• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 55.9KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi ko’rsatgichlari

 bitta askarni o’qitish xarajatlari 80 bolani o’qitish xarajtlariga teng;  bitta bombani ishlab chiqishga ketgan xarajatlar chechak kasalligini 10 yil bartaraf etishga ketadigan xarajatga teng;  bortida yadro raketasi bo’lgan bitta suvosti kemasini qurishga ketgan mablag’ga 450 ming uy qurish mumkin 15 . Ma‘lumki, odatdagi va o’qotar qurollar bilan birga XX asrda yadro, kimyoviy va bakteriologik qurollar ham keng tarqala boshladi. Yadro qurollari. 1945 yilning avgustidan, jahon yadro urushlari davriga kirishi bilan dunyo butunlay o’zgarib ketdi. Yadroviy qurollarni keng ko’lamda taqiqlash to’g’risidagi shartnoma yadroviy qurolsizlanish va yadro qurollarini tarqatmaslik uchun kurash tarixida muhim bosqich hisoblanadi. Kimyoviy, bakteriologik qurollar ham yadro qurollari singari o’lim sochishi va vayronagarchiliklar keltirishi mumkin. Kimyoviy va biologik qurollar ham, yadro quroli singari ommaviy qirg’in qurollari deb hisoblanadi. Odatdagi qurollar tarkibiga quruqligda, dengizlarda va havoda foydalaniladigan an‘anaviy qurol-yarog’ kiradi. Butunjahon harbiy xarajatlarning 80 % dan ortiqrog’i odatdagi qurollar va qurolli kuchlarga to’g’ri keladi. Ekologik muammolar. Hozirgi vaqtda global ekologik tizimning degradatsiyalanishi to’g’risida so’z yuritilmoqda. Ushbu jarayonni shartli ravishda kuydagi tarkibiy qismlarga ajratish mumkin:  ilmiy asoslanmagan, betartib tarzda tabiatdan foydalanish oqibatida atrof muhitning degratsiyalanishi;  atrof muhitni inson faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishi;  atrof muhitni ushbu chiqindilar bilan zaharlanishi; Shunday qilib, ishlab chiqarishning o’sishi, ilmiy - texnik inqilob natijalari iqtisodiyotiga kuchli ta‘sir ko’rsatmaydi. Hozircha xalqaro iqtisodiy integratsiya jahonning nisbatan rivojlangan hududlarida muvaffaqiyatli amalga oshmoqda, boshqa hududlarda esa ushbu jarayon ularning rivojlanish darajasining ortishi bilan chuqurlashib boradi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning soni va ahamiyati tubdan oshdi. Ushbu tashkilotlarda jahon iqtisodiyotidagi ulushi katta mamlakatlar hal qiluvchi rolga ega. Ayrim hollarda, boshqa mamlakatlar tovarlar, xizmatlar, kapital va texnologiya jihatdan qayd etib o’tilgan mamlakatlarga bog’liqligi sababli xalqaro tashkilotlarda ularning fikrini qabul qilishga majbur bo’lmoqda. Shu bilan bir vaqtda, globallashuv jarayoni milliy iqtisodiyotlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikning kuchayishiga olib kelmoqda. Shu sababli milliy iqtisodiyotlarning xalqaro tashkilotlarga a‘zo bo’lishga intilishi kuchayib bormoqda va ushbu tashkilotlarga a‘zolik ko’plab iqtisodiy muammolarni ko’ptomonlama kelishuvlar asosida hal etish imkonini beradi. Natijada xalqaro tashkilotlar jahon iqtisodiyotining (avvalo, rivojlanayotgan kichik va o’rta mamlakatlarga nisbatan) kuchli sub‘ektlariga aylanib bormoqda. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning muhim vazifalaridan biri global iqtisodiyotining rivojlanishi to’g’risida statistik tahlillar, hisobotlar tayyorlashdan iborat. Amaliyotda Xalqaro valyuta jamg’armasi (XVJ), Umumjahon banki guruhi, YUNKTAD, Umumjahon savdo tashkiloti va boshqa tashkilotlarning nashrlaridan keng foydalaniladi. 1.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o„ziga xos xususiyatlari XX asrning oxiri – XXI asrning boshida globallashuv jahon xo’jaligi rivojlanishining asosiy, fundamental tendensiyasi sifatida qaror topdi. ―Globallashuv deganda ko’pincha iqtisodiy ochiqlikning oshishi, savdo-‖ sotiq va xalqaro kapital erkinlashishi tushuniladi 14 . turg’un rivojlanishini ta‘minlashga intiluvchi u yoki bu ijtimoiy manfaatlarni shakllantirishga yetaklashi lozim. Mazkur jarayon naqadar ziddiyatlarga to’la bo’lmasin, unda ijobiy va salbiy taraflar naqadar chatishib ketmasin, u baribir insoniyat taraqqiyotini, uni bir zinapoyadan boshqasiga harakatini aks ettirishini tan olish lozim. belgilanmasdan balki ularni qazib chiqarish sharoitlari, xom - ashyo qazib olinayotgan va u birlamchi qayta ishlanayotgan hududlarda ekologik vaziyatning yomonlashuvi bilan ham bog’langandir. Global muammolarni hal qilishning asosiy yo’nalishi bo’lib o’sish chegarasini aniqlash, planetaning resurslarini oqilona foydalanishga o’rganish, qayta tiklash imkonsiz yoki qiyin bo’lgan resurslarni tejab ishlatishdan iborat. Resurslarni saqlash muammosi ularni ratsional ishlatish va insoniyatga optimal va to’g’ri taqsimlanish zaruriyatini ko’rsatadi. Chunki buning orqasidan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolar yuzaga kelib, ularning hal etish yo’li to’g’ridan - to’g’ri atrof muhit bilan hal etish lozimligi bilan ham belgilanadi. Gumanitar muammolar. II.Bob. Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari va ko’rsatgichlari 2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ob’ektiv manbalari va asosiy omillari Globallashuv atamasi hozirgi davrda uni qaysi sohada ishlatilishiga qarab,turli mazmunni anglatadi. Globallashuvga iqtisodiy ma‘no beruvchilar asosan XX asrda yuz berayotgan jarayonlarni uzoq tarixiy davrning, ya‘ni milliy xo’jaliklarning baynalminallashuvidan, uning globallashuviga o’tishi ekanligini ta‘kidlashadi. Ular shu bilan birga globallashuvni iqtisodiy hayot baynalminallashuvi rivojlanishuvining yangi sifat bosqichi sifatida ta‘riflamoqdalar. Globallashuv jarayoni – butunjahon tarixining qonuniy bosqichidir. U ob‘ektiv bo’lib, inson-sub‘ekti ongiga bog’liq bo’lmagan holda ishlab chiqarish kuchlari o’sishidagi asosga egadir. Globallashuvga iqtisodiy yondashuv tarafdorlari bu jarayonni iqtisodiy hayotning baynalmanallashuvining yangi bosqichi deb hisoblab, zamonaviy mamlakatlararo xo’jalik aloqalari uzoq tarixiy davr mobaynida shakllanganligini – xalqaro savdoni moliyalashtirish bo’yicha xizmatlar ko’rsatish; – qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq bo’lgan xalqaro investitsion bank xizmatlarini ko’rsatish; – kompaniyalarga muddatli kreditlar berish; – trast xizmatlarini ko’rsatish. TMBlarining kredit operatsiyalariga xos bo’lgan quyidagi xususiyatlarni e‘tirof etish