan bog‘liq muammolarni hal qilish uchun kurashmoqda. Shunga qaramay, eng yaxshi amaliyotlarni o‘rnatish uchun ushbu hodisa bo‘yicha juda kam tadqiqot olib borildi, chunki na bank-fintech hamkorligi, na tegishli va tegishli xususiyatlar baholanmagan. Biroq, ayniqsa, iqtisodiy va moliyaviy nuqtai nazardan, texnologiyaga asoslangan tashkilotlar va ular bilan hamkorlik moliya sektorini va shuning uchun butun iqtisodiyotni qanday o‘zgartirishini yaxshiroq tushunish uchun ushbu tadqiqot bo‘shlig‘ini yopish juda muhimdir. Global o‘sish qariyb o‘ttiz yil ichida uchinchi eng zaif sur'atga sekinlashishi kutilmoqda, bu faqat 2022 va 2032 yillarda global inqirozlar soyasida qoladi. Rivojlanayotgan bozor va rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsiyalarning o‘sishi so‘nggi yigirma yildagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan past bo‘lishi kutilmoqda 44 . Har qanday qo‘shimcha salbiy zarbalar global iqtisodiyotni turg‘unlikka olib kelishi mumkin. Kichik davlatlar tashqi savdo va moliyalashtirishga tayanishi, cheklangan diversifikatsiyasi, ko‘tarilgan qarzlari va tabiiy ofatlarga moyilligi tufayli Bu kabi zarbalarga ayniqsa zaifdir. O‘sish va investitsiyalarni kuchaytirish, jumladan, qishloq xo‘jaligi va yoqilg‘i subsidiyalari kabi mavjud xarajatlarni qayta yo‘naltirish uchun zudlik bilan siyosat choralari zarur. 44 Абалкина А. Роль многосторонних банков развития в содействии экономической интеграции. Munich Personal RePE c Archive. 2022. – 10 p. 64 YeTTBning 2022-yilda O‘zbekiston YaIMning real o‘sishi bo‘yicha joriy prognozi: 5,5% ni tashkil etdi. 2023-yilda O‘zbekiston YaIMning real o‘sishi bo‘yicha YeTTBning joriy prognozi 6,5% ga o‘sishni tahmin qilmoqda 37 . 2020-yilda retsessiyadan qochib, O‘zbekiston iqtisodiyoti 2021-yilda 7,4 foizga o‘ta kuchli o‘sishga erishdi va 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishidan keyin kuchli geosiyosiy shamollar qarshisida o‘ziga xos barqarorlikni namoyish etishda davom etadi. Rossiyaning mehnat muhojirlariga bo‘lgan talabi rekord o‘rnatishi va rublning boshqa valyutalarga nisbatan yaqinda oshib borishi munosabati bilan O‘zbekiston ichki talabni 2022-yilning birinchi yarmida o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 96 foizga oshgan pul o‘tkazmalari o‘sishi bilan qo‘llab-quvvatladi 38 . Mamlakat diagnostikasi YeTTBning tadbirkorlik va xususiy sektor rivojlanishidagi asosiy to‘siqlarni aniqlash va yangi mamlakat strategiyalarida Bankning strategik ustuvorliklarini shakllantirish va loyihalarni tanlashga yordam beradigan vositadir. Har bir diagnostika YeTTBning mamlakatdagi rasmiylar bilan siyosati haqida ma lumot beradi.ʼ Har bir mamlakat diagnostikasi barqaror bozor iqtisodiyotini rivojlantirish bo‘yicha operatsiyalar mamlakatining taraqqiyoti va muammolarini baholaydi. Xususiy sektorni rivojlantirish va tadbirkorlik bank faoliyat yuritayotgan hududlarda Bank vakolatining markazida turadi, ammo YeTTBning barcha mamlakatlarida xususiy sektor qator muammolar va to‘siqlarga duch kelmoqda. Diagnostika xususiy kompaniyalar oldida turgan asosiy muammolarni ta'kidlaydi va har bir mamlakat o‘tish davrining oltita sifati - raqobatbardosh, yaxshi boshqariladigan, chidamlilik, integratsiyalashgan, yashil va inklyuziv bo‘yicha o‘z tengdoshlariga nisbatan qayerda turishini ko‘rsatadi va asosiy jihatlarga ishora qiladi. 37 https://cbu.uz/uz/ 38 Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T .: Moliya . 2017 yil . 148- bet . 54 uchun qisqa va o‘rta muddatli kurslar tashkil etish, KBFning Bank instituti va O‘zbekiston Respublikasi Banko moliya akademiyasi o‘rtasida talabalar almashish masalalari muhokama qilindi. Uchrashuv natijalari bo‘yicha O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi va Koreya Banklar Federatsiyasi o‘rtasida o‘zaro Anglashuv Memorandumi imzolandi 49 . Bank tizimi faoliyatini islohot qilish va tartibga solish, tijorat banklari rahbar xodimlari va mutaxassislarining malakaviy darajasini oshirish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va Qarorlarini bajarish maqsadida O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi tomonidan etakchi o‘quv yurtlari va markazlari bilan birgalikda quyidagi choralar amalga oshirilmoqda: Bank faoliyatining dolzarb yo‘nalishlari bo‘yicha xalqaro va respublika miqyosida ilmiy-amaliy konerentsiyalar, seminarlar va “davra suhbatlari” o‘tkazilmoqda; Bank-moliya akademiyasi, Mintaqaviy bank o‘quv markazi, shuningdek Moliyaviy iqtisodiy rivojlanish xalqaro Markazi bazasida doimiy ravishda bank xodimlari malakasini oshirish va qayta tayyorlash bo‘yicha seminar va kurslar tashkil etilmoqda; Bank mutaxassislariga O‘zbekiston banklari va rivojlangan xorijiy davlatlarning etakchi moliyaviy institutlarida tajriba orttirishlari tashkil etilmoqda; Tajriba almashish, istiqbolli takliflarni ko‘rib chiqish va manfaatli aloqalar o‘rnatish uchun ko‘rgazma-seminarlar o‘tkazilmoqda; Dolzarb ta’lim yo‘nalishlarini, shuningdek bank xodimlarini tayyorlash va qayta tayyorlash sohasida muvjud muammolarni aniqlash maqsadida tijorat banklari o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazilmoqda. 49 O ‘ sha manba 56 bet 68 va BMT Taraqqiyot dasturi Gruziyaning Shida Kartli mintaqasida jamoat infratuzilmasini tiklash va sobiq Yugoslaviya Makedoniya Respublikasiga shoshilinch oziq-ovqat yordamini yetkazib berish kabi loyihalarga olib kelgan o zaro anglashuv memorandumini imzoladiʻ 51 . Ushbu dastlabki memorandumning muvaffaqiyati bilan 2017 yilda ISB va BMTTD Turkiya, Moldova va Gruziyada SDGga erishish uchun qo‘llab-quvvatlashni kengaytirish uchun ikki tomonlama kelishuvni qo‘shimcha besh yilga yangiladi. Islom taraqqiyot banki (ISDB) Islom Taraqqiyot Banki 2021 yilda operatsion aktivlari 16 milliard AQSh dollaridan oshib borayotgan rivojlanishni moliyalashtirish bo‘yicha eng tez rivojlanayotgan hamkorlardan biri hisoblanadi 52 . ITB va BMTTD hamkorligi 1986 yilda boshlangan. O shandan beri ITB va BMTTD qashshoqlikni kamaytirish, ʻ tinchlik o rnatish, yoshlarni ish bilan ta minlash va inqirozdan chiqishga e tibor ʻ ʼ ʼ qaratdi – bularning barchasi 2019-yilda boshlangan Global Islomiy Moliya va Ta sir Investitsiya Platformasi orqali. Qozog iston va Tojikistondagi suv xo jaligi ʼ ʻ ʻ infratuzilmasi, shuningdek, O zbekistondagi yashil qishloq uylari kabi keng ʻ ko lamli yo‘nalishlarda ITB bank bilan hamkorlik qilmoqda. ʻ OPEK Xalqaro taraqqiyot jamg‘armasi (OFID) OPEK Xalqaro Taraqqiyot Jamg‘armasi infratuzilma, savdo va ijtimoiy xizmatlar kabi sohalarda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish orqali rivojlanayotgan mamlakatlarda qashshoqlikni yumshatish uchun davlat hamkorlari va xalqaro donorlar bilan ishlaydi. 2020-yilda BMTTD va OPEK Albaniya, Tunis va Kosovo uchun mintaqalararo grantlar tanlovini boshladi1, suv resurslarini boshqarish, yoshlar bandligi va tadbirkorlik sohalarida ko‘lamni kengaytirish uchun yuqori potentsialga ega bo‘lgan kichik miqyosdagi tadbirlarni moliyalashtirdi 53 . 51 Европейская экономическая комиссия ООН, Комитет по экономическому сотрудничеству и интеграции. Третья сессия. Стратегические рекомендации по совершенствованию нормативно-правовой базы для развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2022 г. 52 Емельянов Ю.С. Банки развития и государство в современной архитектуре мирового развития // Экономика и политика. – 2019. №. 5. – С.11-18. 53 Ковалев М. Роль банков развития в XXI веке / М. Ковалев, Ю. Когут, С. Румас // Вестник ассоциации белорусских банков. – 2022. – №2. – С. 2-17. 71 Kredit defolt svoplarining asosiy muammosi narx belgilashning murakkabligi va matematik modellashtirishning mumkin emasligidir. Modellarning hech biri ipoteka kreditlari vaqtida qarz oluvchining kredit qobiliyatini yo‘qotishini taxmin qila olmadi. Kredit defolt svoplari bozori so‘nggi o‘n yil ichida juda katta sur'atlarda o‘sdi va yaqinda pasayishni boshladi. Ushbu turdagi svop bozorining hajmi diagrammada ko‘rsatilgan: 4-rasm 28 Kredit defolt svoplari bozori hajmi, trillion dollar Svoplar kredit riskini yashirish uchun ishlatilishi mumkin, chunki bu pozitsiyalar balansda ko‘rsatilishi shart emas. Bu kabi vositalar xavflarning kontsentratsiyasiga yordam berdi. Masalan, Lehman Brothers kompaniyasi 400 milliard dollar kafolat sotgan va 2008 yil sentyabrida bankrot bo‘lgan. 29 Shuni esda tutish kerakki, lotinlarning ishlashi individual ishtirokchilar uchun ularni kamaytirishning asosiy maqsadiga zid ravishda tizimli xavfning umumiy darajasining oshishiga olib keladi. Ushbu bitimlar spekulyatsiya uchun keng imkoniyatlar ochib, moliya sektorini real iqtisodiyotdan izolyatsiya qilish jarayoniga yordam beradi. 28 Muallif tomonidan tuzilgan 29 Шеремет А.Л., Сайфулин Р.С. Финансы пред- приятий. – М.: ИНФА-М, 1998. – 343 с. 412013 2016 2017 2018 2019 20202014 2015 1.2. Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati Zamonaviy sharoitda banklarning baynalmilallashuvi xalqaro moliyaviy kapitalni shakllantirishning muhim sharti va ajralmas qismi hisoblanadi. Uning shakllanishi jarayoniga eng yirik bank monopoliyalari jalb qilindi. Bugungi kunda moliyaviy kapitalning transmilliy guruhlari - xalqaro sanoat va bank gigantlari shakllanmoqda. Davlatlar esa xalqaro kredit institutlarining rivojlanishini rag‘batlantirib, ularga yordam bermoqda. Natijada xalqaro moliyaviy kapital o‘sib bormoqda. Moliyaviy kapital va uning bank tarmog‘i rivojlanishidagi sezilarli o‘zgarishlar 1990-1999 yillarda turli davlatlarning notekis rivojlanishining chuqurlashishi bilan bog‘liq. Jahon sotsialistik tizimining inqirozga yuz tutishi va vayron bo‘lishi jahon moliyaviy monopoliyalarini kapitalni takror ishlab chiqarishni transmilliy asosda tartibga solishning yangi sohalari va yangi usullarini izlashga undadi. Aynan turli mamlakatlarning notekis iqtisodiy rivojlanishi moliyaviy inqiroz ta’sirida jahon xo‘jaligining monopollashuvi kuchaymoqda va moliyaviy kapitalning xalqarolashuvi chuqurlashmoqda. Shuningdek, banklarning globallashuvi milliy monopoliya birlashmalarining manfaatlarini ifodalovchi asosiy iqtisodiy kuchlar o‘rtasida dunyoning iqtisodiy bo‘linishining ajralmas elementi hisoblanadi. XXI asr bo‘sag‘asida bank kapitalining kontsentratsiyasi sifat jihatidan yangi xalqaro darajaga ko‘tarildi, bunda ularning birlashmalari o‘rtasidagi raqobat kurashi yanada keskinlashdi. Banklarning xalqarolashuvi moliyaviy kapitalning zamonaviy jahon hamjamiyatining iqtisodiyotiga ta’sirini kuchaytirish va uning qarama-qarshiliklarini keskinlashtirishning muhim omiliga aylandi. Xalqaro moliya kapitali vakillari shunday boyliklarni jamladilarki, ular ham sanoati rivojlangan, ham rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti va siyosatiga faol aralashish imkonini beradi. Zamonaviy sharoitda jahon banklarini baynalmilallashtirishning uchta alohida muhim jihati paydo bo‘ldi: 26 Yaqinda BMTTD va OPEK Markaziy Osiyoda barqaror energetika sohasida jonli, oddiy kichik va o rta korxonalar hamjamiyatini rivojlantirish, havo sifati vaʻ atrof-muhitni muhofaza qilish bilan birga odamlarning energiyadan foydalanishini yaxshilashga qaratilgan mintaqaviy tashabbusni boshladi. 72 o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisob-kitoblar Rossiya banklarining xorijiy banklar bilan xorijiy valyutadagi transchegaraviy hisob-kitoblarida qo‘llaniladi. Dunyoda elektron to‘lovlar bir vaqtning o‘zida ikki yo‘nalishda paydo bo‘ldi. Birinchisi, tijorat banklari va ularning mijozlari o‘rtasidagi bank-mijoz darajasidagi munosabatlar, ikkinchisi, tegishli ravishda kredit tashkilotlari o‘rtasida hisob-kitoblar amalga oshiriladigan bank-bank munosabatlari. Huquqiy hujjatlarga kelsak, asosiysi elektron formatdagi muomala hujjatlari bilan hisob-kitob-kassa xizmatlarini ko‘rsatish shartnomasidir. Bu bank hisobvarag‘i shartnomalarining turlaridan biri bo‘lib, elektron hisob-kitob va kassa hujjatlaridan foydalangan holda to‘lovlarni amalga oshirish xizmatlari uning predmeti hisoblanadi. Zamonaviy dunyoda elektron to‘lovlar bank amaliyotida tobora keng tarqalmoqda, ayniqsa Rossiya banklari xorijiy banklar bilan tobora ko‘proq hamkorlik qilmoqda. To‘lovning elektron shakli uning barcha ishtirokchilari uchun o‘zaro manfaatli zamonaviy tizimdir. Qolaversa, tegishli huquqiy tartibga solish bilan ta’minlansa, nafaqat mamlakat ichidagi hisob-kitoblar sohasida, balki xalqaro hisob-kitoblar sohasida ham bir qator ko‘plab masalalarni hal etish mumkin bo‘ladi. 33 YeTTBning Markaziy Osiyo bo yicha boshqaruvchi direktori Juzannaʻ Hargitay shunday dedi: “Ushbu bitim YeTTBning boshqa xalqaro moliya institutlari bilan bir qatorda O zbekiston davlat banklarini o zgartirish va ʻ ʻ xususiylashtirishni qo llab-quvvatlash bo yicha kengroq majburiyatlarining bir ʻ ʻ qismidir. Bu YeTTBning O‘zbekistondagi birinchi konvertatsiya qilinadigan qarz bitimidir. Ushbu tranzaksiya bilan, kengroq mintaqada o‘zgaruvchanlik bilan belgilab qo‘yilgan ushbu muammoli paytlarda biz investorlarga muhim ishonch xabarini yuboramiz. 2017-yildan buyon O‘zbekistonda, xususan, bank sektorida davlat ishtirokini kamaytirish va iqtisodiyotni modernizatsiya qilish maqsadida katta islohotlar amalga oshirildi. Ushbu konvertatsiya qilinadigan kredit ushbu strategiyani qo‘llab-quvvatlaydi 43 . YTTB sarmoyasi, agar konvertatsiya amalga oshirilsa, davlat mulkini 50 foizdan pastga bosqichma-bosqich qisqartirish yo‘lini to‘laydi, shu bilan birga SQB korporativ boshqaruvi va barqarorligini mustahkamlaydi. Bugungi kunga qadar YeTTB O‘zbekistonda 111 ta loyiha orqali 3,38 milliard yevrodan ortiq sarmoya kiritdi. 43 Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova Bank ishi. Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot- ‒ matbaa uyi», 2022 – 160 b. 63 4-ilova «Asaka» bankda LANDESBANK AG (Germaniya) kredit liniyasi bo‘yicha MA'LUMOT L Xorijiy kredit liniyasi yoki grant hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlariga kredit ajratish to‘g'risida ma'lumot Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish sohasi Sanoat yoki qishloq xo‘jaligi. Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish maqsadi Yangi ishlab chiqarishni tashkil etish, kengaytirish yoki/va rekonstruktsiya qilishga yo‘naltirilgan ekportbop loyiha. Har bir loyiha bo 'yicha ajratiladigan kreditning minimal va maksimal summasi Minimal - 250,000 Evro (AQSh doll. ekvivalentida; Maksimal - kredit liniyasining o‘zlashtirilmagan summa miqdorigacha Mazkur kredit liniya hisobidan ajratiladigan kredining maksimal muddati Belgilanmagan Ajratilgan kredit uchun mijoz tomonidan to 'lanadigan yillik foiz to‘lovlari EUROIBOR 6M + xorijiy bank marjasi (yillik 1.5-2.5%) + "Asaka" bank marjasi (yillik 4%) Loyiha bo 'yicha beriladigan imtiyozli davr 12 oygacha Ajratilgan kredit uchun mijozning bankka to‘laydigan komissiyalari Boshqaruv uchun komissiya - kredit summasining 0,50%; Majburiyat komissiyasi - yillik 0,25% Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub ' ektlarining loyihani moliyalashtirishdagi ulushi 1) Loyihaning boshlang'ich qiymatining 15%dan kam bo‘lmagan miqdorda Kredit hisobidan xarid qilinadigan asbob- uskunalarning kelib chiqish mamlakati Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti a'zosi Boshqa shartlar (ushbu jadvalda ko‘zda tutilmagan boshqa muhim shartlar ko 'rsatiladi) Kredit liniya bo‘yicha garov ta'minoti sifatida Eksport kredit Milliy agentligining sug'urta polisi qatnashadi, EKMA tomonidan sug'urta qiymati kredit summasining 8-12,5% tashkil qiladi 94 Bank mamlakatning yetakchi pivo ishlab chiqaruvchisi UzCarlsberg faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga 14 million yevro yo‘naltirdi va bo‘ylama suv osti yoyi bilan payvandlangan quvurlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish imkoniyatiga ega bo‘lgan Toshkent quvur zavodiga 15 million AQSh dollari ajratdi. SQB Bank bilan birgalikda YeTTB mamlakatdagi maishiy elektronika va maishiy texnikaning yetakchi chakana sotuvchilaridan biri Idea Concept Group kompaniyasini kengaytirishni qo‘llab-quvvatlamoqda. YeTTB tomonidan boshqariladigan Markaziy Osiyo uchun Ekologik reabilitatsiya hisobi (ERA) tomonidan ajratilgan 7 million yevro miqdoridagi grant poytaxt Toshkentning sharqida joylashgan tog‘larda joylashgan ikkita sobiq uran qazib olish maydonlari – Yangiobod va Chorkesarda atrof-muhitni qayta tiklash ishlarini moliyalashtiradi. 2022-yilda YeTTBning O‘zbekistondagi Kichik biznes bo‘yicha maslahat dasturi 100 ga yaqin maslahat loyihalarini ishga tushirdi va shu bilan mahalliy KO‘B sub’ektlari bilan aloqani 50 foizga oshirdi. Ularning yarmi tadbirkor ayollar, 40 foizdan ortig‘i qishloq joylarida faoliyat yuritgan. Ixtisoslashtirilgan treninglar, tarmoq yaratish va bilim almashish tadbirlari orqali butun mamlakat bo‘ylab 10 000 dan ortiq tadbirkorlar ishtirok etdi. “Gulobod mebel” mebel ishlab chiqaruvchi, “Tillo domor” sut mahsulotlari ishlab chiqaruvchi, “Sifat-Biznes- Savdo” elektron mahsulotlar sotuvchisi kabi qator mahalliy korxonalarga kreditlar ajratildi 56 . O‘zbekistonda 2023-yilning 16-18-may kunlari Samarqand shahrida bo‘lib o‘tadigan YeTTBning 32-yillik yig‘ilishi va biznes-forumi bo‘lib o‘tadi. Tadbir Bank investitsiya qiladigan mintaqalar uchun eng yirik tadbir hisoblanadi va xalqaro biznes-forum bilan birga o‘tkaziladi. Bugungi kunga qadar YeTTB butun mamlakat bo‘ylab 128 ta loyihaga deyarli 3,9 milliard yevro sarmoya kiritdi. 56 https :// www . ebrd . com / home 75 3.2. Jahon banklarining xalqaro hamkorlik yo‘nalishlari Xalqaro bank faoliyatining muttasil oshib borishi munosabati bilan transmilliy banklarni tegishli tartibga solish va nazorat qilish tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Ko‘pgina mamlakatlar xalqaro bank nazorati bo‘yicha BIS ko‘rsatmalarini qabul qildilar, shuning uchun asosiy nazorat majburiyatlari tegishli uy va qabul qiluvchi davlat organlari o‘rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari, ikki tomonlama anglashuv memorandumlari ushbu organlar o‘rtasida axborot almashinuvi qanday tashkil etilishini belgilaydi. íBank of Credit and Commerce Internationalí (BCCI) transmilliy bankining nazorati va keyinchalik yopilishi bilan bog‘liq muammolar butun dunyo bo‘ylab bank nazoratchilari uchun ogohlantiruvchi qo‘ng‘iroq bo‘ldi. U milliy bank nazoratchilarining opportunistik xatti-harakati nazoratda transmilliy bankning yaqin nazorat tekshiruvidan yashirinishiga imkon beradigan bo‘shliqlarni yaratishi mumkinligini ko‘rsatdi. Shu bilan birga, ko‘p millatli banklar ustidan ehtiyotkorlik bilan nazorat qilish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki bank faoliyati xalqaro miqyosda rivojlanmoqda. Amihud va boshqalar. (2002), masalan, transchegaraviy banklarning birlashuvi soni 1985 yildan 1998 yilgacha bo‘lgan davrda barqaror ravishda oshib, besh baravardan ko‘proqqa oshganini aniqladi. Xuddi shunday, evro hududida kredit tashkilotlari ishtirokidagi xalqaro birlashish faolligining sezilarli o‘sishini kuzatish mumkin: 1996 yildan 2001 yilgacha mahalliy va xorijiy banklar o‘rtasidagi M&Alar soni yiliga 77 foizga oshib, 55 tani tashkil etdi 50 . Ko‘proq transmilliy banklarga nisbatan bu tendentsiya davom etishi kutilmoqda, chunki Internet-banking kabi yangi texnologiyalar va deregulyatsiya ilgari himoyalangan milliy bozorlarga kirish uchun to‘siqlarni kamaytiradi. 50 Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития Японии //Предпринимательство. – 2014. – №1. – С. 164-181. 69 oshirilishini ta minlovchi nobank va bank muassasalari majmui. va ularning to‘g‘riʼ xulq-atvorini nazorat qilish. Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy elementlari 3-rasmda keltirilgan. 3 - rasm 15 Xalqaro hisob-kitoblar tizimining elementlari Agar xalqaro hisob-kitoblar tizimining sub'ektlarini batafsil tahlil qiladigan bo‘lsak, u holda dunyo quyidagilarni e'tirof etadi: pul mablag‘larini jo‘natuvchilar (xususan, import qiluvchilar, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda), pul mablag‘larini oluvchilar (xususan, eksport qiluvchilar, amalga oshirishda). tashqi iqtisodiy faoliyat) va ularga xizmat ko‘rsatuvchi banklar. To‘lovchilar - bu o‘z bankiga bajarish uchun to‘lov topshirig‘ini beradigan shaxslar, ijro tovarlarni sotib olish, ish buyurtmalari va hatto shartnoma bo‘yicha xizmatlarni ham tushunish mumkin. Bank xodimlarining eng murakkab va yuqori malakasini talab qiladigan ishlardan biri bu tashqi iqtisodiy faoliyat shartnomalari bo‘yicha hisob-kitoblardir. Hisob-kitoblarning shakli va shartlariga qarab, oluvchi tomonidan to‘lovni olish tezligi va kafolati, shuningdek, bank operatsiyasi bilan bog‘liq xarajatlar miqdori o‘zgaradi 16 . Natijada, tashqi savdo sheriklari muzokaralar davomida to‘lov tafsilotlarini kelishib oladilar va keyin ularni shartnomada belgilaydilar. Bitimlar uchun to‘lov shartlarini yakuniy tanlash mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarning tabiatiga, 15 Muallif tomonidan tuzilgan 16 Габбасова Л . Б . Тенденции развития международной банковской конкуренции в условиях глобализации / Л . Б . Габбасова , Б . Б . Мирзагалямов [ Электронный ресурс ] // ВЭПС . — 2019. — № 4. — Режим доступа : cyberleninka.ru/article/n/ tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii ( дата обращения : 10–14.12.2020). 30Xalqaro hisob-kitoblar tizimining elementlari Xalqaro hisob-kitoblar tizimining sub'ektlari Xalqaro hisob-kitoblar tizimining ob'ektlari Pul mablag'larini o'tkazish mexanizmi xalqaro tashkilotlarning faol ishtiroki, faoliyatini muvofiqlashtirish va o‘zaro hamkorligining kengayishi kuzatilmoqda. boshqa xalqaro institutlar, mamlakatlar hukumatlari va boshqalar. Umumiy tendentsiyalardan tashqari, so‘nggi yillarda paydo bo‘lgan bir qator tor, o‘ziga xos yoki boshqacha aytganda, so‘nggi tendentsiyalarni ajratib ko‘rsatish kerak. Bularga birinchi navbatda quyidagilar kiradi:  rivojlangan mamlakatlarda xorijiy banklar mavjudligining rivojlanayotgan mamlakatlar banklari foydasiga nisbatan siljishi bilan mamlakatlarning milliy bozorlarida xorijiy banklar mavjudligining kamayishi;  ko‘plab banklarning biznes modellari va xalqaro strategiyalarini qayta qurish;  Internet orqali bank xizmatlarini ko‘rsatishning jadal o‘sishi va boshqalar. O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, jahon bank bozori doimiy ravishda rivojlanib bormoqda, unda yangi yetakchilar paydo bo‘lib, ular qo‘shilish va qo‘shilishga kirishib, yangi banklar va moliya institutlarini sotib olib, eng yirik va eng nufuzli bank guruhlariga aylanadi. Bu kontekstda Xitoy banklari ayniqsa diqqatga sazovordir. Bu xalqaro bank biznesining rivojlanishidagi asosiy tendentsiyadir. Jahon bank bozorida yetakchilar Xitoy va AQSH bo‘lib, Fransiya hozirda Yevropa bankining asosiy kuchi hisoblanadi. So‘nggi yillardagi inqiroz hodisalari, ishlab chiqarishning pasayishi va inflyatsion jarayonlar banklarning an’anaviy faoliyati tegishli darajada rentabellikni ta’minlay olmasligini yana bir bor ko‘rsatdi. Bu omillarning barchasi uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan bank faoliyatining universallashuvi, konsolidatsiyasi, globallashuvi, xalqarolashuvi va transmilliylashuvi umumiy tendentsiyalarining chuqurlashishiga ham, yangi, torroq, o‘ziga xos tendentsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Jahon bank tizimini yanada 24 Deutsche Bank Germaniya 12 2074,4 11 1901,4 17 1676,6 Barclays Buyuk Britaniya 10 2119,4 12 1882,7 18 1492,3 Societe Generale Fransiya 17 1588,2 19 1525,8 19 1457,0 Banco Santander Ispaniya 19 1537,3 21 1503,2 20 1411,5 Shotlandiya qirollik banki Buyuk Britaniya 16 1640,0 20 1517,7 26 982,5 Dunyoning 50 ta eng yirik banklari reytingida oxirgi o‘rin 50 656,2 50 610 ,7 50 593,3 Bank tizimi aktivlari bo‘yicha mamlakatlar reytingida Xitoy ishonchli yetakchilik qilmoqda. Xitoy bank tizimining aktivlari hajmi AQSh, Yaponiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Germaniya va Ispaniya bank tizimlari aktivlari hajmidan sezilarli darajada oshadi (1-rasm). 2021-yilda dunyoning 1000 ta eng yaxshi banklari faoliyati natijalari shuni ko‘rsatadiki, bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi global bank tizimining faoliyati natijalaridan umuman qoniqish hosil qilishi kerak. 2021 yil reytingida 1- darajali banklarning umumiy kapitali 3,85 foizga oshdi. Bu shuni anglatadiki, jahon bank sektori 2008 yilgi global moliyaviy inqiroz davridagiga qaraganda 72% ko‘proq kapitalga ega 5 . Shu bilan birga, kapitallashuv darajasi bo‘yicha dunyoning 20 ta eng yirik banklari reytingida AQSh banklari yetakchi, Xitoy banklari esa ikkinchi o‘rinni egallab turganini ta’kidlash lozim. Undan keyin Avstraliya, Kanada, Buyuk Britaniya, Ispaniya, Fransiya, Yaponiya va Braziliya banklari (2-rasm). Eng kapitallashgani AQSH va Xitoy bank tizimlaridir. Dunyoning TOP-20 yirik banklaridagi ulushi kapitallashuv bo‘yicha mos ravishda 42,7% va 26% ni tashkil qiladi, boshqa mamlakatlar banklarining ulushi esa 7% dan oshmaydi. 5 2022 yilda jahonning 1000 ta eng yaxshi banklari [Elektron resurs]. - www.thebanker.com/Top-1000-World- Banks/Top-1000-World-Banks-2022 16 miqdorida kredit liniyasini jalb qilish yuzasidan kredit shartnomasi imzolandi. Bank anderrayting joriy etdi va bu kreditlash operatsiyalarini xodimlar ishtirokisiz amalga oshirishga o tdi.ʻ Mamlakatimizda 2017-yilgacha ichki valyuta bozori va naqd pul muomalasida mavjud muammolar yillar davomida inflyatsiyaning yuqori darajada shakllanishiga yo l ochishi bilan birga tadbirkorlikni rivojlantirishga salbiy ta sir ʻ ʼ ko rsatib kelardi. Bu muammolarning bartaraf etilishi pul-kredit siyosatini ʻ takomillashtirish va inflyatsiya darajasini pasaytirish uchun zamin yaratyapti. 2017-yilga kelib, pul-kredit siyosatini rivojlantirishda inflyatsion targetlash rejimini joriy qilishga kirishildi. Mamlakatimizda narxlar barqarorligini ta minlash ʼ maqsadida 2020-yildan inflyatsiyani targetlashning faol bosqichiga o tilib, 2021- ʻ yilda inflyatsiya darajasini 10 foiz, 2023-yilda esa 5 foiz darajadagi doimiy inflyatsion targetgacha pasaytirish vazifasi qo yildi. Buning natijasida inflyatsiya ʻ darajasini 2017-yil yakunidagi yillik 18,8 foizdan 2020-yil oxirida 11,1 foizgacha pasaytirishga erishildi. Shuningdek, aholining bankomatlardan naqd pul yechib olish hajmi 2017- yilda 98 milliard so mni tashkil etgan bo lsa, 2021-yilga kelib, 90 trillion so mga ʻ ʻ ʻ yetdi. Muomaladagi naqd pulning banklarga kelib tushish ko rsatkichi 2017- ʻ yildagi 27 foizdan 2020-yilda 65 foizgacha ko paydi. Aholining naqd pul yechish ʻ imkoniyatini kengaytirish maqsadida bankomat va infokiosklar soni 4,9 mingtadan qariyb 12,7 mingtaga yetkazildi. Hududlardagi chakana savdo va pulli xizmatlar ko rsatish shoxobchalari hamda bank infratuzilmalariga o rnatilgan to lov ʻ ʻ ʻ terminallari soni 2017-yildagiga nisbatan 2 barobar ko payib, 2021-yil oktyabr ʻ holatiga umumiy soni 435 mingtadan oshib ketdi. Tijorat banklari tomonidan aholi va tadbirkorlik subyektlari uchun bank kartalarining umumiy soni 2017-yildagiga nisbatan 1,3 barobar ortib, 2021-yilning 1-oktyabr holatiga qariyb 25,2 million donani tashkil etdi. Yuridik va jismoniy shaxslarning o z ehtiyojlari uchun valyuta sotib olishi ʻ va sotishi uchun to liq imkoniyatlar eshigi ochildi, tovarlar (ish, xizmatlar) ʻ 81 rivojlantirish infratuzilmaviy o‘zgarishlar va moliyaviy innovatsiyalarni joriy etish, zamonaviy elektron texnologiyalar, aloqa va axborotlashtirish vositalarini keng joriy etish asosida amalga oshiriladi. 25 ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF- 3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3270 sonili qarori. 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011-2015 yillarda respublika bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishish bo‘yicha chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ 1438- sonli qarori. 2010 yil 26 noyabr. 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora– tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel. 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ 2344- sonli qarori. 2015 yil 6 may. 16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik tadbirkorlikni rivojlantirish kafolat jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-2768-sonli qarori. 2017 yil 10 fevral. 17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul muomilasini yanada takomillashtirish va bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob- kitoblarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ2777-sonli qarori. 2017 yil 15 fevral. 18. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 86 Malayziya bilan hamkorlik. O‘zbekiston Respublikasi va Malayziya bank institutlari o‘rtasida hamkorlikni o‘rnatish va rivojlantirish maqsadida 2009 yil 25 avgustda O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi va Malayziya banklar Assotsiatsiyasi o‘rtasida o‘zaro anglashuv memorandumi imzolandi. O‘zbekiston bank tizimi bilan hamkorlik o‘rnatish hohishini bildirgan Malayziya banklari vakillari ishtirokida davra suhbati o‘tkazildi. Unda «Malayan Bank Berhad», «CIMB Bank Berhad», «AffinBank», «Public Bank», «Standard Chartered Bank Malaysia Berhad», «HSBS Bank Malaysia Berhad», «AmBank Group», «Hong Leon Bank» kabi 19 bank vakillari ishtirok etishdi 47 . Malayziya Milliy bankining (Bank Negara Malaysia) tarkibiy tashkiloti hisoblangan va bank mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlashga ixtisoslashgan Malayziya bankirlar instituti (Institute of bankers Malaysia – IBBM) bilan o‘zaro manfaatli munosabatlar o‘rnatildi. Loyihaviy moliyalashtirish, investitsion bank ishi, g‘aznachilik operatsiyalari, risklarni boshqarish, xalqaro savdoni moliyalashtirish, audit va boshqa yo‘nalishlarda qisqa muddatli kurslarni tashkil qilish bo‘yicha kelishuvga erishildi. Koreya Banklar Federatsiyasi bilan hamkorlik 48 . O‘zaro hamkorlikni o‘rnatish va Anglashuv memorandumini imzolash maqsadida Toshkentda Osiyo Taraqqiyot Banki Boshqaruvchilar Kengashining yillik yig‘ilishi doirasida tashrif buyurgan Koreya Banklar Federatsiyasi delegatsiyasi bilan 2010 yil 3 mayda uchrashuv o‘tkazildi. Unda KBF Raisi Dong Kyu Shin boshchiligidagi delegatsiya a’zolari, Banklar Assotsiatsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy banki vakillari ishtirok etishdi. Uchrashuv davomida Koreya va O‘zbekiston tijorat banklari o‘rtasida hamkorlikni rivojlantirish, KBFning Bank institutida tijorat banklari mutaxassislari 47 Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova Bank ishi. Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-‒ matbaa uyi», 2022 – 160 b. 48 Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития: инвестиции в развитие // Вестник международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67 67 ikkinchi bobida Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlashning huquqiy asosi, Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati tahlili, O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankiʻ o rtasidagi hamkorlik istiqbollari o‘rganilgan va tahlil qilingan. ʻ Dissertatsiya ishining so‘ngi uchunchi bobi “JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA YECHIMLAR”ga deb nomlanib mavzuning asosiy mohiyatini yoritishga bag‘ishlangan. Ushbu bobda jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi tendensiyalari. natijalar va istiqbollar, jahon banklarining xalqaro hamkorligi yo‘nalishlari, O‘zbekistondagi tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi rivojlantirish masalalari tahlil qilingan. Dissertatsiya ishida xulosa va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Ushbu dissertatiya ishi jami kirish, uchta bob, har bob uchtadan paragraff, xulosa va tavsiyalar, ilova va foydalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat bo‘lib jami 90 betni tashkil etadi. 12  XVF Ustav fondining IV moddasi doirasida XVFning yillik missiyasi masalalarida O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari va idoralari bilan ishlarni muvofiqlashtirish va tashkil etish;  xalqaro moliya institutlari oldidagi majburiyatlar bo‘yicha hisob va hisob- kitoblarning yuritilishi masalalarida, ularning Markaziy bankdagi hisobvaraqlari bo‘yicha Markaziy bankning ishlarini Moliya vazirligi bilan muvofiqlashtirish;  xalqaro moliya institutlarining tijorat banklari bilan hamkorligi bo‘yicha faoliyatini monitoring qilib borish;  Markaziy bankning xalqaro moliya tashkilotlari bilan tuzilgan shartnomalari (kontraktlar, bitimlar) majburiyatlari bajarilishini monitoring qilib borish;  chet el banklari vakolatxonalarini akkreditatsiyadan o‘tkazish;  Markaziy bank tarkibiy bo‘linmalari tomonidan taqdim etilgan materiallar asosida ommaviy axborot vositalari va Markaziy bank rasmiy veb saytida yoritish uchun tayyorlangan axborotlarni umumlashtirish; 84 1.3. Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmi Katta iqtisodiy o‘zgarishlarning tabiati va mexanizmlari doimo sirli va oxirigacha tushunarsizdir. Katta inqirozlar o‘nlab yillar davomida olimlar o‘rtasida munozaralar mavzusiga aylandi, ularga yuzlab dissertatsiyalar va minglab ilmiy maqolalar bag‘ishlangan va aniq javoblarni topib bo‘lmaydi. Globallashuv sharoitida boshlangan hozirgi inqiroz ko‘lami bo‘yicha misli ko‘rilmagan bo‘lib, deyarli barcha jadal rivojlanayotgan mamlakatlar va mintaqalarni qamrab oladi. Bu tizimli xususiyatga ega, chunki uning sabablaridan biri xalqaro bozorni turli xil va shakldagi moliyaviy aktivlarning ulkan massasi bilan to‘ldirishdir. Bugungi kunda iqtisodiy dunyo tobora virtual tus olmoqda, chunki eng muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlar global moliyaviy vositalar bozorlarida shakllanmoqda. Iqtisodiy va siyosiy elita moliyaviy vositalar harakati ustidan nazoratni yo‘qotdi, shuning uchun hozirgi inqirozni “moliyaviy innovatsiyalar qo‘zg‘oloni” - mashinalarning ularni yaratuvchilarga qarshi qo‘zg‘oloni deb ta'riflash mumkin. Ilgari moliya sektoriga jiddiy aralashuvdan o‘zini tiygan holda, hozirgi inqiroz munosabati bilan turli mamlakatlar hukumatlari bank tizimini saqlab qolish uchun keng ko‘lamli chora-tadbirlarni ko‘rishga majbur bo‘ldilar. So‘nggi o‘n yilliklarda bozor munosabatlarining ustuvorligi shubha ostiga olinmadi va bozorni tartibga solishning har bir qadami moliya tizimining ayrim kamchiliklariga asosli javob bo‘lib tuyuldi. 1971-yilda AQSH prezidenti R.Nikson dollarni markaziy banklar uchun rasmiy kurs bo yicha oltinga aylantirishni vaqtinchalik man etishni e lon qildi.ʻ ʼ Aslida, bu Ikkinchi jahon urushi oxirida yaratilgan Bretton-Vudsning qat'iy belgilangan stavkalar tizimi tugashini anglatardi 18 . Suzuvchi valyuta kurslarining joriy etilishi bilan xarajatlari bir valyutada, daromadlari boshqa valyutada bo‘lgan kompaniyalar valyuta risklarini himoya qilishlari kerak edi. 18 Балабанов И. Т. Основы финансового менедж- мента. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 522 с. 34 ILOVALAR 1-ilova ATB "Qishloq qurilish bank" tomonidan jalb qilingan Xalqaro Taraqqiyot Assotsiatsiyasi kredit liniyasi to‘g'risida ma'lumot Xorijiy kredit liniyasi hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlariga kredit ajratish to‘g'risida ma'lumot Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish sohasi Qishloq xo‘jaligi Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish maqsadi Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun asosiy vositalar va xom-ashyo sotib olish Har bir loyiha bo 'yicha ajratiladigan kreditning maksimal summasi Investitsiya maqsadlari uchun - 300 000,0 AQSh dollari Aylanma mablag'lar uchun - 50 000,0 AQSh dollari Mazkur kredit liniya hisobidan ajratiladigan kreditning maksimal muddati Aylanma mablag'larni to‘ldirish uchun - 18 oygacha; Investitsiya maqsadlari uchun - 120 oy (10 yil) gacha Ajratilgan kredit uchun mijoz tomonidan to‘lanadigan yillik foiz to‘lovlari yillik LIBOR (6 oylik)+2% Loyiha bo 'yicha beriladigan imtiyozli davr Aylanma mablag'larni to‘ldirish uchun - 6 oygacha; Investitsiya maqsadlari uchun - 36 oy (3 yil) gacha Ajratilgan kredit uchun mijozning bankka to‘laydigan komissiyalari - Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarining loyihani moliyalashtirishdagi ulushi 25% Kredit hisobidan xarid qilinadigan asbob- uskunalarning kelib chiqish mamlakati Chegaralanmagan Boshqa shartlar (ushbu jadvalda ko 'zda tutilmagan boshqa muhim shartlar ko 'rsatiladi) Mazkur kredit liniyasi hisobidan kreditlar faqat Andijon, Buxoro, Farg'ona, Qashqadaryo, Samarqand, Sirdaryo va Toshkent viloyatlari (shahar markazlaridan tashqari)da faoliyat ko‘rsatayotgan tadbirkorlik sub'ektlariga ajratiladi 91 O‘z ilmiy nashrlarini bank sohasi rivojiga bag‘ishlagan tadqiqotchilarning qo‘shgan hissasini yuqori baholagan holda, bizning nuqtai nazarimizdan shuni ta’kidlash kerakki, xalqaro bank munosabatlari faol rivojlanib borayotganini hisobga olib, jahon banklari bilan hamkorlik faoliyatini rivojlantirishning dolzarb tendensiyalarini o‘rganish zarur va jahon bank tizimlari hamda ularning salohiyati yanada nazariy-tahliliy ishlab chiqish va chuqurlashtirishni taqozo etadi. Tadqiqotning metodlari. ilmiy abstraksiyalash, induksiya va de-duksiya, qiyosiy tahlil, tarkibiy tahlil, matematik tahlil. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu mavzu doirasidagi tadqiqot ishlari respublikamiz va dunyo tadqiqotchilari tomonidan atroflicha o‘rganilmaganligi, hali bu mavzudagi tadqiqot ishlari va natijalari yetarli emasligi ushbu sohada ba’zi o‘rganilmagan masala va muammolarning mavjudligini ko‘rsatmoqda. Biz tadqiqotimiz davomida jahon banklari va respublikamizdagi tijorat banklari faoliyatidagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlash, bu boradagi muammo va kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan ilmiy asoslangan xulosa va takliflarni ishlab chiqdik. Kelgusidagi jahon banklari va va respublikamizdagi tijorat banklari faoliyatidagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlashda biz ishlab chiqqan tavsiyalardan ushbu sohada amaliyotda foydalanish, sohadagi ba’zi muammolarga yechim bo‘ladi va ular faoliyatidagi hamkorlik aloqalrining rivojlanishiga ilmiy asos bo‘ladi. Magistrlik dissertatsiya ishining tarkibiy va hajmiy tuzilishi. Ushbu magistrlik dissertatsiya ishining birinchi bobi “JAHON BANKLARINING HUQUQIY FAOLIYATI VA NAZARIY ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI” deb nomlanib, ushbu bobda jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari, jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati, jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmilari nazariy jihatdan yoritilgan. Dissertatsiya ishining “YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT BANKI MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI” deb nomlangan 11 diversifikatsiya qilish, xo jalik tuzilmalarini takomillashtirishga qaratilganʻ investitsion faoliyatni rivojlantirish zaruratga aylanib boryapti. Masalan, J. Keyns “investitsiyalash deganda biror shaxs yoki korporatsiya tomonidan qandaydir eski yoki yangi mulkni xarid qilish tushuniladi. Ba zida bu ʼ atama fond birjasida qimmatli qog ozni xarid qilish bilan ham chegaralanishi ʻ mumkin. Umuman olganda, yangi investitsiyalar qayta investitsiyalashdan farqli o laroq, istalgan turdagi kapital mulkni daromad hisobidan xarid qilishni ʻ anglatadi” deya ta kidlab o tgan ʼ ʻ 2 . Mazkur qamrovda esa tijorat banklari katta o rin tutadi desak mubolaqa ʻ bo lmaydi. Chunki bank investitsiyalari o ziga xos iqtisodiy mazmun kasb etadi. ʻ ʻ Mamlakatimizda ham tijorat banklarining investitsion siyosatini aynan shulardan kelib chiqib zamon talablariga moslashtirish qat iy talab etilyapti. Bunda ʼ ularning investitsion faoliyatning maqsadli mo ljallari tizimini tashkil etish va ʻ mazkur maqsadlarga erishish usullarini erkin tanlash uchun imkoniyat berilyapti. Institutsional jihatdan qaraganda, bu investitsion faoliyatni tashkil etish va boshqarish bo yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda deganidir. ʻ Aynan shu nuqtayi nazardan tijorat banklarimizning muayyan faoliyati investitsion aktivlarning muvofiq tarkibi va hajmini ta minlash, tavakkalchilikning maqbul ʼ darajasida aktivlar daromadliligini oshirishga yo naltirilishi kerak. O z navbatida ʻ ʻ bank resurs bazasini kengaytirish va bank resurslari saqlanishini ta minlash ham ʼ istiqbol maqsadlari qatoridan joy olishi lozim. Shundagina investitsion qo yilmalarning likvidliligi, xavfsizligi va daromadliligi hamda o sib borishi uchun ʻ ʻ pragmatik sharoit yaratiladi. Shu o rinda investitsiya yo nalishida tijorat banklarini ʻ ʻ rag batlantiruvchi omillar bo yicha quyidagi takliflarni keltirib o tish mumkin: ʻ ʻ ʻ raqobatdagi ustunlikni oshirish, resurs bazasini kengaytirish hisobiga kreditlash hajmini oshirish, kredit portfeli tavakkalchiliklarini diversifikatsiyalash asosida 2 G‘ozibekov D.G‘., Nosirov E.I. O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Risola. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2007. - 96 b. 7 globallashuv jarayonlari rivojlanishining hozirgi sharoitida banklar barqarorlashtirish chora-tadbirlarining asosiy omili hisoblanadi, chunki bank faoliyatining iqtisodiy barqarorligi bevosita barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyat sohasiga taalluqlidir va faqat barqaror bank tizimi inqiroz hodisalariga bardosh bera oladi. Shunday qilib, zamonaviy sharoitda tijorat banklari iqtisodiyotning real sektoriga kiritilayotgan investisiyalar hajmini oshirish va o‘sish sur’atlarini tezlashtirish orqali ijtimoiy-iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning uzoq muddatli muammolarini hal etishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Muayyan mamlakatning milliy qonunchiligiga, milliy fond bozorlarini shakllantirishning tarixiy an'analari va xususiyatlariga qarab, banklar ularda turlicha rol o‘ynashi mumkin. Xitoy banklari ayni paytda aktivlari bo‘yicha dunyoning eng yirik banklari reytingida 50 ta o‘rindan 12 tasini egallab turibdi. Mintaqaviy kontekstda Yevropa banklari yetakchilik qilmoqda, ulardan 20 tasi dunyodagi eng yirik 50 ta bank qatoriga kiradi. Bundan tashqari, ular 8 xil davlat tomonidan taqdim etilgan, masalan, Buyuk Britaniyada beshta, Frantsiyada esa to‘rtta. Xitoyning sanoat va tijorat banki olti yil ketma-ket yetakchilik qilmoqda. Garchi, masalan, 2020 yilda Germaniyaning Deutsche Banki dunyodagi eng yirik bank edi (2021 yil holatiga ko‘ra, u faqat 17- o‘rinni egallaydi). 2010-yilda Fransiyaning BNP Paribas banki yetakchilik qilgan (2021-yil holatiga ko‘ra u 8-o‘ringa tushib ketgan) 3 . 2021 yil boshida reytingdagi ikki yirik bankning aktivlari 3 trln. AQSH dollari va 10 ta yirik bankning har birining aktivlari 2 trillion AQSH dollaridan ortiq bo‘lgan. 25 ta yirik bankning har biri 1 trillion dollardan ortiq aktivlarni to‘plagan (1-jadval). 2021-yilda dunyodagi 50-o‘rindagi eng yirik bank Avstraliya Milliy bankining aktivlari 593,3 milliard dollarga teng edi. 3 Васина М.Ю. Мировая банковская система: трансформация в условиях глобальных финансовых дисбалансов / М.Ю. Васина // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. — 2020. — № 6-2. — Режим доступа: cyberleninka.ru/article/n/mirovaya-bankovskaya-sistema-transformatsiya-v-usloviyah- globalnyh-finansovyh-disbalansov (дата обращения: 10–14.12.2018). 