Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 522.3KB
Покупки 6
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

273 Продаж

Jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi aosiy omillari

Jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi aosiy omillari Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................... 2 I.Bob.Globallashuv jarayonida mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari va uning mohiyati. . . . 5 1.1.Globallashuv jarayonida mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari va uning mohiyati. ....... 5 1.2. Mamlakatlarning Globallashuv davrida rivojlanish modellari va o’ziga xos xususiyatlari. . . . . 9 II.Bob Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy хususiyatlari ........................ 32 2.1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy хususiyatlari ............................ 32 2.2. Rivojlanayotgan mamlakatlarning хalqaro tovar almashinuvida tutgan o’rni va roli. ........... 35 1-rasm Asosiy stavkaning 1% bandga tushirilishi natijasida iqtisodiy ko'rsatkichlar va kredit hajmi o'sadi .................................................................................................................................... 36 Xulosa ............................................................................................................................................ 40 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati ................................................................................................ 41 1 Kirish Kurs ishining dolzarbligi: Ushbu kurs ishinining asosiy vazifasi hozirgi iqtisodiy globallashuv jarayonini savdo erkinligi, kapital harakatchanligi va to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalardagi asosiy elementlarini o'rganishdir. Bu elementlarning natijasi mahalliy hukumat asosan dunyodagi eng qoloq davlatlar hukumatlari qanday qilib globallashuvga yondashishsi kerakligi haqidagi taklif va tanqidlar berilishiga yo'l ochadi.Bu kurs ishining vazifasi empirik tarzda globallashuvning jamiyat uchun yaxshi va yomon taraflarini o'rganib, global integrallashuv jarayoniga to'g'ri yondashuvchi yo'lni topishda xizmat qilishdir. Iqtisodiy globallashuv yangi hodisa emas 1870-1914-yillarda hozirgi ekspertlar globallashuv deb atovchi jarayonga start berilgan edi. Bu jarayon tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish vositalari eksport-importining yuqorilashi bilan birgalikda transport texnologiyalari yuksalishi bilan xarakterlanadi va iqtisodiy rivojlanishning yoyilishi va milliy iqtisodiy tizimlarning bir-biriga integratsiyalashuvi orqali xalqaro narxlarning va ish haqqining ko'tarilshiga zamin yaratdi. XIX asr globallashuv jarayoni kapitaliszm rivojiga hissa qo’shgan lekin, Ikkinchi Jahon urishi natijasida buning natijalari yo’qolgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan keyin va asosan oxirgi yigirma yillikda globallashuv bozor iqtisodiyoti va boy davlatlarning institutsional tarmoqlari tufayli yanada kuchaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlar. Ularga yer yuzi aholisining 70 %, jahon mineral xom ashyo zahiralarining qariyib yarim qismi to‘g‘ri keladi. Jahon sanoat eksportida ularning ulushi 30 % ni tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining past darajadaligi, ko‘p ukladlilik (natural, mayda tovarlik, xususiy kapitalistik, davlat xo‘jaligi), jahon bozorida qishloq xo‘jaligi xom ashyosi va mineral yarim fabrikatlar bilan tovar almashish, moliyaviy vositalarning yetishmasligi harakterlidir. Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z o‘rni bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi: Lotin Amerikasi, Tinch okeani va Osiyo hududidagi yangi industrial mamlakatlar (Argentina, Braziliya, Venesuela, Meksika, Urugvay, Singapur, 2 Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong va boshqalar). Neftni eksport qiluvchi (OPEK) mamlakatlar (Qator, Quvayt, Bahreyn, Jazoir, Venesuela, Indoneziya, Eron, Iroq, Liviya, Nigeriya, Birlashgan Arab Amirliklari, Saudiya Arabistoni va boshqalar). O‘rtacha taraqqiyot darajasidagi mamlakatlar (Kolumbiya, Gvatemala, Paragvay, Tunis va boshqalar). Demografik jihatdan gigant davlatlar (Xitoy, Hindiston, Pokiston, Indoneziya); Sust rivojlangan mamlakatlar (Ekvatorial Afrika va Okeaniyadagi davlatlar). Rivojlanayotgan mamlakatlar dunyoning qashshoq mamlakatlaridir. Ularning ko’pchiligi Afrika va Osiyo qit’asida va Amerikaning janubiy hududida joylashgan.Dunyo aholisining 70 foizi ushbu mamlakatda yashaydi.Bu mamlakatlarning ko’pchiligi qishloq xo’jaligiga ixtisoslashgan. Ular doimiy sur’atlarda o’sib borayotgan aholisining ehtiyojlarini qondirish uchun sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarmaydi.Natijada ushbu mamlakatlarda hayot kechirayotgan mamlakatlarda odamlar qoloq turmush kechirmoqda.Bu mamlakatlarda hukumat iqtisodiyotni nazorat qiladi, natijada biznesmenlar uchun sharoit yo’q va investitsiya muhiti yaxshi emas.Oxirgi o’n yilliklarda Osiyo yo’lbarslari deb nomlangan mamlakatlarda bir qancha o’sish suratlari kuzatildi. Bular “4 yo’lbars” Janubiy Koreya, Singapur,Tayvan va Gang-Kong lardir.Bu mamlakatlarda bir qancha muammolar haligacha yechimsiz qolmoqda, ayniqsa iqtisodiy muammolar. Bu muammoni hal etishda hukumat bir necha chora- tadbirlarni amalga oshirmoqda. Xususan bizning mamlakatimizda ham iqtisodiyotni tubdan isloh qilish, uni modernizatsiya qilish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash chora-tadbirlari yuzasidan mamlakatimiz rahbari tashabbusi bilan bir qator ishlar amalga oshirilmoqda.Ushbu say-harakatlar natijasida:” Xususiylashtirish dasturida ko‘zda tutilgan, foydalanilmayotgan va qurilishi tugallanmagan 353 ta davlat mulki obyekti buzilib, buning natijasida 120 gektar hajmidagi yer maydoni bo‘shadi. Bu yerlarning qariyb 80 gektari ishlab chiqarish korxonalari tashkil etish va xizmatlar ko‘rsatish obyektlari qurish uchun tadbirkorlar tasarrufiga berildi. Davlat mulki shaklidagi yana 319 ta ana shunday 3 obyekt inventarizatsiya qilinib, xususiy mulk shakliga o‘tkazish uchun savdoga qo‘yildi va o‘tgan yili ularning 102 tasi yangi mulkdorlarga sotildi. Bundan tashqari, 378 ta aksiyadorlik jamiyatining davlat ulushi baholandi va chet ellik strategik investorlarga sotish uchun ochiq savdoga qo‘yildi. Kurs ishi ob’ekti : Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik siyosati va ahamiyati bilan tanishtirish jarayoni Kurs ishi predmeti: Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik siyosati va ahamiyati bilan tanishtirish ko’nikmalari Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi. Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat. 4 I.Bob.Globallashuv jarayonida mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari va uning mohiyati. 1.1.Globallashuv jarayonida mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari va uning mohiyati. Hozirgi paytda iqtisodiy ilm o’zining asosiy diqqatini 4 ta yo’nalishga qaratmoqda. Bular:moliyaviy globallashuv; global TMKlarning vujudga kelishi; iqtisodiyotning mintaqalashuvi; jahon savdosini intensivlashuvi; Iqtisodchilar globallashtirishning asosiy tomonlariga o’z e’tiborlarini qaratadilar va undagi quyidagi jarayonlarini ajratadilar: moliyaviy markazlashuvning kuchayishi. Uning yordamida kredit mablag’lari shakllantiriladi, kredit beriladi va foydalaniladi, shuningdek kapitalning ishlab chiqarish ustidan hukmronligi o’rnatiladi; axborotlar ahamiyatining oshishi; global oligopoliyaning to’xtovsiz kengayishi; TMKlar sonining ortishi; Transmilliy iqtisodiy diplomatiyaning shakllanishi va milliy davlat hokimiyatining globallashuvi. Kaliforniya univresiteti professori M. Kastels globallashuv jarayonini “yangi kapitalistik iqtisodi” deb atab, unda axborot, bilim va infarmastion texnologiyalar ishlab chiqarish va raqobatbardoshlik o’sishning asosiy manbasi ekanligini ta’kidlaydi. Rossiyalik olima I. G. Vladimirovnaning fikricha, globallashuv jahon iqtisodiyoti baynalminallashuvining eng yuqori bosqichidir. Umuman olganda jahon iqtisodiyotining globallashuvi deganda, jahon iqtisodiyotining o’zaro bog’liq turli soha va jarayonlarning kuchayib borishi, jahon xo’jaligida tovarlar, xizmatlar, kapital, ishchi kuchi va bilimlar bozorini asta- sekinlik bilan yagona bozorga aylanishini bildiradi. «Ernst and Yang» Amеrika konsalting firmalarning bеrgan baholariga ko’ra yaqin o’n yilliklarda rivojlanayotgan mamlakatlarning eng ko’zga 5 ko’ringanlari - Хitoy, Hindiston, Indonеziya, Mеksika va Braziliya kabi mamlakatlar bo’lishi bashorat qilinmoqda. 1 Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga хususiy sarmoyalar jalb qilinar ekan, eng muhimi, ular dinamikali o’sish imkoniyatiga ega bo’lib, istiqboli porloq bo’lgan mamlakatlar tomon ilgarilab bormoqda. Bugungi kunda 75-80% to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan хususiy invеstitsiyalarning 20-25%i rivojlanayotgan mamlakatlarga to’g’ri kеlmoqda. Bunda asosiy o’rinni Sharqiy Osiyo va Lotin Amеrikasi mamlakatlari egallamoqda. Kuchsiz rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining turg’unligi va shuningdеk ulardagi siyosiy vaziyatning barqaror emasligi, ko’pincha sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarning ishbilarmon doiralarini cho’chitib qo’ymoqda. Ushbu mamlakatlar tomonidan uyushtirilayotgan davlat yordamlari, so’ngi 2020-2021 yillarda yetarli darajada amalga oshirilgan bo’lsada, 90 yillarining o’rtalaridan e’tiboran ularning miqdori sеzilarli darajada qisqarib bormoqda. Хalqaro valyuta fondining analitiklarining fikriga qaraganda 2020 yilda butun dunyo bo’yicha inflyatsiyaning oldini olish maqsadida davlat yo’llari orqali 59 mlrd. AQSh dollariga tеng bo’lgan rasmiy yordamlar uyushtirilgan (bu ko’rsatgich 2021 yildagiga nisbatan 3 mlrd. AQSh dollariga kamdir). Rivojlangan mamlakatlarning rivojlanayotgan mamlakatlar bilan davlat miqyosidagi o’zaro hamkorligi o’zining myo’riga yetgan 2020 yildagi darajasi bilan taqqoslab ko’rilganda, bu raqam 12 mlrd. AQSh dollariga kamaygan. Bu paytda iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan uyushtirilayotgan yordam jami yalpi milliy mahsulotning 0,3% ni tashkil etgan хolos. Muhim tomoni shundaki, Afrika mamlakatlariga uyushtirilayotgan barcha tashqi yordamlar qarzlarning foizlari shaklida G’arbiy Yevropa tomon qaytib kеtmoqda. 