mumkin: birinchidan, transmilliy korporatsiyalar faoliyatining rivojlanishi yirik miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi, bu mablag’larni esa, faqat TMB bera oladi; ikkinchidan, TMB diversifikatsiyalashgan depozit bazasiga ega bo’lganliklari sababli uzoq muddatli kapital quyilmalarni amalga oshirish imkoniyatiga egadir. TMB faoliyatining yo’nalishlari, ularning mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishida tutgan o’rni, xalqaro moliya operatsiyalarini rivojlantirishdagi roli ular aktivlarining tarkibi va dinamikasida namoyon bo’ladi. Dunyoning ayrim yirik transmilliy banklari aktivlarining tarkibida kreditlar, salmog’iga ko’ra birinchi o’rinni egallaydi. Banklarning aktivlari tarkibida salmog’iga ko’ra ikkinchi o’rinni qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar egallaydi. Bu esa, ularning fond birjalaridagi faoliyati ko’lamining kengayayotganligidan dalolat beradi. TMB faoliyatining rivojlanishi bevosita ularni yetarli darajada resurs bazasi bilan ta‘minlanganligiga bog’liq. TMB va TMKlar faoliyati natijasida aksariyat mamlakatlar iqtisodiyoti o’zaro birlashib, xalqaro hududiy iqtisodiy birlashmalarni tashkil etmoqda. Ushbu birlashmalar jahon xo’jaligining muhim mexanizmiga aylandi, ba‘zilari, jumladan Yevropa Ittifoqi (YI) tashqi dunyoda o’z a‘zolari nomidan faoliyat olib bormoqda. Ammo ko’pchilik mintaqaviy integratsion birlashmalar (YI va Shimoliy Amerika Erkin savdo assotsiatsiyasidan (NAFTA) tashqari) o’z a‘zolari milliy hunarmandchiligi va dehqonchiligining mahsulotlari evaziga ulardan yog’och, metall, qoramol xarid qilingan. Xalqaro tovarlar savdosiga xizmatlar sotuvchilari qo’shila bordi. Finikiyalik va gretsiyalik savdogarlar nafaqat butun O’rta yer dengizi bo’ylab o’zida ishlab chiqarilgan va boshqa mamlakatlarda sotib olingan tovarlar bilan savdo qilar, balki o’zgalarning yuklarini va o’zga yurtlik yo’lovchilarni tashib xizmatlar ham ko’rsatar edilar. Asta-sekin xalqaro savdo boshqa dunyo mintaqalarini – dastlab Janubiy Osiyoni, so’ngra Janubiy-Sharqiy Osiyo va Sharqiy Osiyo, Rossiya, Amerika, Avstraliya va Okeaniyani, va nihoyat, Tropik Afrikaning etib borish qiyin bo’lgan hududlarini qamrab ola boshladi. Natijada, XIX asr oxirlariga kelib jahon tovarlar va xizmatlar bozori , ya‘ni savdo qilinadigan mahsulotlar bozorlarining yig’indisi vujudga keldi. Shu bilan bir vaqtda jahonda xalqaro iqtisodiy resurslarning harakati ham o’sib bordi. G’arbiy Yevropa kapitallari Amerika va Rossiyadagi investitsiyalarning sezilarli unsurlariga aylandi, yevropalik emigrantlar Shimoliy Amerika, Janubiy Osiyo, Avstraliyaning ulkan kengliklarini xo’jalik jihatdan o’zlashtirdilar. G’arbiy tadbirkorlar dunyoning barcha burchaklariga g’arbiy fan yutuqlarini (elektr quvvati, ichki yonish dvigateli, mexanik harakatlanish vositalarini) olib bordilar. So’ngra kamroq rivojlangan mamlakatlar ham bilimlar, kapital va ayniqsa ishchi kuchini eksport qila boshladilar, buning natijasida mamlakatlar o’rtasida iqtisodiy resurslarning ko’chish jarayoni o’zaro (ikki tomonlama), biroq unchalik simmetrik bo’lmagan xususiyatlarga ega bo’ldi. Shunday qilib, barcha milliy iqtisodiyotlar nafaqat jahon tovarlar va xizmatlar bozorining, balki xalqaro iqtisodiy resurslar harakatining ishtirokchilariga aylandi. Ushbu sharoitlarda XIX – XX asr bo’sag’asida global iqtisodiyot to’g’risida gapirish imkoniyati tug’ildi. Globallashuvning bosqichlari Global iqtisodiyot vujudga kelgach, bir necha bosqichlarni bosib o’tdi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, hozirgi kundagi yoqilg’I iste‘moli hajmida (agar yoqilg’i iste‘molining hozirgi kundagi hajmi o’zgarmasa) Yer sayyorasida shu kungacha aniqlangan yoqilg’i zaxiralari yana 150 yilga etishi mumkin. Xususan, neft zaxiralari 35 yilga, tabiiy gaz – 50 yilga va ko’mir 425 yilga etadi. Ma‘lumki, qazilma boyliklar konlari bir tekisda joylashmagan. Jahon neftining 35 % va tabiiy gazning 17 % O’rta Sharqda jamlangan bo’lib, Shimoliy Amerika ham ushbu turdagi yoqilg’i zaxiralariga boydir. Jahon tabiy gaz zaxiralari esa neft zaxiralaridan ko’ra nomutanosib joylashgan bo’lib – atigi uchta davlatga (Rossiya, Eron va Qatar) 60% to’g’ri keladi. 2007 yil 1 yanvar holatiga ko’ra jahon bo’yicha tabiiy gaz zaxiralari 175.1 trln.kub.m.ni tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasining hududlari ham neft va tabiiy gaz bo’yicha yuqori potensialga ega, zero respublika hududining qariyb 60 % i istiqbolga egadir. Neft va tabiiy gazga boy bo’lgan bir qator mintaqalarda (Ustyurt, Buxoro- Xiva, Surxondaryo va Farg’ona) ko’plab konlar ochilgan. Ma‘lumki, hozirgi zamonda yonilg’i-energetika resurslariga bo’lgan talab butun dunyoda oshib bormoqda. Shu tariqa, jahon va milliy tabiiy zaxiralarning kamayib borish tendensiyasining ob‘ektiv jihatlari, atrof muhitning ifloslanib borishi, neft-gaz qazib chiqarishning globallashuvi, sanoati rivojlangan davlatlar tomonidan uglevodorod xom - ashyo bilan o’zini ta‘minlanishining pasayib borishi, neft va gaz narxlarining tez o’sib ketishi natijasida va to’lash qobiliyatga ega yirik iste‘molchilarning paydo bo’lishi global energetik xavfsilik muammolarini kelib chiqishiga olib kelayapti 16 . Xom - ashyo muammosi. Energetik muammo va undan keyingi chuqurlashgan xom - ashyo muammosi yoqilg’i va xom - ashyoga bo’lgan talab va taklif nisbati bilangina aktivga ega bo’lgan milliy monopoliyalardir. Ularning ishlab chiqarish va savdo- sotiq faoliyatlari bir davlat chegarasidan chiqib ketadi. Jahon iqtisodiyotida kuchli ishlab chiqarish bazasiga ega bo’lgan transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqarishni, tovar bozorlarini samarali rejalashtirishni ta‘minlovchi ishlab chiqarish-savdo siyosatini yurgizadilar. Rejalashtirish bosh kompaniya doirasida amalga oshiriladi va sho‘ba korxonalariga tarqatiladi. TMK iqtisodiyotining shakllariga ko’pincha quyidagilar kiritiladi: - litsenziya berish; - franchayzing; - boshqaruv shartnomalari; - texnik va marketing xizmatlarni ko’rsatish; - korxonalarni ―kalit ostida topshirish;‖ - vaqt bo’yicha cheklangan qo’shma korxonalar tuzish haqidagi shartnomalar va alohida operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha kelishuvlar