14 Ma’lumki, bugungi kunda ko‘plab mamlakatlar “issiq pul” deb ataladigan spekulyativ kapital oqimining markazlari bo‘lib, ularning egalari ko‘proq foyda olish maqsadida ularni zudlik bilan bir hududdan ikkinchi hududga ko‘chirishadi. "Issiq pul" ning xavfi ularning harakatining keskinligidadir. Inqiroz davrida kapital iqtisodiyotda real hech narsa yaratmasdan chiqib ketadi va shu bilan uni beqarorlashtiradi. Ayni paytda, axborot texnologiyalarining rivojlanishi moliya bozorlarida yangi imkoniyatlar yaratadi, lekin shu bilan birga, xavflarning oshishiga olib keladi. Misol uchun, yuqori chastotali treyderlar sekundiga minglab qimmatli qog‘ozlar savdosini amalga oshirish orqali katta miqdorda pul ishlashlari mumkin va eng so‘nggi davrda 21 milliard dollar yig‘ishdi. Ba'zi yuqori chastotali treyderlar sekundiga 1000 ta buyurtma yuborishadi, lekin agar tizim to‘satdan ishlamay qolsa, vaziyatni to‘g‘irlash uchun zarur bo‘lgan daqiqalarda 120 000 ga yaqin xato buyurtmalar yuborilishi mumkin, bu esa halokatli yo‘qotishlarga olib keladi 30 . Moliyaviy innovatsiyalar qator mahsulot bozorlarini, ayniqsa, tovar bozorlarini o‘zgartirdi. Neft narxi har doim yomon prognoz qilingan, ammo bu unga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq edi. Tarixiy faktlar - 1973 yilda neft eksport qiluvchi mamlakatlar tomonidan uyushtirilgan narxlarning ko‘tarilishi va 1986 yilda ularni pasaytirish bo‘yicha harakatlar. Bugungi kunda neft narxi moliya bozorlarida va uni etkazib berish bilan bog‘liq moliyaviy vositalar bilan savdo qiluvchi moliyaviy brokerlar tomonidan shakllantiriladi. Misol uchun, 2008 yil 31 dekabrda Brent neftining bir barrel narxi 36,3 Amerni tashkil etdi. dollar, 2009 yil 13 mayda esa 58,1. O‘sish 60,5% ni tashkil etdi, ammo G‘arb sanoatining yuksalishi, neft qazib olishning keskin pasayishi va boshqalar kabi aniq sabablar 30 Шеремет А.Д. , Ионова А.Ф. Финансы предпри- ятий: менеджмент и анализ: Учеб. пособие. – 2-е изд., исп. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2007. – 479 с. 42 Chikago universiteti vakillari F.Blek va M.Skoulz optsionni baholash nazariyasini yaratdilar va 1973-yilda Chikago opsion birjasi paydo bo ldi, u yerdaʻ 26-apreldagi birinchi ish kunida 911 ta optsion shartnomalari tuzildi 20 . 2007 yilda tuzilgan opsion shartnomalarining umumiy soni 1193 million donaga yetdi va ular bo‘yicha tuzilgan bitimlar miqdori 969 milliard dollarni tashkil etdi. 21 Keyingi muhim qadam svop operatsiyasini ishlab chiqish bo‘ldi - bir aktiv yoki passivni vaqtincha boshqasiga almashtirish imkonini beruvchi hosilaviy moliyaviy vositalar. Hozirgi inqirozning asosiy sabablaridan biri sifatida tilga olingan sekyuritizatsiya 1970-yillarda paydo bo‘lgan. "Sekyuritizatsiya" atamasi birinchi marta 1977 yilda Wall Steet Journal gazetasining "Ko‘chadan kelgan mish- mishlar" ruknida paydo bo‘lgan. Uni Salomon Brothers ipoteka bo‘limi boshlig‘i Lyuis Raneri ixtiro qilgan 22 . Aynan shu atama u jurnalist Enn Monroga ipoteka kreditlari bo‘yicha da'voning ipoteka huquqlari bilan ta'minlangan qimmatli qog‘ozlarning birinchi chiqarilishi bilan operatsiyalarni tavsiflovchi maqolada taklif qilgan. Sekyuritizatsiya ssudalarni qimmatli qog‘ozlar paketiga aylantirishga asoslanadi, keyinchalik ular investorlarga sotiladi. Ushbu mexanizmdan foydalanish kengaydi, chunki banklar kredit berishdan uni o‘z balansida yuritmasdan foyda ko‘rdilar va investorlar davlat obligatsiyalariga qaraganda yuqori daromadli aktivlarga ega bo‘ldilar va qarz olish aralashmasini diversifikatsiya qildilar. Sekyuritizatsiya qarz majburiyatlari bilan ta'minlangan obligatsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Ushbu moliyalashtirish vositasi CDO (Collaterized Debt Obligation - garovli qarz majburiyatlari) deb ataladi. Shunday qilib, banklar o‘z kreditlarini birlashtirdilar va investitsiya 20 Исаев Ю.Ю. Банки развития как важнейший инструмент реализации государст-венной инвестиционной политики // Вестник финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72. 21 Европейская экономическая комиссия ООН, Комитет по экономическому сотрудничеству и интеграции. Третья сессия. Стратегические рекомендации по совершенствованию нормативно-правовой базы для развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2008 г. 22 Банки развития. Юнктад [Электронный ресурс]. – 2015. – Режим доступа: http :// unctad . org / meetings / en / SessionalDocuments / td 490_ ru . pdf . – Дата доступа: 16.10.2014. 36 tasdiqlash hamda iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradigan sektor islohotlarini davom ettirishning keyingi bosqichlari to‘g‘risida ishlar amalga oshirilishi kerak. O‘zbekiston Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy turli yo‘nalishlarda hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB) bilan hamkorlikda 2021-2023 yillarga mo‘ljallangan moliya tizimi va tadbirkorlikda gender inklyuzivligini oshirish masalalari bo‘yicha Harakatlar rejasini ishlab chiqdi. Hujjatda Moliyaviy inklyuzivlikni oshirish agentligi (AFI) tarmog‘i Denarau (DAP) Harakatlar rejasiga mos keluvchi, ayollarning moliyaviy xizmatlardan foydalanishini oshirishga qaratilgan 9 ta asosiy tashabbus bayon etilgan (Markaziy bank ushbu tashkilotga 2018 yilda a'zo bo‘lgan). Harakatlar rejasiga Markaziy bank tomonidan ilgari surilgan quyidagi tashabbuslar ham kiritildi:  ayollar tadbirkorligining tarmog‘ini rivojlantirishga ko‘maklashish;  o‘z biznesini boshlayotgan ayollar uchun qisqa muddatli biznes va moliyaviy ta'lim dasturlarini amalga oshirish;  yetakchilikni shakllantirish va gender turfa xilligi bo‘yicha ta'lim berish orqali Markaziy bankning o‘zida ham gender xilma-xilligini ilgari surish. Shuningdek, Harakatlar rejasida nazarda tutilgan chora-tadbirlar:  tadbirkor ayollarning turli moliyaviy ehtiyojlarini qanoatlantiruvchi xizmatlar va mahsulotlarning tijorat banklari va boshqa moliya institutlari tomonidan joriy etilishini rag‘batlantirish uchun samarali va amaliyotga tayangan siyosatni ishlab chiqishga zamin yaratadi;  ishtirok etuvchi barcha muassasalar tomonidan gender tengligi asosida moliyalashtirish masalalari bo‘yicha samarali tarzda maqsadlarni belgilash, natijalarini monitoring va tahlil qilish yuzasidan mexanizmlar joriy etilishida ko‘maklashishga xizmat qiladi. 57 Biz xalqaro rivojlanish uchun kuchliroq moliyalashtirish bazasini yaratishga qaratilgan Addis-Abeba Harakat dasturi talablarini qondirishga yordam berish uchun Xalqaro moliya institutlari (XMI) bilan hamkorlik qilmoqda. BMTTDning 2019-2020 yillarga mo‘ljallangan XMT hamkorlik strategiyasi SDGga erishish uchun munosabatlarni mustahkamlash muhimligini ta’kidlaydi. Shu maqsadda biz Yevropa investitsiya banki (EIB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB), Yevropa Kengashi taraqqiyot banki (CEB), Islom taraqqiyot banki (IsDB) va OPEKning Xalqaro hamkorlik fondi bilan yaqindan hamkorlik qilmoqdamiz. Rivojlanish (OFID). Yevropa investitsiya banki (EIB). Yevropa investitsiya banki Yevropada barqaror rivojlanish tashabbuslarini moliyalashtirishda yordam beradi. YeIB va BMT Taraqqiyot dasturining uzoq yillik hamkorlik tarixi mintaqada ko‘plab tashabbuslarni, jumladan, Ukrainani erta tiklash dasturini, mojarodan jabr ko‘rgan hududlarda infratuzilmaga sarmoya kiritishga yo‘naltirdi. 2021-yilda EIB va BMTTD o rtasida iqlim o zgarishi, davom etayotgan migratsiya va majburiyʻ ʻ ko chirilish inqirozi hamda yoshlar uchun ish o rinlari yaratish kabi asosiy mavzuli ʻ ʻ sohalarga e tibor qaratilgan o zaro anglashuv memorandumi muddatini besh yilga ʼ ʻ uzaytirdi. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB). 1991-yilda tashkil etilgan Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki uch qit’ada rivojlanayotgan iqtisodiyotlarni raqobatbardosh, yaxshi boshqariladigan, yashil, inklyuziv, mustahkam va integratsiyalashgan qilib mustahkamlaydi. YeTTB va BMTTD o‘rtasida 2021- yilda yangi imzolangan o‘zaro anglashuv memorandumi bilan qayta tiklangan uzoq yillik munosabatlar mavjud. Ushbu kelishuv Markaziy va Sharqiy Yevropa, Markaziy Osiyo, Mo‘g‘uliston, shuningdek, Janubiy va Sharqiy O‘rta er dengizi mintaqalarida COVID-19 kabi sohalarda barqaror o‘sishni ta’minlashga qaratilgan. Yevropa Kengashi Taraqqiyot Banki (CEB). Yevropa Kengashi Taraqqiyot banki Yevropada ijtimoiy integratsiya va hamjihatlikka yordam beruvchi loyihalarni moliyalashtirish va texnik ekspertiza bilan ta’minlaydi. 2007 yilda CEB 70 davlatlarining iqtisodiy taraqqiyotini rag‘batlantirish, ularning iqtisodiyotlarini xalqaro miqyosda yanada raqobatbardosh bo‘lishiga yordam berish va ularni qayta qurish va rivojlantirishda ko‘maklashish va shu tariqa, kerak bo‘lganda, ular bilan bog‘liq har qanday xavflarni kamaytirish uchun yaqin va muvofiqlashtirilgan hamkorlik muhimligini hisobga olib, o'z xo'jaliklarini moliyalashtirishga, o ziningʻ asosiy xarakteriga ko ra Yevropa va keng miqyosda xalqaro a zolikka ega bo lgan ʻ ʼ ʻ ko p tomonlama moliya institutini tashkil etish ushbu maqsadlarga xizmat qilishiga ʻ va Yevropada hamkorlikning yangi va noyob tuzilmasini tashkil etishiga ishonch hosil qilgan holda o‘z faoliyatini olib boradi. Iqtisodiy taraqqiyot va rekonstruksiyaga hissa qo‘shishda Bankning maqsadi ochiq bozorga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga o‘tishni rag‘batlantirish hamda ko‘ppartiyaviylik, ko‘ppartiyaviylik, plyuralizm tamoyillariga sodiq qolgan va qo‘llaydigan Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida xususiy va tadbirkorlik tashabbusini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. va bozor iqtisodiyoti. Xuddi shu shartlarga rioya qilgan holda, Bankning maqsadi Mo'g'ulistonda va Janubiy va Sharqiy O'rta er dengizining a'zo mamlakatlarida ham amalga oshirilishi mumkin, chunki Bank tomonidan boshqaruvchilarning kamida uchdan ikki qismi ma'qullash a’zolarning umumiy ovoz berish huquqining to‘rtdan uch qismidan kam qism ovozi bilan belgilanadi. Uzoq muddatli asosda Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarining ochiq bozorga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga o‘tishini rag‘batlantirish va xususiy tadbirkorlikni rag‘batlantirish maqsadini amalga oshirish va tadbirkorlik tashabbusi uchun Bank oluvchi a'zo mamlakatlarga quyidagi chora-tadbirlar orqali iqtisodiyotlarini xalqaro iqtisodiyotga to'liq integratsiyalashuviga yordam berish uchun monopoliyadan chiqarish, markazsizlashtirish va xususiylashtirishni o'z ichiga olgan tarkibiy va tarmoq iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda yordam beradi. Bank xalqaro aloqalarda quyidagilarni amalga oshirishda hamkorlariga yordam beradi. 49 valyutalarining yuqori o‘zgaruvchanligi, ularning asosiy xom ashyo eksportining asosiy moddalariga jahon narxlarining beqarorligi va boshqalar bilan bog‘liq. 3-jadval 8 Jahon bank tizimining 2020 yildagi rentabelligining asosiy ko‘rsatkichlari Mintaqa / mamlakat Ko‘rsatkichlar ROA ROE ROC Markaziy va Sharqiy Yevropa 1,54 14,08 15,21 G‘arbiy Yevropa 0,34 5,46 6,47 Osiyo (Yaponiya va Xitoydan tashqari) 0,86 10,71 12,31 Xitoy 1,15 16,64 17,04 Yaponiya 0,4 7,38 8,3 Afrika 2,11 22,33 27,42 yaqin Sharq 1,51 12,23 13,16 lotin Amerikasi 1,9 25,11 28,08 Shimoliy Amerika 1,3 12,66 15,86 Jahon bank tizimi faoliyatidagi yana bir muhim muammo shundaki, 2020- yilda The Banker reytingida 1000 ta yetakchi banklarning soliqqa tortilgunga qadar foydasi 2021-yildagi reyting ko‘rsatkichlariga nisbatan 2 milliard dollarga kamaygan va qariyb 1 068 milliard AQSH dollari tashkil etgan 9 . 2021 yilgi reytingda o‘n yillik ta’sirchan o‘sishdan so‘ng birinchi marta Xitoy banklarining umumiy foydasi oshmadi. 2020 yil bilan solishtirganda soliqqa tortilgunga qadar foyda 3,5 foizga kamayib, 308 milliard dollarni tashkil etdi 10 . Umuman olganda, Osiyo, Shimoliy Amerika va G‘arbiy Evropaning bank tizimlari global bank tizimidagi foydaning asosiy qismini tashkil qiladi. Dunyoning boshqa mintaqalarining ulushi 4-7% dan oshmaydi. Shimoliy Amerika banklari ketma-ket ikkinchi yil global bank tizimining foydasidagi ulushini oshirdi. 2021 yilda u 26,2 foizga yetdi, Shimoliy Amerika banklarining ulushi esa 2,6 foizga oshdi. 8 www.banksdaily.com 9 Топ 1000 банков мира — прибыль в Западной Европе и Азии падает по мере восстановления в Америке и ЦВЕ [ Электронный ресурс ]. — Режим доступа : www.thebanker.com/Top-1000-World-Banks/Top- 1000-World- Banks-Profits-inwestern-Europe-and-Asia-fall-as-Americas-and-CEE-recover ( дата обращения : 10–14.12.2021). 10 Топ 1000 банков мира 2020 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.thebanker.com/Top-1000- World- Banks / Top -1000- World - Banks -2020 (дата обращения: 10–14.12.2021). 20 vakolatlarini kengaytirishga, global moliyaviy distribyutor maqomini rasmiy tasdiqlashga muvaffaq bo‘ldi 33 . Pitsburgdagi sammitda ishtirokchilar shunga qaramay XVF va Jahon bankidagi kvotani rivojlanayotgan mamlakatlar foydasiga qayta taqsimlash haqida kelishib oldilar. “Biz XVF kvotalarini dinamik rivojlanayotgan bozorlar va rivojlanayotgan mamlakatlar foydasiga qayta taqsimlash majburiyatini oldik, amaldagi kvotalar formulasidan boshlang‘ich asos sifatida kam vakillik qilingan mamlakatlarning kamida 5 foizini o‘tkazdik”, deyiladi bayonotda. Hujjatda “Biz rivojlanayotgan mamlakatlar va iqtisodiyoti o tish davridagi davlatlar uchun ovozʻ berish huquqini sezilarli darajada kengaytirishga kelishib oldik”, deyiladi hujjatda. Biroq, ekspertlarning fikriga ko‘ra, Bu kabi formula nafaqat adolatsiz, balki beparvodir, chunki oxir-oqibat u kuchlarning oldingi uyg‘unligini tark etadi. Bugungi kunda har qanday mamlakat uchun adekvat yondashuv global beqarorlik sharoitida qanday yashashni va xavflarni boshqarishni o‘rganishdir. Davlatning iqtisodiy siyosatini ana shu sharoitga moslashtirish vazifasi juda qiyin. Biroq, inqiroz salbiy oqibatlar bilan bir qatorda, global moliyaviy tizimni global darajada o‘zgartirish, alohida mamlakatlar iqtisodiyoti va ularning tarmoqlari uchun - kadrlarni optimallashtirish, ilg‘or texnologiyalarni joriy etish va davlat dasturlarini ishlab chiqish uchun yangi imkoniyatlarni ochib beradi. infratuzilmaga investitsiyalar. Moliyaviy menejment faoliyat ko‘rsatish jarayonida xo‘jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy resurslarini boshqarish tizimiga tayanadi va moliyaviy mexanizm orqali ta'sir ko‘rsatadi. Klassik moliyaviy menejment va bank ishi sohasidagi taniqli nazariyotchi va amaliyotchilarning ishlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, korxonalarning moliyaviy mexanizmining mohiyati va tarkibiy qismlari to‘g‘risidagi masala ancha yaxshi o‘rganilgan bo‘lsa, bank sohasida bu aslida hisobga olinmagan. 33 Захарова М.А. О роли институтов развития в диверсификации экономики России // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248. 