Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	1.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Январь 2025
Расширение	doc
Категория	Экономика

Jahon bozori va uning rivojlanishi

o'sish sur'ati doimiy ravishda jahon o'sish sur'atlaridan yuqori sanoat ishlab
chiqarish; rivojlanayotgan mamlakatlar xalqaro savdosining o'sish sur'ati
rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdosining o'sish sur'atlaridan o'rtacha yuqori.
Qiymati bo‘yicha jahon eksportining 2/3 qismi sanoatlashgan mamlakatlar
hissasiga to‘g‘ri keladi, rivojlanayotgan mamlakatlar, jumladan, o‘tish davridagi
iqtisodidagi mamlakatlar esa jahon eksportining 1/3 qismiga to‘g‘ri keladi. Jahon
eksportining tovar tarkibida 2/3 dan ortig'i ishlab chiqarish mahsulotlariga to'g'ri
keladi va uning ulushi ortib bormoqda, taxminan 1/3 qismi esa xom ashyo va oziq-
ovqat mahsulotlariga to'g'ri keladi. 9
Xalqaro mehnat taqsimoti jahon bozorining
vujudga kelishiga asos soldi, u ichki bozorlar negizida rivojlanib, asta-sekin milliy
chegaralardan chiqib ketdi. Bozor iqtisodiyoti vujudga kelgandan so'ng deyarli
darhol bozorlar ixtisoslasha boshladi. Milliy tovar bozorlari vujudga keldi, ular
doirasida chakana savdo bozorlari ulgurji bozorlardan, mehnat bozoridan, kapital
bozorlaridan ajralgan, eng muhimi, ba'zilari allaqachon xorijiy xaridorlarga
yo'naltirilgan edi. Mehnat bozorining turlaridan biri qadimgi davrlarda paydo
bo'lgan qul savdosi edi. 16-asrdan 18-asr o rtalarigacha mehnat taqsimotigaʻ
asoslangan manufaktura tovar ishlab chiqarishni yanada kengroq ishlab chiqarish
uchun sharoit yaratdi. Sotish bozorlarining mintaqaviy, shtat, davlatlararo va jahon
miqyosida kengayishi kuzatildi. 10
19-asrning birinchi yarmida talab ta sirida yirik
ʼ
zavod sanoati vujudga keldi, uning mahsulotlari endi faqat ichki bozorda
sotilmaydi, unga jahon bozori zarur edi. Shunday qilib, kapitalning ibtidoiy
to'planishi davrida qisqarish, davlatlararo savdoning mahalliy markazlarining
yagona jahon bozoriga aylanishi sodir bo'ldi. Uning yakuniy shakllanishi 19-20-
asrlar boshiga kelib, yetakchi mamlakatlarda tovar ishlab chiqarish yuqori
rivojlanish darajasiga erishgan paytda yakunlandi. Bozorning evolyutsiyasi “ichki
bozor – milliy bozor – xalqaro bozor – jahon bozori” sxemasi bo‘yicha amalga
oshirildi. Ichki bozor- ishlab chiqarilgan va sotish uchun mo'ljallangan hamma
narsa ma'lum bir doirada amalga oshiriladigan iqtisodiy ayirboshlash sohasi
mamlakatlar. 11
Milliy bozor- bu ma'lum bir mamlakatning butun bozori bo'lib,
16

2023-yil 1-yanvar holatiga AJlari kapitalizatsiyasi YaIMga nisbatan 18,7
foizni tashkil etgan. Holbuki, jahonning bu boradagi o‘rtacha ko‘rsatkichi 117, 7%
foizni tashkil etadi16. Demak, AJlari kapitalizatsiya darajasining hozirgi holatini
ijobiy baholay olmaymiz.
Chunki, hozirgi kunda respublikamiz AJlarining kapitalizatsiya darajasi
jahonning bu boradagi o‘rtacha ko‘rsatkichidan 8 marta kam ekanligini raqamlar
tasdiqlab turibdi. Shuningdek, aksiyalar emissiya umumiy hajmi o‘sish
tendensiyasiga ega bo‘lsa-da, fond birjasining savdo aylanmasi hajmi juda ham
kam ulushni tashkil etmoqda. Bizning fikrimizcha, respublikamizda hozirgi kunda
AJlarini fond bozori orqali moliyalashtirish hamda investitsiya jalb etishga
to‘sqinlik qilayotgan asosiy omillardan biri AJlarida davlat ulushining o‘ta yuqori
ekanligi bilan bog‘liq.
37

imkon bermaydi. Axborot funktsiyasi ishlab chiqaruvchisiga (sotuvchi) va
iste'molchi (xaridor), mahsulotni ishlab chiqarishning milliy xarajatlari va
mahsulot sifatini xalqaro xarajatlarga mos keladi.
____________________________
15.Ustinov I.N. Jahon savdo: statistik tahliliy ma'lumotnoma. - M.: Iqtisodiyot, 2004 yil
Bu, o'z navbatida, davlatni o'z sanoatining faoliyatini o'zgartirishga,
iqtisodiyot tarkibini o'zgartirishga, uni dunyoga yo'naltiradi. Go'zallikning ajoyib
funktsiyasi umummilmatik usullar tomonidan samarasiz elementlardan biznes
tizimini tozalash demakdir.
Jahon bozori - bu MRI asosida barqaror tovar va pul munosabatlari sohasi va
ishlab chiqarish omillarini ajratish. Dunyoning barcha mamlakatlarining milliy
iqtisodiyotlarini birlashtiradi.
Globallashuv, jahon iqtisodiy aloqalarini kengaytirish va chuqurlashtirish
sharoitida tovar bozorlari milliy va hududiy chegaralardan butun mamlakat
savdogarlari bo'lgan jahon va hududiy chegaralardan mahrum bo'ladilar.
Global Bozor turli xil tovarlar, xizmatlar, moliyaviy bozorlar, resurs bozori
xizmatlari, shu jumladan taqdim etiladi. va mehnat. Mahalliy tovarlar va xizmatlar
uchun jahon bozorlarining faoliyati xalqaro tovar shartnomalar bilan boshqariladi.
Har bir mahsulot bozori o'z savdo markazlaridan iborat - narxlari tegishli
tovarlardagi savdo sohasida asosiy deb topilgan "Asosiy bozor".
Savdo, alohida bozor turlarini tashkil etish usuliga ko'ra, tijorat almashinuvi,
kim oshdi savdosi, savdolar, xalqaro ko'rgazmalar va yarmarkalar.
Jahon bozori quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi: 1) bu milliy
bozorlarda nashr etilgan tovar ishlab chiqarish toifasi; 2) xalqaro tovar oqimlarini
amalga oshirish iste'molchilar parametrlariga muvofiq namoyon bo'ladi; 3) global
iqtisodiyotda ishlab chiqarish omillaridan foydalanishni optimallashtiradi; 4)
xalqaro birja va ularning ishlab chiqaruvchilarini xalqaro birjadan raqobatbardosh
narxlarda ta'minlay olmaydigan xalqaro birjadan boshlab sanitariya rolini va
ularning ishlab chiqaruvchilarini amalga oshiradi.
Boshqa mamlakatlarning jahon iqtisodiyotiga qo'shilish muammolarini tahlil
qilish kabi, iqtisodiyot iqtisodiyotini yaratishning asosiy sharti uning ochiqligi.
23

edi. Sanoatlashgan mamlakatlarning eksport kvotasi 11 foizdan 21 foizgacha o'sdi
va rivojlanayotgan mamlakatlar 18 foizdan 26 foizga o'sdi.
Uchinchi davr - XX asrning so'nggi o'n yilligi - bizning kunlarimiz. Geografik
kosmik, iqtisodiy hamkorlik va o'zaro bog'liqlikni rivojlantirish darajasi oshdi.
Sharqiy Evropa mamlakatlarida G'arb davlatlariga yaqin iqtisodiy va siyosiy
tuzilmalarni shakllantirish va yig'ish jarayoni sodir bo'ladi. Jahon iqtisodiyotining
yangi bosqichga joriy etilishi mamlakatlar o'rtasidagi hamkorlikni faollashtirish,
ularning iqtisodiy va siyosiy tuzilmalarining birligini oshirish.
Jahon iqtisodiyotidagi yetakchi o'rinni - AQSh, Yaponiya, Kanada,
Germaniya, Frantsiya, Buyuk Britaniya va Italiya egallaydi. Ular sanoatlashtirilgan
davlatlar (PSR) sanoat ishlab chiqarishining 80 foizdan ortig'ini tashkil etadi va
Jahon sanoat ishlab chiqarishining 60 foizini tashkil qiladi; mos ravishda, 70,60%
elektr energiyasini ishlab chiqarish; Tovarlar va xizmatlarning eksportining 60%
dan ortig'i va 50%. XX asrda AQSh tashqi savdo aylanmasi nuqtai nazaridan
dunyoning barcha mamlakatlaridan ancha yuqori darajada (jahon eksporti,
importning o'rtacha 13%) va kapitalni olib chiqish; Ikkinchi o'rinni Germaniya,
uchinchi o'rinni egalladi, ular 1960 va 1990-yillarda. Jahon eksporti doirasidagi
ulushini deyarli ikki baravar oshirdi. XX asr oxiriga kelib. Xitoyning eng yaxshi
o'ntaligiga kirdi (1980 yilda - rahbarlar ro'yxatida 20-o'rinlarda 20-o'rinda),
shuningdek, eksportning 3,4% ni tashkil etdi. XXI asr boshlariga qadar. Xitoyda
iqtisodiy rivojlanish va eksport hajmi keskin o'sdi. O'rtacha yillik eksportning
o'sish sur'atlari XXI asrda. (taxminan 30%) Xitoyni jahon savdosidagi dunyo
rahbarlari qatoriga olib keldi.
Jahon xo jaligi - turli mamlakatlar milliy iqtisodiyotining bozorʻ
munosabatlari zamirida bir-birini taqozo etgani holda umumjahon yaxlitligini
tashkil etishi; jahondagi o zaro aloqador milliy xujaliklar va xalqaro iqtisodiy
ʻ
munosabatlar majmui. 5
Jahon xo jaligi bozor iqtisodiyoti rivojining mahsuli
ʻ
sifatida 19-asrning oxiri — 20-asr boshlarida shakllandi.Xalqaro mehnat taqsimoti
turli mamlakatlar milliy xujaliklarini ixtisoslashishiga olib keladi, ya ni muayyan
ʼ
mamlakatda u yoki bu soha ustuvor rivojlanadi. Ixtisoslashuv mamlakatda qanday
11

olib boriladi. Jahon bozori ixtisoslashgan xalqaro birjalardan iborat yirik
segmentlariga ega. Maye, Chikago don birjasi, Liverpul paxta birjasi va London
rangli metallar birjasi va boshqalar. Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja
bitimlari, ikki tomonlama yoki ko p tomonlama birjadan tashqari bitimlarʻ
yo nalishlarida boradi.
ʻ
Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo tashkiloti
boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab beradi, unga
a zo bo lganlar o zlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar.
ʼ ʻ ʻ
Jahon bozorida investitsiya harakati ham yuz beradi, bu chet elda yangi
korxonalarni qurish, eski korxonalarni sotib olish yoki o ziga birlashtirish
ʻ
shakllariga ega. Bu ishni asosan transmilliy xalqaro korporatsiyalar olib boradi.
2000-yil jahondagi bevosita xorij investitsiyalari 865 mlrd. AQSH dollariga teng
bo ldi. Ular amalga oshirgan oldi-sotdi operatsiyalari 1999-yilda 14 trillion
ʻ
dollarni tashkil etdi. Jahon bozorining ulkan salohiyati milliy bozorlarga juda katta
ta sir o tkazadi, bu ta sir mamlakatlarning manfaatlari nuqtai nazaridan ijobiy yoki
ʼ ʻ ʼ
salbiy bo lishi mumkin. Jahon bozori sig imi jami mamlakatlar bozor talabining
ʻ ʻ
import hisobiga qondiriladigan qismlari yig indisiga teng. Jahon bozorida sanoati
ʻ
rivojlangan mamlakatlar ishtiroki ustunlik qiladi va ular tayyor mahsulot bilan
(jahon tovar eksportining 70 % dan ko prog i) qatnashadilar, rivojlanayotgan
ʻ ʻ
mamlakatlar asosan xom ashyo va ishchi kuchi eksporti bilan ishtirok etadilar. 1
Jahon bozorida ishtirok etadigan jami mamlakatlarning eksporti 6,48 trillion
dollarni, importi 6,41 trillion dollarni tashkil qildi (1996; 1980-yilda tegishlicha
2,44 va 2,42 trillion dollar). O zbekiston Jahon bozorida xom ashyo, energiya,
ʻ
rangli metall va b. eksporti bilan qatnashadi, aksariyat texnologiya, kimyo
mahsulotlari, oziq-ovqat tovarlarini import qiladi.
Global bozori tovarlarning o'zaro bog'liq bo'lgan bozorlarining umumiyligini
tashkil qila boshladi. 2
Jahon bozori individual mamlakatlarning xalqaro ishlab
chiqarish ixtisosligiga asoslanadi va u keng tarqalgan ko'payishni ta'minlash uchun
u bitta mamlakat, boshqa mahsulotlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar
_______________________
7