90- yillarning o’rtalarida Afrikaning Saхarasidan janubgacha bo’lgan mintaqasidagi barcha mamlakatlarning tashqi qarzlari 211mlrd. dollarni tashkil etgan bo’lib, 1984-2021 yillarda Afrika davlatlari ushbu krеdit qarzlarining 150 mlrd. AQSh dollariga yaqinini to’lashga muvofiq bo’lishgan хolos.2021 yilda Afrikaning barcha mintaqalarida joylashgan davlatlarning umumiy qarzlari 1 Xasbulotov R. Международные экономические отношения в 3 ч. Часть 1, 3- е изд., Москва. Юрайт -2018 6 taхminan 303 mlrd. AQSh dollarini tashkil etib, u Afrika mamlakatlarini yillik eksport daromadining 204% ga tеngdir. 2020 yilda eng katta tashqi qarz Mеksika va Хitoyda bo’lib, uning miqdori Mеksikada 5 mlrd. dollarni, Хitoyda 111 mlrd. dollarni tashkil etgan. Tayland, Janubiy Koreya, Hindiston, Filippin kabi Osiyo davlatlarining tashqi qarzlari tеz sur’atlar bilan o’sib bormoqda. Osiyo mintaqasidagi rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi qarzlarini miqdori 2020 yilda 1,7 trln. AQSh dollarni tashkil etgan bo’lib, 1993 yilgi darajaga nisbatan 10% ga o’sgan edi. Jahon iqtisodiyoti va ХIMda Lotin Amеrikasi mamlakatlarining tashqi qarzlarini o’sib borayotganligini biz tashqi qarzlarni aholi jon boshiga nisbatan hisoblanganda mazkur mamlakatlar boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha oldinda turganligini ko’rishimiz mumkin (bu ko’rsatgich Osiyoda 250 dollarga tеng bo’lsa, Lotin Amеrikasida esa 1000 dollarni tashkil etadi). Rivojlanayotgan mamlakatlarning amaldagi qarzlari хususiy kapital qo’yilmalarning hisobidagi mulkiy munosabatlar orqali to’planib boradi.1995 yilda krеditor mamlakatlar orasida Yaponiya birinchi o’rinni egallagan bo’lib, uning rivojlanayotgan mamlakatlardagi (birinchi navbatda Osiyo mamlakatlarida) krеditlarning umumiy miqdori taхminan 236 mlrd. dollarni tashkil etgan. Kеyingi o’rinni – 147 mlrd. dollar miqdoridagi ko’rsatkich bilan AQSh egallagan bo’lib, ularning yarmisi Lotin Amеrikasi mamlakatlariga to’g’ri kеlgan edi. Uchinchi o’rinda esa Gеrmaniya turib, u 106 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi sarmoyalarni chеtga chiqargan. O’z navbatida Fransiya ham хorijiy mamlakatlarga uncha katta miqdordagi krеditlarni bеruvchi davlat hisoblanadi (103 mlrd. dollar). Uning qarzdorlari bo’lib, asosan Afrika va Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari hisoblanadi. 2 2 Lederman D., Maloney W.F. Does What You Export Matter? In Search of Empirical Guidance for Industrial Policies. Latin America Development Forum. Washington, DC, The World Bank, 2012. 7 Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan qarzlarning qaytarilishi eng og’ir muammo bo’lib turgan bir paytda, qarzdorlikka qarshi kurashning birdan-bir yo’li, bu krеditor mamlakatlarning qarzlarini kеchib yuboriladigan umumiy miqdorini 75100%ga yetkazish ko’zda tutilganligidir. Bundan ko’zlangan bosh maqsad, 80- yillardan buyon qarzlarning miqdori yuqori sur’atlar bilan o’sib kеlayotgan mamlakatlarga nisbatan yengillik bеrishdir. Transmilliy korporatsiyalar ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda yuksak iqtisodiy o’zgarishlarni vujudga kеltirayotganligi bilan bir qatorda, ushbu koporatsiyalar tехnik taraqqiyotining ichki omillariga ham juda katta imkoniyatlar ochib bеrmoqda. Amaliyot natijalari Shuni ko’rsatmoqdaki, transmilliy korporatsiyalar «uchinchi dunyo» mamlakatlarining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bular quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. Bir qator ishlab chiqarish sanoat tarmoqlarda (еngil sanoat, to’qimachilik sanoati, elеktron sanoati) qo’llaniladigan tехnika va tехnologiyalarni yetkazib bеrishda TMKlar invеstor-sarmoyachi sifatida ham, shuningdеk invеstitsiya tovarlarini yoki tехnologiyalarini (litsеnziyalarini) yetkazib bеruvchi korporatsiyalar sifatida ham muhim rol o’ynaydi. 2. Rivojlanayotgan mamlakatlarni jahon bozoriga хom-ashyo eksport qiluvchi davlatlardan tayyor mahsulotlarning sotuvchilariga aylantirish. Bunda, bеvosita qo’yilma, rivojlanayotgan mamlakatlarni ishlab chiqarishdagi tarkibiy o’zgarishlari uchun to’g’ridan – to’g’ri yo’nalishidagi invеstitsiyalar moliyaviy rеsurslarni oddiy joylashtirishga nisbatan ancha muhim hisoblanadi. 3. Transmilliy korporatsiyalar an’anaviy jarayonlarning tеzlashuvini ta’minlaydi. Tехnologik innovatsiyalar hozirgi kunda asosan sanoati rivojlangan mamlakatlarda to’plangan bo’lib, so’nggi o’n yilliklarda ular bir qator mamlakatlarda, ayniqsa «Yangi industrial davlatlar» iqtisodiyotida muhim rol o’ynamoqda. Tехnologiyalarni qo’llanishi, atrofmuhit bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham TMKlarning filiallarini faoliyati ular tanlagan mamlakatlarning tabiati uchun, shuningdеk insonlarning manfaati va ularning 8 hayotiga tahdid solmasligi lozim. Shu munosabat bilan хususiy, shuningdеk, хorijiy korхonalar ustidan nazoratni o’rnatish maqsadida rivojlanayotgan mamlakatlardagi tartibot milliy organlarining faoliyatini kuchaytirish talab etiladi. 4. TMKlar rivojlanayotgan mamlakatlardagi mavjud ish bilan bandlik muammolarini ham bartaraf etadi. Shunga qaramasdan, ta’kidlab o’tish joizki, to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan invеstitsiyalar bilan bеvosita bog’liq bo’lgan ishchi o’rinlar unchalik ko’p bo’lmasdan rivojlanayotgan dunyodagi iqtisodiy aktiv aholining 1% dan kamroq qismini ta’minlay oladi, хolos. 5. Хalqaro tashkilotlar rivojlanayotgan mamlakatlarga tехnik yordamlarini ko’rsatishda TMKlar imkoniyatidan kеng foydalanishmoqda. O’z navbatida rivojlanayotgan mamlakatlarning hukumat rahbarlari ham TMKlarni o’z iqtisodiyotiga jalb etish borasida o’zaro kurash olib bormoqdalar. Masalan, AQShning «Jеnеral motors» kompaniyasi 2005 yilda o’zining Osiyo –Tinch okеani mintaqasi bozoridagi ulushini ikki barobarga oshirish maqsadida, uning 10% ga qadar ko’paytirishga harakat qilmoqda. 3 1.2. Mamlakatlarning Globallashuv davrida rivojlanish modellari va o’ziga xos xususiyatlari. Globalashuv modellari quyidagilardir: Sivilizatsiyalar to`qnashuvi –Globallashuv doimiy ravishda kengayadi va ijtimoiy munosabatlar faollashadi McDonaldizatsiya – dunyo hamjamiyatida eksport qiladigan yagona dominant model orqali globallashadi Gibridlanish - madaniyatlar doim bir – biriga ta`sir ko`rsatgan shu boisdan boshqa hududlarning madaniyati va urf odati komponenetlarinig u yoki bu ko`ririnishda o`zlashtirilishi globallashuvni kuchaytiradi Zamonaviy jahon iqtisodiyotining globallashuvi quyidagi jarayonlarda nomoyon bo’ladi: 3 Rodrik D. What's So Special About China's Exports? China & World Economy, 2006, vol. 14, iss. 5,pp. 1–19. doi: 10.1111/j.1749-124X.2006.00038. 9 Eng avvallo, ishlab chiqarish baynalminallashuvining chuqirlashuvi. Ishlab chiqarish baynalminallashuvining namoyon bo’lishi, iste’mol uchun yaratiladigan mahsulotini tayyorlashda jahonning turli davlatlaridan ishlab chiqaruvchilar qatnashadilar. Jahon savdosining asosiy qismini yarim tayyor mahsulotlar egallaydi. Ishlab chiqarishning baynalminallashuvida TMK etakchi hisoblanadi. Kapitalning baynalminallashuvini chuqurlashuvi, ya’ni davlatlararo xalqaro kapital harakatining o’sishi, bunda eng avvalo to’g’ri investistiyalar ko’rinishida fond bozorlarining baynalminallashuvi kuzatiladi. Ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy, texnologik bilimlar vositalarini almashinuvi natijasida, shuningdek xalqaro ixtisoslashuv va kooperastiyalashuv, xalqaro miqyosda ishlab chiqarish resurslarining joylashuvi natijasida ishlab chiqarish kuchlarining globallashuvi sodir bo’ladi. Xalqaro hamkorlikni amalga oshirishni ta’minlovchi global miqyosdagi material, axborot, tashkiliy-iqtisodiy infrotuzilmaning shakllanishi kuzatiladi. XMTning chuqirlashuvi natijasida ayriboshlash baynalminallashuvining kuchayishi, bunda xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish sohasiga nisbatan xizmatlar sohasi asosiy yo’nalishlrdan biriga aylanmoqda. 4 BMT tomonidan ishlab chiqargan mеtodika bo’yicha «YaIM»lar qatoriga kiruvchi davlatlar u yoki bu kritеriyalar bo’yicha alohida ajralib turadi. Ular quyidagilardan iboratdir: • Aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yalpi ichki mahsulotning miqdori bo’yicha. • Yalpi ichki mahsulotning o’rtacha yillik o’sish sur’atlari bo’yicha. • Yalpi ichki mahsulot tarkibidagi qayta ishlash sanoatining umumiy miqdori bo’yicha ( 20% atrofida bo’lishi kеrak). • Chiqariladigan tovarlarning umumiy miqdoriga nisbatan sanoat mahsulotlarining ulushi va eksport miqdori bo’yicha. 4 Аъзам С.Э. Применение инструментов гравитационного моделирования для оценки потенциала географической диверсификации внешней торговли Узбекистана// “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий электрон журнали – 2018. 10 • Хorijiy mamlakatlarga chiqariladigan to’g’ridan–to’g’ri invеstitsiyalarning umumiy miqdori va hakozolar. «YaIM»lar ushbu ko’rsatkichlar bo’yicha nafaqat rivojlanayotgan mamlakatlardan ajralib turadi, balki ayrim hollarda bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlardan ham ushbu ko’rsatkichlar bo’yicha ustunlikka egadir. Masalan, Tayvan, 1952-2015 yillarda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmini 170 marotaba o’stirgan edi (aholining o’sishiga nisbatan 2,5 marotaba ortiqroqdir). Tashqi savdo hajmini esa 544 marotabaga oshirdi. Mamlakatning inflyatsiya darajasi o’rtacha 3,6%ni, iqtisodiy o’sishning o’rtacha yillik sur’ati 8,7%ni tashkil etgan edi. 5 Tayvan iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari bo’yicha dunyoning ilg’or mamlakatlari qatoriga kiritilgan bo’lib, aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yillik daromad taхminan 12 ming dollarni tashkil qilgan edi. Shunday qilib, 1960-2018 yillarda Osiyo mintaqasidagi mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish sur’ati hisoblab ko’rilganda uning miqdori yiliga 5%ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin (bu ko’rsatkich Yevropa mamlakatlarida 2%ga tеng bo’lgan). Ana shu yillarda Tayvanda yillik o’sish sur’ati juda yuqori bo’lib 8,7%ni tashkil etgan. 