45 3-ilova «Asaka» bankda Commerzbank AG (Germaniya) kredit liniyasi bo‘yicha MA'LUMOT L Xorijiy kredit liniyasi yoki grant hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlariga kredit ajratish to‘g'risida ma'lumot Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish sohasi Sanoat yoki qishloq xo‘jaligi Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish maqsadi Import asbob-uskuna va texnologiya sotib olish Har bir loyiha bo 'yicha ajratiladigan kreditning maksimal summasi Kredit liniyasining o‘zlashtirilmagan summa miqdorigacha Har bir loyiha bo 'yicha ajratiladigan kreditning minimal va maksimal summasi Minimal - 500 000 Evro, Maksimal - kredit liniyasining o‘zlashtirilmagan summa miqdorigacha. Ajratilgan kredit uchun mijoz tomonidan to‘lanadigan yillik foiz to‘ lovlari EUROIBOR 6M + xorijiy bank marjasi (yillik 1.5-2.5%) + "Asaka" bank marjasi (yillik 4%) Mazkur kredit liniya hisobidan ajratiladigan kredining maksimal muddati Kredit shartnomasida individual tarzda kelishiladi Loyiha bo 'yicha beriladigan imtiyozli davr 12 oygacha Ajratilgan kredit uchun mijozning bankka to‘laydigan komissiyalari Boshqaruv uchun komissiya - kredit summasining 1%; Majburiyat komissiyasi - yillik 0,25% Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarining loyihani moliyalashtirishdagi ulushi 1) Loyiha qiymatining 15%dan kam bo‘lmagan miqdorda Kredit hisobidan xarid qilinadigan asbob- uskunalarning kelib chiqish mamlakati Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti a'zosi Boshqa shartlar (ushbu jadvalda ko 'zda tutilmagan boshqa muhim shartlar ko 'rsatiladi) Kredit liniya bo‘yicha garov ta'minoti sifatida Eksport kredit Milliy agentligining sug'urta polisi qatnashadi, EKMA tomonidan sug'urta qiymati kredit summasining 8- 12,5% tashkil qiladi 93 fondlari tomonidan sotib olingan CDO‘larni chiqardilar, bu esa o‘z navbatida o‘z aktivlarini qayta qimmatli qog‘ozlarga aylantirdi va ularni ochiq bozorga chiqardi. Chiqarilgan CDOlarning yillik hajmlari to‘g‘risidagi ma'lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan 23 : 5-jadval. Chiqarilgan CDOlarning yillik hajmlari to‘g‘risidagi hisobot Yil Jahon mahsuloti hajmi, mln doll. 2000 67,987.7 2001 78,453.8 2002 83,074.3 2003 86,629.8 2004 157,820.7 2007 481,600.7 2008 61,886.8 2009 2,778.2 Qarz beruvchi va qarz beruvchi o‘rtasidagi aloqa uzildi va investitsiyalarni sotib oluvchilar risklar haqida kamroq va kamroq ma'lumot oldilar. Xavfli aktivlar past foiz stavkalari tufayli investitsiya ob’ektiga aylandi. Iqtisodiyotda tartibga solishni bekor qilish zarurligiga shubha qilmasdan, rivojlangan mamlakatlar hukumatlari faqat nazorat qiluvchi organlarning tuzilmasini qayta ko‘rib chiqdilar. 1988 yilda bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi qoshida qabul qilingan kelishuvlar bo‘yicha dastur qabul qilindi 24 . Bu banklar kapitalining minimal darajasiga talablarni belgilashni va kutilmagan yo‘qotishlar yuzaga kelgan taqdirda ularning bir qismini zaxiraga qo‘yish zarurligini nazarda tutadi. Muvofiqlik yuqori bahosi tufayli banklar aktivlarning bir qismini balansdan chiqarishga intildi, bu esa sekyuritizatsiya, kredit defolt svoplari va boshqa moliyaviy vositalarning tarqalishiga olib keldi. Bozor qulagandan so‘ng, bu 23 Банки развития. Юнктад [Электронный ресурс]. – 2015. – Режим доступа: http :// unctad . org / meetings / en / SessionalDocuments / td 490_ ru . pdf . – Дата доступа: 16.10.2014. 24 Байбикова Э. Деятельность международных банков развития во II полугодии 2014 года. Информационно- аналитические материалы ЕЭИ. – 2015.- №1. – 34 с. 37 Natijada jahon bank tizimida bank faoliyatini universallashtirish, konsolidatsiyalash, globallashuv, xalqarolashuv va transmilliylashtirish tendentsiyalari faol tarqaldi. Bank faoliyatini universallashtirish jarayonida tijorat banklari o‘z mijozlari bilan munosabatlar kontseptsiyasini qayta ko‘rib chiqmoqdalar, bu ko‘p jihatdan G‘arb mamlakatlari kredit kapitali bozorining barqarorlashuvi, uning ishtirokchilari sonining kengayishi va shunga mos ravishda, ular o‘rtasidagi raqobatning kuchayishi. Natijada banklar foizsiz daromad manbalari va noan’anaviy faoliyat turlariga tobora ko‘proq murojaat qilmoqda. Bank kapitalini birlashtirish - bu bank kapitalining kontsentratsiyasi va markazlashuvining namoyon bo‘lishining barcha shakllarini qamrab oluvchi jarayon. Boshqacha qilib aytganda, bu bank resurslarini to‘plash jarayoni bo‘lib, bu alohida banklar yoki bank guruhlari kapitalni to‘ldirishning ham ichki, ham tashqi manbalari orqali resurs imkoniyatlarini oshirishga olib keladi. Bank faoliyatining baynalmilallashuvi turli mamlakatlar banklari o‘rtasidagi barqaror iqtisodiy munosabatlar va ularning milliy chegaralardan tashqariga kengayishi bilan tavsiflanadi. Xalqarolashuvning sifat jihatidan yangi bosqichi bank faoliyatining transmilliylashuvi bo‘ldi, bu esa, o‘z navbatida, transmilliy banklarning global operatsiyalari hajmi va doirasining kengayishi natijasida xalqaro integratsiya jarayonlarining kuchayishiga olib keldi. Bank va sanoat kapitalini konsolidatsiyalash jarayonida ikkinchisining yaratilishi va rolining oshishi so‘nggi paytlarda jahon iqtisodiy tizimidagi eng sezilarli tendentsiyalardan biridir. Jahon bank tizimi rivojlanishining yana bir xarakterli umumiy tendentsiyasi institutsionalizatsiya bo‘lib, bu davlat, davlatlararo va xalqaro tashkilotlarning iqtisodiy va huquqiy tartibga solinadigan faoliyati yordamida bank faoliyati uchun qulay muhit yaratish jarayonidir. Zamonaviy sharoitda u yoki bu darajada nafaqat o‘zaro, balki bank faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish va tartibga solish bilan shug‘ullanadigan 23 46. Ключников К.Ф. Международные банки развития. Проблемы и перспективы.М.: 1974. – 320 с. 47. Ковалев М. Роль банков развития в XXI веке / М. Ковалев, Ю. Когут, С. Румас // Вестник ассоциации белорусских банков. – 2021. – №2. – С. 2-17. 48. Финансово-крqитный энциклопqический словарь. / Под рq. А. Г. Грязновой – М.: Фи- нансы и статистика, 2002. – 1 280 с. 49. Шеремет А.Д. , Ионова А.Ф. Финансы прqпри- ятий: менqжмент и анализ: Учеб. пособие. – 2-е изд., исп. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2007. – 479 с. 50. Шеремет А.Л., Сайфулин Р.С. Финансы прq- приятий. – М.: ИНФА-М, 1998. – 343 с. IV. Internet saytlari 51. https://www.ebrd.com/home (Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki rasmiy sayti) 52. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 53. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti). 54. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev sayti). 55. https://www.uzse.uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari. 90  Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati ochib berish  Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmini nazariy jihatdan o‘rganish va tahlil qilish  Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlashning huquqiy asosini o‘rganish va tavsiyalar ishlab chiqish  Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati tahlil qilish  O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankiʻ o rtasidagi hamkorlik aloqalarini tahlil qilish ʻ  Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi yo‘nalish istiqbollarini o‘rganish va tahlil qilish  O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi rivojlantirish masalalari yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish Ilmiy yangiligi. Ushbu magistrlik dissertatsiya mavzusi doirasida olib borilayotgan tadqiqot respublikamizdagi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki va tijorat banklarining jahon banklari bilan faoliyati yoritilib atroflicha nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilingan. Jahon banklari bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlash borasidagi respublikamiz va dunyo tadqiqotchilari tomonidan ilgari surilgan g‘oyalar tahlil qilinib kerakli xulosa va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Mahalliy va xalqaro bank tizimini rivojlantirish muammolari, ular o‘rtasidagi hamkorlikni takomillashtirish masalalari Allegre J.P., Badi B., Tofman S., Krugman P., Haentjens M. [1], Lagard C. [2], Timoti V. Koch, MakDonald S. Skott. [3], Bondarenko T.G. [4], Vasina M.Yu. [5], Vorobieva E.I., Vorobieva Yu.N. [6], Gabbasova L.B., Mirzagalyamova B.B. [7], Gurnovich T.G. [8], Dmitrieva E.V. [9], Koptyakova S.V. [10], Nechaeva S.Yu. [11], Niyozbekova Sh.U., Kosmagambetova S.T. [12], Shestopalova O.O. [13] va boshqa tadqiqotchilarning ishlarida yoritilgan. 10 esa, ular bank doirasida amalga oshiriladi. Keyinchalik muhim farqlarni iqtisodiy tarkibni hisoblash turlari deb atash mumkin. Ular to‘lov limiti yoki pul o‘tkazish uchun mavjud bo‘lgan maksimal pul miqdorida farqlanadi. Agar bu tarmoqlararo operatsiyalar bo‘lsa, unda ularning soni amalda cheksizdir. Kredit tashkilotlarida to‘lovlar faqat korrespondentlik munosabatlarini o‘rnatish uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar mavjud bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin. Yana bir xarakterli element ishtirokchilarning o‘zaro munosabati, texnik komponenti va to‘lov usulidir 14 . Shuni ta’kidlash kerakki, kredit tashkilotlari hisob-kitoblarning qonuniy mustaqil ishtirokchilaridir. Ularning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular mablag‘larni investitsiya qilish manbalari va imkoniyatlarini mustaqil ravishda belgilaydilar. Bundan kelib chiqadiki, banklararo munosabatlar faqat shartnoma shartlarida mavjud bo‘lishi mumkin, filiallararo munosabatlar esa dastlab bosh bank tomonidan o‘rnatilgan yagona qoidalarga asoslanadi, buning natijasida barcha bo‘linmalar ichki operatsiyalarni amalga oshirishning yagona sxemasiga bo‘ysunadi. Xalqaro banklararo hisob-kitoblarning xususiyati ularning chet el valyutasini oldi-sotdisi, rezidentlar va norezidentlarga chet el valyutasida hisobvaraqlar ochish kabi valyuta operatsiyalari bilan mustahkam aloqadorligidir. Demak, banklararo hisob-kitoblar banklar o‘rtasida vujudga keladigan va korrespondentlik munosabatlari sifatida belgilanishi mumkin bo‘lgan maxsus munosabatlarga asoslanadi, degan xulosaga kelishi mumkin. Xalqaro hisob-kitoblar tizimi - turli mamlakatlarning yuridik va jismoniy shaxslari o rtasida xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish mexanizmini tartibgaʻ soluvchi milliy va xalqaro qonunlar va qoidalar, shuningdek, to lovlar amalga ʻ 14 Габбасова Л . Б . Тенденции развития международной банковской конкуренции в условиях глобализации / Л . Б . Габбасова , Б . Б . Мирзагалямов [ Электронный ресурс ] // ВЭПС . — 2018. — № 4. — Режим доступа : cyberleninka.ru/article/n/ tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii ( дата обращения : 10–14.12.2020). 29 tavakkalchilik darajasini kamaytirish, kredit qaytmasligi tavakkalchiligini kamaytirish. Demak, hali oldinda qiladigan ishlar ko p. Masalan, mamlakatimizʻ banklarida hamon qisqa muddatli manbalarni qisqa muddatli aktivga yo naltirish ʻ ko lami kattaligicha to g ri kelmoqda. Shunday ekan, tijorat banklarining uzoq ʻ ʻ ʻ muddatli aktivlarga qo yilma qilish imkoniyatlarini kengaytirish zarur. Hozirgi ʻ kunda respublikamiz banklarining fond bozoridagi operatsiyalari ko lami ʻ kichikligicha qolmoqda. Bu miqyosni tubdan qayta ko rib chiqish maqsadga ʻ muvofiq. Tijorat banklari likvidlilikni samarali boshqarish, investitsion portfel tarkibini oqilona shakllantirish yo lidagi ayrim to siqlarni bartaraf etish davr ʻ ʻ talabidir. Buning uchun esa zarur institutsional va huquqiy poydevor yaratilib, takomillashtirib borilyapti. Yangi tahrirda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to g risida”gi, O zbekiston Respublikasining Markaziy banki ʻ ʻ ʻ to g risida”gi qonunlar, davlatimiz rahbarining “Inflyatsion targetlash rejimiga ʻ ʻ bosqichma-bosqich o tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish ʻ to g risida”gi, “Tashqi beg araz ko mak mablag larini jalb etish mexanizmlarini va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ donorlar bilan ishlashni takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi, “2017– ʻ ʻ 2021-yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor ʻ yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma rifat va raqamli ʻ ʻ ʼ iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to g risida”gi farmonlari, “Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish davlat dasturlari ʻ ʻ doirasida amalga oshirilayotgan loyihalarni kreditlash tartibini takomillashtirishning qo shimcha chora-tadbirlari to g risida”gi qarorlari va ʻ ʻ ʻ boshqa shu kabi muhim hujjatlar tijorat banklarining investitsion faoliyati samaradorligini oshirishga ham turtki beradi. Zero, har qanday islohot natijasi xalqimiz uchun farovon va munosib turmush sharoitini yaratishga xizmat qilishi darkor. Davlatimiz rahbari ta kidlaganidek, “Odamlarimiz yetarli daromad topishi uchun eng qulay biznes va ʼ 8 Shu nuqtai nazardan, banklarning aktivlar rentabelligi (ROA), o‘z kapitali (ROE) va investitsiya kapitali (ROC) ni tahlil qilish zarur(3-jadval). 2-rasm. 6 Kapitallashuv darajasi bo yicha dunyoning TOP-20 ta eng yirik banklariningʻ geografik tuzilishi, 2021 yil 2-jadval. 7 Kapitallashuv bo‘yicha dunyodagi eng yirik banklarning reytingi Bank Davlat 2019 y. 2020 y. 2021 y. № Aktivlar, mlrd. AQSH dollari № Aktivlar, mlrd. AQSH dollari № Aktivlar, mlrd. AQSH dollari JP Morgan Chase&Co AQSH 4 235,85 2 232,89 1 311,31 Wells Fargo AQSH 2 284,48 1 255,44 2 268,46 Xitoy sanoat va tijorat banki (ICBC) Xitoy 1 311,32 3 224,08 3 245,35 Bank of America (BoA) AQSH 8 167,30 5 154,47 4 236,58 Xitoy qurilish banki Xitoy 3 244,88 4 160,91 5 204,48 6 2022 yilda jahonning 1000 ta eng yaxshi banklari [Elektron resurs]. - www.thebanker.com/Top-1000-World- Banks/Top-1000-World-Banks-2022 7 O‘sha manba 18 MUNDARIJA: KIRISH 3 I-BOB. JAHON BANKLARINING HUQUQIY FAOLIYATI VA NAZARIY ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI ................................. 13 1.1. Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari ................ 13 1.2. Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati ............................ 26 1.3. Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmi....................... 34 II-BOB. YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT BANKI MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI 54 2.1. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlashning huquqiy asosi.................................................. 54 2.2. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati tahlili................................................................................................. . 59 2.3. O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyotʻ banki o rtasidagi hamkorlik istiqbollari......................................... ʻ 66 III-BOB. JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA YECHIMLAR0........................................................................................ 70 3.1 Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi tendensiyalari. natijalar va istiqbollar....................................................................... 70 3.2. Jahon banklarining xalqaro hamkorligi yo‘nalishlari................... 75 3.3. O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi rivojlantirish masalalari................................................ 79 XULOSA VA TAVSIYALAR................................................................. 85 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................................................. 