funksional munosabatlarni ko'rsatadi, eksport va importning miqdoriy hajmlarini
aniqlaydi, shuningdek. muvozanat narxi qaysi savdolar amalga oshiriladi. Asrlar
davomida bozorlarning tobora chuqurroq ixtisoslashuvi kuzatildi. Hozirgi vaqtda
quyidagi tasniflash mumkin:
- ixtisoslashuviga ko'ra bozorlar quyidagilarga bo'linadi: tovar va xizmat
bozorlari (transport, turizm, konsalting);
- bitimlar hajmi bo'yicha: chakana va ulgurji;
- ahamiyatiga ko'ra: sezilarli ta'sir ko'rsatadi xalqaro iqtisodiyot(jahon
valyuta bozori, neft bozori); xalqaro iqtisodiyotga zaif ta'sir ko'rsatadigan (g'alla
yoki qishloq xo'jaligi mahsulotlarining mahalliy bozori);
- tashkil etish shakliga ko'ra: birja (qimmatli qog'ozlar bozori, don bozori);
birjadan tashqari (avtomobil bozori);
- monopollashtirish darajasi bo'yicha: monopollashtirilgan (energetika
bozori); monopollashtirilmagan (ularning soni juda oz, ular asosan bozor
faoliyatining dastlabki bosqichlarida mavjud);
- mansabdorligiga ko'ra: rasmiy; norasmiy (kulrang bozor, qora bozor).
Mexanizm Jahon bozorining faoliyati quyidagicha aniqlanadi:
-jahon bozori mamlakatlar tomonidan eksport va import qilinadigan
tovarlarga talab va taklifning xalqaro muvozanati sohasidir; 12
- eksport hajmi ortiqcha taklif hajmiga, import hajmi - tovarga bo'lgan
ortiqcha talab hajmiga qarab belgilanadi;
- ortiqcha taklif va ortiqcha taklif mavjudligi fakti sodir bo'layotgan jarayonda
aniqlanadi xalqaro bozor bir xil tovarlarning ichki narxlarini taqqoslash turli
mamlakatlar ;
- xalqaro savdo amalga oshiriladigan narx mamlakatlarda savdo
boshlanishidan oldin mavjud bo'lgan minimal va maksimal ichki muvozanat
narxlari o'rtasida bo'lishi;
- bir tomondan, jahon narxining o'zgarishi jahon bozorida eksport va import
qilinadigan tovarlar miqdorining o'zgarishiga olib keladi, ikkinchi tomondan,
18

KIRISH.
Kurs ishining dolzarbligi: Jahon bozori tovar, mehnat, kapital va valyuta
bozorlari majmuidan tashkil topadi (Mehnat bozori, Ishchi kuchi bozori). Jahon
bozorida barcha mamlakatlar tashqi savdosining majmuini ifoda etadigan xalqaro
savdo amalga oshiriladi. Bu tarkiban jahon miqyosidagi eksport va importdan
iborat, ularning qiymat bo yicha nisbati savdo balansi deb yuritiladi.ʻ
Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sug urta
ʻ
kompaniyalaridan iborat bulgan o z infratuzilmasiga ega. Jahon bozori to lovlar va
ʻ ʻ
hisob-kitoblar xalqaro pul vazifasini o tovchi barqaror, erkin almashtiriladigan
ʻ
valyutalar, maye, AQSH dollari, Yaponiya iyenasi va yevroda olib boriladi. Jahon
bozori ixtisoslashgan xalqaro birjalardan iborat yirik segmentlariga ega. Maye,
Chikago don birjasi, Liverpul paxta birjasi va London rangli metallar birjasi va
boshqalar. Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja bitimlari, ikki tomonlama yoki
ko p tomonlama birjadan tashqari bitimlar yo nalishlarida boradi. Jahon bozori
ʻ ʻ
sig imi jami mamlakatlar bozor talabining import hisobiga qondiriladigan qismlari
ʻ
yig indisiga teng. Jahon bozorida sanoati rivojlangan mamlakatlar ishtiroki
ʻ
ustunlik qiladi va ular tayyor mahsulot bilan qatnashadilar, rivojlanayotgan
mamlakatlar asosan xom ashyo va ishchi kuchi eksporti bilan ishtirok etadilar.
Jahon bozorining rivojlanishi xalqaro munosabatlarning shakllanishi bilan bog'liq.
Ularning intensivligi ko'plab omillarga ta'sir qiladi. Ular orasida iqtisodiyotning
holati va davlatlar o'rtasidagi savdo operatsiyalarini o'zaro taqsimlash, hisob-
kitoblarning nomutanosibligi, inflyatsiya darajasi o'zgarishi va boshqalar. Jahon
bozori ichki tomondan olingan. Har qanday mamlakat birinchi navbatda o'zlari
uchun mahsulot ishlab chiqaradi. Vaqt o'tishi bilan uning ortiqcha qismi hosil
bo'ladi. Natijada, davlat tovarlarni jahon bozoriga chiqaradi. Jahon bozori
xizmatlari hozirgi paytda xalqaro munosabatlarning eng muhim hodisasidir, bu
3

XULOSA
O'tgan asrning mashhur amerikalik iqtisodchilari K.R. MakConell va S.L.
To'shak yozadi "bozor butun muassasa yoki sotib oluvchi va ma'lum bir mahsulot
yoki xizmatni sotuvchilarni birlashtiradigan mexanizmdir" deb yozadi. Umuman
olganda, bozor mahsulotlar sifatida mehnat mahsulotlari iste'mol xususiyatlaridan
farqli ravishda almashish tizimi. Yetkazib beruvchilar va xaridorlar o'rtasidagi
almashinuv bepul emas, ammo qoplanadigan asosda amalga oshiriladi. Bundan
kelib chiqadiki, bozor iste'molchilarning iste'mol xususiyatlari bo'yicha turli xil
mehnat mahsulotlari va turli egalarning egalarining mavjudligini anglatadi.
Bozorning paydo bo'lishi va rivojlanishi mehnat va tovar ishlab chiqarishning
ommaviy bo'limi rivojlanishi bilan bog'liq. Bozor rivojlanib bormoqda va bozor
ishlab chiqaruvchilar tomonidan iste'mol qilinishidan ko'ra sotish uchun
mo'ljallangan mahsulotlarni almashish usuli. Jahon bozori individual
mamlakatlarning xalqaro ishlab chiqarish ixtisosligiga asoslanadi va u keng
tarqalgan ko'payishni ta'minlash uchun u bitta mamlakat, boshqa mahsulotlar
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan almashtiriladi. Global bozorda
tovarlar almashinuvi - bu kengayishning uzluksizligini ta'minlaydigan jarayon. Shu
sababli, turli mamlakatlarning tovarlar almashinuvi orqali amalga oshiriladigan
aloqalarni kengaytirish, miqyosda o'sish sur'atlar bilan o'sib borayotgani bilan
bog'liq. Konyunkture - yetkazib berish va talab o'rtasidagi nisbat. Bozor
konyunkturasi yuqori bo'lishi mumkin. Bunday holda, taklif kamroq talabga ega
bo'lmaydi. Bu past bo'lishi mumkin. Shunga ko'ra, taklif talab etiladi. Shuningdek,
bozor holati muvozanat. Bu turli xil omillarga bog'liq. Biroq, global
iqtisodiyotning umumiy holati va yirik davlatlarning iqtisodiy tizimlari nisbati
muhim ahamiyatga ega.
Jahon bozorida global iqtisodiyotning makroiqtisodiy doirasida milliy
bozorlar va individual bozorlar bir to'plam integratsiya iqtisodiy guruhlari.
umuman alohida milliy bozorlarni kiritish xalqaro munosabatlarda mamlakat o'zi
jalb etish darajasiga ko'ra belgilanadi va uning to'liq darajada oddiy aksiyalari
38

oqimlarini tartibga solishni muvofiqlashtirish va talabni muvofiqlashtirish tizimi.
Bunday munosabatlar davlatlarda notekis joylashtirish va davlatlardagi inson
resurslari, ko'payish jarayonidagi farqlar yuzaga keladi. Iqtisodiy jarayonlarni
globallashuv jarayonida milliy mehnat bozorlari ulardan chiqib ketish va
yopilishlarini to'xtata boshlaydilar. Bu umumiy munosabatlar tizimining
shakllanishiga olib keladi.
Jahon mehnat bozori ikki shaklda shakllantirilgan:
-Poytaxt va mehnatning ko'chishi orqali.
-Milliy bozorlarni tizimli birlashtirish orqali.
Ikkinchi holatda mamlakatlar o'rtasidagi madaniy, etnik, huquqiy to'siqlar
yo'qoladi. Jahon mehnat bozorini shakllantirish va takomillashtirish bugungi kunda
integratsiya jarayonlari nafaqat texnologik va iqtisodiy sohaga nisbatan
qo'llaniladi, balki xalqaro miqyosga ega bo'lgan mehnat va ijtimoiy munosabatlarni
yanada qamrab oladi.
Tizim sig'imi nuqtai nazardan, global bozor ko'rib chiqilsa, u bir qator
majburiy ko'rsatkichlarga ega. Ulardan biriga tizim salohiyatini o'z ichiga oladi. Bu
ma'lum bir nuqtada mavjud bo'lgan umumiy taklif. Bu bozorga chiqarilishi yoki
ishlab chiqarilishi mumkin bo'lgan tovarlar hajmi. Raqam ifodasida konteyner
eksportning ulushiga to'g'ri keladi. Bu talab bilan chambarchas bog'liq, ular pul
bilan ta'minlangan mahsulotga ehtiyoj sezadi. Agar u qoniqmasa, unda raqamli
ifoda import hajmiga mos keladi.
Integratsion funktsiya, xalqaro aylanma mablag'lari hisobidan, alohida milliy
iqtisodiyot birlashtirilgan tizimni shakllantiradi. Bu jahon savdo-iqtisodiy
aloqalarining obro'si, e'tirozlari ta'minlanadi. Tizimli davlatlar reytingida o'z
iqtisodiyotlarining rivojlanishi darajasi bo'yicha reytingli mamlakatlarda amalga
oshiriladi va erishiladi. Asosiy pozitsiyalarni egallab turgan davlatlar xalqaro
iqtisodiy munosabatlar shakllanganiga muvofiq printsiplar, qoidalarni aytib
boshlaydi. 15
Meditatsion funktsiya mamlakatning global aylanmasida ishtirok etish
natijalarini amalga oshirishda ifodalanadi. Bu, yo sotilgan mahsulotni sotishga
22