va boshqalar. Milliy iqtisodiyotda chet el kapitalining ahamiyati. Chet el investitsiyalari – kapital eksport qiluvchi mamlakatlarning importyor mamlakatlarning iqtisodiy sub‘ektlari hamda qo’shma korxonalarning real va moliyaviy aktivlariga kiritgan mablag’lardir. Chet eldan investitsiyalash kapital oqimining bir iqtisodiyotdan boshqasiga chiqib ketishini bildiradi, boyliklarni yanada foydaliroq shartlarda joylashtirish va investitsiyalar chet ellik kapital egasiga qaytishiga qadar nisbatan uzoq vaqt davomida mablag’lar oqimini ta‘minlash maqsadlarini nazarda tutadi. Ularga oqib o’tish, qochish, ya‘ni mamlakatlararo ko’chib yurish xosdir. Chet el investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli ravishda mamlakat, valyuta, milliylashtirish, rekvizitsiya kabi qo’shimcha tavakkalchilikka to’qnashish e‘tirof etadilar. Xo’jalik aloqalarining har bir shakli milliy iqtisodiyotlar rivojlanishining ma‘lum bir bosqichi natijasi bo’lib, hozirgi davrda ishlab chiqarish, savdo, moliya-kredit sohalarining birligi jahon xo’jaligi shakllanganligidan dalolat beradi. XX asrning so’nggi o’n yilligida baynalminallashuv va transmilliylashuv atamalari iqtisodiy adabiyotlarda qo’llanila boshlandi. Keyinchalik esa milliy xo’jalik aloqalarining tez rivojlanishi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ularning baynalminallashuvidan transmilliylashuvga va XX asr oxirida globallashuv bosqichiga o’tishiga turtki bo’ldi. Globalashuv jarayoni mamlakatlar iqtisodiyotni jahon bozoridagi o’zgarishlarga bog’liq bo’lishini birldiradi. Yer yuzida 200 dan ziyod mamlakat bo’lsa, ularning bir qismi integratsiyalashuv ittifoqlariga kiradi, boshqalari esa unda ishtirok etmaydi, biroq globallashuv jarayoni ta‘sirida bo’ladi. Globalashuv jarayoni mohiyatan iqtisodiyotning umumbashariy tus olishi, milliy iqtisodiyotlar rivojlanishining tashqi iqtisodiy aloqalarga bog’liq bo’lib qolishi demakdir. Globalashuv jarayonida nafaqat tovarlar va xizmatlar, balki resurslar ham dunyodagi talab-ehtiyojga qarab mamlakatlar o’rtasida taqsimlanadi. Ish kuchi, kapital, xom ashyo va energiya omillari, yangi texnologiya va yangi g’oyalar dunyo uzra tez tarqaladi. Yangiliklar umumbashariy doirada yuz beradi. Natijada dunyodagi iqtisodiy o’sish jadallashadi. Globallashuv jarayoni xalqaro maydonda hamkorlikni ham raqobatni uyg’unlashuvi va kuchayishi kabi birdek o’zida namoyon etadi. Bundan tashqari, raqobatlashayotgan guruhlar o’rtasidagi kurashda o’z mavqe‘ini mustahkamlash bunday har bir guruh doirasida hamkorlikni chuqurlashtirish va kuchlarni birlashtirishni ham talab etadi. Ba‘zi holatlarda shunday bir vaziyatlar ham yuzaga keladiki, bunda jahon bozoridagi aynan bir sub‘ektlar bir sohada raqobatdosh bo’lsalar, boshqa bir ehtimoliga ega bo’ladi. Demak, chet el investitsiyalarining risk doirasi ancha kengdir. Xorijiy investitsiyalar kapitalni qulayroq joylashtirish hamda uzoq muddat davomida undan foyda ko’rish maqsadida eksport qiluvchi mamlakatlarning kapital qabul qiluvchi mamlakatlarning real va moliyaviy aktivlariga qo’yilishini bildirgan holda bir iqtisodiyotdan ikkinchisiga o’tayotgan kapital oqimidir. Xorijiy investitsiyalarning o’ziga hos xususiyatlaridan biri ularning mamlakatlararo ko’chishi, faqat o’z maqsadini ko’zlashi, amal qilish sharoitlarining o’zgarishi, ancha qulay shartlar bilan qo’yilishi, ishonch qozonishi hisoblanadi. taqsimoti rolining kuchayishiga olib keldi) paydo bo’lishi xo’jalik hayoti internatsionallashuvining muhim dastlabki bosqichlaridir. Tovarlar va xizmatlar eksportiga qo’shimcha bo’lib kapital chiqishi va 19 asr oxirida TMK va ishlab chiqarish kooperativ aloqalarining shakllanishi boshidir. Milliy va jahon iqtisodiyotlarining baynalminallashuv darajasi ko’rsatkichlari xalqaro savdo hajmi, kapitallarning, ishchi kuchining chegaralar bo’ylab migratsiyasi va ularning umumjahon va milliy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga munosabati bilan bog’liqdir. Globallashuv baynalminallashuvning paydo bo’lishi kabi umumjahon xususiyatga egadir. Jahon iqtisodiy hamjamiyatining butun, yagona xo’jalik tizimiga aylanishi, tovarlar, xizmatlar, investitsiyalar, ishchi kuchi va boshqa ishlab chiqarish omillari milliy bozorlarining umumlashishi globallashuv natijasidir. Globallashuv jarayoni – umumiy bir atama bo’lib, bu jismoniy shaxslar, korxonalar, institut va bozorlar o’rtasidagi murakkab aloqalar majmuasini anglatadi va u tovarlar, texnologiyalar hamda moliyaviy mablag’lar oqimining kengayishida, shuningdek, fuqarolar jamiyati xalqaro institutlari ta‘sirining, transmilliy korporatsiyalarning global faoliyatining kuchayishi va doimiy o’sishida, mintaqalararo kommunikatsiya va axborotlarning, eng avvalo internet orqali almashish miqyosining, ahamiyatli tarzda kengayishida namoyon bo’ladi. Globallashuv jarayonining bir nechta jihatlari bilan farqlanadi. Eng kuchli bog’liqlik ayniqsa, iqtisodiy sohada namoyon bo’ladi va globallashuv jarayoni tushunchasining o’zi ham iqtisodiy omillarga yaqinlashtiriladi. Telekommunikatsiya tizimlarining rivojlanishi xalqaro moliya tizimidagi jiddiy o’zgarishlar bilan birga amalga oshdi. Moliyaviy landshaft an‘anaviy institutsional tizimdan ustuvor telekommunikatsion tizimga qarab o’zgardi. Yagona bir tarmoqqa bog’langan fond bozorlarining ommalashuvi ko’p miqdordagi pul mablag’larini masofaga bog’liq bo’lmagan ravishda bir lahzada Xulosa Iqtisodiy globallashuv (baynalminallashuv, jahon xo’jaligiga integratsiya) deganda jahon iqtisodiyotiga nisbatan global iqtisodiyotning ilgarilab boruvchi o’sishi tushuniladi. Agar xalqaro savdo va xalqaro kapital, ishchi kuchi va bilimlar harakatining o’sish sur‘atlari jahon iqtisodiyotining o’sish sur‘atlaridan yuqori bo’lsa, iqtisodiy globallashuv jarayoni rivojlanmoqda deyish mumkin. Iqtisodiy globallashuvni shuningdek, milliy iqtisodiyotlarning tobora ochiq iqtisodiyotlarga aylanish jarayoni sifatida ta‘riflash mumkin. Bu pirovardida jahon iqtisodiyotining yagona mahsulotlar va resurslar bozoriga aylanishiga olib kelishi mumkin. Transmilliy korporatsiyalar globallashuvning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo’lib hisoblanadi. Barcha eng yirik kompaniyalar amalda ularga aylanib