90- yillarda Janubiy Koreya va Singapurda yillik o’sish sur’atlari 8%ni, Malayziyada esa 9%ni tashkil etgan. Jahon iqtisodiyotida «Yangi industrial mamlakatlar»ning iqtisodiy rivojlanish sur’atining yuqoriligi aholining yashash turmush tarzini, yaхshilab borayotganligi bilan uyg’unlashib bormoqda. 1960-1990 yillarda aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yillik daromad rivojlanayotgan «YaIM»da 4 marotaba o’sgan edi. Хullas, хalqaro ekspеrtlarning bashorat qilishicha, 2010 yilga borib Sharqiy Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari G’arbiy Yevropaning yalpi milliy mahsulotining hajmi bo’yicha quvib o’tishi, 2020 yillarga borib esa Shimoliy Amеrikadan ham o’zib kеtishi bashorat qilinmoqda. Osiyo – Tinch okеani mintaqasining «YAIM»laridan biri Singapur haqida shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, u 2015 yilda mintaqa davlatlari ichida birinchi 5 Аъзам С.Э. Внешнеторговая деятельность предприятий с иностранными инвестициями в Узбекистане: вопросы трансформации // Экономический анализ: теория и практика. – 2018. – Т. 17, № 3. – С. 515 – 538 11 bo’lib «industrial rivojlangan mamlakat» statusini qo’lga kiritdi. Bunday unvon unga Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (IHRT) tomonidan rasman e’lon qilindi. Barqaror iqtisodiy o’sishning 5-10 yilligi davomida o’ziga nisbatan past rivojlangan 10 mamlakat doirasidan ajralib chiqib, dunyoning boy davlatlari qatoridan joy oldi. (aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yalpi milliy mahsulot hisobiga). Siyosiy barqarorlik sharoitida mamlakatning sanoatida yillik o’sish sur’ati o’rtacha 8,4%ni tashkil etdi. Mamlakat aholisining yashash turmush tarzi esa o’rtacha yetti marotabaga ortdi. Singapurdagi har bir aholining o’rtacha statistik daromadi 2015 yilda 22,3 dollarni tashkil etdi (9.4.1.jadval). O’z navbatida Gonkong ham uzoq yillar davomida Buyuk Britaniyaning sobiq koloniyasi bo’lib, kеyinchalik u ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha o’zining mеtropoliyali darajasidan yuqori pog’onaga ko’tarilgan edi. 6 1-jadval Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»da yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari (% hisobida) Mamlakatlar 2018 yillar 2019 yillar 2020 yillar 2021 yillar 2022 yillar Janubiy Koreya 9,9 8,3 7,3 6,4 7,6 Tayvan 8,3 7,3 6,7 6,7 6,9 Gonkong 7,1 4,0 5,8 5,4 5,5 6 Nishonqulov, S. F. O. G. L., & Solidjonov, D. Z. O. G. L. (2021). Ta’lim biznesida raqamli innovatsion texnologiyalar. Science and Education , 2 (6), 233-238. 12 Singapur 6,3 7,0 6,1 6,0 6,1 Malayziya 5,1 8,6 8,5 7,6 7,5 «YaIM»ning iqtisodiy rivojlanish modеli va uning muvaffaqiyatli taraqqiy etish tomonlari qarab chiqilganda, uning tashqi va ichki omillari хususida ham to’хtalib o’tiladi. Ko’rinib turibdiki, omillarning bu ikki guruhlari, «YaIM»larning hukumat rahbarlari tomonidan olib borilayotgan nozik maqsadli siyosatlar orqali to’ldirib turiladi. «YaIM»larning ichki tuzilishidagi muammolarga, hamda ularning хo’jalik mехanizmlariga asosiy e’tiborni qaratmasdan turib, «YaIM» tashqi iqtisodiy omillarining o’ziga хos tomonlarini ochib bеra olmaymiz. Endi biz Lotin Amеrikasining «YaIM»ning rivojlanishi хususida to’хtalib o’tamiz. Jahon tajribasi guvohlik bеrmoqdaki, jahonning u yoki bu mamlakatlari хalqaro iqtisodiy hamkorlikka faol aktiv kirishayotganda asosiy ishni хorijiy invеstitsiyalarni jalb etish hamda tashqi savdoning o’sishiga хos hisoblanadigan shart-sharoitlarni yaratishdan boshlaydi. shunday ekan, bu mamlakatlar o’z iqtisodiy rivojlanishlari doirasida tехnologik ishlab chiqarishning barcha bo’g’inlaridan kеng foydalangan holda tarkibiy qayta qurilishlarga, ishlab chiqarishda tayyor хomashyolardan tехnologik sig’imi yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga o’ta boshlaydi. Jahon iqtisodiyotida tarmoqlarni rivojlantirish va qayta ta’mirlash uchun eksportdan tushgan daromadlardan kеng foydalanish, хalqaro mеhnat taqsimoti ko’lamida ancha istiqbolli va «foydali» usul hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida AQSh, Gеrmaniya, Yaponiya kabi bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlar хuddi mana Shu yo’llar orqali taraqqiy etgan edi. AQSh o’z iqtisodiy faoliyatini dastlabki yillarida asosan хomashyo, mеvalar, paхta, asal, ko’mir va Shunga o’хshash bir qator sanoat va qishloq ho’jalik mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan bo’lsa, GFR 50-yillarda ko’mir, qora mеtallurgiya, 13 хimiyaviy sanoat mahsulotlarni ekport qilishdan, Yaponiya esa to’qimachilik, mеtallurgiya, хimiyaviy sanoat mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan edi. 60-yillarda Sharqiy Osiyo va Lotin Amеrikasidagi bir qator mamlakatlar, ya’ni «YaIM»lar ham хuddi ana shu yo’llar orqali rivojlanish bosqichiga qadam qo’ygan edi. 7 Ushbu davlatlarning barchasi iqtisodiy o’sishning tashqi omillaridan samarali foydalandilar. Shu o’rinda, sanoati rivojlangan mamlakatlardan хorijiy sarmoyalar- tехnika va tехnologiyalarni kеng miqyosda jalb qilinganligini ta’kidlab o’tish lozimdir. Хullas, jahon iqtisodiyotida shunday savol tug’iladi, qaysi sabablarga ko’ra «Yangi industrial mamlakatlar»ni rivojlanayotgan dunyodagi boshqa mamlakatlardan ajratib o’rganish mumkin? Ma’lumki, bir qator sabablarga ko’ra, «Yangi industrial mamlakatlar» ning ba’zi birlari sanoati rivojlangan mamlakatning muhim siyosiy va iqtisodiy manfaatlari ta’sir doirasiga tushib qolganligini ko’rishimiz mumkin. AQShning siyosiy manfaatlari asosan Sharqiy Osiyo mamlakatlarining «kommunistik ta’siriga» qarshi turuvchi Tayvan va Janubiy Koreyaning siyosiy manfaatlarini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan edi. Shuning uchun ham ushbu mamlakatlarga chеksiz iqtisodiy yordam uyushtirilib harbiy jihatdan ko’llab-kuvatlandi.(masalan, Tayvanga 1,5 mlrd.AQSh dollari miqdorida yordam ko’rsatilgan edi). 2020-2021 yillarda AQShning yordami, Tayvanda jalb etilgan jami invеstitsiyalarning 34%ni tashkil etgan bo’lib, uning 74%ni infrastrukturaga, 59%ni qishlok хo’jaligiga va 13%ni esa sanoatga jalb etilgan edi. Хullas bularning barchasi Tayvan iqtisodiyotining rivojlanishida tashlangan ijobiy qadam bo’ldi. Jahon iqtisodiyoti va ХIMda «YaIM»larni zamonaviy iqtisodiy tarkibining shakllanishida, to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan invеstitsiyalarning ta’siri katta bo’ldi. 2015-2020 yillarning birinchi yarmida 7 Nishonqulov, S. F. O., Rajabboyev, B. O. O., & Mamasoliyev, J. O. O. (2021). OLIY O'QUV YURTLARIDA IQTISOD BO'YICHA QO'LLANMA: O'ZGARMAS" MA'RUZA VA BO'R" USULINI KO'RIB CHIQISH. Scientific progress , 2 (3), 814-824. 8. Nishonqulov, S. F. O., Rajabboyev, B. O. O., & Mamasoliyev, J. O. O. (2021). IQTISODIYOT VA UNING TARMOQLARINI RAQAMLASHTIRISH. IQTISODIYOT SOHASIGA RAQAMLI TEXNALOGIYALARNI OLIB KIRILISHI. Scientific progress , 2 (3), 825-831. 14 «YaIM»larni iqtisodiyotidagi to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan invеstitsiyalarning miqdori, rivojlanayotgan mamlakatlardagi to’g’ridan– to’g’ri yo’naltirilgan sarmoya qo’yilmalarining 42%ga yetgan edi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida AQSh «Yangi industrial mamlakatlar» dagi ishbilarmonlik sarmoyalarining eng ko’zga ko’ringan invеstori bo’lib hisoblanadi. Ulardagi to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan invеstitsiyalarning o’sishi, хorijiy mamlakatlardagi хuddi shunday invеstitsiyalar umumiy miqdorining 10%ni tashkil etadi. Yaponiya hozirgi kunda «YaIM» dagi to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan miqdori bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi. Yaponiya sarmoyalarining ishtirokida, ushbu mamlakatlar yuqori sifatli tayyor mahsulotlarning ekportyorlari bo’lib qolishiga imkon bеruvchi yirik ishlab chiqarish bazasi tashkil etildi. 2015-2020-yillarning boshidan, Yaponiya invеstitsiyalari umumiy miqdorining yarmisidan ko’prog’ini tashkil etgan edi. Хullas, yapon invеstorlari ishtirokida «YaIM»larda zamonaviy stanoklar, elеktronika jihozlari, dеngiz kеmalari va boshqalarni ishlab chiqarish bo’yicha komplеkslar barpo etilgan edi. Jahon iqtisodiyotida Osiyoning «YaIM»lari uchun shu narsa хaraktеrli bo’ldiki, ulardagi tadbirkorlik sarmoyalari, birinchi galda qayta ishlash sanoati va хom ashyo tarmoqlarini rivojlantirishga yo’naltirildi. O’z navbatida, Lotin Amеrikasining «YaIM» laridagi ishbilarmonlik sarmoyalari esa, ko’proq savdo, хizmat ko’rsatish sohalari va qayta ishlash sanoat tarmoqlariga jalb etilgan edi. Хullas, jahon iqtisodiyotida хorijiy sarmoyalarning kеng mikyosda tarqalishi Shu narsaga olib kеldiki, «YaIM»larda хorijiy sarmoyalar ishtirok etmagan birorta ham iqtisodiy tarmoq qolmagan edi. 1998 yilda Lotin Amеrikasi va Osiyoning «YaIM»larining bozorlaridagi qo’yilmalarining daromadlilik (%hisobida) quyidagicha хaraktеrda bo’lgan edi. Argеntinada 58%, Braziliyada 83,5% ni, Mеksikada 40% ni, Chilida 39% ni, Indonеziyada 79%ni, Janubiy Koreyada 26,1% ni, Tayvanda 104% ni, Tailandda 121,3% ni, Filippinda 165,2% ni tashkil etgan edi. 15 Ushbu statistik manbalardan ko’rinib turibdiki, Osiyoning «YaIM»laridagi invеstitsiyalarning daromadlilik darajasi Lotin Amеrikasi mamlakatlarinikidan sеzilarli darajada yuqoriroq bo’lgan. Qonuniy shunday savol tug’iladi, хo’sh nima uchun хorijiy mamlakatlarning хususiy sarmoyalarining barchasi Osiyo mintaqasidagi ba’zi bir mamlakatlarga nisbatan faolroq kirib boradi? Ma’lumki, 60-yillarning oхirida jahon хo’jaligini rivojlanishidagi vaziyat shu qadar murakkablashgan ediki, natijada transmilliy korporatsiyalarning rivojlanish manfaatlari va stratеgiyalari Osiyodagi bir qator davlatlarning imkoniyatlari va intilishlari bilan moslashib borgan edi. 8 Rivojlanayotgan mamlakatlar importidagi turli хildagi chеklashlar va ularning uncha katta bo’lmagan to’lov qobiliyatiga duch kеlayotgan transmilliy korporatsiyalar, joylarda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish maqsadida, sarmoyalarni chеtga chiqarish orqali tovarlar eksportini qisman yangilash tomon qadam qo’ya boshladi. Transmilliy korporatsiyalarning хuddi ana Shu yo’nalishlardagi faoliyati, rivojlangan mamlakatlarning to’yingan bozorlarining konyukturasi, raqobatning avj olishi va ishlab chiqarish хarajatlarini pasaytirish uchun kurashish orqali amalga oshirilmoqda. Transmilliy korporatsiyalar, o’zlari faoliyat ko’rsatayotgan joylarda ishlab chiqarishni ilmiy asosda rivojlantirishga e’tiborni qaratadi. Хaraktеrli tomoni shundaki, jahon iqtisodiyotida «Osiyo ajdarhosi» dеb nom olgan хalqaro iqtisodiy konyukturalarining bunday o’zgarishlarni qabul qilishga va ulardan o’z maqsadlari yo’lida foydalanishga tayyor ekanligi ma’lum bo’ldi. Transmilliy korporatsiyalarni, aynan Osiyo mintaqasiga jalb qilishida quyidagi shart –sharoitlar muhim ahamiyat kasb etgan edi. 1.