- mazkur masala bo‘yicha asosiy savdo hamkor davlatlarimiz rasmiy
idoralarining 9-martdagi bayonotlarini, asosiysi, ularning makroiqtisodiy
barqarorlikni ta'minlashga bo‘lgan jiddiy rejalarini ijobiy baholaymiz;
- xalqaro moliya va tovarlar bozorlarida yuzaga kelgan qaltis vaziyatning
O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta'sirining ko‘lami birinchi navbatda ushbu
tebranishlarning qanchalik uzoq muddat davom etishiga bog‘liqdir.
Yuzaga kelgan vaziyatning O‘zbekistondagi makroiqtisodiy barqarorlikka
salbiy ta'sirini minimallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqishga
kirishildi. Shu maqsadda uchta idora vakillaridan iborat maxsus ishchi guruh
tuzildi.
Fursatdan foydalanib shuni ma'lum qilmoqchimizki, joriy yilning 13-mart
kuni Moskva shahrida MDH davlatlari iqtisodiy kengashining navbatdagi yig‘ilishi
bo‘lib o‘tadi. Unda ushbu masalani tashqi savdo bo‘yicha asosiy hamkor
davlatlarimiz vakillari – hamkasblarimiz bilan yana bir bor muhokama qilib
olamiz. Ishchi guruhi va tegishli idoralar jahon moliya va xom ashyo bozorlaridagi
o‘zgarishlarni diqqat bilan kuzatib boradilar va ommaviy axborot vositalari orqali
ma'lumot berib turadilar.
2.3. O zbekistonning Jahon bozoriga kirib borishida imkoniyatlar.ʻ
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi dunyoning 140 dan ortiq
mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirmoqda. Sobiq
Sovet hokimiyati yillarida O‘zbekiston xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil
ravishda tashqi iqtisodiy aloqalar olib borish imkoniyatidan mahrum etilgandi. U
to‘g‘ridan-to‘g‘ri jahon savdosida ishtirok etilmasdi. Bu masalalarda o‘zining
intellektual salohiyatdan, iqtisodiy va tabiiy resurslari potensialidan to‘lig‘icha
foydalana olmagan. Respublikaning tashqi iqtisodiy aloqalarda ishtirok etishi
barcha masalalari markaz ko‘rsatmasi ostida hal qilinardi. Endi O‘zbekiston
mustaqillikka erishgach jahon hamjamiyatining huquqli a’zosiga aylandi.
Respublika nufuzi katta sanoat potensiali, malakali mehnat resurslari mavjudligi
bilan mustahkamlanmoqda. Bular yuqori texnologiyali mahsulotlar: samolyotlar,
avtomobillar, traktorlar, paxta terish mashinalari va taraqqiy etgan mamlakatlarga
26

uchun zarur shartdir, shuningdek har bir davlatning tashqi siyosatini amalga
oshirish va rivojlanishning o'rta va uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqishdagi
faoliyati. Shuning uchun jahon bozorining holatini kuzatish, shuningdek
prognozlash va rejalashtirish jarayonlari to'xtamaydi.
Kurs ishi mavzusining o'zi nafaqat jahon bozoridagi o'zgarishlarning
miqdoriy xususiyatlarini, balki ushbu o'zgarishlarning sifat jihatlarini ham
o'rganishni o'z ichiga oladi.
Kurs ishining ob’yekti: Hozirgi kunda jahon bozorida olib borilayotgan
siyosatlar.
Kurs ishining predmenti: Jahon bozori va xalqaro savdoning xalqaro
iqtisodiy munosabatlaridagi o rni va ahamiyatiʻ
Kurs ishining maqsadi: : jahon bozorining shakllari, ma'nolari va mohiyatini
aniqlash; jahon bozorining hozirgi holati va uning rivojlanish tendentsiyalarini
o'rganish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Jahon bozori rivojlanishi , tuzilishi, vazifalari, shakllari haqidagi
malumotlar to’plash va o’rganish.
2. Jahon bozori konhyukturasini, jahoneksporti va importini o’rganish.
3. Hozirgi bosqichda jahon bozori tarkibi xususiyatlarini aniqlash; amaldagi
xalqaro savdo siyosatini ko'rib chiqish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi ikki bob, kirish, olti band, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
5

Ochiq iqtisodiyot sharoitida, global bozor narxlari to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita
mahalliy mahsulotlarning narxlarini aniqlaydi va har qanday davlat organiga
qaraganda ancha samaraliroq qiladi. Hozirgi bosqichda iqtisodiyotning "ochiqligi"
nafaqat xalqaro savdo, balki boshqa shakllarda, masalan, ishlab chiqarish omillari
va xalqaro pul munosabatlari xalqaro harakatchanligi.Ochiq iqtisodiyotning muhim
afzalligi bu monopolizmga qarshi kurashishdir. Monopolizmga qarshi kurashning
kuchli usuli sifatida jahon bozorining rolini ta'kidlash va o'tish davrida milliy
iqtisodiyotning samarali ishlashi muammosini hal qilishda mamlakat iqtisodiyoti
faqat sharti ostida topilishi kerakligini hisobga olish kerak. iqtisodiy baholash va
uning resurslarini iqtisodiy himoya qilish. Faqatgina bu holatda iqtisodiyotdagi
salbiy namoyon bo'lish xavfi ostida, uning ochiqligi ta'siri ostida va global
iqtisodiyotning ta'siri va jahon iqtisodiyotining ushbu shartlari bo'yicha ijobiy
natijalarga erishishi mumkin. 16
Rossiya jahon iqtisodiyotiga juda chuqur kirib
bordi. Eksportning YaIMdagi ulushi juda katta. Rossiyaning eksporti energiya
manbalari, xom ashyo va materiallar, tashqi bozorning torayganligi sababli tashqi
bozorning roli keskin o'sdi. Tashqi bozordagi ish tufayli ushbu tarmoqlar (neft va
gaz qazib olish, metallurgiya, yog'och va o'g'itlar ishlab chiqarish, boshqa
mexanika injiniringida ishlab chiqarish ikki baravar kamaydi. Globallashtirgan
dunyoda yuqori rivojlangan kuch maqomini olish rus biznesi tarkibida amalga
oshishi mumkin emas. Milliy iqtisodiyotning asosi birlashtirilgan korporativ
tuzilmalar, birinchi navbatda, transmilliy gigantlar bilan ichki va global bozorlarda
raqobatlashishga qodir bo'lishi kerak. Yuqorida qayd etilgan bo'lsa, shuni ta'kidlash
kerakki, globallashuv sharoitida xalqaro savdoning muhim masalasi savdo va
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar o'rtasidagi yaqin integratsiyaga muhtoj. Shu
bilan birga, xalqaro savdo aktsiyalari umumiy, integratsiyalashgan ishlab chiqarish
tizimi, sotish va etkazib berish, transmilliy korporatsiyalar yaratish va rivojlantirish
bo'yicha ajralmas qism sifatida harakat qiladi. 17
Jahon bozorining tuzilishi.
24

Jahon moliyalashtirish harakati mahsulotlar, ishlar, valyutalar aylanmasiga
xizmat qiladi. Bir mamlakatdan ikkinchisiga ko'chib o'tish aktsion birjalar, banklar,
ixtisoslashtirilgan kredit tuzilmalari orqali amalga oshiriladi.
_______________________________
13.Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning xususiyatlari. -M .: Litera.-2005.
14.Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. -SPb .: PETER.-2006
Jahon moliyaviy bozori - bu pulni aktiv shaklida ishlatgan holda iqtisodiy
foydalar almashish paytida shakllangan munosabatlar tizimidir. U qarz
oluvchilarning poytaxti va turli davlatlar kreditorlarining umumiy taklifi va
talablari ishtirokida shakllanadi. Moliya bozori quyidagilarga bo'linadi:
Kapital bozori. Shuningdek, u aktsiyalar, veksellar, obligatsiyalar aylanmasini
o'z ichiga oladi.
Jahon bozori xizmatlari:
Bu hozirgi paytda xalqaro munosabatlarning eng muhim hodisasidir, bunga
qaramay, bu shakllanish bosqichida bo'lishiga qaramay. O'tgan yillar davomida
xalqaro savdo ko'lami va xilma-xilligi sezilarli darajada oshdi. Bugungi kunda
dunyo miqyosidagi xizmat bozori barcha global aylanmalarning chorak qismini
taqdim etadi. 21-asrning boshlarida uning ulushi ikkiga, 3 trillion dollarga ko'ra, 3
trln. Mutaxassislar xizmatdagi savdoning ulkan salohiyatini nishonlamoqdalar.
Ba'zi ekspertlarning fikriga ko'ra, global xizmatlarning atigi 7 foizi xalqaro tovar
ayirboshlashda ishtirok etadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, so'nggi paytlarda global xizmatlar bozori o'rgana
boshladi. Bu uzoq vaqt tovar ayirboshlash ob'ekti (BMT tasnifiga ko'ra) tovarlar.
Ya'ni, xizmatlar bitta mamlakatda ishlab chiqarilgan va iste'mol qilingan mahsulot
edi. Iqtisodiyotni xalqarolashtirish jarayonida NTPni rivojlantirish, ulardan
ba'zilari xalqaro tovar ayirboshlashda ishtirok etdilar. Shundan so'ng, "savdo
xizmatlari" tushunchasi paydo bo'ldi. XVJning tavsiyasiga binoan ular davlat
to'lovlari balansida o'z aksini topmoqdalar.
Jahon mehnat bozori:
Bu mamlakatlar o'rtasida mehnat, ish haqi, o'z oqimlarini tartibga solish,
iqtisodiyotni translanaviyizatsiya doirasida olib borilayotgan mehnat, ish haqi, o'z
21

Ya.Mirkin 8
, N.I.Berzon 9
ning fond bozori va qimmatli qog‘ozlar bozori
tushunchalariga bergan ta’rif va izohlari o‘rganildi.
___________________________
1 Алехин, Б. И. Рынок ценных бумаг: учебник и практикум для вузов / Б.И. Алехин. – 2-е изд., испр. и доп. — М.:
Издательство Юрайт, 2023. – 497 с. 2 Шоxаъзамий Ш.Ш. Финансовый рынок и ценные бумаги. Книга 1. Учебник.-Т.:
Iqtisod-moliya, 2005.-c.13, 31- 34. 3 Бутиков И.Л.. Проблемы формирования и функционирования рынка ценных бумаг в
Узбекистана. БФА.: Диссертация на соискание ученной степени доктор экономического наук. Тошкент.: 2009.г. 416 стр.
4 Xojimatov R.X. Fond bozorini rivojlantirish xususiyatlari va istiqbolli bank vositalari. “Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2019-yil. 5 Qulmatov Ch., To‘ychiyev N. Xalqaro kapital bozori
rivojlanishining tendentsiyalari. Экономика. Научноаналитический электронный журнал. Выпуск № 2. Июль 2022 года. e-
journal.uz 6 Берзон Н.И., Буянов Е.А. Рынок капитала. – М.: «VITI-PRESS», 2006. С. 28. 7 Белоглазова Г.Н. Деньги,
кредит, банки. – М.: Высшее образование. 2009. – С. 392. 8 Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.:
Перспектива, 1995. – С. 100. 9 Берзон Н.И. и др. Фондовый рынок. 2-е изд. – М.: Вита-пресс, 1999. – С. 8.
Ular asosida tegishli ilmiy xulosalar shakllantirildi. Tahlil va natijalar
Rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsion faoliyatning amalga oshirilishi, eng
avvalo, subyektlarning fond bozoridagi ishtirokini nazarda tutadi. Subyektlarning
fond bozoridagi ishtiroki esa qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish
masalalariga borib taqaladi. Ayni damda O‘zbekiston fond bozorini rivojlantirish
bilan bog‘liq masalalarni, avvalambor, fond bozori rivojlanishining hozirgi
ahvoliga baho bermasdan, unga xos xususiyatlarni, tendensiyalarni aniqlamasdan
va tegishli tahlil
ishlarini amalga oshirmasdan hal qilishning iloji yo‘q. Milliy fond bozori
ahvoliga baho berish, unga xos tendensiyalarni aniqlash bilan bog‘liq masalalarni
quyidagi ketma-ketlikda ko‘rib chiqamiz: 1. YaIM hajmi va “Toshkent”
Respublika fond birjasidagi (RFB) savdolar hajmi. 2. Fond birjasida iqtisodiyot
sohalari bo‘yicha tuzilgan bitimlar soni. 3. Aksiyadorlik jamiyatlari soni va
aksiyalar emissiyasi umumiy hajmining o‘zgarishi. 4. YaIM, aksiyalar umumiy
emissiyasi hajmi hamda birja aylanmasi dinamikasining solishtirma ko‘rsatkichi. 5.
Aksiyalar umumiy hajmida davlat ulushi dinamikasi. 6. Korporativ obligatsiyalar
hajmi. 7. Fond birjasida tuzilgan bitimlar hajmi va soni. 2015-2022 yillarda fond
bozorida ham miqdor, ham sifat jihatdan sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi (1-rasm).
Jumladan, fond bozorining umumiy savdo hajmining mamlakat YaIM hajmidagi
ulushi 2015-2022 yillarda 1 foizga ham yetmagan, ya’ni 2015-yilda mazkur
ko‘rsatkich 0,09% ni tashkil etib, 2021-yilga kelib 7,8 martaga ortgan. Bunday
holat fond bozorining milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda yetarlicha o‘ringa ega
emasligini namoyon qiladi. Ammo, 2022-yilda mazkur ko‘rsatkich 2015- yilga
31