bo’ldi, chunki ular tovarlar va xizmatlar eksportidan tashqari odatda, chet elda ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bilan ham faol shug’ullanadilar. TMKlar chet eldagi o’z investitsiyalari (to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar – TXI) orqali qiymat zanjirlarining yaratuvchilari hisoblanib, ularda har xil ishlab chiqarish turlari turli mamlakatlar bo’yicha joylashtirilgan. TMKning bir ko’rinishi sifatida transmilliy banklar, nafaqat nomoliyaviy TMKlarni ularning chet eldagi faoliyatiga hamrohlik qiladilar, balki shuningdek, mamlakatlar orasida ulkan qimmatli qog’ozlar va kreditlar oqimini ko’chirib, globallashuvda katta mustaqil o’ringa ega bo’ladi. TMKning iqtisodiy globallashuvda ishtirok etishi transmilliylashuv deb ataladi. BMT ekspertlarining fikricha transmilliy korporatsiyalar (TMK) ―jahon mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishidagi asosiy dvigatellari dan biri bo’lib‖ hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning asosiy qismi AQSH, YI davlatlari va Yaponiyada joylashgandir. Rossiyalik iqtisodchilar, odatda, quyidagi ta‘riflarni beradilar: transmilliy korporatsiyalar - bu xorijiy bartaraf etish borasidagi eng dolzarb ishlarini belgilab olib amalga oshirish. Rim klubidagi ma‘ruzalar ushbu izlanishlar natijasi bo’ldi va ularda mashhur olimlar global muammolarni hal etishning turli yo’llarini yoritgan edilar. Rim klubini birinchi ishlaridan biri bo’lib, umumjahon rivojlanishini matematik modelga qo’yish bo’ldi. Ushbu model rivojlanishning asosiy parametrlari bo’lgan aholi, kapital qo’yilma, qayta tiklanmaydigan resurslarning ishlatilishi, atrof muhitning ifloslanishi, iste‘mol mollarini ishlab chiqarilishi kabilarni e‘tiborga olgan edi. Rim klubi a‘zolari orasidan keyinchalik bir qancha ma‘ruzalar tayyorlandi. Bu ma‘ruzalarda sivilizatsiyani qayta tiklash va atrof muhitni ifloslovchi insonlar ongini yangilash zarurligi alohida ta‘kidlangan. Darhaqiqat, global muammolarni bu qadar chuqurlashib ketishiga asosiy sabablardan biri bo’lib, odamlar hayotining har jihatiga o’z ta‘sirini o’tkazib bo’lgan ilmiy - texnik taraqqiyoti desa bo’ladi. Uning ijobiy natijalari bilan birga, ilmiy, texnikaviy, texnologik imkoniyatlar insonlar uchun kimyoviy, baktereologik, yadroviy qurollarini yaratish imkonini ham berdi. Shu jihatdan, butun dunyoni va insoniyatning bugungi kuni va kelajagiga xavf soluvchi, yechimini topishda barcha davlatlar va xalqlarning hamjihatlik bilan birgalikda harakatini talab qiluvchi muammolar global muammolar deb atash mumkin. Global muammolar, o’z navbatida, aholi iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyoti va atrof muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatlar natijasidir. Global muammolar: birinchidan jami insoniyatga, barcha mamlakatlar, xalqlar, ijtimoiy tabaqalar manfaatlari va taqdirlariga ta‘sir ko’rsatuvchi; tashkilotlarning soni ko’payar, TMKlar soni tez ortib borar edi. 1970-yillarning oxiri – 1980-yillarning boshidan 2008 yilda boshlangan jahon iqtisodiy inqiroziga qadar bo’lgan davr globallashuvning ikkinchi to’lqiniga aylandi. Birinchi to’lqinning deyarli barcha rekordlaridan oshib o’tilgan edi. Eksport va import qilinuvchi mahsulotning ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbati keskin o’sdi, integratsion birlashmalar ko’pgina mintaqalarda qudratli kuchga aylandi, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning ahamiyati, ayniqsa kamroq rivojlangan mamlakatlar uchun keskin o’sdi, TMKlar esa umumiy jahon YaIMning chorakdan uchdan bir qismigacha (shu jumladan, faqat o’z xorijiy filiallarida 9%dan ortig’ini) ishlab chiqara boshladi. Biroq, globallashuvning yuqorida aytib o’tilgan inqirozdan so’ng boshlangan hozirgi bosqichi uning xarakterini yangitdan o’zgartirmoqda. Yirik mamlakatlarda tashqi bozorga nisbatan ishonchliroq bo’lgan ichki bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga bo’lgan e‘tibor kuchayib bormoqda. Jahonda kapitalning erkin harakatlanishi ayniqsa, kapitalni xalqaro ―tushirish va ortish shohobchalari –‖ offshor yurisdiksiyalari tobora ko’proq tanqidiy ko’rib chiqilmoqda. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi yo’lidagi to’siqlar ko’payib bormoqda. Ehtiyotkorlik bilan shuni oldindan aytish mumkinki, bu so’nggi jahon iqtisodiy inqirozining oqibatidan ko’ra ko’proq globallashuv sur‘atlari pasayishining uzoq muddatli tendensiyasi bo’ladi. Ehtimol, globallashuv davriy (siklik) rivojlanadi va uning ikkinchi to’lqini, ikkita jahon urushlari orasidagi davrda bo’lganidek tislanma harakat bilan emas, balki nisbatan o’rtacha sur‘atlar bilan almashib, tugamoqda. 2.3 Globallashuv - taraqqiyotning yangi tarixiy davri Globallashuv – dunyo mintaqalari va mamlakatlarning o’zaro iqtisodiy munobatlarini chuqurlashtirish va kengaytirishning uzoq evolyusion jarayoni. Xo’jalik hayoti baynalminallashuvi 16-17 asrlarda ishlab chiqarish, 18-19 asrlarda ishlab chiqarishning mashinali usullarining (ular orqali xalqaro mehnat Ko’proq savdo, ko’proq bozorlar, ko’proq firmalar, ko’proq axborot, ko’proq ish joylari, ko’proq imkoniyatlar. Globallashayotgan dunyo hududi mana shularni va‘da qilmoqda. Globallashuv to’lqinlari dunyoning ilgari faqat kambag’allik hukmron bo’lib kelgan mamlakatlarga va mintaqalarga to’kin-sochinlik olib keldi. Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyodagi mamlakatlar taraqqiyotga ko’tarilish uchun esportga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirdilar. Iqtisodiy faollikning bu shiddatli oqimi ko’plab odamdarga foyda va farovonlik keltirdi. Iqtisodiy o’sish tezlashdi, turmush sharoitining darajasi o’sdi, yangiliklar tezroq kirib kela boshladi, insoniyat esa yangi imkoniyatlarga ega bo’la boshladi. V. Mixeevning fikricha globallashuvga kompleks yondoshuv iqtisodiyot, siyosat, axborotlashtirish, ekologik hamda xalqaro terrorizm va kambag’allikga qarshi kurashishlarda namoyon bo’ladi. Globallashuv muammolari D.Neysbit, T.Levitt, D.Smislov, V.Sheynis, O.Cherkovs, A.Neklessa, E.Nuxovicha, L.Gordon, G.Karimova ishlarida yoritilgan. A.Elyanov ta‘kidlashicha, globallashuv o’z ichiga, barcha davlatlar rivojlanish darajasidan qat‘iy nazar xalqaro iqtisodiy munosabatlarni oladi. Shu bilan bir qatorda ko’pchilik olimlar ta‘kidlashicha globallashuv uzoq va murakkab jarayondir. Shu to’g’risida S.Kamlins yozishicha «Ko’plar globallashuv tugagan yoki tizimlari va aloqalari deyarli tugagan deb bilishsa, aslida globallashuvning o’tish jarayoning o’ziga 15-25 yil kerak bo’ladi. 22 » Bu jarayonlarni ko’rib chiqib, R.Rukuperu, YUNKTAD ning Bosh kotibi shuni bildiradiki, «Globallashuv - bu tayyor tarixiy mahsulot emas, bu tugallanmagan ishlab chiqarish», opera aperta , shunday jarayonki unda biz, ham ob‘ekt, ham sub‘ekt sifatida ishtirok etamiz. 