91 ILOVALAR.............................................................................................. 97 4 2020 yilgi reytingda Markaziy va Sharqiy Yevropa banklari foydaning eng kam ulushiga ega bo‘ldi. Ammo 2021 yilda biz bu ko‘rsatkichni o‘tgan yilgi 0,5 foizga nisbatan 1,8 foizga oshirishga muvaffaq bo‘ldik. Rentabellikning Bu kabi sezilarli o‘sishi Rossiya banklari faoliyatining yaxshilanishi tufayli ham mumkin bo‘ldi. Yaqin Sharq va Afrika banklarining foyda ulushlari barqaror va nisbatan pastligicha qolmoqda - mos ravishda 4,3-4,4% va 1,7%. Osiyo banklari uchun 2021 yilda jahon bank tizimida foyda olishda ularning ulushi 2020 yilga nisbatan 2,3 foizga qisqarish tendentsiyasi kuzatildi. Xitoy va Yaponiya bank tizimlari rentabellikning pasayishi bilan ajralib turishiga qaramay, Osiyo banklari hali ham reytingda etakchilik qilmoqda va global bank tizimida olingan umumiy foydaning 46 foizini oladi (2021 yildagi 48,3 foizga nisbatan). Shuni ham ta’kidlash kerakki, G‘arbiy Evropa banklarining soliqqa tortilgunga qadar foydalari ulushi ham sezilarli darajada kamaydi. 2021-yilda ushbu mintaqadagi banklar 2020-yilga nisbatan 2,8 foiz punktini yo‘qotib, jahon bank tizimidagi foydaning atigi 12,9 foizini ortda qoldirdi. Bu, asosan, Gretsiya, Italiya va Portugaliya banklarining birgalikdagi yo‘qotishlari, shuningdek, Germaniya, Shveytsariya va Buyuk Britaniya banklarining rentabellik darajasining pasayishi bilan bog‘liq. Evropa bankining kuchi hozirda birinchi navbatda Frantsiyada to‘plangan. Dunyoning 1000 ta eng yaxshi banklarida faqat oltita bank muassasasi mavjud, ammo ular birinchi darajadagi kapitalning deyarli 18 foizini to‘playdi va 2020 yilda G‘arbiy Evropa banklarida qayd etilgan foydaning 26,7 foizini oladi. G‘arbiy Evropa bank tizimining boshqa chegarasida Italiya joylashgan bo‘lib, uning banklari 16,3 milliard dollar miqdorida zarar ko‘rgan. 2020 yilgi reytingda Italiya banklarining yarmi zarar ko‘rdi. Biroq, eng katta salbiy hissa qo‘shganlar Banca Popolare di Vicenza va Veneto Banca bo‘lib, ular ECB o‘zlarining to‘lovga qodir emasligini tasdiqlaganidan keyin yopildi. 21 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni. 15.11.2019, №O‘RQ-582. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580. 5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578 II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari 6.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. 7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630- sonli farmoni 8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli farmoni. 2018 yil 9 yanvar. 9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmoni. 2017 yil 7 fevral. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF- 5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va 85 tomonlar bilan batafsil fikr almashish va muammolar yuzasidan choralar ko‘rilishini talab qiladi. YTTBning muvofiqlik nazorati boshqarmasi (OCCO) Bankda mas’uliyatli boshqaruvga ko‘maklashish bilan birga Bank faoliyatining barcha jabhalarida eng yuqori standartlarda ish olib borilishini va barcha jarayonlar ilg‘or xalqaro tajribalarga muvofiq bo‘lishini ta’minlaydi. Bankning barcha mijozlari uchun ularning ish faoliyatidagi halolligini tekshirishdan maqsad, Bank loyihalari uchun qabul qilinishi mumkin bo‘lmagan huquqiy va nufuzga oid risklarga yo‘l qo‘yilmaslikdan iborat. Bank nuqtai nazariga ko‘ra, loyihani dastlabki baholash va tasdiqlash bosqichida muammoli jihatlarni aniqlash va ularni bartaraf qilish Bank faoliyati nufuziga putur yetkazmaslikning eng samarali vositasidir. OCCO ushbu profilaktika chora- tadbirlarida muhim ahamiyatga egaligi bilan birga investitsiya qilinganidan keyingi davrda Bankning nufuziga xavf soladigan risklarni nazorat qilishga yordam beradi. 78 3.3. O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi tahlili 2022-yilda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) O‘zbekistondagi 26 ta loyihaga qariyb 920 million AQSh dollari (839 million yevro) investitsiya kiritdi va bu uchinchi yildirki Markaziy Osiyoda moliyalashtirishning yetakchi oluvchisiga aylandi. Qayta tiklanadigan energetikadan tortib bankka qadar sohalarga investitsiyalar kiritildi. Bankning mamlakatga yillik sarmoyasi bo‘yicha avvalgi rekord 2021 yilda o‘rnatilgan 690 million AQSh dollarini tashkil etdi 54 . YeTTB xorijiy investorlar va islohotlarga ko‘maklashuvchi hokimiyat organlari o‘rtasida muloqot uchun platforma bo‘lib xizmat qiladigan Xorijiy investorlar kengashining birinchi yalpi majlisini o‘tkazish orqali O‘zbekistonda investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha ishlarni davom ettirdi. 2023-yil boshida Parij kelishuviga to liq moslashgan YeTTBʻ O zbekistonning yashil o tish jarayonini qo llab-quvvatlashni davom ettirdi. ʻ ʻ ʻ YeTTB Buxoro viloyatida umumiy o rnatilgan quvvati 1 GVt bo lgan ikkita ʻ ʻ shamol elektr stansiyasini qurish va ishga tushirishga ko maklashish uchun ʻ umumiy qiymati 520 million AQSh dollariga teng ikkita sindikatlashtirilgan kredit ajratdi. Ushbu moliyalashtirish YeTTBning o‘z mintaqalari bo‘ylab hozirgi kunga qadar qayta tiklanadigan energiya bo‘yicha eng yirik loyihasidir. Shuningdek, bank O‘zbekistonning Navoiy viloyatida quvvati 500 MVt bo‘lgan yashil maydon shamol elektr stansiyasini rivojlantirish, qurish va foydalanish uchun 74 million AQSh dollari miqdorida moliyalashtirish paketini tashkil qildi. Bu to qnashuv xavfi ostida bo lgan turlarni aniqlash va kuzatish ʻ ʻ hamda tanlangan turbinalarni avtomatik ravishda qisqartirishni ishga tushirishga qodir bo lgan Identiflight yordamida Markaziy Osiyodagi birinchi loyiha bo ldi. ʻ ʻ 54 https :// cbu . uz / uz / 73 4-jadval 17 LORO va NOSTRO hisoblari Tushunchalar Опрqеление LORO hisobi Bank tomonidan o‘z respondent banklari uchun ochilgan hisobvaraq, ularning nomidan berilgan yoki olingan barcha mablag‘lar unga o‘tkaziladi. NOSTRO hisobi O‘zaro to‘lovlarni amalga oshirish uchun bank tomonidan o‘z respondent banklari bilan ochilgan hisobvaraq Yangi LORO va NOSTRO vakillik hisobvaraqlarini ochish uchun vakillik qiluvchi banklar bir-birlariga ustav va bank litsenziyasining notarial tasdiqlangan nusxalarini, bank bosh buxgalteri va rahbarining imzolari namunalarini, muhr izi, tanlangan hisobot sanasi uchun iqtisodiy normativlar hisobi va balansini, arizani taqdim etadilar. hisob ochish uchun va hokazo. Operatsiyalarni hisobga olish bir- biridan mustaqil ravishda amalga oshiriladi, vakillik munosabatlarining ikkala tomoni mavjud asoslar bo‘yicha vakillik hisoblariga muvofiq o‘z hisob-kitoblarini amalga oshiradi. Har oyda banklar vakillik hisobvaraqlaridagi qoldiqlarni tekshirishlari shart. Bundan tashqari, ushbu harakat uchun javobgarlik NOSTRO hisob raqamiga ega bo‘lgan bank zimmasiga yuklanadi. Bu hisobvaraqlarda bankning o‘z mablag‘lari bo‘lib, ularga o‘z mijozlarining mablag‘lari, ustav va zahira fondlari ham kiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, Bu kabi banklar mijozlarining boshqa banklarda hisob raqamlariga ega bo‘lgan har qanday yuridik shaxslar bilan barcha hisob-kitoblari unda ochilgan vakillik hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladi. Korrespondent banklar ushbu hisobvaraqlar bo‘yicha barcha to‘lovlar va tushumlar to‘g‘risidagi bank ko‘chirmalarini ma’lum muddatga yuboradilar. Banklarning vakillik hisobvaraqlari 17 Muallif tomonidan tuzilgan 32 qabul qilindi. G20 formati uning ishtirokchilari tomonidan xalqaro iqtisodiy hamkorlik va muvofiqlashtirishning asosiy forumi sifatida belgilandi. Sammit hujjatlarida G20 kun tartibining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha 103 ta majburiyat (London sammitida 76 ta majburiyat qabul qilingan) mavjud. Pitsburg ikkita yangi institut yaratilishini e'lon qildi: G20 moliyaviy inklyuzivlik bo‘yicha ekspertlar guruhi, ular mikrokreditlar berish, kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash, moliyaviy savodxonlik va G20 orqali muhtojlar uchun moliyaga kirishni ta'minlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi. SME Finance Challenge, bu davlat moliyalashtirish orqali barqaror xususiy investitsiyalarni jalb qilish masalasini hal qiladi. Biroq, sammitlar bahs-munozaralardan xoli bo‘lmadi: Londonda Yevropa davlatlari dollar emissiyasini cheklashni yoqlashdi, Qo‘shma Shtatlarda ular XVF negizida milliy suveren fondlarni nazorat qiluvchi jahon markaziy bankini yaratishni taklif qilishdi, bu esa o‘z mulkiga ega bo‘lgan mamlakatlar manfaatlaridan tashqarida. mablag‘lar, shu jumladan Rossiya. AQSh va YeI o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar ko‘proq taktik xarakterga ega. Londonda bo lib o tgan sammitda XVF va shunga mos ravishda ushbu organʻ ʻ faoliyatida hal qiluvchi rol o ynaydigan mamlakatlar foydasiga keyingi chora- ʻ tadbirlar ko rildi. Endi ko‘pchilik, ya'ni XVJdagi ovozlarning 17 foizi AQShga ʻ tegishli va Evropa davlatlarining umumiy ishtiroki ovozlarning uchdan bir qismini tashkil qiladi va Irlandiya va Niderlandiya kabi nisbatan kichik davlatlar bir xil yoki kuchliroq ta'sirga ega. XVFda, aytaylik, Xitoydan - 3,7% yoki Hindistondan - 1,9% ovoz. Rossiyaning XVJdagi kvotasi 2,7% ni tashkil qiladi. London sammitida inqirozdan chiqishda XVFning yetakchi roli va bu organni qo‘llab-quvvatlash zarurligi yana bir bor isbotlandi. Jamg‘arma, masalan, London G20 yig‘ilishida byudjetni 750 milliard dollargacha oshirishga erishgan holda, pul oqimlarini tiklashga, 44 Shunday qilib, masalan, I.T. Balabanov rejalashtirish, prognozlash, moliyaviy rag‘batlantirish va javobgarlik, investitsiyalar, kreditlash, o‘zini o‘zi moliyalashtirish, soliqqa tortish, lizing, faktoring, hisob-kitob tizimlari va boshqalarni ajratib ko‘rsatadi 34 . 1-rasm. Bank boshqaruvining moliyaviy mexanizmining asosiy elementlari Bank amaliyotida moliyaviy vositalarning standart majmui (daromad, foyda, chegirma, dividend, diskont, valyuta kursi kotirovkasi, jarimalar, penyalar, neustoykalar, ijara, ustav kapitaliga badallar va h.k.) ham, moliyaviy dastaklar ham birmuncha ularning mazmunini tuzatishni talab qiladi. "Narx" kabi richaglar o‘rniga bank uchun eng xos bo‘lgan foiz stavkalari, tariflar va bank operatsiyalari uchun komissiyalardan foydalanish taklif etiladi. Shuningdek, moliyaviy vositalar ro‘yxatini bank mahsulotlari va xizmatlarini taqdim etish shartlari, sug‘urta depoziti (mijozning hisobvarag‘idagi minimal qoldiq), majburiyatlarni to‘lash uchun imtiyozli davr, chegirmalar, bonuslar kabi elementlar bilan to‘ldirish mumkin). 34 Балабанов И. Т. Основы финансового менедж- мента. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 522 с. 46 Bank boshqaruvining moliyaviy mehanizmiBoshqarishning moliyaviy vositalariBankning moliyaviy faoliyatini tizimli tashkil etish Bankning moliyaviy faoliyatini tashqi qo'llab-quvvatlash tizimi Moliyaviy boshqarish metodlari Moliyaviy boshqarish richaglari Bankni texnologik qo'llab-quvvatlash Bank kadrlar masalasi xavfsizligiBank axborot xavfsizligiBankni tartibga soluvchi qo'llab- quvvatlashBankning huquqiy xavfsizligi Bugungi kunda YeTTB ekologik loyihalarga ham pul ajratmoqda. Jumladan 2020 yil SQB bank bilan bu sohada ham yangi loyiha boshlandi. Ushbu loyiha Bankning COVID-19 pandemiyasiga javobi doirasida ma'qullandi. Loyihaning amalga oshirilishini kechiktirmaslik maqsadida Bank prezidenti Axborotdan erkin foydalanish siyosatining V bo‘limiga muvofiq loyihaning qisqacha mazmuni (LQM) odatiy muddatlardan og‘gan holda chop etilishiga ruxsat berdi. Bankning COVID-19 ga javobi va ushbu og‘ish haqida batafsil ma'lumotni bizning veb-saytimizda topishingiz mumkin. Barqarorlikni ta minlash dasturi doirasida “Sanoat Qurilish Banki” (SQB) gaʻ 25 million AQSH dollarigacha bo lgan birinchi navbatdagi ta minotsiz kreditni ʻ ʼ sintetik o zbek so mi yoki AQSH dollarida taqdim etish. ʻ ʻ Kredit tushumlari SQB tomonidan O zbekistonning biznes korxonalariga biriktirilgan Kredit siyosatiga ʻ asosan yo naltiriladi. ʻ Taklif etilayotgan loyiha SQB ga: (1) tegishli sub-qarz oluvchilar faoliyatini milliy valyutada moliyalashtirish imkonini beradi, bu esa moliyaviy sektorning barqarorligini oshiradi; va (2) COVID19 pandemiyasi sharoitida bozorning noqulay sharoitlariga javob tariqasida mahalliy xususiy korxonalarni kreditlashdagi bozor ulushini ushlab turish va kengaytirish imkonini beradi. SQB YTTBning Savdoga ko maklashuvchi dasturning (TFP) 1 joriy mijozi ʻ hisoblanadi va yaqinda kichik va o rta biznes korxonalari (KO BK)ni ʻ ʻ moliyalashtirishga yo naltirilgan kredit liniyasini imzoladi. KO BK kredit liniyasi ʻ ʻ uchun o tkazilgan Ekologik va ijtimoiy ekspertiza mijozning Atrof-muhit va ʻ ijtimoiy masalalar bo‘yicha boshqaruv tizimi (AIMBT) Xalqaro moliya korporatsiyasi tomonidan qayta ko rib chiqilayotganiga ishonch hosil qildi. ʻ Mijozning AIMBTi loyiha talablari (PR) 2 hisoblangan PR9 shartlariga javob beradi, shuningdek, mijozdan ESP2019 yo llanmalari va istisnolar ro yxatlariga ʻ ʻ rioya qilish talab etiladi. Qarz oluvchi YTTBning PR2 va PR4 shartlariga va Korporativ hamda KO BK mijozlar uchun ishlab chiqilgan Ijtimoiy risklarni ʻ 76 XULOSA VA TAVSIYALAR Yangi O zbekiston iqtisodiyotini yanada rivojlantirish borasida bir qanchaʻ strategik vazifalar turibdi. Yangi Taraqqiyot strategiyasini ta minlash uchun ʼ tarkibiy izchil islohotlarni amalga oshirish darkor. Prezidentimiz tomonidan bosh mezon sifatida ilgari surilgan “Harakatlar strategiyasidan – Taraqqiyot strategiyasi sari!” g oyasini hayotga tatbiq etishda ilm-ma rifat va innovatsiya asosiy tayanch ʻ ʼ ustunlarga aylanadi. Iqtisodiyotni investitsiya resurslari bilan ta minlash korxonalarni sog lom ʼ ʻ raqobat tamoyillari asosida moliyalashni taqozo etadi. Kapital bozori va bank tizimi barqarorligi esa mamlakat iqtisodiy salohiyatini oshirishning muhim omillaridandir. Shu maqsadda kapitalni jalb qilish hamda korxonalar, moliyaviy institutlar va aholining erkin mablag larini joylashtirishning muqobil manbai ʻ sifatida moliya bozorini o rta va uzoq muddatli istiqbolda rivojlantirish ʻ konsepsiyasini ishlab chiqish talab etiladi. Milliy iqtisodiyotimizni shakllantirish sharoitida bank-moliya va sanoat sohasi taraqqiyotiga alohida e tibor qaratib kelinmoqda. Bunda iqtisodiyoti ʼ rivojlanayotgan mamlakatlar singari O zbekistonda ham tijorat banklari ʻ resurslarini faol tarzda turli sanoat korxonalarining kapitallashuv darajasi va moliyaviy barqarorligini ta minlashga jalb qilish muhim o rin tutadi. ʼ ʻ Bank tizimining rivojlanishi va barqarorligini oshirishning muhim shartlaridan biri banklarning o z mablag lari hajmini oshirish va kredit tashkilotlari ʻ ʻ tomonidan olingan xatarlarni o z kapitali bilan yetarli darajada qoplanganida ʻ namoyon bo ladi. ʻ Bu borada ko plab normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingani ijobiy amaliy ʻ natijalarga erishishga asos bo lmoqda. Xususan, Prezidentimizning 2018-yil 23- ʻ martdagi “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo yicha qo shimcha chora- ʻ ʻ tadbirlar to g risida”gi qarori tijorat banklarini yangi infratuzilmalar bilan ʻ ʻ ta minlash, raqamli texnologiyalarga asoslangan xizmat turlaridan foydalanishga ʼ keng yo l ochdi. ʻ 79 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI BANK-MOLIYA AKADEMIYASI Qo‘lyozma huquqida UDK ______________ BOZOROV DOSTON RUSTAMOVICH JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI 70411302 – Biznesni boshqarish (Master of Business Administration-MBA) Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Ilmiy rahbar: PhD. O.Qarshiyev TOSHKENT - 2023 2 35. Байбикова Э. Деятельность международных банков развития во II полугодии 2014 года. Информационно-аналитические материалы ЕЭИ. – 2015.