uning bir qismi xalqaro almashinuv (tovar va xizmatlar eksporti va importi) bilan
bog'liq. Xalqaro bozor- qism milliy bozorlar, bu bevosita tashqi bozorlar bilan
___________________________
9. Ustinov I.N. Jahon savdo: statistik tahliliy ma'lumotnoma. - M.: Iqtisodiyot, 2004 yil
10. Tretyakov A.R. Jahon savdosi: natijalar. // Asosiy vositalar.-№ 3.- 2006.
11. Shestak Yu.I. Xalqaro savdo muammolari. // Ekspert. № 11.-2007.
bog'liq bo'lib, xorijiy xaridor va sotuvchilarga qaratilgan. Jahon bozori- xalqaro
mehnat taqsimotiga asoslangan mamlakatlar o'rtasidagi barqaror iqtisodiy, tovar-
pul munosabatlari sohasi. Jahon bozori quyidagi asosiy xususiyatlar bilan
tavsiflanadi:
- o'z mahsulotlarini sotishni izlashda milliy doiradan tashqariga chiqqan tovar
ishlab chiqarish toifasi;
- nafaqat ichki, balki tashqi talab va taklif ta'sirida bo'lgan tovarlarning
davlatlararo harakatida o'zini namoyon qiladi;
- ishlab chiqarish omillaridan foydalanishni optimallashtiradi, ishlab
chiqaruvchini qaysi tarmoqlar va hududlarda eng samarali qo'llash mumkinligiga
undaydi;
- raqobatbardosh narxlarda xalqaro sifat standartini ta'minlay olmaydigan
tovarlar va ko'pincha ularni ishlab chiqaruvchilarning xalqaro almashinuvidan
chiqib ketishiga yordam beradi.
Jahon bozorida ayirboshlash bosqichida bo'lgan mahsulot yalpi talab va yalpi
taklifning o'rtacha parametrlari haqida hisobot beruvchi axborot funktsiyasini
bajaradi, bu orqali har bir ishtirokchi o'z ishlab chiqarish parametrlarini baholashi
va moslashtirishi mumkin. Jahon bozori davlatlararo tovar ayirboshlash sohasi
sifatida harakat qilib, ishlab chiqarishga teskari ta'sir ko'rsatadi, unga nima, qancha
va kim uchun ishlab chiqarish zarurligini ko'rsatadi. Shu ma’noda jahon bozori
ishlab chiqaruvchiga nisbatan birlamchi bo‘lib, xalqaro iqtisodiyotning markaziy
kategoriyasi hisoblanadi. Jahon bozori mavjudligining asosiy tashqi belgisi
mamlakatlar o'rtasidagi tovar va xizmatlar harakatidir. Jahon bozoridagi sharoit
qisman muvozanat modeli deb ataladigan jahon bozorining eng oddiy modeli ichki
talab va jahon bozoridagi tovarlarga talab va taklif va taklif o'rtasidagi asosiy
17

eksport va import qilinadigan tovarlar sonining o'zgarishiga olib keladi. jahon
narxi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar amaliyotida eksport-import operatsiyalaridan
________________________
12.Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida.-M .: Drofa.-2007.
tashqari tovarlarni sotishda tashqi savdoning savdo, auktsion va birja kabi maxsus
shakllari ham qo'llaniladi. Turli eksport-import operatsiyalari reeksport va reimport
operatsiyalari hisoblanadi. Qayta eksport - bu ma'lum bir mamlakatga ilgari olib
kelingan va unda qayta ishlanmagan tovarlarni chet elga eksport qilish. Reeksport
operatsiyalari turli vaziyatlarda mumkin. Birinchidan, reeksport savdo
operatsiyasining tabiiy davomi sifatida vujudga keladi. Sotuvchi tovarni birja yoki
auktsionda sotish uchun mamlakatga import qiladi, lekin u uchinchi davlatdan
xaridorga sotilishi va eksport qilinishi mumkin.
19

27. Jumaniyazov, I. T. (2019). Evaluation criteria for the efficiency of
sovereign funds. Global science and innovations 2019: Central Asia. In
International scientific conference.–Nur-Sultan (Kazakhstan) (Vol. 340, pp.
226-229).
INTERNET SAYTLARI
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining
rasmiy sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy
sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
5. www.buxdu.uz
6. www.wto.org – Jahon Savdo Tashkiloti rasmiy sayti.
7. www.economizdat.ru
8. www.wikipedia.org
42

ifodalanadi. Sub'ektlarining nuqtai nazaridan jahon iqtisodiyoti, jahon savdo
ishtirok global bozor jami talab va taklifni shakllantiradi bu munosabatlar oqimini
ta'minlash uchun iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar, tashkilotlar va vositachilar,
jumladan, xalqaro iqtisodiyot, bir tizim hisoblanadi. Jahon bozorida siyosiy iqtisod
nazariyasi nuqtai nazaridan savdo va individual shaxslar jahon iqtisodiyotiga
o'rtasida turli tovarlar (xizmatlar) xarid birikmasi hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda jahon savdo birjasida tayyor mahsulotlarning o'sish
tendentsiyasi paydo bo'lmoqda, ammo rivojlanayotgan davlatlar tarkibida
tovarlarga ixtisoslashuv mavjud. Shuni ta'kidlash kerakki, xom ashyoni iste'mol
qilish ortib bormoqda, ammo turli xil zaxiralarni yaratish orqali boshqa
mahsulotlarning savdo darajasi orqada qolmoqda. So'nggi yillarda yuqori
texnologiyali tovarlar almashinuvi ortib bormoqda, kimyo mahsulotlari savdosi
ham jadal rivojlanmoqda. Jahon savdosiga ta'sir ko'rsatadigan eng yirik tovar
bozorlari orasida mashinalar va transport uskunalari bozori, tabiy yoqilg'i bozori,
shuningdek, qora va rangli metallar bozori mavjud. Zamonaviy sharoitda yarim
tayyor mahsulotlar almashinuvi katta ahamiyatga ega.
39

Majlisga MurojaatnomasiDarhaqiqat, globallashuvning zarurati mamlakatimiz
tashqi savdodasida hamkor davlatlarning ahamiyati va integratsiyaning zaruratini
o‘zida aks ettirmoqda. Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘sish
sur’atlarini mustahkamlash, savdo munosabatlarnini erkinlashtirish blan birga
kapital va ishchi kuchi xarakatini soddalashtirilishida integratsion jarayonlarning
roli o‘zining dolzarbligini ko‘rsatmoqda.So‘nggi vaqtlarda Jahon Savdo Tashkiloti
(JST), YevroOsiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII) haqida, unga mamlakatimizni
qo‘shilish qo‘shilmaslik masalalari, umuman olganda xalqaro iqtisodiy
integratsiyalarning foyda va zararlari xususida turlicha qarashlar paydo bo‘ldi.
Ta’kidlash lozimki, jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan globallashuv va so‘nggi
kuzatuvlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, xalqaro savdo, moliya,
kapital va kreditlar hamda axborot oqimi, shuningdek, integratsiyalashgan
bozorlarning kengayishi va tobora chuqurlashi yuz bermoqda.Iqtisodiy tadqiqotlar
va islohotlar markazi O‘zbekistonning YeOIIga a’zo bo‘lishi ta’sirini baholash
uchun tadqiqot o‘tkazmoqda. Iqtisodiy globallashuv – bu tarixiy jarayon bo‘lib,
inson kashfiyotlari va texnologik taraqqiyotning natijasidir. U jahon iqtisodiyotida
integratsiyalashuv jarayonlarining jadallik bilan o‘sib borishini (xususan, savdo va
kapital oqimlari orqali) anglatadi. Bu tushuncha ba’zan insonlar (ishchi kuchi) va
ilm-fanning (texnologiya) xalqaro hududlar bo‘ylab harakatini ifodalashda ham
ishlatiladi. Bundan tashqari, globallashuv tushunchasi keng madaniy, siyosiy va
iqtisodiy holat bilan bog‘liq o‘lchovlarni ham qamrab oladi. Bu tushunchaning
ishlatilishi XX asrning 80- yillarida ommaviy tus olgan bo‘lib, u o‘zida xalqaro
o‘tkazmalarni amalga oshirishni soddalashtiruvchi va tezlashtiruvchi texnologik
imkoniyatlarni aks ettirgan. U inson iqtisodiy faoliyatining turli darajalarida asrlar
davomida amal qilib kelgan o‘sha bozor kuchlarining milliy chegaralarni e’tiborga
olmay uzluksiz kengayishini anglatadi.Bozorlar raqobat va ishchi kuchining
ixtisoslashuvi orqali samaradorlikni rag‘batlantiradi, ya’ni insoniyat imkon qadar
samaradorlikka intiladi. Global bozorlar insoniyatga jahon bo‘ylab ko‘proq va
kattaroq bozorlardan foydalanish borasida kengroq imkoniyatlarni taqdim etadi.
Bu shuni anglatadiki, ular yanada ko‘proq kapital oqimi, texnologiya, arzon import
29

nisbatan 0,45 f.p.ga sezilarli darajada oshib, 0,54 foizli ko‘rsatkichni qayd etgan.
2015-2022-yillarda fond birjasi savdo hajmi esa 29,9 martaga ortgan
2017-2019-yillarda fond birjasining umumiy savdo hajmi pasayish
tendensiyasiga ega bo‘lgan va mamlakatimizda qimmatli qog‘ozlar bozorini
rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarning faol tarzda amalga oshirilishi
natijasida 2021-yildan boshlab o‘sish tendensiyasi kuzatilgan.
“Toshkent” RFB mamlakatimiz qimmatli qog‘ozlar bozorining asosiy savdo
maydoni hisoblanadi. 2021-2022-yillarda birja savdo aylanmasining umumiy
hajmi o‘z faoliyati tarixidagi eng yuqori ko‘rsatkichni, xususan, 2022-yilda
(4816,2 mlrd.so‘mni) qayd etdi va 2015-yilga nisbatan fond bozorining umumiy
savdo hajmi 29,9 martaga oshgan. 2015-2021-yillarda fond birjasi savdo hajmi esa
7,8 martaga ortgan. Birja savdo aylanmasining o‘sishi, bitimlar tuzishning
jadallashuvi, fond bozoriga xizmat ko‘rsatuvchi barcha infratuzilmalarning
rivojlanishi hamda qonunchilik va muvofiqlashtirish ishlarining takomillashib
borayotganligidan dalolat beradi. Bunday holat mamlakatimizda fond bozorini
rivojlantirish nuqtai-nazaridan ijobiy holat hisoblanadi. Fond birjasi faoliyatining
2020-2022-yillardagi iqtisodiyot sohalari bo‘yicha tuzilgan bitimlar soni tahlili
iqtisodiyotning moliyaviy sektori sohasidagi qimmatli qog‘ozlari yuqori
investitsion jozibadorlik kasb etganini ko‘rsatadi (2-rasm).
32