23 » Globallashuv jarayoni zamonaviy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi va tabiat imkoniyatlaridan o’ylamay foydalanish dunyo olidida global ekologik inqiroz oldida turganligini bildirmoqda. Bunga isbot sifatida Shimoliy yarim sharning o’zida so’nggi yillarda tabiiy ofatlar suv bosish, kuchli shamol, quruqlashish xolatlarini 2,5 barobar oshganini, Arktika muzlarining qalinligi o’zgarganligini keltirish mumkin. Oxirgi yillarda qorning erishi tezlashib, yiliga 10 sm ga etgan va bu jarayon kundan kunga o’sib bormoqda. Ishlab chiqarish xajmi va sur‘atini nazoratsiz o’sishini davom etilishi va bu bilan bog’liq bo’lgan tabiatdan o’ylamay foydalanish keyinchalik insonlarga zarur bo’lgan resurslarni ham topish imkonsizliligiga olib kelishi mumkinligini tushunish zarur. Resurslarni to’xtamay va betartib iste‘mol qilinishi insoniyatni jahon inqirozi poyonida turganligini anglatmoqda. Planetaning ekologik ifloslanishiga alohida hissa qo’shayotgan manbalar butan, gaz, avtomobil gazlari, ximikatlardir. Atmosferaga uglekislorod gazi kuniga 5 milliard tonna miqdorida chiqarilmoqda. Natijada atmosferaning ozon qatlamini yo’qolishi muammosi vujudga kelmoqda. 1992 yili AQSH olimlarining fikriga ko’ra, ozon qatlami Shimoliy yarim sharda 30-40 % ga kamaygani tasdiqlangan. Yerlarning saxrolashishi davom etishi bir milliarddan ortiq odamning hayotini xavf ostiga solmoqda. Dunyo mamlakatlari bu jarayon oqibatida ko’rayotgan zarari har yili 42 milliard AQSH dollarini tashkil etmoqda. Muammo global xususiyatga ega bo’lib Markaziy Osiyo mintaqasi uchun ham juda dolzarb hisoblanadi. Energetik muammolar. 1973 yilda yuz bergan energetika inqirozi va uning oqibatlari hozirgi kungacha sezilmoqda. Globallashuv jahon mamlakatlari iqtisodiyotlarining o’zaro bir-biriga kirib borishini, o’zaro bog’liqligini va bir-biri bilan qo’shilib ketishini ifodalaydi. Bunda bir mamlakatda yuz berayotgan iqtisodiy jarayonlar boshqa mamlakatlarda o’z aksini topadi, u yangi axborot texnologiyalariga asoslangan bo’ladi va butun dunyoni bir butun sifatida ifodalaydi. jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir tarafdan, xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va mehnat resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish omillaridan samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb atash mumkin. Jahon iqtisodiyoti (jahon xo’jaligi, butunjahon iqtisodiyoti), eng qisqa ta‘rifga ko’ra – bu jahonning barcha milliy iqtisodiyotlarining yig’indisidir. Agar jahon xo’jaligi jahon mamlakatlarining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi negizida hisoblansa, 2018 yilda ularning hajmi taxminan 84,835.46 trln. dollarni (xarid qobiliyati pariteti (XQP) bo’yicha taxminan 90 trln. doll.) tashkil qiladi. Jahon iqtisodiyotida uning eng dinamik qismi – global iqtisodiyot ajratiladi. Bu milliy iqtisodiyotlarning resurslar va mahsulotlar (tovarlar va xizmatlar)ni tashqi dunyoga yetkazib beruvchi va (yoki) ulardan oluvchi qismidir. Iqtisodiy nazariya bunday resurslar va mahsulotlarni, savdo qilinmaydigan, ya‘ni milliy chegaralarni hatlab o’tmaydigan resurslardan farqli ravishda savdo qilinadigan resurslar va mahsulotlar deb nomlaydi. Tushunarliki, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ham eng avvalo global iqtisodiyot bilan bog’langan. Global iqtisodiyotni miqdoriy baholashga urinib ko’rilsa, uning hajmi jahon iqtisodiyotidan bir necha marta kam bo’ladi. Bu shuning uchun ro’y beradiki, jahonning yetakchi iqtisodiyotlari (masalan, jahon YaIM hajmining 90 %ini ishlab chiqaruvchi YaIM hajmi bo’yicha eng yirik 20 ta mamlakat) avvalgidek, tashqi tutuvchi GATT Urugvay raundidan kelib chiqadigan savdo imkoniyatlari;  xalqaro kapital oqimi bilan bog’liq bo’ladigan imkoniyatlar. Milliy iqtisodiyot uchun globallashuv jarayoni oqibatida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavflar qatorida quyidagilarni etib o’tish mumkin:  milliy iqtisodiyotni boshqarishda mustaqillikni yo’qotish;  iqtisodiyotni liberallashtirish natijasida moliyaviy erkinlikni o’sib borishi tufayli xavflarning o’sishi;  marginalizatsiya xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o’sishdan qolib ketishning kuchayishi). Shunday qilib, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun globallashuv jarayonining asosiy da‘vati – davlatlarning shunday iqtisodiy siyosat dasturini ishlab chiqish va amalda qo’llay olishlik qobiliyati hamda unga tayyorgarligidadirki, bu siyosat ularga globallashuv jarayonidan keladigan foydani maksimallashtirish va xavflarni minimallashtirishga imkon bera olishi kerak. Buning uchun mamlakatlar quyidagi sifatlarga ega bo’lishi lozim: - xalqaro savdoda muvaffaqiyatli ravishda raqobatlashish va xorijiy kapitalni jalb eta olish. Agar mamlakat bunga qodir bo’lmasa, aks holda uning iqtisodiy o’sish va insoniyat rivojlanish sur‘atlari bo’yicha jahon taraqqiyotidan ortda qolib ketish xavfiga va iqtisodiy stagnatsiya hamda o’sib borayotgan kambag’allikka duchor bo’lishi muqarrardir; - xalqaro muhitdagi o’zgarishlarga tez va adekvat ravishda o’z munosabatini bildira olish. Zamon talablariga mos ravishda axborot oqimlarining va xalqaro kapitalning jadal harakatchan sharoitlarida xususiy investorlarning iqtisodiy siyosatdagi har qanday xatolarga ta‘sir javobi juda tez bo’lishi mumkin. Makroiqtisodiy va tuzilmaviy nomutanosibliklari mavjud bo’lgan davlatlar hozirgi XIX asr oxiridan Birinchi jahon urushigacha bo’lgan davr globallashuvning dastlabki bosqichiga aylandi. Ushbu uchta o’n yillik davrida ko’pgina milliy iqtisodiyotlarda eksport va import qilinuvchi mahsulotning ulushi bo’yicha erishilgan daraja