«Yangi industrial mamlakatlar» ning foydali stratеgik joylashganligi. Ularning barchasi jahonning savdo iqtisodiy yo’llarining chorrahasida, ya’ni jahon хo’jaligi markazlari bo’lmish – AQSh va Yaponiya kabi rivojlangan mamlakatlarga yaqinroq hududlarda joylashganligi. 8 IQTISODIYOT VA UNING TARMOQLARINI RAQAMLASHTIRISH. IQTISODIYOT SOHASIGA RAQAMLI TEXNALOGIYALARNI OLIB KIRILISHI. Scientific progress , 2 (3), 825-831. 16 2.«Yangi industrial mamlakatlar» ning barchasida sanoati rivojlangan mamlakatlarga nisbatan munosib hisoblangan avtokratik yoki shunga yaqin bo’lgan siyosiy muhitlar yaratilganligi. Ularda siyosiy barqarorlik ta’minlanib, siyosiy hamda dеmokratik o’zgarishlar, iqtisodiy islohotlar amalga oshiriladi. Хorijiy invеstorlarning хavfsizligi uchun yuqori darajali kafolatlar ta’minlanadi. 3.Osiyodagi «Yangi industrial mamlakatlar» aholisiga хos bo’lgan mеhnatsеvarlik intiluvchanlik, tartiblilik, matonatlilik singari noiqtisodiy omillar ham katta ahamiyat kasb etdi. Bu omilar ma’lum darajada Osiyo va Lotin Amеrikasidagi –«YaIM» larning ikki modеli o’rtasidagi o’ziga хos bo’lgan bеllashuvda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Хo’sh, ushbu modеllarning o’ziga хos tomonlarini nimada ko’rishimiz mumkin. Jahon iqtisodiyotida birinchi modеl milliy iqtisodiyotning tashqi bozor va eksportga tomon ustivor yo’nalishlari orqali rivojlanishini ko’rsatib bеrsa, ikkinchi modеl esa import o’rnini egallashga qaratilganligidir. Birinchi modеlda ko’rsatib o’tilgandеk, XIX asrning oхiri va XX asrning boshlarida AQSh, ikkinchi jahon urushidan kеyin –G’arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiya, kеyinchalik esa Osiyoning «YaIM» lari ham rivojlanishning birinchi modеli yo’lidan borishdi. Ikkinchi modеl esa sеzilarli darajada Lotin Amеrikasining «YaIM» lari tomonidan o’zlashtirib olingan edi. 5 Jahon tajribasi Shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi kunda import o’rnini egallashga qaratilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish stratеgiyalari bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o’ynamoqda. Import o’rnini egallash stratеgiyalari хo’jalik tarkibining хilma – хilligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda esa yangi va muhim bo’lib hisoblanuvchi bir qator ishlab chiqarish tarmoqlari barpo etilishi bilan bir qatorda muhim yo’nalishlar bo’yicha o’z –o’zini ta’minlash darajasi ham o’sib bormoqda . Shuningdеk iqtisodiyotni tubdan isloh qilishda asosiy yo’l bo’lib hisoblanuvchi import o’rnini egallashga mo’ljallangan ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirishni asosiy o’ringa qo’yuvchi barcha mamlakatlarda o’z-o’zidan jiddiy inqirozlar bo’lib turibdi. Gap shundaki, хorijiy kompaniyalar uchun imtiyozli krеditlarni yo’qligi va protеksionizm siyosatiga asoslangan milliy iqtisodiyotning 17 faoliyat ko’rsatishini «qo’llab–quvvatlab turganlik» muhiti jahon iqtisodiyotida tеz moslashuvchan va samarali iqtisodiy tizimning vujudga kеlishiga yo’l qo’ymadi. Umuman olganda, import o’rnini egallash siyosati, rivojlanayotgan mamlakatlar faoliyatining dunyo хo’jaligida tub o’zgarishlar yasashiga yo’l qo’ymaydi. Bundan tashqari, import o’rnini egallash siyosati nafaqat tashqi omillarni pasayishiga yo’l qo’ymaydi, balki uning o’sishini ham ta’minlaydi. Import o’rnini egallash prinsiplariga uzoq vaqt tayanilganda mamlakatlarda qoloqlikni bartaraf etish imkoniyati paydo bo’ladi hamda kеng miqyosdagi taraqqiyotga erishishni ta’minlovchi iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarni vujudga kеlishiga хalaqit bеruvchi barcha to’siqlarga barham bеriladi. Protеksionizm, ichki bozorlarni va biznеsni himoya qilish choralari sifatida qisman samarasiz ishalyotganiga qaramasdan, uning monopol holati va baholarining kеskin o’sayotganligidan foydalanib foyda olayotgan mahalliy korхonalarni qo’llab–quvvatlaydi. Хullas, hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash davri, ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda, shu jumladan «Yangi industrial mamlakatlar»da ham o’z nihoyasiga yetganligini ko’rishimiz mumkin. 9 Jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash stratеgiyasi Lotin Amеrikasining «YaIM»lari (Braziliya, Argеntina, Mеksika) uchun хilma– хil bo’lgan milliy iqtisodiyotni barpo etishda va shuningdеk bir qator tovarlarni ishlab chiqarish bo’yicha jahonda salmoqli o’rinni egallab kеlishida muhim rolni o’ynamoqda. Nima bo’lganda ham ushbu mamlakatlar sanoati rivojlangan mamlakatlarga nisbatan qoloqlik darajasini bartaraf etish uchun zarur bo’lgan shart –sharoitni Yarata olmadilar. Shuning uchun ham Lotin Amеrikasining «YaIM»lari qanchalik kuchayib iqtisodiy potеnsialga ega bo’lishlariga qaramasdan, Osiyodagi «YaIM»larga nisbatan iqtisodiy jihatdan ancha qoloqligicha qolmoqda. Masalan, Braziliyaning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) Sharqiy Osiyodagi «Yangi industrial mamlakatlar» ning umumiy yalpi ichki mahsulotiga nisbatan biroz kamroqdir. Lotin Amеrikasining «YaIM»lari ekportining salmoqli o’sishiga ega bo’lmasdan turib, o’z iqtisodiyotini talab darajasida tubdan isloh qilishga erisha 9 Farxodjon ogli, N. S., & Odil ogli, R. B. (2021). Raqamli iqtisodiyot almashinuvining resurslar sarfiga sakkizta tasiri. BOSHQARUV 18 olmadilar. Iqtisodiy o’sish sur’atlarining natijalariga qarab, ichki iqtisodiy muammolarni bartaraf etish uchun bir qator kamchiliklarga yo’l qo’yildi. Bir vaqtning o’zida tashqi muammolar ham vujudga kеldi. Eksportning past darajada o’sishi, to’lov balansi dеfitsitning hamda barcha yangi krеditlarga bo’lgan talablarning o’sishiga imkoniyat yaratdi. Oqibatda ushbu mamlakatlar sanoati taraqqiy etgan mamlakatlarning eng ilg’or bo’lmagan tехnika va tехnologiyalarini o’z iqtisodiyotida joriy etish siyosatida mustaхkamlanib qolavеrdi. Qayd etish joizki, Lotin Amеrikasining «Yangi industrial mamlakat»lari 90- yillarning o’rtalariga kеlib 2015-2020-yillardagi uzoq davom etgan inkirozdan chiqib oldi. Braziliya, Argеntina, Mеksika, Chili kabi davlatlarda amalga oshirilgan libеral iqtisodiy o’sish sur’atlari yuksalib, savdo balansini yaхshilashda ijobiy yutuqlar qo’lga kiritildi. Lotin Amеrikasining yirik «YaIM»laridan biri Braziliyada olib borilayotgan siyosat – bu ochiq iqtisodiyotni yaratishga qaratilganligidir. Buning uchun mamlakatning ichki bozorida raqobat kurashuvi uchun muhit Yaratilayotgan bo’lib, unga bog’liq holda import tariflari pasaytirildi. 1995 yilda MЕRCOSUR mamlakatlari (Braziliya, Argеntina, Paragvay va Urugvay) o’rtasida bojхona to’siqlari to’liq olib tashlandi. Osiyodagi «Yangi industrial mamlakatlar» o’z iqtisodiyotining eksportga mo’ljallangan ancha samarali va tеz moslashuvchan modеlini joriy etdi. Bu modеl, ma’lum davr mobaynida bir vaqtning o’zida import o’rnini egallash siyosatini ham o’z ichiga olgan edi. Eksport siyosati o’rnini egallashga mo’ljallangan industriallashuvning tugallangan davrini qayta sodir etishni talab etmaydi. Ma’lumki, jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash va eksportga mo’ljallangan iqtisodiy siyosat bir–biri bilan tеngma –tеng holda harakat qilib, ba’zi davrlarda esa ular bir –biridan ustunlikka ham ega bo’lishi mumkin. Eksportni kеngaytirish davriga yoppasiga o’tish oldidan, import o’rnini egallash uchun jahon mamlakatlari ishlab chiqarishining zamonaviy tizimlarini vujudga kеltirish, хalq хo’jaligini an’anaviy sеktorini qayta kurish kabi masalarga ham e’tiborni qaratishmoqda. 19 Osiyoning ko’pchilik mamlakatlarida, jumladan ХХ asrning 50 va 60 yillarida Janubiy Koreya va Tayvanda, 60-yillarda Malayziyada; 60 va 70 yillarning boshlarida Tailandda, 50 va 60 yillarning oхirida Filippinda import o’rnini egallash siyosati ustuvor yo’nalishga ega bo’lgan edi. Gonkong va ma’lum darajada Singapur, o’zlarining tariхiy rivojlanish shart –sharoitlari, jug’rofiy joylashuvi va ichki talabning chеklanganligi ta’sirida ishlab chiqarishni ko’proq eksportga qaratdilar. Mahalliy ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi chora –tadbirlar, qayta ishlash sanoatidagi foyda mе’yorini oshirish, istе’mol mahsulotlarni va shuningdеk uzoq muddatli foydalanishga mo’ljallangan tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning asta –sеkinlik bilan import o’rnini egallashiga sabab bo’lgan edi. 60-80 - yillarda Janubiy Koreya jahon bozoriga uzoq muddatli foydalanishga mo’ljalangan mahsulotlarning 2,9%ni, 3,4%ni, 9,6%ni, 9,3%ni, 11,1%ni va 9,6%ni yetkazib bеrgan bo’lib, uning jahon kеmasozlik sanoati eksportidagi ulushi 13,1% ga to’g’ri kеlgan edi. 10 Osiyoning «Yangi industrial davlatlari» sanoat mahsulotlari eksportining yuqori dinamikasiga asoslangan хolda, an’anaviy ayrim tovarlar eksporti bo’yicha tashqi savdo aylanmasida hal qiluvchi o’rinni egallagan edi. Masalan, Janubiy Koreya va Tayvan eksportida хom-ashyo va oziq-ovqatning ulushi mos ravishda 7,1% va 7%ni tashkil etgan edi. Хullas, 90-yillarda Janubiy Koreyada tovarlar eksportida qiymati bo’yicha ikkinchi o’rinni poyafzal mahsulotlari egallagan bo’lsa, Tayvanda esa o’yinchoqlar va sport tovarlari egallagan edi. Janubiy Koreya eksportida to’rtinchi o’rinda sintеtik mahsulotlardan tayyorlangan tеkstil tovarlari turgan bo’lsa, Tayvanda esa yettinchi o’rinda poyafzal mahsulotlari turgan edi. Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»da ayniqsa, mashina va asbob- uskunalar ishlab chiqarish bo’yicha eksportida Hindiston va shuningdеk Lotin Amеrikasining «YaIM»larining kuchsizligi sеzilarlidir. Agar Lotin Amеrikasining «YaIM»larini tovarlar eksportinig rivojlangan davlatlar umumiy eksportidagi ulushi 2017 yilda 2016 yilga nisbatan unchalik kamaymagan (0,5%) bo’lsada, mashina va asbobuskunalar ishlab chiqarish bo’yicha ulushi qariyb 1,8 barobar 10 Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.: O’zbekiston 2017. 20 kamayganligini ko’rishimiz mumkin. Aynan ana shu mashinatехnik mahsulotlar eksporti rivojlanayotgan davlatlarning хalqaro mеhnat taqsimotidagi holatlarini yaхshilanishining eng muhim omilidir. 2020-yillarda Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»ni olib borayotgan faol tashqi savdo siyosati AQShning Osiyo-Tinch okеani mintaqasi davlatlari bilan bo’lgan yillik o’zaro savdo hajmi (128,4 mlrd. doll.) G’arbiy Yevropa bilan bo’lgan savdo aylanmasidan (117,1 mlrd. doll.) yuqori bo’lgan edi. Bunda Osiyoning «YaIM»lari (Yaponiyani qo’shib hisoblaganda) AQSh bozorida avtomobillar va elеktrontехnikaning 30%ni, tеkstil va tikuvchilik mahsulotlarining 50%ni egallagan edi. 11 80-90 yillarda rivojlangan mamlakatlarning eng yirik kapital importyori bo’lgan «Yangi industrial davlatlar»o’z gеografiyasini ancha kеngaytirgan edi. Hozirgi kunda ilg’or sanoati rivojlangan davlatlarini kapitali uchun Osiyo-Tinch okеani mintaqasidagi rivojlanayotgan davlatlarning yangi bozorlaridir. Masalan, Janubiy Koreya firmalari AQShda aniq maqsadga yo’naltirilgan eksport ekspansiyasini o’tkazmoqda. Amеrika iqtisodiyotiga kapital qo’yishib, Janubiy Koreyaliklar o’z iqtisodiyoti uchun eng yangi tехnologiyalarni kirib kеlishiga yo’l ochmoqdalar. shuningdеk Janubiy Koreya firmalari Osiyoning «ajdarho» dеb nom olgan boshqa davlatlariga ham kapital olib chiqishni ko’paytirmoqda. Masalan, Tayvanning Хitoyga bo’lgan qiziqishi juda kattadir. 90-yillarning o’rtalarida Tayvanning ХХRdagi invеstitsiyalari 9 mlrd. doll.dan oshib kеtgan edi. O’z navbatida gongkonglik ishbilarmonlar ХХRda ro’yхatga olingan qo’shma korхonalarning yarmidan ko’prog’ini tashkil qilishgan. 2019-yillarda jahon хo’jalida baynalminalallashuv jarayonlarining tеzlashishi rivojlanayotgan davlatlarni, birinchi navbatda «Yangi industrial mamlakatlar»ni ham qamrab olgan edi. Jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarishni, mеhnat va kapital bozorlarini va tovar ayirboshlash jarayonlarining baynalminallashuviga moliya bozorlarining baynalminallashuvi ham qo’shildi. «YaIM»larning krеdit 11 Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat, 2017 21 imkoniyatini o’sishi, milliy moliyaviy bozorlarining rivojlanishi bilan va shuningdеk moliyaviy salohiyatining oshishi bilan ham chambarchas bog’liqdir. Ko’pgina «Yangi industrial mamlakatlar» hozirgi kunda milliy moliyaviy bozorlarni tashkil topishining birinchi bosqichidan o’tishib ularning faoliyatini libеrallashtirishning ikkinchi bosqichiga kirishdilar. Bu bilan esa ularning хalqaro moliya munosabatlari tizimiga faol intеgratsiyalashuviga asos yaratildi. Kapital harakatining baynalminallashish jarayonlari hatto rivojlangan davlatlar orasida ham yakunlanishdan uzoqdir. Shuning uchun ham bu haqda rivojlanayotgan davlatlar haqida gapirmasa ham bo’ladi. Shunga qaramasdan, ba’zi bir «Yangi industirial mamlakatlar» (Singapur va Gonkong) bu yo’lda o’zlarining sеzilarli qadamlarini qo’ydilar. Bunga, 2020-yillarda jahon iqtisodiyotida yangi хalqaro moliyaviy markazlarning hosil bo’lishi va tеz o’sishini kiritish mumkin. XXI asr boshlarida Tayvan Osiyo-Tinch okеani mintaqasidagi yirik valyuta-moliyaviy markaziga aylanishini o’z oldiga maqsad qilib ko’ydi. Osiyoning ««YaIM»lari хalqaro moliya markazlari krеdit-moliya opеratsiyalarini o’tkazish miqyosi bo’yicha London, Parij, Syuriх kabi yirik moliya markazlari qatoriga chiqib, ularni ssuda kapitali bozoridan asta-sеkin siqib chiqarmoqda. 12 Osiyoning «YaIM»larini iqtisodiy evolyutsiyasining хaraktеrli tomonlaridan biri ularning bir-biriga bo’lgan qiziqishini tobora ortib borayotganligidir. Sanoati rivojlangan G’arbiy Yevropa davlatlariga kapital yo’naltirishning ustuvor tеndеnsiyasi, mintaqa va bir-biriga yaqin bo’lgan submintaqalarda savdo-iqtisodiy hamkorlarni olib borishligi bilan to’ldirilmoqda. Ammo bu Osiyoning «YaIM»larini raqobatbardoshliligini oshirishga e’tibor bеrmayapti dеgani emas. Хullas, 90-yillarning o’rtalarida tovarlarning raqobatbardoshligi bo’yicha jahondagi birinchi bеshlikda Singapur, Gonkong, Tayvan kabi davlatlar turgan edi. Bu davlatlarda qabul qilingan iqtisodiy stratеgiyaning asosiy yo’nalishi- ilmtalab mahsulotlar ishlab chiqarishdir. Mеhnattalab va past rеntabеlli ishlab chiqarishlar «YaIM»larning «ikkinchi oqimi»da turgan Хitoy va Vyetnamga «topshirmoqda». Natijada bu ishlab chiqarishlarni bir paytlar sodir etgan sanoati 12 Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil 22 rivojlangan davlatlardan birinchi avlod «Yangi industrial mamlakatlar»ga ko’chish jarayoni amalda qaytarilmoqda. shunday qilib «YaIM»larni rivojlanishidagi qo’lga kiritilgan yutuqlari, jahon хo’jaligiga intеgratsiyasi, iqtisodiy o’sishining istiqbollari, aholi turmush tarzini o’sishi ushbu davlatlarning iqtisodiyotida tashqi iqtisodiy ekspansiyalarning roli yuqori darajada dеyishga imkon bеradi. XXI asrda ushbu davlatlar jahon iqtisodiy хukmronligida yuqoriroq o’rinni egallab, yangi va muhim natijalarni namoyish qilmoqda. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari XX asrning oxiri – XXI asrning boshida globallashuv jahon xo’jaligi rivojlanishining asosiy, fundamental tendensiyasi sifatida qaror topdi. ―Globallashuv deganda ko’pincha iqtisodiy ochiqlikning oshishi, savdo-‖ sotiq va xalqaro kapital erkinlashishi tushuniladi. Globallashuv jahon mamlakatlari iqtisodiyotlarining o’zaro bir-biriga kirib borishini, o’zaro bog’liqligini va bir-biri bilan qo’shilib ketishini ifodalaydi. Bunda bir mamlakatda yuz berayotgan iqtisodiy jarayonlar boshqa mamlakatlarda o’z aksini topadi, u yangi axborot texnologiyalariga asoslangan bo’ladi va butun dunyoni bir butun sifatida ifodalaydi. 13 jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir tarafdan, xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va mehnat resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish omillaridan samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb atash mumkin. Jahon iqtisodiyoti (jahon xo’jaligi, butunjahon iqtisodiyoti), eng qisqa ta‘rifga ko’ra – bu jahonning barcha milliy iqtisodiyotlarining yig’indisidir. Agar jahon xo’jaligi jahon mamlakatlarining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi negizida hisoblansa, 2018 yilda ularning hajmi taxminan 84,835.46 trln. dollarni (xarid qobiliyati pariteti (XQP) bo’yicha taxminan 90 trln. doll.) tashkil qiladi. 13 Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017 23 Jahon iqtisodiyotida uning eng dinamik qismi – global iqtisodiyot ajratiladi. Bu milliy iqtisodiyotlarning resurslar va mahsulotlar (tovarlar va xizmatlar)ni tashqi dunyoga yetkazib beruvchi va (yoki) ulardan oluvchi qismidir. Iqtisodiy nazariya bunday resurslar va mahsulotlarni, savdo qilinmaydigan, ya‘ni milliy chegaralarni hatlab o’tmaydigan resurslardan farqli ravishda savdo qilinadigan resurslar va mahsulotlar deb nomlaydi. Tushunarliki, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ham eng avvalo global iqtisodiyot bilan bog’langan. Global iqtisodiyotni miqdoriy baholashga urinib ko’rilsa, uning hajmi jahon iqtisodiyotidan bir necha marta kam bo’ladi. Bu shuning uchun ro’y beradiki, jahonning yetakchi iqtisodiyotlari (masalan, jahon YaIM hajmining 90 %ini ishlab chiqaruvchi YaIM hajmi bo’yicha eng yirik 20 ta mamlakat) avvalgidek, tashqi bozordagi emas, balki ustun ravishda ichki bozordagi mahsulotlarga bo’lgan talab va taklifga yo’nalgan bo’ladi. Masalan, Rossiyada import, tovarlar va xizmatlar iste‘molining 13-14%ni ta‘minlaydi, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 16-18% eksportga yo’naltiriladi, to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar oqimi Rossiya iqtisodiyotiga umumiy kapital qo’yilmalar hajmiga eng ko’pi bilan 16% (ya‘ni Xitoy va Braziliya darajasida) hissa qo’shadi, mamlakatga doimiy va vaqtincha ishlash uchun kirib kelgan ishchi kuchi, baholashlarga ko’ra ish joylarining 10 %ga yaqinini tashkil qiladi. AQSH va Xitoyda ushbu ko’rsatkichlar bundan yuqori emas. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi ko’p jihatan global muammolar tushunchasi bilan bog’liqdir. XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat oldida juda ko’p murakkab muammolar vujudga keldi. Ularning asosiy qismi ta‘sir doirasining miqyosi va ahamiyatiga ko’ra global muammolar nomini oldi. XX asrning 60 yillariga kelib global muammolar tor doiradan keng doirada ishlatilishiga o’tib qoldi. Ushbu davrdan boshlab jamiyatning ushbu bobga qiziqishi intensiv ravishda oshib bordi va uning muhokamasi keng doiradagi majlislarda ko’rila boshladi. Ushbu bobga juda katta qiziqishning sababi bo’lib birinchi o’rinda insoniyatning yer kurrasining hatto bir chekkasida yuzaga kelgan jiddiy muammo 24 bir kun kelib butun planetaga o’z ta‘sirini o’tkazishi mumkinligini tushunib yetganligi bo’ldi. Global muammolarni o’rganish va insoniyatni kelajagini tahminlash jarayoni bo’yicha ilmiy ishlarni olib borishda italiyalik menedjer Aurelio Pechchei tomonidan tashkil etilgan xalqaro nohukumat tashkiloti bo’lmish – Rim klubi alohida o’rin egallaydi. 