xos boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish imkonini beradi. 18
Respublikani xorijiy
mamlakatlar bilan tashqi-iqtisodiy aloqalarini kengaytirish, xalqaro mehnat
taqsimotida faol ishtirok etishi uchun katta imkoniyatlari mavjud. O‘zbekistonda
mustaqillik yillarida tashqi savdo sur’atlari sezilarli o‘sdi. 1992-2005 yillar orasida
tashqi savdo hajmi qariyib 3,6 marta ko‘paydi. Birgina 2005 yilda tashqi savdo
oboroti 17,3 % ga ko‘paydi. Savdo operatsiyalari tobora xilma-xil bo‘lib, tovar va
_____________________
18.Davlatboyeva, M. S. qizi, & Jumaniyazov, I. T. (2023). Yashil byudjetlashtirish va uni O’zbekistonda joriy etish
istiqbollari. Science and Education, 4(2), 1509–1516. Retrieved from https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/5237
xizmatlarning keng turlarini qamrab olayapti, respublika korxonalarini yangi
mahsulot turlari bilan to‘ldirayapti.
Tovar aylanmasining o‘sishi mamlakat korxonalarining eksport faoliyati
faollashuvi evaziga, ham chetdan va xizmatlar harid qilish hajmi kengayishi
hisobiga amalga oshdi. Eksport sur’atlari o‘sishi import o‘sishidan o‘rtacha 2-3
marta o‘zib ketdi. Mamlakatning to‘lov balansi mustahkamlandi. 1998 yildan
buyon respublikada tashqi savdo aylanmasida ijobiy saldo ta’minlanayapti. Bu esa
milliy valyutaning mustahkamlanishi va uning ichki va tashqi konvertatsiyasida
yutuqlarga erishish uchun ob’ektiv asos bo‘lib xizmat qiladi.
Eksport. O‘zbekistonda iqtisodiy islohatlar yillarida eksport va import tuzilishi
anchagina takomillashdi. 1990-2005 yillar davomida respublika eksportida
xomashyo resurslari realizatsiyasi 98 % dan 60 % ga yaqin kamaydi. Shu bilan
birga mustaqillikning birinchi yillaridagidek paxta tolasi eksport ulushi respublika
eksportining 1/5 ni tashkil qilmoqda. Shuni ta’kidlash zarurki, bir vaqtning o‘zida
eksportda paxta gazlamalari, iplar, trikotaj buyumlar va boshqa paxtadan
tayyorlangan to‘qimachilik materiallari salmog‘i anchagina oshdi. Eksportning
o‘sishida to‘qimachilik mahsulotlari esa 2005 yilda 16 % darajada baholandi.
Hozirgi kunda mamlakat eksport nomenkulaturasi ro’yxatini polietilen, paxta
sellyulozasi, shisha tolasiga asoslangan quvurlar, yangi turdagi kabel-
o‘tkazgichlar, elektrotexnika mahsulotlari va juda ko‘p boshqa tovarlar
egallamoqda. Eksport tarkibida mineral va kimyo mahsulotlari, rangli metallar va
ulardan tayyorlangan buyumlar, mashina, asbob va uskunalar, boshqa tovarlar
27

Ma’lumotlardan ko‘rinadiki (1-jadval), birja aylanmasining YaIM dagi ulushi
juda kam miqdorni tashkil etib, ko‘rilayotgan davr mobaynida 0.7 foizdan 0.54
foizga qadar o‘sgan. Mamlakatimizda aksiyalarning umumiy emissiya hajmi
garchi o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib, 2022-yilda 166,7 trln. so‘mdan oshgan
bo‘lsada, mazkur aksiyalarning birjadagi aylanmasi bor-yo‘g‘i 0,3 foizdan 2,8
foizgacha bo‘lgan oraliqda tebranmoqda. Boshqacha aytganda, aksiyalar umumiy
hajmining bor-yo‘g‘i 2,8 foizi birjada oldi-sotdi qilinmoqda. Bu esa juda past
ko‘rsatkich hisoblanadi. Albatta, ushbu holatni ijobiy baholay olmaymiz. 2015-
2018-yillarda aksiyalar umumiy emissiya hajmining YaIMga nisbatan ulushi
dinamikasi o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib, 8,5 foizdan 32,8 foizga qadar
o‘zgargan. 2018-yilda 14,5 foizni tashkil etgan. 2019-2022-yillarda aksiyalar
umumiy emissiya hajmining
_________________________
35

ulushi ham ko‘paymoqda. Turli xil pudrat ishlarining hajmi, respublika
norezidentlari tomonidan ko‘rsatilayotgan moddiy harakteridagi xizmatlar turi
ko‘lami ortib bormoqda.
Import. Bu davrda respublika importida oziq-ovqat tovarlari va mahsulotlarini
harid qilish ulushi 80 % dan 13 % ga qisqardi. Yangi uskunalar, texnikalar, yangi
texnologiyalar sotib olish esa 0,2 % dan 35-45 % ga ko‘paydi. 2005 yilda mashina,
asbob va uskunalar sotib olish qariyib 300 mln. dollarga yetdi. Import ulushida
ishlab chiqarish vositalari ham o‘sdi. Import tuzilishi sifat jihatidan o‘zgardi.
Importda doimiy ravishda texnik-ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulotlar,
mashina, asbob va uskunalar salmog‘i borgan sari oshayapti.
Jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan globallashuv va so‘nggi kuzatuvlar
asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, xalqaro savdo, moliya, kapital va
kreditlar hamda axborot oqimi, shuningdek, integratsiyalashgan bozorlarning
kengayishi va tobora chuqurlashi yuz bermoqda, – deydi iqtisod fanlari doktori
Nodir Jumayev.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga
yo‘llagan Murojaatnomasida “... nima uchun bizga iqtisodiy integratsiya kerak!
Bizning tashqi savdoga chiqadigan yuklarimizning 80 foizi Qozog‘iston,
Qirg‘iziston vaRossiyaning tranzit yo‘laklari orqali o‘tadi. Shuningdek, tayyor
mahsulotlarimiz eksportining 50 foizi, ayrim tovarlar bo‘yicha esa 80 foizi
Rossiya, Qog‘og‘iston, Qirg‘iziston hissasiga to‘g‘ri keladi. Ana shu omillarni
inobatga olib hamda Rossiya va Qozog‘istonga ishlash uchun borgan
fuqarolarimizga qulay shart-sharoit yaratish maqsadida bugungi kunda
O‘zbekistonnning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorlik qilish bilan bog‘liq
masalalar o‘rganilmoqda. Biz, albatta, ushbu jiddiy masalada, eng avvalo,
xalqimizning manfaatlaridan kelib chiqib, uning xohish-irodasiga tayanamiz.
Shuning uchun xalq vakillari bo‘lgan deputat va senatorlarimiz parlament
palatalarida mazkur masalani atroflicha muhokama qilib, o‘z zimmalariga
mas’uliyatni olgan holda, asoslangan xulosalarini aytishlari kerak”, deb ta’kidlab
o‘tgan edilar.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
28

XIX asrning 60-70-yillarida. Jahon bozorining tavsifi, kapitalli davlatlar,
birinchi navbatda Germaniya va AQShning iqtisodiy hayotida asosiy rolini
yakunlaydi, ular sohasi Angliya bilan tanishishni boshlagan soha.
Kapitalizmning korporativ bosqichi XIX asrning 80-yillaridan boshlab davrni
qamrab oladi. Va hozirgi kunda yakka tartibdagi korxonalarning
korporatsiyalarning turli shakllariga erkinlikdagi dominsiyalarga o'tish
kapitalizmidan o'tish amalga oshirildi. Ushbu bosqichda global bozorni
shakllantirish iqtisodiyotning yagona kapitalistik tizimi va moliyaviy kapitalning
dunyosi tarqalishi asosida yakunlandi. 3
Zamonaviy dunyoda iqtisodiyotni rivojlantirish va unda ishtirok etishda
milliy fermer xo'jaliklari bir necha davrda. Birinchi davri 20-30 qism. XX asr -
jahon iqtisodiyotini rivojlantirishda inqiroz hodisalari. Inqiroz birinchi jahon
urushi, 20-30-yillarning buyuk depressiyasi tomonidan kelib chiqqan iqtisodiy
munosabatlarning umumiy beqarorligi bilan birga o'tdi. Dunyoning etakchi
mamlakatlari iqtisodiyotini rivojlantirishda. Ikkinchi davr - 40-dan 80-yillarning
oxiri. XX asr - transmilliy korporatsiyalar (TNCS) xalqaro ishlab chiqarish
majmualarida, shu jumladan mahsulotni yaratish, uni amalga oshirish, hisoblash,
kreditlash faoliyatini tashkil etuvchi asosiy kuchlar bo'lgan. AQSh Ikkinchi Jahon
urushida AQShning iqtisodiy kuchlarida sezilarli darajada o'sdi, G'arbiy
Evropaning iqtisodiy tiklanishida yordam berdi. 1947 yil iyun oyida AQSh Davlat
kotibi Jorj Marshall Evropa mamlakatlariga yordam berish rejasini ilgari surdi, bu
davlat moliya va siyosiy barqarorlashtirish, barqarorlashtirish, barqarorlashtirish,
barqarorlikni bartaraf etish choralarini ko'rdi. 1948 yil aprel oyida AQSh
Kongressi Marshall rejasi asosida yordam to'g'risida qonunni qabul qildi. 4
To'rt yil davomida (1948-1951 yillarda) G'arbiy Evropa mamlakatlari hozirgi
narxlarda 17 milliard dollarga (asrning 150 milliarddan ortiq narxlari bo'yicha) 18
milliard dollarga egalik qilishdi, shundan kelib chiqishi yoqilg'i va oziq-ovqatga
to'g'ri keladi. Bu davrda Amerika eksporti 60 foizga, evropalik esa 50 foizga o'sdi.
Evropada 60-200% ga o'sgan sanoat mahsulotlarining eng muhim turlari ishlab
chiqarish ko'paydi. 1951 yilda Yevropa YaIM YaIMning oldidan oshib ketdi.
9

JAHON BOZORI VA UNING RIVOJLANISHI
KURS ISHI
1

va yirik eksport bozorlariga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Lekin bozorlar
samaradorlikning oshishidan ko‘riladigan manfaatlarni barcha uchun teng
taqsimlanishini kafolatlay olmaydi.Globallashuv kechagina sodir bo‘lgan voqelik
emas. Ba’zi tahlilchilar jahon iqtisodiyoti 100 yillar oldin ham bugungi
kundagidek globallashganligini e’tirof etadilar. XIX asr oxirlariga kelib, milliy
daromad tarkibidagi tashqi savdo oqimining ulushi deyarli bugungi kundagidek
edi, zero, kapital, transferlar nisbatan yirikroq, insonlarning ko‘chib o‘tishi darajasi
immigratsiyaga to‘siqlarning mavjudligiga qaramay bugungi kunga nisbatan
yuqoriroq bo‘lgan. Lekin shuni tan olishimiz kerakki, bugungi kunda tijorat va
moliyaviy xizmatlar avvalgi davrdagiga nisbatan ancha taraqqiy etgan va chuqur
integratsiyalashgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir subyektning sog‘lom faoliyat ko‘rsatishi,
uning yashovchanligi (hayotiyligi) va raqobatga bardoshliligi boshqa omillar bilan
bir qatorda, ko‘p jihatdan o‘sha subyekt tomonidan qay tarzda investitsion
faoliyatning amalga oshirilayotganligi bilan bog‘liq. Adabiyotlar sharhi Fond
bozori amal qilishining nazariy va amaliy masalalari bo‘yicha qator xorijiy va
milliy iqtisodchi-olimlarning ilmiy ishlanmalari o‘rganildi. Jumladan, fond bozori
ishtirokchilarining tasniflanishi B.I.Alyoxinning 1
o‘quv adabiyotlarini o‘rganish
asosida, fond bozorida moliyaviy vositalar yordamidagi resurslar harakatiga ta’sir
etuvchi omillar Sh.Sh.Shoxa’zamiyning 2
ishlanmalari asosida, fond bozoridagi
vositachilar faoliyati I.L.Butikovning 3
ilmiy ishlari asosida, tijorat banklarining
fond bozorlari rivojiga ijobiy ta’siri hamda fond bozoridagi ishtirokini
faollashtirish uchun ularning mustaqilligini oshirish zarurligi masalalari
R.Xojimatovning 4
ilmiy ishlari asosida, xalqaro kapital bozori rivojlanishining
zamonaviy tendensiyalari va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti industrial
davlatlar iqtisodiyotiga ko‘proq bog‘liqligi borasidagi xulosalar Ch.Qulmatov va
N.To‘ychiyevlar 5
fikrlarini o‘rganish asosida o’rganildi. Bundan tashqari,
N.I.Berzon, E.A.Buyanovlarning 6
kapital bozorini ishlab chiqarish omillari
umumiy bozorining ajralmas qismi sifatidagi fikrlari, G.N.Beloglazovaning 7
kapital bozorining moliya bozori segmenti sifatidagi qarashlari tahlil qilindi.
30