faqatgina yarim asrdan so’nggina oshirildi. G’arbiy Yevropa mamlakatlaridan iqtisodiy resurslarni yangi tez o’sib borayotgan iqtisodiyotlarga (o’sha vaqtda bu AQSH, Rossiya va Britaniya dominionlari) olib chiqishning katta ko’lamlaridan (Buyuk Britaniya o’z mamlakatiga nisbatan chet elga ko’proq kapital kiritar edi) faqatgina ko’p o’n yilliklardan so’ng oshib o’tildi. Birinchi jahon urushidan oldin chet eldan kapital oqimi Rossiyada sanoatga investitsiyalarning yarmidan ortig’ini ta‘minlar, AQSHda ishchilarning yarmidan ortig’i immigrantlardan tashkil topgan edi. O’sha davrda integratsion birlashmalar mavjud bo’lmagan (ularning o’rnini ma‘lum darajada imperiyalar bosar edi), xalqaro iqtisodiy tashkilotlar kamsonli va zaif, TMKlar esa ko’p bo’lmagan bo’lsada, biroq umuman olganda globallashuvning mazkur bosqichi haqida globallashuvning dastlabki to’lqini sifatida gapirish mumkin. Birinchi jahon urushining boshidan Ikkinchi jahon urushining oxirigacha bo’lgan davr urushlar, inqiloblar, 1930-yillar iqtisodiy inqirozi davomida globallashuvning qisqarish bosqichi bo’ldi. Natijada, agar Rossiyadan tovarlar eksporti 1913 yilda 1 mlrd dollardan ortiq bo’lgan bo’lsa, 1938 yilda – atigi 0,3 mlrd dollarni tashkil qilgan. AQSHda ushbu davrda eksport 2,6 mlrd dollardan 3,1 mlrd dollargacha ortdi, lekin haqiqatda u keskin pasaydi, chunki dollar bu davrda 2,2 marta qadrsizlandi. Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan keyingi va 1970-yillarning oxirigicha bo’lgan davr global iqtisodiyotning tiklanish bosqichi bo’ldi. 1950-yillarning boshidayoq jahon savdo hajmi 1913 yil darajasiga etdi, xolbuki iqtisodiy resurslarning harakati ushbu davrning faqatgina oxiriga kelib avvalgi ko’lamga etdi. Ushbu bosqichda globallashuvning yangi to’lqini uchun muhim shart- sharoitlar yaratildi – integratsion birlashmalar tashkil topar, xalqaro iqtisodiy Yer kurrasining, pana-pastkamlarda, omonat boshpanalarda, noqonuniy kirib olgan kulbalarda, eng kam ijara haqi to’lanadigan uylarda, salomatlik borasida bir olam muammolari mavjud dunyo aholisining katta qismi o’z hayot tarzini yaxshilash imkoniga ega bo’lmagan holda kambag’allik iskanjasida yashamoqdalar. Eng rivojlangan davlatlar va uchinchi dunyo davlatlari o’rtasidagi rivojlanishda va yashash sharoitida o’sib borayotgan farq muammosi yechimini topmayapti. Tinchlik va qurolsizlanish muammosi. XX asrning eng asosiy hodisalaridan bo’lmish ikki qutbli tizimni yo’qolganidan so’ng ko’pchilik endi dunyoda faqat tinchlik bo’ladi, eng asosiy qarama - qarshi kuchga barham berildi deb hisoblagan edi. Urush va tinchlik muammosi XX asrning ikkinchi yarmining deyarli 40 yili mobaynida haqli ravishda insoniyatning eng muhim muammosi bo’lib kelgan. Albatta bizning asosiy maqsadimiz yerda tinchlikni saqlash, insoniyat uchun qaytarib bo’lmas kulfatlar keltiruvchi turli ziddiyatlarni oldini olish, geosiyosiy tenglik va barqarorlik muammolarini hal etishdir. Insoniyatning shu vaqtgacha ortirgan harbiy potensiali yerdagi barcha tiriklikni bir necha marta yo’q qilish imkonini beradi, shu sababli bunday xolatlarga javobgarlik va mas‘uliyat hukumat va davlat boshliqlariga tegishlidir. BMTning ma‘lumotlariga qaraganda, har bir daqiqada dunyoda 30 ga yaqin bola to’yib ovqat yemaslik, ochlik va bedavo kasallar tufayli hayotdan ko’z yumadi. Huddi shu muddat mobaynida harbiy maqsadlarga 1,7 mln. AQSH dollar xarajat qilinadi. Ko’plab mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot uchun o’zi yetishmay turgan resurslarni harbiy xarajatlar yana ham qisqartirib yubormoqda. Qurollanish poygasining iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlari borasida quyidagi ayrim raqamlarni keltirish mumkin: jarayonining chuqurlashuvi natijasida TMKlarning jahon iqtisodiyotidagi o’rni va jahon xo’jaligining boshqa sub‘ektlariga ta‘siri ortib bormoqda. Transmilliy banklar (TMB) hozirgi davrga kelib katta moliyaviy salohiyatga va bank xizmatlari bozorida yetakchi universal tijorat banklariga aylanishdi va TMKlar bilan birga jahon iqtisodiyotining asosiy sub‘ektlariga aylandi. Ular jahon moliya bozorlarida yetakchi mavqeyiga va murakkab va samarali boshqaruv tizimiga ega bo’lib, dunyoning bir nechta mamlakatlarida faoliyat yuritadi. A.Bulatovning fikriga ko’ra, tashqi iqtisodiy faoliyat transmilliy banklarning muhim yo’nalishiga aylandi. Masalan, 1960 yilda faqat 8 ta AQSH banki xorijiy davlatlarda o’z filiallariga ega bo’lgan bo’lsa, XX asrning 90- yillarining oxiriga kelib, ularning soni 100 tadan oshdi 12 . AQSH, Germaniya va Yaponiyaning yirik tijorat banklari turli mamlakatlardagi ko’p sonli korporativ mijozlarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatish hajmini tobora oshirmoqdalar 13 . XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab moliya bozorlarining globallashuv jarayoni kuchaydi. Bu holat moliyaviy oqimlarning universallashuvida, moliyaviy hamkorlikning yagona tamoyillarini ishlab chiqilishi va qabul qilinishida, moliya mexanizmlari va instrumentlarining unifikatsiyalashuvida namoyon bo’ldi. Transmilliy banklar xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarga xilma-xil moliyaviy xizmatlar ko’rsatadi. Lekin shu bilan birga, transmilliy banklar tomonidan ko’rsatiladigan moliyaviy xizmatlar ichida quyidagi xizmatlar yuqori salmoqni egallaydi: – yevrovalyuta bozorlari va xorijiy bozorlardan depozitlar jalb qilish; – xorijiy valyutalar bilan xalqaro diling operatsiyalarini amalga oshirish; – boshqa banklarga kreditlar berish; – nodir metallar bilan operatsiyalarni amalga oshirish; ko’chirib o’tkazishga imkon yaratdi. Kishilar qayerda bo’lishlaridan qat‘i nazar tezkor ravishda, bevosita moliyaviy kapitalni olishga, moliyaviy operatsiyalarni bajara olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Internet banklar uchun mijozlarni ko’paytirish vositalaridan biriga aylandi. Globallashuv jarayoni – butunjahon tarixining qonuniy bosqichidir. U ob‘ektiv bo’lib, inson-sub‘ekti ongiga bog’liq bo’lmagan holda ishlab chiqarish kuchlari o’sishidagi asosga egadir. Hozirgi vaqtda globallashuv jarayoni, ya‘ni uzviy ravishda o’zaro bog’langan bir butun jahon xo’jaligining shakllanishi tez sur‘atlarda rivojlanmoqda. Globallashuv jarayoni