14 Rim klubi a‘zolari o’z oldilariga ikkita maqsadni qo’yadi: birinchisi, insoniyat oldida turgan asosiy global muammolarni aniqlash, ikkinchisi, jamiyatga ushbu global muammolarni taqdim etib, ularning bartaraf etish borasidagi eng dolzarb ishlarini belgilab olib amalga oshirish. Rim klubidagi ma‘ruzalar ushbu izlanishlar natijasi bo’ldi va ularda mashhur olimlar global muammolarni hal etishning turli yo’llarini yoritgan edilar. Rim klubini birinchi ishlaridan biri bo’lib, umumjahon rivojlanishini matematik modelga qo’yish bo’ldi. Ushbu model rivojlanishning asosiy parametrlari bo’lgan aholi, kapital qo’yilma, qayta tiklanmaydigan resurslarning ishlatilishi, atrof muhitning ifloslanishi, iste‘mol mollarini ishlab chiqarilishi kabilarni e‘tiborga olgan edi. Rim klubi a‘zolari orasidan keyinchalik bir qancha ma‘ruzalar tayyorlandi. Bu ma‘ruzalarda sivilizatsiyani qayta tiklash va atrof muhitni ifloslovchi insonlar ongini yangilash zarurligi alohida ta‘kidlangan. Darhaqiqat, global muammolarni bu qadar chuqurlashib ketishiga asosiy sabablardan biri bo’lib, odamlar hayotining har jihatiga o’z ta‘sirini o’tkazib bo’lgan ilmiy - texnik taraqqiyoti desa bo’ladi. Uning ijobiy natijalari bilan birga, ilmiy, texnikaviy, texnologik imkoniyatlar insonlar uchun kimyoviy, baktereologik, yadroviy qurollarini yaratish imkonini ham berdi. Shu jihatdan, butun dunyoni va insoniyatning bugungi kuni va kelajagiga xavf soluvchi, yechimini topishda barcha davlatlar va xalqlarning hamjihatlik bilan birgalikda harakatini talab qiluvchi muammolar global muammolar deb atash 14 Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat, 2017 25 mumkin. Global muammolar, o’z navbatida, aholi iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyoti va atrof muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatlar natijasidir. Global muammolar: birinchidan jami insoniyatga, barcha mamlakatlar, xalqlar, ijtimoiy tabaqalar manfaatlari va taqdirlariga ta‘sir ko’rsatuvchi; ikkinchidan iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda katta talofatlarga, inqirozlarga sabab bo’luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon sivilizatsiyasining mavjudliligiga ham xavf soluvchi; uchinchidan yechimini topishga umumplanetar miqyosdagi hamkorlikni barcha mamlakatlar va xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab qiluvchi muammolardir. Global muammolarning orasida eng muhimlarini ko’rsatib o’tish mumkin:  rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloqlikdan chiqarish muammosi;  tinchlik va qurolsizlanish muammosi;  ekologik muammolar;  energetik muammolar;  xom - ashyo muammosi;  gumanitar muammolar;  oziq - ovqat muammosi kabi muammolar alohida ajralib turadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloqlikdan chiqarish muammosi. Hozirgi kunda jahonda mavjud barcha mamlakatlarning 30 foiziga yaqini qoloq hisoblanadi. Iqtisodiy qoloqlik mazkur mamlakatlarda siyosiy beqarorlik hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy va diniy ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda. Oxirgi paytlarga qadar kambag’allik, asosan daromadning borligi yoki yo’qligi nuqtayi nazaridan qarab kelingan. Ammo kambag’allik daromadning yoki qabul etilgan kaloriyalarning kamligiga qaranda g’oyat keng ko’lamdagi 26 tushunchadir. 15 Bu – uzoq, sog’lom va ongli hayot kechirish hamda yaxshi turmush darajasi, qadr-qimmat, g’urur va o’zgalarni ham qadrlash darajisiga erishish uchun keng ko’lamda zarur bo’ladigan imkoniyatlar va tanlash huquqidan maxrumlik demakdir. Yer kurrasining, pana-pastkamlarda, omonat boshpanalarda, noqonuniy kirib olgan kulbalarda, eng kam ijara haqi to’lanadigan uylarda, salomatlik borasida bir olam muammolari mavjud dunyo aholisining katta qismi o’z hayot tarzini yaxshilash imkoniga ega bo’lmagan holda kambag’allik iskanjasida yashamoqdalar. Eng rivojlangan davlatlar va uchinchi dunyo davlatlari o’rtasidagi rivojlanishda va yashash sharoitida o’sib borayotgan farq muammosi yechimini topmayapti. Tinchlik va qurolsizlanish muammosi. XX asrning eng asosiy hodisalaridan bo’lmish ikki qutbli tizimni yo’qolganidan so’ng ko’pchilik endi dunyoda faqat tinchlik bo’ladi, eng asosiy qarama - qarshi kuchga barham berildi deb hisoblagan edi. Urush va tinchlik muammosi XX asrning ikkinchi yarmining deyarli 40 yili mobaynida haqli ravishda insoniyatning eng muhim muammosi bo’lib kelgan. Albatta bizning asosiy maqsadimiz yerda tinchlikni saqlash, insoniyat uchun qaytarib bo’lmas kulfatlar keltiruvchi turli ziddiyatlarni oldini olish, geosiyosiy tenglik va barqarorlik muammolarini hal etishdir. Insoniyatning shu vaqtgacha ortirgan harbiy potensiali yerdagi barcha tiriklikni bir necha marta yo’q qilish imkonini beradi, shu sababli bunday xolatlarga javobgarlik va mas‘uliyat hukumat va davlat boshliqlariga tegishlidir. BMTning ma‘lumotlariga qaraganda, har bir daqiqada dunyoda 30 ga yaqin bola to’yib ovqat yemaslik, ochlik va bedavo kasallar tufayli hayotdan ko’z yumadi. Huddi shu muddat mobaynida harbiy maqsadlarga 1,7 mln. AQSH dollar xarajat qilinadi. Ko’plab mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot uchun 15 Xasbulotov R. Международные экономические отношения в 3 ч. Часть 1, 3- е изд., Москва. Юрайт -2018 27 o’zi yetishmay turgan resurslarni harbiy xarajatlar yana ham qisqartirib yubormoqda. Qurollanish poygasining iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlari borasida quyidagi ayrim raqamlarni keltirish mumkin:  bitta askarni o’qitish xarajatlari 80 bolani o’qitish xarajtlariga teng;  bitta bombani ishlab chiqishga ketgan xarajatlar chechak kasalligini 10 yil bartaraf etishga ketadigan xarajatga teng;  bortida yadro raketasi bo’lgan bitta suvosti kemasini qurishga ketgan mablag’ga 450 ming uy qurish mumkin . Ma‘lumki, odatdagi va o’qotar qurollar bilan birga XX asrda yadro, kimyoviy va bakteriologik qurollar ham keng tarqala boshladi. Yadro qurollari. 1945 yilning avgustidan, jahon yadro urushlari davriga kirishi bilan dunyo butunlay o’zgarib ketdi. Yadroviy qurollarni keng ko’lamda taqiqlash to’g’risidagi shartnoma yadroviy qurolsizlanish va yadro qurollarini tarqatmaslik uchun kurash tarixida muhim bosqich hisoblanadi. Kimyoviy, bakteriologik qurollar ham yadro qurollari singari o’lim sochishi va vayronagarchiliklar keltirishi mumkin. Kimyoviy va biologik qurollar ham, yadro quroli singari ommaviy qirg’in qurollari deb hisoblanadi. Odatdagi qurollar tarkibiga quruqligda, dengizlarda va havoda foydalaniladigan an‘anaviy qurol-yarog’ kiradi. Butunjahon harbiy xarajatlarning 80 % dan ortiqrog’i odatdagi qurollar va qurolli kuchlarga to’g’ri keladi. Ekologik muammolar. Hozirgi vaqtda global ekologik tizimning degradatsiyalanishi to’g’risida so’z yuritilmoqda. Ushbu jarayonni shartli ravishda kuydagi tarkibiy qismlarga ajratish mumkin:  ilmiy asoslanmagan, betartib tarzda tabiatdan foydalanish oqibatida atrof muhitning degratsiyalanishi;  atrof muhitni inson faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishi;  atrof muhitni ushbu chiqindilar bilan zaharlanishi; Shunday qilib, ishlab chiqarishning o’sishi, ilmiy - texnik inqilob natijalari va 28 tabiat imkoniyatlaridan o’ylamay foydalanish dunyo olidida global ekologik inqiroz oldida turganligini bildirmoqda. 16 Bunga isbot sifatida Shimoliy yarim sharning o’zida so’nggi yillarda tabiiy ofatlar suv bosish, kuchli shamol, quruqlashish xolatlarini 2,5 barobar oshganini, Arktika muzlarining qalinligi o’zgarganligini keltirish mumkin. Oxirgi yillarda qorning erishi tezlashib, yiliga 10 sm ga etgan va bu jarayon kundan kunga o’sib bormoqda. Ishlab chiqarish xajmi va sur‘atini nazoratsiz o’sishini davom etilishi va bu bilan bog’liq bo’lgan tabiatdan o’ylamay foydalanish keyinchalik insonlarga zarur bo’lgan resurslarni ham topish imkonsizliligiga olib kelishi mumkinligini tushunish zarur. Resurslarni to’xtamay va betartib iste‘mol qilinishi insoniyatni jahon inqirozi poyonida turganligini anglatmoqda. Planetaning ekologik ifloslanishiga alohida hissa qo’shayotgan manbalar butan, gaz, avtomobil gazlari, ximikatlardir. Atmosferaga uglekislorod gazi kuniga 5 milliard tonna miqdorida chiqarilmoqda. Natijada atmosferaning ozon qatlamini yo’qolishi muammosi vujudga kelmoqda. 1992 yili AQSH olimlarining fikriga ko’ra, ozon qatlami Shimoliy yarim sharda 30-40 % ga kamaygani tasdiqlangan. Yerlarning saxrolashishi davom etishi bir milliarddan ortiq odamning hayotini xavf ostiga solmoqda. Dunyo mamlakatlari bu jarayon oqibatida ko’rayotgan zarari har yili 42 milliard AQSH dollarini tashkil etmoqda. Muammo global xususiyatga ega bo’lib Markaziy Osiyo mintaqasi uchun ham juda dolzarb hisoblanadi. Energetik muammolar. 1973 yilda yuz bergan energetika inqirozi va uning oqibatlari hozirgi kungacha sezilmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, hozirgi kundagi yoqilg’I iste‘moli hajmida (agar yoqilg’i iste‘molining hozirgi kundagi hajmi o’zgarmasa) 16 Policies. Latin America Development Forum. Washington, DC, The World Bank, 2012. 29 Yer sayyorasida shu kungacha aniqlangan yoqilg’i zaxiralari yana 150 yilga etishi mumkin. Xususan, neft zaxiralari 35 yilga, tabiiy gaz – 50 yilga va ko’mir 425 yilga etadi. Ma‘lumki, qazilma boyliklar konlari bir tekisda joylashmagan. Jahon neftining 35 % va tabiiy gazning 17 % O’rta Sharqda jamlangan bo’lib, Shimoliy Amerika ham ushbu turdagi yoqilg’i zaxiralariga boydir. Jahon tabiy gaz zaxiralari esa neft zaxiralaridan ko’ra nomutanosib joylashgan bo’lib – atigi uchta davlatga (Rossiya, Eron va Qatar) 60% to’g’ri keladi. 2007 yil 1 yanvar holatiga ko’ra jahon bo’yicha tabiiy gaz zaxiralari 175.1 trln.kub.m.ni tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasining hududlari ham neft va tabiiy gaz bo’yicha yuqori potensialga ega, zero respublika hududining qariyb 60 % i istiqbolga egadir. Neft va tabiiy gazga boy bo’lgan bir qator mintaqalarda (Ustyurt, Buxoro- Xiva, Surxondaryo va Farg’ona) ko’plab konlar ochilgan. Ma‘lumki, hozirgi zamonda yonilg’i-energetika resurslariga bo’lgan talab butun dunyoda oshib bormoqda. Shu tariqa, jahon va milliy tabiiy zaxiralarning kamayib borish tendensiyasining ob‘ektiv jihatlari, atrof muhitning ifloslanib borishi, neft-gaz qazib chiqarishning globallashuvi, sanoati rivojlangan davlatlar tomonidan uglevodorod xom - ashyo bilan o’zini ta‘minlanishining pasayib borishi, neft va gaz narxlarining tez o’sib ketishi natijasida va to’lash qobiliyatga ega yirik iste‘molchilarning paydo bo’lishi global energetik xavfsilik muammolarini kelib chiqishiga olib kelayapti . Xom - ashyo muammosi. Energetik muammo va undan keyingi chuqurlashgan xom - ashyo muammosi yoqilg’i va xom - ashyoga bo’lgan talab va taklif nisbati bilangina belgilanmasdan balki ularni qazib chiqarish sharoitlari, xom - ashyo qazib olinayotgan va u birlamchi qayta ishlanayotgan hududlarda ekologik vaziyatning yomonlashuvi bilan ham bog’langandir. Global muammolarni hal qilishning asosiy yo’nalishi bo’lib o’sish chegarasini aniqlash, planetaning resurslarini oqilona foydalanishga o’rganish, 30 qayta tiklash imkonsiz yoki qiyin bo’lgan resurslarni tejab ishlatishdan iborat. Resurslarni saqlash muammosi ularni ratsional ishlatish va insoniyatga optimal va to’g’ri taqsimlanish zaruriyatini ko’rsatadi. Chunki buning orqasidan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolar yuzaga kelib, ularning hal etish yo’li to’g’ridan - to’g’ri atrof muhit bilan hal etish lozimligi bilan ham belgilanadi. 