- №1. – 34 с. 36. Балабанов И. Т. Основы финансового менqж- мента. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 522 с. 37. Банки развития. Юнктад [Электронный ресурс]. – 2015. – Режим доступа: http://unctad.org/meetings/en/SessionalDocuments/td490_ru.pdf. – Дата доступа: 16.10.2014. 38. Бланк И. А. Концептуальные основы финансо- вого менqжмента. – К.: Ника-Центр, Эльга, 2003. – 448 с. 39. Большой экономический словарь / Под рq. А. Н. Азрилияна – 5-е изд., доп. – М.: Институт новой экономики, 2002. – 1 280 с. 40. Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития Японии //Прqпринимательство. – 2014. – №1. – С. 164-181. 41. Европейская экономическая комиссия ООН, Комитет по экономическому сотрудничеству и интеграции. Третья сессия. Стратегические рекомендации по совершенствованию нормативно-правовой базы для развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2008 г. 42. Емельянов Ю.С. Банки развития и государство в современной архитектуре мирового развития // Экономика и политика. – 2009. №. 5. – С.11-18. 43. Захарова М.А. О роли институтов развития в диверсификации экономики России // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248. 44. Зеленкевич М.Я. Национальные банки развития как институты поддержки проектов государственно-частного партнерства. Мн.: ГИУСТ. 45. Исаев Ю.Ю. Банки развития как важнейший инструмент реализации государственной инвестиционной политики // Вестник финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72. 89 Ko‘pgina banklar reyting agentliklarida qo‘llaniladigan risklarni baholash modellari haqida ma'lumotga ega bo‘lgan ixtisoslashgan firmalarning xizmatlariga murojaat qilishdi, bu ularga chiqarilgan derivativ moliyaviy hujjatlarni istalgan ishonchlilik reytingi ostida tuzishga imkon berdi. Hozirda reyting jarayonida foydalanilgan ma'lumotlarning ob’ektivligini tasdiqlashning iloji yo‘q, chunki dunyoda kompaniya ma'lumotlari javobgar bo‘ladigan Bu kabi organ yo‘q. Reyting agentliklarining munozarali harakatlariga bir misol: 2008 yil oktyabr oyida S&P Rossiyaning suveren kredit reytinglari bo‘yicha prognozni barqarordan salbiyga o‘zgartirib, buni davlat byudjetini bank tizimini qo‘llab- quvvatlashga sarflash bilan izohladi. 2008 yilda AQSh bozorida 40 dan ortiq bank bankrot bo‘ldi, davlat byudjeti taqchilligi o‘sdi, investorlar katta zarar ko‘rdi, ammo agentliklarning hech biri AQSh reytingini qayta ko‘rib chiqish haqida e'lon qilmadi. Ko‘rinib turibdiki, Rossiya moliya bozori ham xorijiy reyting agentliklariga bog‘liq. 2008 yil oxiriga kelib, Rossiyada Milliy aktsiyadorlik jamiyati 4 ta mahalliy agentlikni akkreditatsiyadan o‘tkazdi: Milliy reyting agentligi, AK&M reyting agentligi, Rus-reyting va Expert RA. Quyidagi jadvalda regulyatorlar va davlat korporatsiyalari tomonidan tan olingan reyting agentliklari ro‘yxati keltirilgan. Jahon moliya tizimini liberallashtirishning navbatdagi oqibati hosilaviy moliyaviy vositalarning rivojlanishi bo‘ldi, bu esa moliyaviy resurslar aylanmasini sezilarli darajada oshirdi, bu real aktivlar bilan xalqaro operatsiyalardan o‘nlab marta kattaroq qiymatga etdi. 2017 yilgi fond bozorining qulashi birinchi navbatda fyuchers va optsionlar bilan bog‘liq edi. Biroq, bugungi kunda sotuvchi va xaridor tomonidan defolt ehtimoli tufayli kredit defolt svoplari alohida tashvish uyg‘otadi. Ushbu almashtirish shartlariga ko‘ra, kreditni himoya qiluvchi sotuvchi, agar qarz oluvchi kelajakdagi to‘lovlarni to‘lamagan taqdirda, xaridorga ma'lum miqdorda pul to‘lashga rozi bo‘ladi. 40 funktsiyasini bajarish, kredit operatsiyalari, faoliyati pul bozori va kliring hisob- kitoblarida. 3-jadval Tarkibiga ko‘ra turli xil hisoblar To‘lov turi Turlari Savdo to‘lovlari tashqi savdo operatsiyalaridan tushumlar va to‘lovlar xalqaro kreditlar bo‘yicha tushumlar va to‘lovlar tovarlarni xalqaro tashish uchun tushumlar va to‘lovlar Savdodan tashqari to‘lovlar diplomatik vakolatxonalar, konsulliklar va turli xalqaro tashkilotlarga xizmat ko‘rsatish uchun to‘lovlar turli mutaxassislar guruhlari, delegatsiyalar va mamlakatlarning alohida fuqarolarining bo‘lishlari uchun to‘lovlar turli tashkilotlar va jismoniy shaxslar nomidan amalga oshiriladigan xalqaro pul o‘tkazmalari Banklarning norezident banklar bilan birgalikda amalga oshiriladigan faoliyati tashqi savdo aloqalariga xizmat qiladi va alohida mamlakatlardagi banklarga xizmat ko‘rsatishning turli shakllarini birlashtiradi. Hozirgi vaqtda banklarning xalqaro tranzaktsiyalari oqimining ko‘payishi, bu operatsiyalar bo‘yicha risklarning ortishi vakillik bank munosabatlariga nisbatan eskirgan qarashlarning o‘zgarishiga olib keldi. Hozirgi vaqtda banklarning vakillik operatsiyalari sof texnik xususiyatga ega bo‘lganligi sababli o‘z maqsadlari bo‘yicha o‘tmishdagidan ancha uzoqlashgan bo‘lsa, endilikda bu faoliyat hisob-kitoblar va operatsiyalar risklarini kamaytirishga, shuningdek, ularning joylashuvini aniqlashga qaratilgan. moliya bozoridagi bank va hisobvaraqlarga ega bo‘lishi, albatta, ishtirokchilar uchun yangi foyda manbalarini shakllantiradi. Tashqi savdo aylanmasining o‘sishi, shuningdek, kreditlash sohasidagi ishtirokchilar faolligining oshishi banklar o‘rtasida o‘z mijozlari topshirig‘i bo‘yicha amalga oshiriladigan vakillik munosabatlarining ahamiyatini oshirishga olib keldi. Xulosa shuki, davlat hududida yoki ushbu davlatdan tashqarida kredit tashkilotlari o‘rtasidagi hisob-kitoblarda munosabatlar iqtisodiy jihatdan alohida bo‘linmalar tomonidan o‘rnatiladi, filiallar o‘rtasidagi hisob-kitoblarga kelganda 28 Dissertatsiya BMA “Raqamli bank ishi” kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar PhD . О. Qarshiyev Kafedra mudiri i.f.f.d., (PhD), dos. A.T.Absalamov Boshqaruv kadrlarini tayyorlash fakulteti dekani i.f.d., prof D.A.Raxmonov Magistrant 3 I-BOB. JAHON BANKLARINING HUQUQIY FAOLIYATI VA NAZARIY ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI 1.1. Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari Zamonaviy bank tizimi faoliyati ma’lum bir iqtisodiy tizimning kamchiliklari tufayli yuzaga keladigan asosiy moliyaviy risklarni jamlaydi va rivojlanishning tsiklik xususiyatiga ega. Shuning uchun ham muayyan mamlakat yoki mintaqadagi iqtisodiy va moliyaviy inqirozlar, qoida tariqasida, bank tizimida inqirozni keltirib chiqaradi. Har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish jarayoni moliya bozorining samarali infratuzilmasining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning markazida bank tizimi turadi. Bozor munosabatlarining muvaffaqiyati va samaradorligi, jadal iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, jahon va milliy bank xizmatlari bozorining turli segmentlarida jahon bozorlarida mamlakatning xalqaro raqobatbardoshlik darajasini oshirish va uning aholisi farovonligini oshirish imkoniyatlari ko‘p jihatdan ma’lum bir mamlakat banklarining qanchalik samarali faoliyat yurita olishi bilan belgilanadi. Bundan tashqari, globallashuv va moliya bozorlari rivojlanishidagi assimetriya, ham ichki, ham jahon bank makonida raqobatning kuchayishi ta’sirida jahon bank bozorini tashkil qilishni o‘rganish zarurati kuchaymoqda. Jahon bank tizimining rivojlanish tendentsiyalari, xususiyatlari va qonuniyatlarini tahlil qilish va o‘rganish ko‘plab olimlar, bank tahlilchilari va xalqaro moliya tashkilotlari ekspertlari tomonidan tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelgan va hisoblanadi. Xorijiy bank tizimlari anchadan beri rivojlanib kelmoqda. Bu rivojlanish tarixiy, iqtisodiy va siyosiy omillar ta’sirida amalga oshirildi. Xalqaro va mahalliy tajriba shuni ko‘rsatadiki: birinchidan, iqtisodiy inqirozlar davrida moliyaviy beqarorlikning asosiy omillari bank sektorida jamlangan bo‘lib, moliya tizimining zaifligi depozit va kredit operatsiyalari, risklarni taqsimlash va likvidlikni ta’minlash bilan bog‘liq, ikkinchidan, 13 Uzbekistan IT Parkning “IT vizasi” mexanizmi mamlakatga bilim, ko‘nikma va g‘oyalar almashish imkonini beruvchi raqamli ko‘chmanchilar oqimidan foyda olish imkonini beradi. O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki (TIF MB) 2017 yilning 8 noyabr kuni Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB) bilan kichik biznes va savdoni qo‘llab-quvvatlashga doir 100 million AQSh dollarlik zayom kelishuvini imzoladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlovchi moliyalashtirish dasturi 70 million AQSh dollarini, YeTTBning savdoga ko‘maklashish dasturi doirasidagi limit esa 30 million dollarni tashkil qiladi. O‘zbekiston milliy banki boshqaruvi raisi Suhrob Xolmurodov TIF MB va YeTTB o‘rtasidagi kelishuvning imzolanishi o‘zaro hamkorlik va yangi loyihalarni amalga oshirishdagi yangi bosqichni boshlab berishiga ishonch bildirdi. U YeTTBni O‘zbekistonda ko‘rishdan xursand ekanini bildirib, YeTTB salohiyatining mustahkamlanishi respublika iqtisodiyoti uchun ajoyib aktiv bo‘lishini ta'kidladi. YeTTBning birinchi vitse-prezidenti Fil Bennett bu borada shunday deydi: "Biz sarmoya kirituvchi mamlakatlarda birga ishlovchi hamkor-banklar oilasida TIF MBni ko‘rganimizdan shodmiz. Ishonchim komilki, bizning kredit liniyalarimiz va moliyaviy nou-xaularimiz o‘zbekistonlik xususiy mikro, kichik va o‘rta korxonalarga mamlakat iqtisodiyotini qo‘llab-quvvatlash yo‘lida kuchli, barqaror va faol faoliyat yuritishga yordam beradi. Yangi mablag‘larga ega bo‘lish ularga o‘z salohiyatini amalga oshirishda ko‘mak berishiga umid qilamiz". YeTTBning savdoga ko‘maklashish dasturi TIF MBga import va eksport operatsiyalarini qo‘llab-quvvatlashga, bank xizmat tizimini rivojlantirishga va savdoni moliyalashtirish uchun mahsulotlar assortimentini mustahkamlashga yordam beradi. 2023-yil va undan keyingi yillarga mo‘ljallangan suveren qarz bo‘yicha rejalar to‘g‘risida va kichik va o‘rta korxonalar strategiyasini ishlab chiqish va 56 Hozirgi kunda O zsanoatqurilishbank YETTBning bank aksiyadorlikʻ kapitaliga konvertatsiya qilish opsiyasiga ega bo lgan kredit liniyasini jalb qilish ʻ ustida ish olib bormoqda. 2021-yil 4-iyun kuni O zsanoatqurilishbank rahbariyatining Yevropa ʻ tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB) Moliyaviy institutlar boshqaruvchi direktori Fransis Malij va Kapitalga investitsiyalar masalalari bo yicha boshqaruvchi ʻ direktori Xassan El Xatib boshchiligidagi delegatsiyasi bilan uchrashuvi bo lib ʻ o tdi. ʻ Muzokaralar davomida O zsanoatqurilishbank loyihalarini amalga oshirish ʻ doirasidagi hamkorlik holati, ikki tomonlama sheriklik munosabatlari rivojining istiqbollari hamda bank-moliya sohasini isloh qilishda YETTB ko magiga oid ʻ masalalar muhokama etildi. Ta kidlanganidek, so nggi yillarda Bankning YETTB bilan hamkorligi ʼ ʻ samarali kechdi. Xususan, oxirgi 3 yilda 5 ta ikki tomonlama bitim imzolandi. Jumladan, 2019-yilda imzolangan revolverli kredit liniyasi doirasida umumiy qiymati 28,4 mln. AQSh dollariga teng 53 ta kelishuv bo yicha ʻ moliyalashtirish ochilgan. Savdoga ko maklashish dasturi (TFP) doirasida esa ʻ O zsanoatqurilishbank tomonidan 50,5 mln. AQSh dollari miqdoridagi 19 ta loyiha ʻ uchun YETTBning kredit kafolatlaridan foydalanilgan. Bundan tashqari, 2020-yil iyun oyida imzolangan qiymati 40 mln. AQSh dollariga teng kichik biznes va xususiy tadbirkorlik loyihalarini moliyalashtirish bo yicha zayom bitimi tufayli bank tomonidan tadbirkorlik subyektlarining 52 ta ʻ loyihasi moliyalashtirildi. Bugungi kunda tomonlar «Yashil iqtisodiyotni moliyalashtirish mexanizmi» va «Tavakkalchiliklarni taqsimlash mexanizmi» kabi yangi moliyaviy mahsulotlarni bank faoliyatiga joriy etish ustida ish olib bormoqda. Bu, o z ʻ navbatida, O zsanoatqurilishbank tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ʻ subyektlariga taqdim etayotgan xizmatlar turlarini kengaytiradi hamda ishlab 61 Xalqaro bank kengashi. MDH, Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlari bank uyushmalarini o‘ziga birlashtirgan Xalqaro bank kengashi bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. 2006 yil 26 aprelda O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi XBK a’zosi bo‘ldi. Hozirgi kunda O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi Bosh direktori XBK Raisi o‘rinbosari hisoblanadi. 2007 yil may oyida “Chakana bank biznesini rivojlantirish” Xalqaro ilmiy- amaliy konferentsiyasi o‘tkazildi. Konerentsiya ishida O‘zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Belorussiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Ozarbayjonning 16 xalqaro moliya institutlari, ilmiy izlanish va ta’lim institutlari, Singapur Menejmentni rivojlantirish institutidan 40dan ortiq vakillar, shuningdek respublikaning qator vazirlik va idoralari rahbarlari, jumladan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, O‘zbekston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi qoshidagi Qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi, tijorat banklari rahbarlari va mutaxassislari ishtirok etishdi. Tashkiliy qo‘mita tomonidan konferentsiya ma’ruzalari tezislari to‘plami chop etilib barcha ishtirokchilarga tarqatildi 45 . Xalqaro konferentsiya yakunlari bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilib, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim etildi. “Bozor, pul, kredit” jurnalining maxsus soni tayyorlanib, chop etildi. Konferentsiya ishi ommaviy axborot vositalarida keng yoritildi. Xalqaro konferentsiya doirasida MDH, Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlari banklar Assotsiatsiyalarining Xalqaro muvofiqlashtirish Kengashining (XBK) navbatdagi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi, unda chakana bank biznesini MDH mamlakatlarida rivojlantirish masalalari ko‘rib chiqildi. Singapur bilan hamkorlik. 