I BOB. JAHON BOZORI VA UNING RIVOJLANISHI
1.1. Jaxon bozori va xalqaro savdoda yetakchi davlatlar.
Jahon bozori — xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish bilan o zaroʻ
bog langan mamlakatlar o rtasidagi barqaror tovar-pul munosabatlari
ʻ ʻ
tizimi. Xalqaro savdo munosabatlari qadimda ham mavjud bo lgan, mamlakatlar
ʻ
o rtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalar milliy davlatlarning paydo bo lishi bilan
ʻ ʻ
yuzaga kelgan, ammo ko pgina mamlakatlar, so ngra jaxondagi barcha
ʻ ʻ
mamlakatlar savdosini qamraydigan Jahon bozori (uning negizida jahon xo jaligi)
ʻ
faqat yirik mashinalashgan industriyaga o tish bilan shakllana boshladi va 20-asr
ʻ
boshiga kelib qaror topdi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga o tish milliy
ʻ
bozor chegaralarini kengaytirdi, tashqi savdo u yoki bu mamlakatning ichki
taraqqiyotini to ldiradigan omildan mamlakat xo jaligi taraqqiyotining zaruriy
ʻ ʻ
shartiga aylandi. Ixtisoslashuv bir mamlakatda muayyan tovarni arzon va sifatli
ishlab chiqarish imkonini bersa, tovarlarni ishlab chiqarishda resurslardan samarali
foydalanishni ta minlasa, shu tovarlar ko plab yaratiladi va Jahon bozoriga
ʼ ʻ
yetkazib beriladi. Biror mamlakatda resurslarni sarflash qulay bo lmagan yoki
ʻ
ishlab chiqarish imkoni bo’lmagan tovarlar Jahon bozoridan sotib olinadi. Jahon
bozorida alohida narxlar — jahon narxlari amal qiladi; ayirboshlash ulgurji shaklda
va xalqaro birjalar vositasida olib boriladi.
Jahon bozori tovar, mehnat, kapital va valyuta bozorlari majmuyidan tashkil
topadi ( mehnat bozori, Ishchi kuchi bozori). Jahon bozorida barcha mamlakatlar
tashqi savdosining majmuini ifoda etadigan xalqaro savdo amalga oshiriladi. Bu
tarkiban jahon miqyosidagi eksport va importdan iborat, ularning qiymat bo yicha
ʻ
nisbati savdo balansi deb yuritiladi. Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari,
banklar, sug urta kompaniyalaridan iborat bo’lgan o z infratuzilmasiga ega. Jahon
ʻ ʻ
bozori to lovlar va hisob-kitoblar xalqaro pul vazifasini o tovchi barqaror, erkin
ʻ ʻ
almashtiriladigan valyutalar, maye, AQSH dollari, Yaponiya iyenasi va yevroda
6

______________________
3. Gluxov N.V. Afonichkin V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2006.
4. Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning xususiyatlari. -M .: Litera.-2005.
Sovet Ittifoqi, shuningdek, marshall rejasida ishtirok etishga taklif qilindi.
Ammo SSSR rahbarlari (Stalin va Molotov) 45 yoshli qarama-qarshilik bilan
mamlakatga yordam berish va jalb qilish taklifini rad etib, qo'pol siyosiy xatoga
yo'l qo'ydilar.
Marshall rejasi tarixdagi eng muvaffaqiyatli iqtisodiy dasturlardan biridir.
Uning natijalari juda ta'sirli:
- G'arbiy Evropa mamlakatlarining iqtisodiyoti tiklandi;
- Evropa mamlakatlari tashqi qarzlar uchun pul to'lashga muvaffaq bo'lishdi;
- Kommunistlar va SSSR ta'siri susaydi;
- SSSR atrofida "temir parda" qurilgan;
- AQSh va Kanada ulkan savdo bozorida qatnashdi;
- Evropaning o'rta sinfi tiklandi va kuchaytirildi - siyosiy barqarorlik va
barqaror rivojlanish garovi;
- Rossiya imperiy sifatida, G'arbning xom ashyosiga aylanib, mavjud bo'lishni
to'xtatdi;
- G'arb Rossiyaga so'zsiz beriladigan ulkan savdo bozorini egallab oldi.
Marshall rejasi (1951) tugagandan so'ng, mustamlakachilik imperiyalari
tomonidan mustamlakachilik imperiyalari sifatida yordam dasturi G'arb
mamlakatlarining munosabati bilan ularni saqlab qolish uchun rivojlanayotgan
mamlakatlarga yo'naltirildi. 60-yillarning o'rtalarida mustamlakachilik tizimini
yo'q qilish. Bu rivojlanayotgan mamlakatlarning global iqtisodiyotida alohida o'rin
tutadigan xalqaro hayotni rivojlantirishga sabab bo'ldi.
50-80-yillarda. Amerika Qo'shma Shtatlari va boshqa sanoatlashgan
mamlakatlarning rivojlanishi darajasiga yaqinlashdi. Biroq, har bir yilda har bir
mamlakat Amerika iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga yaqindan yaqinlasha
olmadi. Tashqi savdo aloqalari kengayish va chuqurlashtirish tendentsiyasiga ega
10

ta’sirga egadir va u milliy bozorni butunlay shakllantiradi. Bozor
munosabatlarning tarixiy rivojlanishi davomida milliy chegara doirasidan chetga
chiqmaydi va xalqaro tovar bozorlari shakllanadi.
_________________
6. Ivashchenko A.A. Tovar tarkibi. - M.: Xalqaro munosabatlar. - 2001 yil.
7. Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.- 2006. Krugman P., Obstfeld M. Xalqaro
iqtisodiyot. 5. nashr - Sankt-Peterburg: Piter - 2003 yil.
1.3. Jahon bozori va jahon iqtisodiyoti. Xalqaro iqtisodiy tashkilot.
“Xalqaro iqtisodiy munosabatlar” boshliq tashqi belgi jahon bozorining
mavjudligi tovar va xizmatlarning mamlakatlar o'rtasidagi harakatidir. Xalqaro
savdo - xalqaro tovar-pul munosabatlari sohasi, u birikma hisoblanadi tashqi savdo
dunyoning barcha mamlakatlari. Bir davlatga nisbatan odatda “davlatning tashqi
savdosi” atamasi, ikki davlatning o‘zaro savdosiga nisbatan – “davlatlararo, o‘zaro,
o‘zaro savdo” va barcha mamlakatlarning har biri bilan savdosiga nisbatan
qo‘llaniladi. boshqa - "xalqaro yoki jahon savdosi". Ko'pincha xalqaro savdo
deganda nafaqat tovarlar, balki xizmatlar savdosi tushuniladi. Xizmatlar ham
tovarlardir, lekin ko'pincha ular moddiylashtirilgan shaklga ega emas va bir qator
parametrlari bo'yicha tovarlardan farq qiladi, ular quyida muhokama qilinadi.
Xalqaro savdo ikki qarama-qarshi tovarlar oqimidan - eksport va importdan iborat
bo'lib, savdo balansi va savdo aylanmasi bilan tavsiflanadi. Eksport - tovarlarni
chet elga olib chiqishni ta'minlovchi sotish. Import - tovarlarni chet eldan olib
kirishni ta'minlovchi sotib olish. 8
Savdo balansi eksport va import qiymati
o'rtasidagi farqdir. Savdo aylanmasi - eksport va import xarajatlar hajmining
yig'indisi. Xalqaro savdo statistikasining xalqaro miqyosda qabul qilingan
standartlariga ko'ra, savdoni xalqaro deb tan olishning asosiy elementi tovarlarni
eksport sifatida sotish va import sifatida sotib olishdir. Bojxona chegarasi Buni
tegishli bojxona hisobotida ko'rsatish va belgilash. Shu bilan birga, egasining
mahsuloti o'zgaradimi yoki yo'qmi - bu muhim emas. Misol uchun, agar
kompyuter IBMning Amerika bo'linmasi tomonidan o'zining Rossiya bo'linmasiga
sotilgan bo'lsa (lekin aslida, o'tkazilsa), u AQSh eksporti va Rossiya importi
hisoblanadi, garchi Amerikaning IBM kompaniyasi tovar egasi bo'lib qolsa ham.
To'lov balansi nazariyasida, aksincha, tovar egasining o'zgarishi hal qiluvchi
14

___________________
11“Toshkent” RFBning 2020-2022-yildagi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
2021-yilda ham eng ko‘p bitimlar iqtisodiyotning bank va qurilish sohasi
mitentlarining qimmatli qog‘ozlari bilan amalga oshirildi. Bank sektori
emitentlarining qimmatli qog‘ozlari bilan 23 421 ta bitim tuzildi, bu birja bitimlari
umumiy sonining 32,76 foizini tashkil etdi. Qurilish sohasidagi 6 ta emitentning
qimmatli qog‘ozlari bilan 20 660 ta bitim tuzildi (birja bitimlari umumiy sonining
28,9 foizi). Qimmatli qog‘ozlar bilan birja bitimlari umumiy hajmining 50,86 foizi
qurilish sohasi hissasiga to‘g‘ri keldi. Mazkur tarmoq emitentlari bilan tuzilgan
bitimlarning umumiy summasi 641,2 mlrd. so‘mni tashkil etdi. Bank sektori
emitentlarining qimmatli qog‘ozlari bilan tuzilgan bitimlar hajmi 312,6 mlrd.
so‘mga yetib, bu umumiy birja hajmining 24,8 foizini tashkil etdi. Energetika va
sanoat tarmoqlari aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog‘ozlari bilan tuzilgan
bitimlar mos ravishda 98,9 mlrd. so‘m va 95,1 mlrd. so‘mni tashkil etdi.
Bitimlarning eng kam hajmi aloqa va transport sohasidagi qimmatli qog‘ozlar bilan
tuzilgan bo‘lib, mos ravishda 324,6 mln. so‘m va 28,06 mln. so‘mga teng bo‘ldi.
2022-yilda banklarning qimmatli qog‘ozlari bilan amalga oshirilgan bitimlar hajmi
2020-2021-yillarga qaraganda sezilarli darajada oshganligini (48,8 foiz) qayd etish
lozim (2-rasm). Mazkur holat, tijorat banklarining fond bozoridagi asosiy
ishtirokchilardan biri ekanligini va mazkur bozordagi operatsiyalarda, aynan,
banklarning faol ishtirok etayotganligidan dalolat bermoqda.
34

II BOB. ZAMONAVIY JAHON BOZORI.
2.1. Zamonaviy jahon bozorining shakllanishi.
Zamonaviy jahon bozori nima ekanligini batafsil ko'rib chiqsak:
Jahon bozorining rivojlanishi xalqaro munosabatlarning shakllanishi bilan
bog'liq. Ularning intensivligi ko'plab omillarga ta'sir qiladi. Ular orasida
iqtisodiyotning holati va davlatlar o'rtasidagi savdo operatsiyalarini o'zaro
taqsimlash, hisob-kitoblarning nomutanosibligi, inflyatsiya darajasi o'zgarishi, past
texnologiyali sanoatlarning chet elchalari va boshqalar. Jahon bozori ichki
tomondan olingan. Har qanday mamlakat birinchi navbatda o'zlari uchun mahsulot
ishlab chiqaradi. Vaqt o'tishi bilan uning ortiqcha qismi hosil bo'ladi. Natijada,
davlat global tovarlar bozoriga chiqadi.
Iqtisodiy nashrlarda global bozor uchta jihatdan aniqlanadi:
-Xalqaro iqtisodiyotning mikroiqtisodiy tuzilishi jihatidan.
-Global birja ishtirokchilari nuqtai nazaridan.
-Siyosiy iqtisod jihatidan. 13
Makroiqtisodiy tuzilish nuqtai nazaridan, global bozor mamlakatlarning
alohida davlat va integratsion birlashmasi sifatida savdo maydonchalari majmui
sifatida belgilanadi. Xalqaro darajada amalga oshirilayotgan iqtisodiy qonunlar
xalqaro miqyosda amalga oshirilayotgan iqtisodiy qonunlar har bir aylanma
xizmatining ta'siri ostida shakllanadi. Muayyan mahsulotning milliy qiymatiga
ko'ra, u asosan jahon narxini yaratishda namoyon bo'ladi. Tovar ayirboshlash
nuqtai nazaridan, ko'rib chiqilayotgan muassasa, yalpi talab va taklifni amalga
oshiradigan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning tizimi hisoblanadi. Bularga
iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar, shuningdek ularning o'zaro ta'sirini
ta'minlaydigan vositachilar kiradi. 14
20

1. Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida.-M .: Drofa.-2007. Abramov A. Xalqaro savdo.
-M.: Bustard. 2007 yil.
2. Adno Yu. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Bustard.-2006.
bilan almashtiriladi. Global bozorda tovarlar almashinuvi - bu kengayishning
uzluksizligini ta'minlaydigan jarayon. Shu sababli, turli mamlakatlarning tovarlar
almashinuvi orqali amalga oshiriladigan aloqalarni kengaytirish, miqyosda o'sish
sur'atlar bilan o'sib borayotgani bilan bog'liq. .
Uning rivojlanishidagi jahon bozorida ishlab chiqarish rivojlanishi bilan
belgilanadigan uchta bosqichda:
- kapitalistik ishlab chiqarishni tayyorlash bosqichi (manofonlar davri);
- yakka tartibdagi korxonalar mashinasozlik bosqichmasi;
- korporativ kapitalizmning bosqichi
Jahon kapitalistik bozorni rivojlantirishdagi har bir bosqich kapitalistik
mahsulotning o'zi tomonidan belgilangan o'ziga xos xususiyatlarga ega. Kapitalli
ishlab chiqarish usulini tayyorlash bosqichida jahon bozorida bolalik
rivojlanmaganligi. Ushbu bosqichda tashqi savdo aylanmasining aniqlanish
chizig'i, savdogar kapitalining asosiy roli, asosan kichik ishlab chiqaruvchilar va
qisman kapitalli ishlab chiqaradigan tovarlar aylanishi jarayonida vositachi sifatida
gapirdi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti milliy bozorlarini shakllantirishga qat'iy ta'sir,
keyin global Interkontinental bozorning yanada rivojlanishi katta sohani ta'minladi.
Angliyada XVIII asrning uchdan bir qismida bo'lib o'tgan sanoat to'ntarish
natijasida, keyin XIX asrda. Evropa va Amerikaning boshqa mamlakatlarida yirik
sanoat tez rivojlanmoqda, bu milliy bozorlarning shakllanishini tezlashtirdi va
global kapitalli bozorni shakllantirishga olib keldi. Kapitalizmning jahon bozorida
XVIII asr oxirida Angliya sanoat to'ntarishidan davrni qamrab oladi. 70-yillarning
oxiri, XIX asr, jahon savdosi juda rivojlangan xususiyatlarga ega bo'lganida.
Ushbu bosqich Angliyada yirik mashinasozlik sanoatining o'ziga ishonganligi bilan
ajralib turadi. Jahon bozori dastlabki holatidan chiqadi va kapitalizm toifasi
sifatida rivojlana boshlaydi.
8

12“Toshkent” RFBning hamda Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariysining faoliyat natijalari to‘g‘risidagi 2013-
2022- yillardagi hisobot ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
YaIMga nisbatan ulushi dinamikasi keskin o‘zgarish tendensiyasiga ega
bo‘lib, 19,3 foizdan 18,7 foizga qadar pasayish kuzatilganligini qayd etish lozim
(1-jadval). Mamlakatimizda so‘nggi yillarda fond bozorini rivojlantirishga
qaratilgan chora-tadbirlarning faol tarzda amalga oshirilishi natijasida fond bozori
rivojlanishning yangi bosqichiga ko‘tarilgan bo‘lib, bunda mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlar muhim ahamiyat kasb etmoqda 14
.
Fond birjasining bugungi kundagi asosiy maqsadlaridan biri - respublikamizdagi
moliyaviy barqaror va likvidli AJlarini listingga jalb qilishdir. AJlarining rasmiy
birja listingiga kiritilishi bu - ushbu jamiyatlarning ma’lum darajada
ishonchliligidan va moliyaviy barqarorligidan darak beradi, ular to‘g‘risidagi
axborotlarning doimiy oshkor qilinib borilishi esa investorlarning investitsiya
kiritishga bo‘lgan ishonchini oshiradi.
Aksiyalar emissiya umumiy hajmining so‘nggi yillarda ortishining asosiy
sababi - davlat ulushining ortishi bilan bog‘liq.
_____________________
13Ataniyazov J.X., Alimardonov E.D. “O‘zbekistonda fond bozori: joriy holat va rivojlanish istiqbollari”
journal.bfa.uz/maqola/Maqola_5_son_2019.pdf
15 «Toshkent» RFBning hamda Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariysining faoliyat natijalari to‘g‘risidagi 2000-
2022 yillardagi hisobot ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 16 Обидов А . Развитие рынков капитала в
Узбекистане . Международный финансово - банковский форум – Ташкент , 2019. – 27-31 март 17“Toshkent” RFBning
hamda Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariysining faoliyat natijalari to‘g‘risidagi 2015-2022- yillardagi hisobot ma’lumotlari
asosida muallif tomonidan tuzilgan.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
SIYOSIY ADABIYOTLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022 —
2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-60-son Farmoni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
10.02.2023-y., 06/23/21/0085-son.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 28-fevraldagi “2022 —
2026-yillarga m o‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot
strategiyasini “Insonga e’tibor va sifatli ta’lim yili”da amalga oshirishga oid
Davlat dasturi to‘g‘risida”gi PF-27-son Farmoni
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 13-apreldagi “Kapital
bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6207-son
Farmoni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2022 y.,
06/22/113/0330-son.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 21-fevraldagi
“2030-yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi milliy
maqsad va vazifalarni amalga oshirishni jadallashtirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 83-sonli Qarori. Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 10.08.2022-y., 09/22/438/0726-son.
5. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi. – T.:
O‘zbekiston. 2022. 416 bet.
6. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston demokratik o‘zgarishlar, keng
imkoniyatlar va amaliy ishlar mamlakatidir. – Т .: “O‘qituvchi”, 2021. – 184
bet.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis va
O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi. 20.12.2022.
ASOSIY ADABIY O TLAR:
12. Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida.-M .:
Drofa.-2007. Abramov A. Xalqaro savdo. -M.: Bustard. 2007 yil.
40

Jahon bozori odatda juda boy va murakkab tuzilish bilan tavsiflanadi. Uning
tuzilishi tavsifi tanlangan mezonlarga bog'liq. Tuzilish va bozor tizimini tavsiflash
uchun quyidagi mezonlarni ajratish mumkin.
___________________________
16. Jumaniyazov Inomjon Turaevich, & Juraev Maqsud Annaqulovich (2022). Korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul
qilish va risklarni baholash usullari. Science and Education, 3 (5), 1646-1654.
17. Jumaniyazov, I. T. (2019). The impact of Uzbekistan Reconstruction and development fund’s expenditure on GDP
growth. Science, research, development № 16. Monografiya pokonferencyjna.
funktsional yondashuv asosida: 1. Xalqaro tovarlar va xizmatlar bozori. 2.
Xalqaro kapital bozori (valyuta bozori, kredit) 3. Jahon Texnologiyalari bozori. 4.
Jahon mehnat bozori.
Geografik joylashuv asosida: - Evropa bozori, - Osiyo bozori, - Shimoliy
Amerika bozori, - Afrika va boshqalar.
2.2. Jahon moliya va xomashyo bozorlaridagi o'zgarishlar.
Jahon moliya va xomashyo bozorlaridagi o'zgarishlar to'g'risida
9-mart kuni O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi,
Markaziy bank hamda Moliya vazirligi rahbar va mas'ul xodimlari ishtirokida
Jahon moliya va xomashyo bozorlaridagi oxirgi o‘zgarishlarning O‘zbekiston
iqtisodiyotiga ta'sirini o‘rganish bo‘yicha yig‘ilish bo‘lib o‘tdi.
O‘tkazilgan muhokamalar natijalari bo‘yicha Bosh vazir o‘rinbosari –
Iqtisodiyot va sanoat vaziri Jamshid Qo‘chqorov quyidagilarni ma'lum qildi:
- gaz narxining pasayishi (neft narxining pasayishi sababli) va ayrim
mamlakatlar milliy valyutasining devalvatsiyasi eksport tushumlarimizga salbiy
ta'sir ko‘rsatadi, shu bilan birga neft va gaz narxi pasayishining ichki bozorga
ijobiy ta'siri ham o‘rganib chiqiladi. Xalqaro tovar va moliya bozorlarida yuzaga
kelgan vaziyatning so‘mning almashuv kursiga ta'sirini hozircha neytral deb
baholaymiz;
- gaz narxi pasayishi sababli Davlat byudjeti daromadlarining yo‘qotishlari
oltin narxining yuqori ekanligi hisobiga to‘liq qoplanadi. Umuman olganda, Davlat
byudjeti barcha majburiyatlarini to‘liq ta'minlash imkoniga egadir;
25

tabiiy resurslarning borligiga va shu yerdagi ishlab chiqarish tajribasiga bog liq.ʻ
Ixtisoslashuv harajatlarni kamaytirib, tovarlarni sifatli ishlab chiqarish imkonini
berganidan xalqaro aloqalarni zaruratga aylantiradi.
________________
5. Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. -SPb .: PETER.-2006.
1.2. Jahon bozori va uning konhyukturasi.
Konhyunkturani o’rganish marketing xizmatini ajralmas qismini tashkil etadi.
Bizning mamlakatimizda konhyunkturani o’rganish 20-yillarda tashkil etildi.
«Konhyunktura» lotincha so’z bo’lib, xolat degan ma’noni anglatadi, u keng
ma’noda ularning o’zaro aloqasidan olingan shartlarning yigindisi, ular sharoit,
predmetlarining joylashishidir.
Bozor konhyunkturasi – bu ma’lum bir vaqtda, ma’lum bir xududda talab
bilan taklif o’rtasidagi nisbatdir. Marketing sharoitini va bozorni tekshirish
iqtisodiy, demografik, ijtimoiy, tabiiy, siyosiy va boshka shart-sharoitlarni taxlil va
bashoratni taxmin qiladi. Xozirgi kunda deyarli xamma yirik firmalar xususiy
konhyunktura xizmatlariga egadirlar, ular uzining faoliyat doirasida jaxon va
milliy masshtabda konhyunkturani rivojlanishini kuzatishadi. Iqtisodiy
konhyunktura bu omillar va qayta ishlash sharoitlarining rivojlanishi va o’zaro
aloqadorlikda talab, taklif, narx omillari asosida bozordagi bir ko’rinishdir. Bu
ko’rsatilgan aniqlik o’z ichida konhyunktura tushunchasining barcha amaliy
sifatlarini o’zida mujassamlashtiradi. Birinchidan, unda iqtisodiy konhyunktura
predmeti ko’rsatilgan, yangi bozor, ayirboshlash soxasidagi konhyunkturani avval
olib borilayotgan ishlar bilan bog’laydi. Ikkinchidan, konhyunkturani fakat
ayirboshlash soxasidagini emas, balki butun ishlab chiqarish jarayonini, yangi
(ishlab chikarish, taksimlash, muomala, iste’mol, bular ayirboshlash prizmasi
orqali aniklanadi) o’z ichiga qamrab oladi. Uchinchidan, konhyunktura dinamik
o’sish davrlarida ko’riladi. To’rtinchidan, konhyunktura ishlab chiqarish jarayoni
aniq tarixiy sharoitlari bilan bog’lik, xar bir ishlash jarayonining yangi bosqichi
uchun omillarning va konhyunkturani rivojlanishining sharoitlarining mosligi
o’ziga xosdir. Beshinchidan, uning ko’rinishining asosiy shakli talab, taklif, va
12