sharoitlarida har qanday mamlakat iqtisodiyoti jahon iqtisodiyotiga bevosita bog’liq bo’lib qoladi. Shu sababli, milliy doiradagi iqtisodiy rivojlanish va tashqi iqtisodiy aloqalar bevosita bir-biriga uzviy bog’lanib qoladi va aynan bir jarayonning bo’g’inlarini tashkil etadi. Texnik o’zgarishlar, integratsiyalashuv jarayonlari, savdo va kapital harakatlarining liberallashuvi, rivojlanayotgan bozorlarning yuzaga kelishi ta‘siri ostida jahon iqtisodiyoti tobora milliy iqtisodiyotni o’z domiga tortib boraveradi. Bu yerda so’z jahon savdosining kengayishi, kapitalning har xil shakldagi harakati, aholi va ishchi kuchining migratsiyasi, axborot almashinuvining chuqurlashuvi to’g’risida bormoqda. Globallashuv jarayoni xalqaro maydonda hamkorlikni ham raqobatni uyg’unlashuvi va kuchayishi kabi birdek o’zida namoyon etadi. Bundan tashqari, raqobatlashayotgan guruhlar o’rtasidagi kurashda o’z mavqe‘ini mustahkamlash bunday har bir guruh doirasida hamkorlikni chuqurlashtirish va kuchlarni birlashtirishni ham talab etadi. Ba‘zi holatlarda shunday bir qiziq va mantiqqa to’g’ri kelmaydigan vaziyatlar ham yuzaga keladiki, bunda jahon bozoridagi aynan bir sub‘ektlar bir sohada raqobatdosh bo’lsalar, boshqa bir sohada hamkorlik qiladilar. Global sharoitlarga moslashuv natijasida rivojlangan mamlakatlar jahon sohada hamkorlik qiladilar. Shunday qilib, globallashuv jarayoni Yer kurrasining turli tomonlari o’rtasida o’zaro ta‘sir hamda bog’liqliklarning o’sishini nazarda tutar ekan. Tadqiqotchilar bunday holatlarni tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida kuzatganlar. Masalan, jahonning turli mamlakatlarida o’sha paytdagi insoniyat tarixida Buyuk Ipak yo’li, Buyuk geografik kashfiyotlarning ahamiyati katta bo’lgan yoki 1929 yilgi ―qora seshanba ning ta‘siri chuqur iz qoldirgan.‖ Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonini o’zaro aloqalarni chuqurlashtirishga qaratilgan va barcha milliy iqtisodiyotlarni olg’a qarab rivojlanishini ta‘minlovchi bir butun jahon iqtisodiyotini shakllantirish sifatida ko’rish mumkin. Bundan tashqari, milliy iqtisodiyotlarni rivojlantirmay turib to’liq miqyosdagi globallashuvga erishib ham bo’lmaydi. Bunda mamlakatni o’z manfaatlarini himoya qilish imkoniyatidan mahrum etmaslik juda muhim, balki globallashuv jarayoni davomida ularni amalga oshirishga imkon yaratib berishga yordam berish lozim. Globalashuv jarayonining aniq bir ta‘rifi yo’q bo’lib, munozarali masala bo’lib qolmoqda. XX asrning 80 yillarning boshida Dj. Neysbit tomonidan birinchi bor «globallashuv» so’zi taklif etilgan edi. 20 Keyinchalik 1983 yil T. Levitt globallashuv tushunchasini transmilliy korporatsiya faoliyati bilan bog’ladi. Uning fikricha, globallashuv bu-transmilliy korporatsiyalar tomonidan ishlab chiqariluvchi alohida mahsulotlar bozorining birlashish jarayonidir. 21 Hozirgi kunda «globallashuv» tushunchasining xar-xil ta‘riflari mavjud bo’lib, ushbu iboraning ishlatilishi ko’p jihatlarda madaniyat, iqtisodiyot, ekologiya soxalarida uchraydi. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi ko’rsatgichlari Kirish I.bob.Jahon iqtisodiyotning asosiy sub’ektlari 1.1 Jahon iqtisodiyotning asosiy sub’ektlari 1.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o „ ziga xos xususiyatlari II.Bob. Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari va ko’rsatgichlari 2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ob’ektiv manbalari va asosiy omillari 2.2 Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari va ko’rsatgichlari 2.3 Globallashuv - taraqqiyotning yangi tarixiy davri Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Globallashuv jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir tarafdan, xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va mehnat resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish omillaridan samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb atash mumkin. Jahon iqtisodiyoti (jahon xo’jaligi, butunjahon iqtisodiyoti), eng qisqa ta‘rifga ko’ra – bu jahonning barcha milliy iqtisodiyotlarining yig’indisidir. Agar jahon xo’jaligi jahon mamlakatlarining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi negizida hisoblansa, 2018 yilda ularning hajmi taxminan 84,835.46 trln. dollarni (xarid qobiliyati pariteti (XQP) bo’yicha taxminan 90 trln. doll.) tashkil qiladi. Ma‘lumki, globallashuv – yaxlit jahon xo’jaligining shakllanishi, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining jadallashishi natijasida milliy iqtisodiyotlarning bir-biriga chuqur bog’liqligi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, uning keng transmilliylashishi jarayonini anglatadi. Mintaqaviy integratsiyalashuv esa uning muhim bosqichlaridan biridir. SHu jihatdan, globallashuv va mintaqalashuv o„zaro bog„liq jarayonlardir. Global darajada tartibga solib bo’lmaydigan iqtisodiy hamkorlik muammolari mintaqaviy integratsiya doirasida tobora ko’proq hal etilmoqda. Jahonning u yoki bu qismiga taalluqli bo’lgan va muayyan umumiylikka ega bo’lgan bir guruh mamlakatlar o’rtasida hamkorlik va almashinuvning preferensial shart-sharoitlari o’rnatilishi, boshqacha aytganda, xo’jalik hayotining mintaqalashuv jarayoni zamonaviy global iqtisodiyotiga xos xususiyatdir. Mintaqaviy asosda tobora ko’proq xalqaro iqtisodiy ittifoqlar va birlashmalar paydo bo’lmoqda, ular doirasida milliy xo’jaliklar hamkorligi jadal rivojlanmoqda 29 . ―Iqtisodiy integratsiya atamasi XX asrning 30-yillarida nemis va‖ bo’lib, har qanday hodisa kabi yangi imkoniyatlar bilan bir qatorda yangi xavf- xatarlarni ham olib kelishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlar bu jarayonga jiddiy ta‘sir o’tkazish holatida emaslar, faqat keladigan foydani oshirish va xatarlarni kamaytirish maqsadida unga moslashishlari mumkin xolos. Globallashuv jarayoni hozirgi zamon jahon rivojlanishining muhim ob‘ektiv jarayonini o’zida aks ettiradi. Bu jarayon mamlakatlarning bir-biri bilan o’zaro aloqasi va bog’liqligini kuchaytirish yo’llarini avj oldirish bosqichidir. Mazkur jarayon naqadar ziddiyatlarga to’la bo’lmasin, unda ijobiy va salbiy taraflar naqadar chatishib ketmasin, u baribir insoniyat taraqqiyotini, uni bir zinapoyadan boshqasiga