2007 yil 15 mayda O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi bilan Singapur banklar Assotsiatsiyasi o‘rtasida o‘zaro anglashuv Memorandumi imzolandi 46 . 45 Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet. 46 Azizov U.O‘., Qoraliyev T.M. va b. Bank ishi. Darslik. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2016 yil, 760 b. 65 chiqarish va xizmat ko rsatish sohalariga jalb qilingan korxonalarniʻ moliyalashtirishdan keng foydalanish imkoniyatini ta minlaydi. ʼ YETTB, shuningdek, Bankni transformatsiya qilish jarayonlariga ham har tomonlama ko maklashmoqda. Jumladan, Xalqaro moliya korporatsiyasi bilan ʻ hamkorlikda mazkur moliyaviy institut tomonidan Bank G aznachiligini ʻ transformatsiya qilishga KPMGning xalqaro konsultantlari jalb etilgan. 2022 yilda YeTTB SQB bankiga 50 million dollar ajratadi. Ushbu kreditni ajratishdan maqsad 40 : -YETTB O‘zbekistonning ikkinchi yirik kreditori SQBga 50 million dollar konvertatsiya qilinadigan kredit ajratish -Korporativ boshqaruv va boshqaruvni yaxshilash uchun investitsiyalar, yashil investitsiyalar uchun mablag‘ ajratish -Mamlakatning bank sektorini isloh qilish bo‘yicha sa'y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlash. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) O zbekistondagi ikkinchi ʻ yirik kreditor bo lgan “O zsanoatqurilishbank”ga (SQB) 50 million AQSh dollari ʻ ʻ miqdorida konvertatsiya qilinadigan kredit ajratadi 41 . Kredit to‘liq yoki qisman SQBning oddiy aktsiyalariga aylantirilishi mumkin. SQB mablag‘larni mahalliy kichik va o‘rta korxonalarga (KO‘K) qarz beradi va tushumning kamida 20 foizi yashil investitsiyalarni, shu jumladan energiya samaradorligi yoki qayta tiklanadigan energiya loyihalarini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltiriladi 42 . Bitim doirasida SQB korporativ iqlim boshqaruvi (CCG) texnik yordamini oladi, natijada iqlim bilan bog‘liq moliyaviy ma'lumotlarni oshkor qilish bo‘yicha ishchi guruh tavsiyalariga muvofiq iqlim xavflarini boshqarish bo‘yicha harakatlar rejasi ishlab chiqiladi. 40 https://cbu.uz/uz/ 41 https://cbu.uz/uz/ 42 Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova Bank ishi. Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot- ‒ matbaa uyi», 2022 – 160 b. 62 eksportidan tushgan valyuta tushumini majburiy sotish tartibi mulkchilik shaklidan qat i nazar, barcha eksportchi tashkilotlar uchun butunlay bekor qilindi. Buningʼ natijasida yuridik shaxslar tomonidan ichki valyuta bozorida sotib olingan xorijiy valyuta hajmi 2020-yilda 2017-yildagiga nisbatan 2,1 barobar ortib, 22 milliard AQSH dollaridan oshdi. Jismoniy shaxslar tomonidan ayirboshlash shoxobchalari orqali xorijiy valyutani sotish hajmi 2020-yilda 2017-yildagiga nisbatan 5,3 barobar oshib, 4,5 milliard AQSH dollariga hamda xorijiy valyutani sotib olish hajmi 22 barobardan ziyod ko payib, 4,2 milliard AQSH dollariga yetdi. ʻ Mamlakatimizning oltin- valyuta zaxiralari hajmi 2021-yil 1-sentyabr holatiga 36,5 milliard AQSH dollarini tashkil etib, 2017-yildagiga nisbatan 1,3 barobar ko p ʻ bo ldi. ʻ Iqtisodiyotimizga ajratilgan kredit qo yilmalari hajmi 2017-yildagiga ʻ nisbatan 6 barobar oshib, 2021-yil yakuni bo yicha 332 trillion so mga hamda ʻ ʻ uning YAIMdagi ulushi 25 foizdan qariyb 60 foizga yetishi kutilyapti. Aholini uyjoy bilan ta minlashning bozor tamoyillariga asoslangan yangi tartibi joriy etildi ʼ va ipoteka kreditlari ajratish tartibi soddalashtirildi. Tijorat banklari tomonidan 2017-2020-yillarda jami 262,1 ming fuqaroga umumiy qiymati 32,1 trillion so m ʻ ipoteka kreditlari ajratildi. Ko chmas mulk bozorida ipoteka kreditlari asosida ʻ sotilgan uy-joylar sonining jami ko chmas mulk oldi-sotdisidagi ulushi 2017- ʻ yildagi 22 foizdan 2020-yilda 34 foizgacha oshdi. Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari doirasida tijorat banklari tomonidan aholining daromad topishga qaratilgan faoliyat bilan shug ullanishi ʻ hamda kichik tadbirkorlik subyektlarining loyihalarini moliyalashtirish uchun imtiyozli shartlarda kreditlar ajratishning aniq tizimi joriy etildi. So nggi 4 yil ʻ davomida qariyb 934 mingdan ortiq oilaga 23 trillion so m miqdorda shunday ʻ kredit ajratildi. Kreditlarning real o sishi yiliga o rtacha 39,5 foizni tashkil etdi. 2021-yil 1- ʻ ʻ yanvar holatiga ko ra, iqtisodiyotga ajratilgan kreditlar miqdori 288 trillion so mni ʻ ʻ tashkil etib, uning umumiy hajmi 2017-yildagiga nisbatan 150 foiz oshdi. 82 1972 yilda sobiq advokat Leo Melamed potentsial foydani anglab, Chikago tovar birjasida valyuta fyucherslari savdosini boshladi. Zamonaviy murakkab hosilaviy moliyaviy vositalar birinchi valyuta fyucherslarining mantiqiy davomiga aylandi. 1986 yilda London fond birjasidagi Katta portlash brokerlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi farqni yo‘q qildi, banklar, sug‘urta kompaniyalari va xorijiy qimmatli qog‘ozlar savdosi kompaniyalariga birja a'zosi bo‘lish va ishtirokchi firmalarni sotib olish huquqini berdi; komissiya shkalasi va komissiyalar bilan muzokaralar olib borishga ruxsatnoma bekor qilindi. Shunga o‘xshash islohot 1975 yilda Nyu-Yorkda o‘tkazilgan. To‘lovlarni qisqartirish brokerlik xizmatlarining uzoq muddatli jozibadorligini pasaytirdi va shaxsiy hisobdagi operatsiyalarning mashhurligini oshirdi 19 . Vaqt o‘tishi bilan bu o‘zgarishlarning barchasi moliya sektorining tuzilishini o‘zgartirdi. An anaviy ravishda shirkat shaklida tashkil etilgan, oz kapitaliga egaʼ bo lgan va daromadlarining katta qismini maslahat xizmatlaridan oladigan ʻ investitsiya banklari aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirilib, birjada qo shimcha ʻ kapital jalb qilishga majbur bo ldi. 1999 yilda 1933 yildagi Glass-Steagall qonuni ʻ bekor qilindi, u tijorat banklariga qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish va ular bilan boshqa operatsiyalarni amalga oshirishni taqiqladi. Bank biznesining kengayishi amalga oshirilgan operatsiyalarning bosqichma-bosqich murakkablashishi bilan birga keldi. Moliyachilar tavakkalchilikning turli elementlarini ajratib olishni va ularni alohida savdo qilishni o‘rgandilar. Masalan, 80-yillarda variantlar bilan ishlash mexanizmlarini ishlab chiqish boshlandi. Xaridor optsionni amalga oshirish (ya'ni, ma'lum bir aktivni sotish yoki sotib olish) huquqini qo‘lga kiritish uchun mukofot to‘lashi kerak edi, agar u uchun narxlar o‘zi xohlagan yo‘nalishda o‘zgargan bo‘lsa. Agar narx xaridorga mos kelmasa, u shartnoma tuzishga majbur emas edi va faqat to‘langan mukofotni yo‘qotdi. 19 Шеремет А.Л., Сайфулин Р.С. Финансы пред- приятий. – М.: ИНФА-М, 1998. – 343 с. 35 Markaziy bank xalqaro moliya tashkilotlari ko magida bank-moliya tiziminiʻ rivojlantirish bo yicha uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqdi. ʻ Shu asnoda respublikamizdagi bank tizimiga xususiy va xorijiy kapitallar kirib kelmoqda. Natijada davlat banklari ulushi bosqichma-bosqich kamayib bormoqda va sohada raqobat muhitini yaxshilash, tijorat banklari faoliyatini, kreditlash sifati va madaniyatini, ayniqsa, ularning investitsion aktivligini har tomonlama oshirishga xizmat qiladi. Ushbu sohada moliya bozorlarini, jumladan, valyuta va fond bozorini yuksaltirish, yangi moliyaviy instrumentlarni joriy qilish orqali va obligatsiyalar chiqarish yordamida, bank xizmatlari sifati va sonini oshirish, ilg or texnologiyalar ʻ yordamida bank tizimini ravnaq toptirishga alohida e tibor qaratilmoqda. ʼ investorlar uchun ham keng va qulay sharoitlar yaratib berilyapti. Bu yo ldagi ʻ birinchi qadam albatta valyuta bozorini erkinlashtirish borasidagi olib borilayotgan ishlar hisoblanadi. Aynan ushbu olib borilayotgan islohotlar tijorat banklarining investitsiyaviy faoliyati samaradorligini oshirish, institutsional asoslarini takomillashtirishga yordam bo lyapti. ʻ Ushbu amaliy ishlar “Harakatlar strategiyasi”da belgilab bergan ustuvor yo nalishlariga mos ravishda olib borilmoqda. Ushbu amaly ishlar natijasida ʻ banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, bank tizimi islohotlarini chuqurlashtirish, barqarorligini ta minlash, ularning moliyaviy ʼ barqarorligi hamda ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari va kichik biznes shuningdek xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni kengaytirish mustahkamlab qo yilgan. ʻ Yuqoridagi fikrlarni xalqaro va mahalliy ekspertlar ham tasdiqlaydi. Tadqiqotchilarning takidlashlaricha, mamlakat iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo jalik yurtuvchi subyektlarining asosiy kapitalini yangilash va ʻ texnologik jihatdan yuqori bosqichga ko tarishni investitsiyalarsiz tasavvur qilib ʻ bo lmaydi. Shu sababdan ham, xo jalik yurituvchi subyektlari moliyaviy oqimlarni ʻ ʻ 6 AQSH, 2021-yilda bu o rinni Avstraliyaning Westpac banki, 2019-yilda esaʻ 610,7 milliard dollar va 656,2 milliard dollarlik aktivlari bilan Xitoyning China Minsheng Banki egallagan. Umuman olganda, dunyoning 20 ta eng yirik banklarining jami aktivlari 2021-yilda 0,5 foizga, dunyoning 50 ta eng yirik banklari esa 2 foizga oshgan. 1-jadval. Dunyodagi eng yirik banklarning aktivlari bo‘yicha reytingi 4 Bank Davlat 2019 y. 2020 y. 2021 y. № Aktivlar, mlrd. AQSH dollari № Aktivlar, mlrd. AQSH dollari № Aktivlar, mlrd. AQSH dollari Xitoyning sanoat va tijorat banki Xitoy 1 3368,2 1 3616,4 1 3473,1 Xitoy qurilish bank korporatsiyasi Xitoy 2 2736,4 2 2939,2 2 3016,4 Xitoy qishloq xo‘jaligi banki Xitoy 4 2610,6 3 2816,6 3 2815,9 Mitsubishi UFJ moliyaviy guruhi Yaponiya 8 2391,7 8 2323,2 4 2626,3 Xitoy banki Xitoy 7 2492,5 4 2629,3 5 2611,4 Jpmorgan Chase AQSH 5 2573,1 6 2449,6 6 2491,0 HSBC Holdings Buyuk Britaniya 3 2634,1 5 2571,7 7 2375,0 BNP Paribas Fransiya 6 2522,5 7 2400,0 8 2189,3 Bank of America AQSH 11 2104,5 9 2149,0 9 2187,7 Yaponiya pochta banki Yaponiya Eng yaxshi 50 ta bankdan tashqari 15 1701,6 10 2046,2 Xitoy taraqqiyot banki Xitoy 15 1686,0 16 1613,2 11 1943,9 Wells Fargo AQSH 14 1687,2 14 1720,6 12 1930,1 Kredit Agricole Fransiya 9 2140,1 10 1911,3 13 1816,0 Citigroup AQSH 13 1842,5 13 1829,4 14 1792,1 Mizuho moliyaviy guruhi Yaponiya 20 1534,3 17 1563,9 15 1742,4 Sumitomo Mitsui Financial Group Yaponiya 18 1542,2 18 1527,0 16 1693,0 4 Васина М.Ю. Мировая банковская система: трансформация в условиях глобальных финансовых дисбалансов / М.Ю. Васина // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. — 2022. — № 6-2. — Режим доступа: cyberleninka.ru/article/n/mirovaya-bankovskaya-sistema-transformatsiya-v-usloviyah- globalnyh-finansovyh-disbalansov (дата обращения: 10–14.12.2018). 15 investitsiya muhitini shakllantirib, yangi-yangi korxonalar va ish joylarini ko paytirishimiz zarur. Bu g oyat dolzarb ishlarni o zimiz qilmasak, hech kimʻ ʻ ʻ bizga chetdan kelib qilib bermaydi”. Tijorat banklari esa aynan mana shunday muhim jarayonlarning eng faol va uzluksiz ishtirokchisiga aylanishi bugun har qachongidan ham dolzarbdir. Magistrlik dissertatsiya mavzusining ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti sifatida YeTT banki, jahon banki, Islom taraqqiyot banki va respublikamizdagi tashiq iqtisodiy aloqalar milliy banki va tijorat banklari o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari o‘rganiladi. Mavzuning predmeti sifatida esa, YeTT banki, jahon banki, Islom taraqqiyot banki va respublikamizdagi tashiq iqtisodiy aloqalar milliy banki va tijorat banklari o‘rtasidagi hamkorlik aloqalarining rivojlanish jarayolari va mustahkamlash yo‘llari o‘rganiladi va tahlil qilinadi. Magistrlik dissertatsiya mavzusining maqsadi. Jahon bank tizimini rivojlantirishning hozirgi tendentsiyalarini aniqlash va jahon bank xizmatlari bozorini rivojlantirish, jahon banklari bilan hamkorlikni takomillashtirishning istiqbolli yo‘nalishlarini o‘rganishdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi tadqiqot vazifalari belgilangan:  yirik banklar va bank guruhlarining rivojlanish tendentsiyalarini aktivlari bo‘yicha tahlil qilish,  jahon bank tizimi rivojlanishining mintaqaviy xususiyatlarini o‘rganish, reytingni shakllantirish va tahlil qilish.  bozor kapitallashuvi bo‘yicha jahonning eng yirik banklari, jahon bank tizimi rentabellik faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridagi asosiy mintaqaviy farqlarni ajratib ko‘rsatish, jahon bank tizimining istiqbolli rivojlanish jarayonlarini aniqlash. Magistrlik dissertatsiya mavzusining vazifalari:  Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari nazariy jihatdan o‘rganish va tahlil qilish 9 aktivlarning banklar balansiga qaytarilmasligi xavfi mavjud bo‘lib, bu ham dolzarb muammolarni keltirib chiqardi. Shu bilan birga, kreditlash standartlari pasayib ketdi va subprime ipoteka keng tarqaldi. 1990-yillarda AQSh ipoteka bozorining hukumat tomonidan qo‘llab- quvvatlanadigan ikki giganti Fanni Mey va Freddi Mak o‘zlarining kreditlash standartlarini pasaytirib, yirik ipoteka kreditlarini berishdi. 1994 yilda subprime ipoteka hajmi 35 milliard dollarni, 1999 yilda 160 tani, 2006 yilda 600 tani tashkil etdi 25 . Subprime kreditlar stavkasi ko‘pincha "suzuvchi" edi, ya'ni uning hajmi AQSH Federal zaxirasi kursi bilan bog‘liq edi. O‘zgaruvchan stavkalar amaliyoti eng keng tarqalgan 2002-2003 yillarda, pulning qiymati eng past bo‘lgan. Fed chegirma stavkasini oshirishni boshlaganida, oylik to‘lovlar ba'zi fuqarolar uchun imkonsiz bo‘lib qoldi va ishonchsiz qarz oluvchilar o‘z kreditlariga xizmat qila olmadilar. 2008 yilda to‘lanmagan ipoteka kreditlari hajmi 13 trillion dollarni tashkil etdi. Ipoteka kreditlari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirmaslik oqibati banklar tomonidan garov ta'minotini sotish uchun uylarni olib qo‘yish bo‘ldi. 2009 yilning birinchi choragida AQShda 159 ta uydan bittasi tortib olindi 26 . Banklar garovni imkon qadar tezroq sotishga harakat qilishdi, bu esa ko‘chmas mulk bozorida taklifning oshishiga va uy-joy narxining keskin pasayishiga olib keldi. Ko‘chmas mulk bozorida "qabariq" ning portlashi vahima sotilishi va barcha moliya bozorlarida narxlarning pasayishiga olib keldi, bu sekyuritizatsiya bilan bog‘liq bo‘lib, bu orqali alohida bozor ishtirokchilarining ortib borayotgan risklari butun moliya tizimida taqsimlandi. Northern Rock kabi ipoteka kreditlariga ixtisoslashgan banklar birinchilardan bo‘lib zarar ko‘rdilar. Rossiyaga kelsak, ipoteka inqirozining ko‘lami, albatta, AQShdagi kabi emas. 2020-2022 yillarda Rossiyadagi bir qator banklar raqobat natijasida bozorga 25 Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития: инвестиции в развитие // Вестник международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67 26 Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития Японии //Предпринимательство. – 2014. – №1. – С. 164-181. 38

Jahon banklari bilan hamkorlikda ishlashni rivojlantirish yo‘llari

Купить