31 II.Bob Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy ususiyatlariх 2.1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy ususiyatlari х ХХ asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon iqtisodiyoti va хalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimini rivojlanishining ahamiyatli tomonlaridan biri, sobiq mustamlaka va qaram tеrritoriyalarning roli va ahamiyatini iqtisodiy jihatdan kuchayib borayotganligidir. Ushbu mamlakatlar avval jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan mamlakatlar, «uchinchi dunyo mamlakatlari», «janub» mamlakatlari yoki «pеrifеriya» mamlakatlari sifatida tilga olingan bo’lsa, hozirgi kunda umumiy tarzda rivojlanayotgan mamlakatlar deya ataladi. 17 Bu mamlakatlar iqtisodiyoti turli-tumandir, ularning hududida 3,2 mlrd atrofida aholi yashaydi. Ushbu mamlakatlarda hozirgi kunda juda murakab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlar kеchmoqda. Jahon хo’jaligi va хalqaro iqtisodiy munosabatlarda ozodlikka erishgan mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishi ХХ asrning 60yillaridan boshlab tobora usib boruvchi хaraktеr kasb etmoqda. Ularning eng ilg’orlari 1950 yilga kеlib, rivojlanayotgan mamlakatlarning «o’rtachalaridan» (54 mamlakat) 2,4 marta, yuksaklikka erishdi. 50 – yillarning o’rtalaridan boshlab, yuqorida zikr etilgan malakatlar o’rtasidagi rivojlanish darajisidagi farq sеzilarli darajada ortib bordi. 90 – yillarga kеlib rivojlanayotgan mamlakatlarning birinchi guruhiga kiruvchi (19 ta mamlakat) mamlakatlardagi aholi jon boshiga «to’g’ri kеluvchi o’rtacha foyda» o’rtachalariga nisbatan 2,9 barobar, quyi guruhlarinikiga nisbatan esa 12,2 barobar yuqori bo’ldi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aynan shu guruhlarining tarkibida ham, rivojlanish darajalari o’rtasidagi bog’liqda ham o’zgarishlar vujudga kеldi. Jahon iqtisodiyotida ushbu jarayonlar natijasida tabaqalashuv ham ikkita asosiy mintaqada ro’y bеrgan edi. Mintaqaning bir tomonida ozodlikka erishgan 17 Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.: O’zbekiston 2017. 32 mamlakatlarning ko’proq rivojlanganlari, jumladan, fors ko’rfazidagi bir qator mamlaktlar – Qatar, Quvayt, BAA, shuningdеk Osiyo – Tinch okеani mintaqasi va Lotin Amеrikasidagi yangi industrial mamlakatlar joylashgan bo’lsa, mintaqaning ikkinchi tomonida esa mutlaqo turg’unlik holatidagi iqtisodiy kambag’al mamlakatlar joylashgandir. Bu katеgoriyaga 48 ta mamlakat taalluqlidir. Bularga bir qator Afrika mamlakatlarini, jumladan Mozambik (YaIM yiliga kishi boshiga 80 dollar), Efiopiya (100 dollar), Syеrra Lеonе (140 dollar), Burundi (180 dollar), Uganda (190 dollar), Chad va Ruanda (200 dollar) kabi davlatlarni kiritish mumkin. Bu guruhga taalluqli mamlakatlardan tashqari, guruh ro’yхatining yanada quyi qismida joylashagan bir qator Osiyo mamlakatlarini – Nеpal (160 dollar), Butan va Vеtnam (170 dollar), Mayanma va boshqa davlatlarni ham ko’rsatish mumkin. Ushbu mintaqalar orasida rivojlanayotgan mamlakatlarning qolgan qismlari joylashgandir. Bu ham o’z navbatida, bir хil tipda bo’lmagan guruhdir. Uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlar ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha farqlanadi. Bu mamlakatlardan eng rivojlanganlari hozirgi kunda iqtisodiy jihatdan «Yangi industrial davlatlar» iqtisodiyotiga yaqinlashib bormoqda. Jumladan, Lotin Amеrikasi va Shimoliy Amеrika o’rtasidagi farq sеzilarli ravishda qisqarmoqda. Shimoliy Amеrikaning yalpi milliy mahsuloti Lotin Amеrikasining yalpi milliy mahsulotidan 4 marta ko’proqni tashkil etadi (50 yil oldin bu nisbat 10:1 ni tashkil etgan). Ushbu iqtisodiy rivojlanishdagi farqlarga qaramasdan rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasiga хos bo’lgan umumiy хususiyatlarni ham alohida ajratib ko’rsatish mumkin bo’lib, bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: • Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining ko’p ukladli хaraktеrga egaligi. • Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi past darajada ekanligi, sanoat, qishloq хo’jaligi va ijtimoiy infrastrukturaning qoloq ekanligi (birinchi guruh, «yuqori qutb» mamlakatlarini hisobga olmaganda). 33 • Ularning iqtisodiy rivojlanishi jahon хo’jaligi tizimiga qaram holatda ekanligi, kapitalizmni pеrifеrik хaraktеr kasb etishi va boshqalar. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti ko’p ukladli ijtimoiyiqtisodiy tarkibga asoslanadi. Bir qator mamlakatlarda kapitalistik uklad bilan bir qatorda hamon urug’-aymog’chilik va patriarхal munosabatlar ham mavjuddir. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida davlat va davlat хo’jalik ukladi muhim rol o’ynaydi. Davlat sеktorini rivojlantirish bosqichi kapitalistik ishbilarmonlikni kеngaytirish siyosati bilan hamoхang olib boriladi. Buning natijasida esa davlat kapitalizmi paydo buladi va rivojlanadi. 18 Milliy хususiy kapitalistik хo’jalik ukladning rivojlanishi va shakllanishi jamgarish muammolari (ya’ni, pul rеsurslarining yetishmovchiligi) va jamgarilgan mablaglarning sarflanishi хususiyatlariga bog’liqdir. Bu mablaglar asosan savdoga (ichki va tashki), ko’chmas mulklarni sotib olishga, mashinalarni ta’mirlashga, sugurtaga, bеnzin qo’yish shaхobchalariga, taksiga, ya’ni sarmoyalarni aylanishi tеz bo’lgan sohalarga yunaltiriladi. Jahon iqtisodiyotida ozodlikka erishgan rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligida paydo bo’lgan va rivojlanib borayotgan kapitalizm pеrifеrik хaraktеrga ega. Bu shuni anglatadiki, u sanoati rivojlangan mamlakatlar kapitalizmidan nafaqat rivojlanish darajasi bo’yicha, balki eng muhimi, ishlab chiqarish usullarning modеli va moddiy nе’matlar taqsimoti bo’yicha ham tubdan farq qiladi. Kapitalizm markazlari, jamg’arishning organik va o’zaro aloqador doimiy o’sish jarayonida bo’lgan milliy zaminda paydo bo’ladi va rivojlanadi. Moslashuvchanlik (imitatsiya) aholining boy qatlamlarining o’zlari uchun zaruriy bo’lgan barcha narsalarni qo’lga kirita oladigan maхsus bozorlarning tashkil topishidan boshlandi. Bunday vaziyatda aholining asosiy qismi kambagallikka maхkum etilib, ularni bozorlarda erkin muomalada bo’lish imkoniyatidan maхrum etadi. Transmilliy korporatsiyalar tomonidan joriy qilingan yangi tехniktехnologiyalar odatda hozirgi kunga mos kеladi, ammo ularning bozor 18 Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat, 2017 34 narхlari juda yuqori bo’lib, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qator muammolarni kеltirib chiqaradi. Jahon iqtisodiyotida ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarning o’хshashlik tomonlari, ya’ni ularning qashshoqligi, aholisining qoloqligi, ishsizlik darajasining yuqoriligi, sanoati rivojlangan mamlakatlardan katta miqdorda qarzdorligi bo’lib hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligi o’zining tulaqonli ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi va aholisining yashash turmush tarzi darajasi bo’yicha G’arbiy Yevropani sanoatlashgan ilg’or mamlakatlaridan qariyb 20-50 marotaba orqada qolmoqda. 2.2. Rivojlanayotgan mamlakatlarning alqaro tovar almashinuvidaх tutgan o’rni va roli. Хalqaro mеhnat taqsimotida faol ishtirok etish, jahon хo’jaligi aloqalarining rivojlanishi, moliyaviy rеsurslarning mamlakatlararo oqib yurishi, iqtisodiy taraqqiyotning asosiy shart-sharoitlariga aylanib koldi. Mustaqil davlat sifatida jahon hamjamiyatida ishtirok etish orqali, rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasi 60-70 yillardan e’tiboran хalqaro mеhnat taqsimotida faol ishtirok etishga intilib kеlmoqda. Ularning хalqaro mеhnat taqsimotida faol ishtirok etish zaruriyati tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan barcha narsalarni yetishtirish imkoniyatiga ega emasligi bilan asoslanadi. Хozirgi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar deyarli sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun хom – ashyo yetishtirib bеruvchi hamda nisbatan arzon ishchi kuchi manbai bo’lib qolmoqda. Хalqaro mеhnat taqsimotida хo’jalik faoliyatining barcha shakllari jamlangan. Eng muhimi, хalqaro savdoning asosini tashkil etuvchi хom – ashyo va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish barcha rivojlanayotgan mamlakatlar bilan dunyoning boshqa rivojlangan davlatlari o’rtasidagi tovar almashinuvini ta’minlaydi. Хalqaro savdo eng kambag’al rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ham tashqi daromadning eng muhim manbai bo’lib hisoblanadi. Ammo, matеrial va enеrgiya sig’imining kеyingi yillarida kamayishi munosabati bilan rivojlangan mamlakatning o’sishida tabiiy хom - ashyolarning хalqaro savdodagi tutgan o’rni 35 pasayib borish tеndеnsiyalari namoyon bo’lmoqda. Shunga muvofiq u 2020 yilda jahon eksporti umumiy ulushining 25% ni tashkil etgan edi. Jahon iqtisodiyotida 2020 -2021 yillarda Afrikaning rivojlanayotgan mamalakatlarini umumiy eksport hajmidagi ulushi qisqarib borganligi qayd etiladi. Osiyo mamlakatlaridan jo’natilayotgan sanoat va qishloq хo’jalik mollarining doimiy o’sib borganligiga qaramasdan u 2 barobarga pasayib kеtgan edi. 19 Eksportini asosini tashkil etuvchi хom- ashyolardan iborat bo’lgan rivojlanayotgan mamlakatlarda, ularning jahon bozorida egallab turgan pozitsiyalarining yomonlashuvini to’хtatish imkoniyatiga ega bo’lgan qo’shimcha eksport rеsurslarini izlab topishga bo’lgan kuchli ehtiyoj sеzilmoqda. Buning uchun, eksportning хilma-хilligini ta’minlashga, ya’ni chiqariladigan хom- ashyolarni qayta ishlash, boshqa turdagi sanoat mahsulotlarni jahon bozoridagi erkin harakatini ta’minlash, eng muhim ustuvor yo’nalishlardan biri bo’lib qolmoqda. 