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. JAHON BOZORI VA UNING RIVOJLANISHI
1.1. Jahon bozori va xalqaro savdoda yetakchi
davlatlar…………………………….....................................................................6
1.2. Jahon bozori va uning konhyukturasi ……………………………………...12
1.3. Jahon bozori va jahon iqtisodiyoti. Xalqaro iqtisodiy tashkilot……………14
II BOB ZAMONAVIY JAHON BOZORI
2.1. Zamonaviy jahon bozorining shakllanishi……………………………………20
2.2. Jahon moliya va xomashyo bozorlaridagi o'zgarishlar
…………………………………………………………………………….............25
2.3. O zbekistonning Jahon bozoriga kirib borishida imkoniyatlar………………26ʻ
XULOSA………………………………………………………………………....38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..40
2

ahamiyatga ega va Rossiya xomashyosini Rossiyada joylashgan Amerika
korxonasining sho''ba korxonasiga sotish Rossiya eksporti hisoblanadi, ammo xom
ashyo chegarani kesib o'tmagan.
_______________________
8. Lolikova A.P., Lurkov P.O. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar.- Simferopol: SONAT, 2004 yil.
Eksport va import ikkita asosiy tushunchalar xalqaro savdoni har tomonlama
tahlil qilish va amaliy maqsadlarda foydalaniladigan tovarlarning xalqaro
harakatini tavsiflovchi. Savdo balansi va aylanmasi, ularning hosilalari sifatida,
torroq tahliliy va amaliy ahamiyatga ega va kamroq qo'llaniladi. Tovarlarni sotish
kabi operatsiyalarning eng keng tarqalgan turi turli mamlakatlar kontragentlari
o'rtasidagi odatiy savdodir, ya'ni. eksport va import operatsiyalaridan iborat tashqi
savdo. Shu bilan birga, eksport operatsiyalari deganda tovarlarni xorijiy sherikning
mulkiga o'tkazish uchun chet elga sotish va eksport qilish tushuniladi. qarshi,
import operatsiyalari xorijiy tovarlarni keyinchalik o‘z mamlakatining ichki
bozorida sotish uchun sotib olish va olib kirishni jalb qilish. Eksport-import
operatsiyalari to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita bo'lishi mumkin, ya'ni tovar egalarining
o'zlari tomonidan ham, vositachilar tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Ikkinchisining roli brokerlar, dilerlar, komissionerlar, yuk oluvchilar, ulgurji
xaridorlar, sanoat agentlari bo'lishi mumkin. Vositachilar tovarlarni sotish bo'yicha
ko'plab funktsiyalarni o'z zimmalariga oladilar. Masalan, ular chet ellik
hamkorlarni izlashlari, hujjatlarni tayyorlashlari va bitimlar tuzishlari, transport va
ekspeditorlik operatsiyalari, kredit-moliyaviy xizmatlar va tovarlarni sug'urtalash,
sotishdan keyingi xizmat, bozor tadqiqotlari, reklama, bojxona rasmiyatchiligi va
boshqa faoliyat savdosi ulushining o'sishi va xom ashyo va oziq-ovqat mahsulotlari
ulushining qisqarishi hisoblanadi. Ishlab chiqarish sanoati tarkibidagi tovarlarning
eng muhim guruhiga asbob-uskunalar va transport vositalari (ushbu guruhdagi
tovarlar eksportining yarmigacha), shuningdek, boshqa sanoat tovarlari - kimyo
mahsulotlari, qora va rangli metallar, to'qimachilik kiradi. Xom ashyo doirasida va
oziq-ovqat mahsulotlari eng katta tovar oqimlari oziq-ovqat va ichimliklar, mineral
yoqilg'i va yoqilg'idan tashqari boshqa xom ashyo hisoblanadi. Xalqaro savdoning
15

shakllanish bosqichida bo'lishiga qaramay, o'tgan yillar davomida xalqaro savdo
ko'lami va xilma-xilligi sezilarli darajada oshdi.
Hozirgi sharoitda jahon bozori tizimida globallashuv va integratsiyalashuv
jarayonlarining jadallashuvi, mamlakatlar milliy iqtisodiyotlari o’zaro
aloqalarining va o’zaro bog’liqliklarining kuchayishi zamonamizning eng muhim
xususiyatlaridan biriga aylanmoqda. Globallashuv, ma’lumki, ishlab chiqarish,
axborotlar almashinuvi, savdo, transport va boshqa xizmat ko’rsatish soha-laridagi
mamlakatlararo aloqalarda namoyon bo’ladi. Bu jarayonlarda mustaqil
O’zbekiston ham faol ishtirok etmoqda. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan
keyin, respublika oldida xalqaro integratsiya jaryoniga jalb qilingan iqtisodiyot,
milliy davlatchilikni shakllantirish bilan bog’liq bir qator masalalar paydo bo’ldi.
Shu munosabat bilan respublikaga xalqaro moliya munosabatlarning to’la
ishtirokchisi bo’lishga imkon beruvchi qator maqsadlar belgilab qo’yildi.
Bularning ichida eng muhimi sifatida, bozor iqtisodiyotini rivojlantirish uchun
xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni ko’rsatish mumkin. Bugungi kunda
O’zbekiston xalqaro iqtisodiy munosabatlarning sub’ekti sifatida jahon bozoriga
tobora keng jalb qilinmoqda, dunyoning o’nlab rivojlangan va rivojlanayotgan
mamlakatlari bilan mustahkam xalqaro iqtisodiy munosabatlarga kirishgan, uning
tashqi savdo aylanmasi hajmi yildan-yilga ortib bormoqda
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng rivojlangan va keng
tarqalgan shakli hisoblanadi. U zamonaviy tashqi siyosiy manfaatlar va dunyo
mamlakatlarining muammolarida muhim o'rin tutadi. Shuning uchun uning
mohiyatini, rivojlanish dinamikasini va zamonaviy tuzilishini o'rganish davlatni
rivojlantirish dasturlarining tashqi siyosatini belgilashning muhim elementi bo'lib,
uning dolzarbligini tasdiqlaydi.
Shundan kelib chiqqan holda, biz ushbu kurs ishining jahon bozori haqidagi
ma'lumotlarni to'plash, tizimlashtirish va tahlil qilishdan iborat bo'lgan quyidagi
maqsadini shakllantirishimiz mumkin.
Men deyarli ushbu mavzuni o'rganib chiqdim va bundan keyin ham
o'rganaman. Bu jahon bozori bilan bog'liq bo'lgan alohida tashkilotlarning ishlashi
4

narx dinamikasining nisbatidir. Bir so’z bilan aytganda, ayni shu omillar bozorning
xolatini va dinamikasini aniqlashda markaziy bo’g’in bo’lib xisoblanadi.
Konhyunktura tashkikotining 2ta obyektiga ko’ra - yangi iqtisodiy konhyunktura
tushunchasidagi xo’jalik va tovar bozori, 2 mustakil tarkibiy qismga ajratiladio’
1) umumxujalik konhyunkturasi
2) tovar bozori konhyunkturasi.
Umumxo’jalik konhyunkturani strukturaviy birlik deb, shunga qaramasdan
tovar bozorlarining va ko’plab o’zaro munosabatlar konhyunkturasini yig’indisi
deb qarash mumkin. Tovar konhyunkturasi umumxo’jalik konhyunkturasini tashkil
etadi, umumxo’jalik konhyunkturasi esa tovar bozorlari konhyunkturasini keltirib
chiqarida. SHuning uchun xam umumxo’jalik konhyunkturani uni tashkil etuvchi
tovar konhyunkturalarini xususiyatlarining arifmetik summasi deb xisoblab
bo’lmaydi. 6
Tovar bozorlari konhyunkturasini umumxo’jalik konhyunkturasini
elementi sifatida birlashuvi, bir butun kabi tovar konhyunkturasini tashkil
etuvchilarga mavjud bo’lmagan yangi sifatni beradi. SHunday qilib, uning butun
qismi va bo’g’inlarining belgilari o’zaro ta’sirchanligi va o’zaro alokadorligi
shakllarining fel - atvorini, umumxo’jalik va tovar konhyunkturasini rivojlanishni
aniqlaydi.Bozorni va avvalo butun bozorni konhyunkturasini kompleks izlanishlar
ishbilarmonlar doirasining fikriga ko’ra, ishbilarmonlarga ularning xo’jalik
qarorlarini qabul qilishda xatoga yo’l qo’ymasligi uchun tavakkalchilikni
pasaytirishda qurol xisoblanadi. Iqtisodiy konhyunkturani izlash, faqatgina
ayirboshlash soxasini rivojlanishi va uning qayta ishlab chiqarish jarayonining
boshqa bosqichlari bilan o’zaro aloqadorligining umumiy qonunchiligini o’rganish
bilan chegaralanib kolmaydi. U, u yoki bu tovar bozorda vujudga keladigan
asoslangan taxlil va bashorat qilishni amalga oshirishga qaratilgan. 7
Tovar bozori o’zida, birinchidan, ma’lum bir tovarni ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasida, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar
guruxi va iste’molchilar guruxi o’rtasida iqtisodiyotchilar aloqalarining tizimini
o’zida aks ettiradi. Alokalarning asosiy kurinishi 1-turi bu oldi-sotdi jarayoni, 2-si
esa raqobatdir. Tovar bozorlari tarmoqlararo raqobatning mexanizmi orqali o’zaro
13

_______________________
10 “Toshkent” RFBning 2015-2022-yillardagi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan
2-rasm. 2020-2022-yillarda fond birjasida iqtisodiyot sohalari bo‘yicha
tuzilgan bitimlar soni (dona) 11
2022-yilda eng ko‘p bitimlar bank va sanoat sektorlari emitentlarining
qimmatli qog‘ozlari bilan amalga oshirildi. Bank sektori emitentlarining qimmatli
qog‘ozlari bilan 26 042 ta bitim tuzildi, bu birja bitimlari umumiy sonining 32,26
foizini tashkil etdi. Sanoat tarmog‘idagi 9 ta emitentlarning qimmatli qog‘ozlari
bilan 21 247 ta bitim tuzildi (birja bitimlari umumiy sonining 26,32 foizi). Birja
operatsiyalari umumiy hajmining 47,94 foizi bank sektori qimmatli qog‘ozlari
hissasiga to‘g‘ri keldi. Ushbu soha emitentlari bilan tuzilgan bitimlarning umumiy
hajmi 2,31 trln. so‘mni tashkil etdi. Qurilish sektori emitentlarining qimmatli
qog‘ozlari bilan tuzilgan bitimlar hajmi 1,92 trln. so‘mni tashkil etdi va bu umumiy
birja hajmining 39,96 foizini tashkil etdi. Aksiyadorlik jamiyatlarining agrosanoat
va boshqa tarmoqlardagi qimmatli qog‘ozlari bilan tuzilgan bitimlar mos ravishda
237,93 mlrd. so‘m va 169,31 mlrd. so‘mni tashkil etdi. Eng kam miqdordagi
bitimlar aloqa va transport sohasidagi qimmatli qog‘ozlar bilan tegishli ravishda
69,29 mln. va 18,09 mln. so‘mlik bitimlar tuzilgan.
33

13. Adno Yu. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Bustard.-2006.
14. Gluxov N.V. Afonichkin V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-
2006.
15. Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning
xususiyatlari. -M .: Litera.-2005.
16. Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. -
SPb .: PETER.-2006.
17. Ivashchenko A.A. Tovar tarkibi. - M.: Xalqaro munosabatlar. - 2001 yil.
18. Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.-
2006. Krugman P., Obstfeld M. Xalqaro iqtisodiyot. 5. nashr - Sankt-
Peterburg: Piter - 2003 yil.
19. Lolikova A.P., Lurkov P.O. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar.- Simferopol: SONAT, 2004 yil.
20. Ustinov I.N. Jahon savdo: statistik tahliliy ma'lumotnoma. - M.: Iqtisodiyot,
2004 yil
21. Tretyakov A.R. Jahon savdosi: natijalar. // Asosiy vositalar.-№ 3.- 2006.
22. Shestak Yu.I. Xalqaro savdo muammolari. // Ekspert. № 11.-2007.
23. Jumaniyazov Inomjon Turaevich, & Juraev Maqsud Annaqulovich (2022).
Korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish va risklarni baholash usullari.
Science and Education, 3 (5), 1646-1654.
24. . Jumaniyazov, I. T. (2019). The impact of Uzbekistan Reconstruction and
development fund’s expenditure on GDP growth. Science, research,
development № 16. Monografiya pokonferencyjna.
25. Jumaniyazov, I., & Xaydarov, A. (2023). The importance of social
insurance in social protection. Science and Education, 4(1), 1033–1043.
Retrieved from https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/4941
26. Davlatboyeva, M. S. qizi, & Jumaniyazov, I. T. (2023). Yashil
byudjetlashtirish va uni O’zbekistonda joriy etish istiqbollari. Science and
Education, 4(2), 1509–1516. Retrieved from
https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/5237
41

Jahon bozori va uning rivojlanishi

Купить