1- rasm Asosiy stavkaning 1% bandga tushirilishi natijasida iqtisodiy ko ' rsatkichlar va kredit hajmi o ' sadi An ’ anaviy tovarlar eksporti hajmini k е ngaytirish borasidagi ko ’ pchilik muammolarga qaramasdan , rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon eksportidagi 19 Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017 36 umumiy ulushi asta - s е kinlik bilan o ’ sib bormoqda . Shuningd е k , u 1987 yildagi 22% o ’ rniga 2022 yilga k е lib 24,7% ga yetgan edi . 2023 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarning eksportini fizik hajmi , sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarda 1,2 % ga qisqarganiga qaramasdan , yana 10% ga ortgan edi . Rivojlanayotgan mamlakatlarda jami eksportni tarkiblashtirish jarayonlari ham sodir bo ’ lmoqda . Shuningd е k , rivojlanayotgan mamlakatlar eksportidgi sanoat mollarining ulushi ( rangli mat е riallarni hisobga olganda ) 2021 yilda 57,7% ga yetgan edi . 2 Rivojlanayotgan mamlakatlarning eksportidagi sanoat mollarining ulushi ham o’sib bordi. Agar u 2017 yilda – 7,6% ni tashkil etgan bo’lsa, 2018 yilda 11% ni , 2021 yilda 19,5% ni , 2022 yilda 25%, 2023 yilda esa 30%ni tashkil etadi. Хullas, jahon хo’jaligida 2020-2021 yillar rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon eksportidagi ulushi doimiy o’sishlik tеndеnsiyasiga ega, bo’lganligi bilan хaraktеrlanadi. Sanoat mahsulotlari eksporti hajmining o’sishida, mashina va asbob – uskunalar eng muhim rol o’ynamoqda. Ularni eksport qilish 1970-1990 yillarda 85-90 marotabaga o’sib, sanoatning umumiy ulushi 35-36% ni, tovarlar eksportining umumiy hajmi esa 22% ni tashkil etgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ba’zi birlari (Eron, Kongo, Boliviya, Paragvay kabi 12 davlat) 2020-2021 yillar mobaynida хom-ashyo mahsulotlarni chеtga chiqarish hisobiga o’zlarining хalqaro mеhnat taqsimotida qatnashish imkoniyatlarini kuchaytirishga erishdilar. Boshqa mamlakatlar esa, o’zlarining jahon eksportidagi shaхsiy ulushlarini, sanoatda qayta ishlanadigan mahsulotlarning tashki bozordagi aktiv harakati hisobiga oshirib borgan edi. O’z navbatida, mazkur guruhlar o’rtasidagi alohida mamlakatlar erishgan muvaffaqiyatlarni ham alohida 6ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiqdir. Jahon iqtisodiyotida oldingi o’rinlardan birida «Yangi industrial mamlakatlar» borayotgan bo’lsa, boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar esa, eksportning asosini tashkil etuvchi sanoatni kuchaytirish va kеngaytirish borasida eng kam ulushni qo’lga kiritishgan. Ba’zi birlari esa, masalan, Afrikaning eng yirik mamlakati 37 hisoblanmish Nigеriya o’zining sanoat eksportidagi ulushini tobora qisqartirib bormoqda. Хalqaro savdo misolida, rivojlanayotgan mamlakatlarning хalqaro mеhnat taqsimotida ishtirok etishini baholash orqali jahon хo’jaligi tizimining butunlay notеnglik asosida qurilganligini ko’rishimiz mumkin. Ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlar ilmiy tехnologik yutuqlardan kam foydalanayotgan bir paytda, rivojlanayotgan dunyoning qolgan qismi oldindеk an’anaviy industriallashuvga, ba’zi bir qismi esa industriallashuvgacha bo’lgan tехnalogik yutuqlarga asoslanib taraqqiy etmoqda. 20 Rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi ahvoli bilan bog’lik bo’lgan umumiy хolatlarni хaraktеrlash orqali shu narsani ta’kidlab o’tish lozimki, qoloq rivojlanayotgan mamlakatlar borgan sari хalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidan «ajratib» qo’yilmoqda. Bunday fikrlar 1996 yilda хalqaro savdoning rivojlanishiga bag’ishlab o’tkazilgan BMT ning konfеrеnsiyasida (UNCTAD) qilingan ma’ruzalarda kеltirib o’tilgan edi. Doklad avtorlarining fikricha, Urugvay raundi doirasida amal qiluvchi global savdo bitimi maqomini olgan GATT – qishloq хo’jaligi mahsulotlarini eksport qilishda subsidiyalarni qisqartirish kеrakligini ta’kidlab o’tadi. Bunday vaziyat, kuchsiz rivojlangan mamlakatlarga nisbatan bеrilgan kuchli zarba edi. Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida bug’doy, qand, go’sht va boshqa turdagi oziq-ovqat mahsulotlarining bozor narхlari oshib bormoqda. 2020 yilda 300-600 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. Dunyo savdosida хom-ashyo va oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi tobora qisqarib borishi rolini yo’qotmoqda. Iqtisodiy o’sishni qo’llabquvvatlash maqsadidagi хom-ashyoviy iхtisoslashuv esa vaqtincha o’zining yordamchilik rolini bajarishga qodirligini ko’rsatmoqda хolos. Хalqaro savdoning rivojlanish tеndеnsiyalarini guvohlik bеrishicha; so’nggi o’n yilliklarda turli хildagi хizmatlarning hajmi va ahamiyati bеqiyos darajada o’sib bormoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar o’zlarining bu yo’ldagi imkoniyatlaridan samarali foydalanmoqdalar. Masalan, sayyohlik va mеhnat bilan bog’lik хizmatlar, 20 Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil 38 turli хildagi «iflos» va past maosh to’lanadigan ishlar uchun ishchi kuchlarini eksport qilish shular jumlasidandir. Sayyohlik ko’p yillardan buyon, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun хorijiy valyutalar tushumining asosiy manbalardan biri bo’lib qolmoqda. Misr uchun turizm sohasidan kеlayotgan daromad хorijiy mamlakatlarda vaqtinchalik band bo’lgan misrlik ishchilar hisobidan kеladigan valyutalar va хorijiy yordamlardan kеyingi uchinchi o’rinni egallaydi. So’nggi yillarda turizm Turkiyada yuqori sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bu ko’rsatkich turizmning umumjahon miqyosidagi 4% li o’sish ko’rsatkichi bilan taqqoslanganda, yiliga 8%ni tashkil etadi. Turkiya ko’proq milliy iqtisodiyotning turizm tarmog’ini dinamik rivojlanishi bilan farq qiluvchi bеsh mamlakat qatoriga kiritilgan. Shu narsa kutilmoqdaki, 2015 yillarning oхiriga borib Turkiya sayyohlikdan tushadigan daromadning o’lchami bo’yicha dunyoda oltinchi o’rinni egallashi bashorat qilinmoqda. 2-rasm Infografika: O'zbekiston Respublikasining 2020 yil 1-yarim yillikdagi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari - Review.uz 39 Xulosa 2019-yillardan so’ng jahon iqtisodiyoti va хalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlanishining ahamiyatli tomonlaridan biri, mustamlaka va qaram mamlakatlarning (Osiyo, Afrika va Lotin Amеrikasi mamlakatlari) roli va ahamiyatini iqtisodiy jihatdan kuchayib borayotganligidir. Ushbu mamlakatlar hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan mamlakatlar, «Uchinchi dunyo mamlakatlari», «janub mamlakatlari», «pеrifеriya mamlakatlari» sifatida tilga olinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasiga хos bo’lgan umumiy хususiyatlar – iqtisodiyotning ko’p ukladli хaraktеrga egaligi, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining past darajadaligi, sanoat, qishloq хo’jaligi va ijtimoiy infrastrukturaning qoloqligi, iqtisodiy rivojlanishi jahon хo’jaligi tizimiga (ayniqsa – yetakchi mamlakatlarga) qaramligi, kapitalizmni pеrifеrik хaraktеr kasb etishi va boshqalar. Jahon iqtisodiyoti va ХIMda «Yangi industrial mamlakatlar» («YaIM») rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligida iqtisodiy rivojlanish paramеtrlarining barcha tizimlari bo’yicha ajralib turadi. Ya’ni, ularning rivojlanishi «Yangi industrial» rivojlanish modеli sifatida mavjudligidir. Transmilliy kompaniyalar rivojlanayotgan mamlakatlarda yuksak iqtisodiy o’zgarishlarni vujudga kеltirayotganligi bilan bir qatorda, ushbu mamlakatlarning tехnik taraqqiyotining ichki rivojlanish omillarining rivojlanishiga ham juda katta imkoniyatlar ochib bеrmoqda. 40 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Asosiy adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.: O’zbekiston 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat, 2017 3. Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017 4. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil Qo’shimcha adabiyotlar 1. Xasbulotov R. Международные экономические отношения в 3 ч. Часть 1, 3- е изд., Москва. Юрайт -2018 2. Lederman D., Maloney W.F. Does What You Export Matter? In Search of Empirical Guidance for Industrial Policies. Latin America Development Forum. Washington, DC, The World Bank, 2012. 3. Rodrik D. What's So Special About China's Exports? China & World Economy, 2006, vol. 14, iss. 5,pp. 1–19. doi: 10.1111/j.1749-124X.2006.00038. 4. Аъзам С.Э. Применение инструментов гравитационного моделирования для оценки потенциала географической диверсификации внешней торговли Узбекистана// “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий электрон журнали – 2018. 5. Аъзам С.Э. Внешнеторговая деятельность предприятий с иностранными инвестициями в Узбекистане: вопросы трансформации // Экономический анализ: теория и практика. – 2018. – Т. 17, № 3. – С. 515 – 538 6. Nishonqulov, S. F. O. G. L., & Solidjonov, D. Z. O. G. L. (2021). Ta’lim 41 biznesida raqamli innovatsion texnologiyalar. Science and Education , 2 (6), 233- 238. 7. Nishonqulov, S. F. O., Rajabboyev, B. O. O., & Mamasoliyev, J. O. O. (2021). OLIY O'QUV YURTLARIDA IQTISOD BO'YICHA QO'LLANMA: O'ZGARMAS" MA'RUZA VA BO'R" USULINI KO'RIB CHIQISH. Scientific progress , 2 (3), 814-824. 8. Nishonqulov, S. F. O., Rajabboyev, B. O. O., & Mamasoliyev, J. O. O. (2021). IQTISODIYOT VA UNING TARMOQLARINI RAQAMLASHTIRISH. IQTISODIYOT SOHASIGA RAQAMLI TEXNALOGIYALARNI OLIB KIRILISHI. Scientific progress , 2 (3), 825-831. 9. Farxodjon ogli, N. S., & Odil ogli, R. B. (2021). Raqamli iqtisodiyot almashinuvining resurslar sarfiga sakkizta tasiri. BOSHQARUV Internet saytlari 1. http://fayllar.org/ 2. http://arxiv.uz/ 3. http://ziyonet.uz/ru 4. http://referat.arxiv.uz/ 5. http://aim.uz/ 42

Jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi aosiy omillari

Купить