harakatini aks ettirishini tan olish lozim. Globallashuv jarayoni dunyo sahnasiga yangi kuchlarni yetkazib beradi va bermoqda. Globallashuv jarayoni raqobat kurashini keskinlashuvidan iborat bo’lib, bunda ustunlik nisbatan kuchliroq tarafda bo’ladi, biroq u nisbatan kam rivojlangan mamlakatlar ahvolini mustahkamlash va takomillashtirish imkoniyatlarini ham yaratib beradi. Va nihoyat globallashuv jarayoni turli mamlakatlarning hamkorlikdagi kelishilgan qarorlarini hal etishga, jahon iqtisodiyotining yetakchilarinigina emas, balki globallashuv domiga tortilayotgan yer kurrasidagi barcha hududlarning turg’un rivojlanishini ta‘minlashga intiluvchi u yoki bu ijtimoiy manfaatlarni shakllantirishga yetaklashi lozim. Globallashuv jarayoni zamonaviy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib, har qanday hodisa kabi yangi imkoniyatlar bilan bir qatorda yangi xavf- xatarlarni ham olib kelishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlar bu jarayonga jiddiy ta‘sir o’tkazish holatida emaslar, faqat keladigan foydani oshirish va xatarlarni kamaytirish maqsadida unga moslashishlari mumkin xolos. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun globallashuv jarayonidan keladigan manfaat va imkoniyatlar qatorida quyidagilarni sanab o’tish mumkin:  sanoat tovarlari importi tariflarining sezilarli tarzda kamayishini nazarda transport va telekommunikatsiya sohasidagi inqilobiy o’zgarishlar asosida oxirgi o’n yilliklarda transmilliy korporatsiyalarning (TMK) soni tez sur‘atlar bilan o’sdi. Hozirda 80 ming TMK va ularning xorijiy mamlakatlarda joylashgan 800 ming sho’ba korxonalari jahon yalpi ichki maxsulotining 10 %, jahon eksportining esa uchdan bir qismini ta‘minlab beradi. Transmilliy kapitalning faoliyati milliy xo’jaliklar tizimi rivojlanishiga jiddiy ta‘sir ko’rsata boshladi. Jahon xo’jalik tizimi asosini tashkil etuvchi 500 ga yaqin yirik TMK jahon sanoat ishlab chiqarishining deyarli yarmini, tashqi savdo aylanmasining 60%ni, yangi texnika uchun bozorlarda muomalada bo’lgan litsenziya va patentlarning deyarli 4/5 qismini nazorat qilib turadi. Jahon iqtisodiyotning ―yadro sini tashkil etgan transmilliy kapital, asosan,‖ rivojlangan mamlakatlarda to’plangan. Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar TMKlari qatoriga bir qator rivojlanayotgan, yangi industrial mamlakatlar korporatsiyalari qo’shilgan. Buning natijasida tovarlar va xizmatlarning xalqaro oqimi faqatgina jadallashib qolmay, balki endi korporatsiyalar ichida harakat qila boshladi. Beshinchidan, bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) xorijiy investitsiyalarning o’sib borishi. 2006 yilga kelib ularning umumiy xajmi 1,306 AQSH trln. dollarni tashkil etdi. Bu siljishlar, ya‘ni ishlab chiqarish, kommunikatsiya, savdo, xorijiy investitsiyalar va moliya sohasidagi jarayonlar jahon iqtisodiyotini bir butun umumiy vujudga aylantirdi. Bularning hammasi jahon hamjamiyati tomonidan Ming yillik Rivojlanish Maqsadlari (MRM)ning ishlab chiqilishiga sabab bo’ldi. MRM 2015 yilgacha amalga oshirilishi zarur bo’lgan 8 maqsad, 18 vazifa va 48 ko’rsatkichni o’z ichiga oladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar hukumatlarining hamda xalqaro tashkilotlarning maqsadga yo’naltirilgan va o’zaro muvofiqlashtirilgan harakatlari shvetsiyalik iqtisodchilarning asarlarida paydo bo’ldi, biroq bugungi kunda uning bir nechta o’nlab ta‘riflari mavjud. ―Xalqaro iqtisodiy integratsiya deganda bir qator mamlakatlar takror‖ ishlab chiqarish jarayonlarining bosqichma-bosqich birlashishiga olib boradigan, milliy xo’jaliklar o’rtasida chuqur barqaror o’zaro munosabatlar va mehnat taqsimotining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish baynalminallashuvining yuqori darajasi tushuniladi 30 . Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya – bir nechta mamlakatlarning mintaqaviy darajadagi qo’shma faoliyatini ko’zda tutadi, ular iqtisodiyotini u yoki bu turdagi yagona mintaqaviy xo’jalik majmuasiga birlashtirishga olib boradi. Biroq, muammo ―birlashtirish , ―umumlashtirish , ―yaxlitlik ‖ ‖ ‖ tushunchalariga qanday mazmun kiritilayotganidan iborat. R. Aron ta‘kidlaganidek: ―Agar tovarlar, kapital va insonlarning muayyan miqdordagi iqtisodiy birliklar o’rtasidagi harakati mazkur birliklardan har birining ichidagi kabi erkin amalga oshirilsa, u holda ushbu birliklar umumlashtirilgan . ‖ Integratsiyalashayotgan mamlakatlar o’rtasida tovarlar va ishlab chiqarish omillari harakatining to’liq erkinlashtirilishi natijasida tashkil topadigan yagona iqtsodiy makon raqobatdosh firmalar sonini oshirish va ―miqyos iqtisodiyoti ning ‖ ko’p sonli samaralaridan foydalanishga imkon beradi. Kurs ishining maqsadi :Jahon iqtisodiyotida uning eng dinamik qismi – global iqtisodiyot ajratish. Kurs ishining vazifasi :Bu milliy iqtisodiyotlarning resurslar va mahsulotlar (tovarlar va xizmatlar)ni tashqi dunyoga yetkazib beruvchi va (yoki) ulardan oluvchi qismlarga ajratish. maydonidagi o’z iqtisodiy va siyosiy holatlarini yanada mustahkamlab olish imkoniyatlariga ko’proq ega bo’ldilar, kam rivojlangan mamlakatlar (periferiya va yarim periferiyalar) esa bu imkoniyatlardan unumli foydalanish katta sayi xarakatlarni talab qilmoqda. Globallashuv jarayonlari milliy iqtisodiy siyosatga, uning imkoniyatlarini cheklagan holda bevosita o’z ta‘sirini o’tkazadi, chunki xalqaro tashkilotlar bir qator qonun, huquq va majburiyatlarni unifikatsiyalashtirish (bir xillashtirish)ga intiladilar. Globallashuv jarayoni bu jarayonga kuchaytiruvchi ta‘sir ko’rsatish maqsadida dunyo sahnasiga yangi kuchlarni yetkazib beradi va bermoqda. Globallashuv jarayoni raqobat kurashini keskinlashuvidan iborat bo’lib, bunda ustunlik nisbatan kuchliroq tarafda bo’ladi, biroq u nisbatan kam rivojlangan mamlakatlar ahvolini mustahkamlash va takomillashtirish imkoniyatlarini ham yaratib beradi. Umuman olganda, jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonini o’zaro aloqalarni chuqurlashtirishga qaratilgan va barcha milliy iqtisodiyotlarni olg’a qarab rivojlanishini ta‘minlovchi bir butun jahon iqtisodiyotini shakllantirish sifatida ko’rish mumkin. Eng muhimi shundan iboratki, milliy iqtisodiyotlarni rivojlantirmay turib to’liq miqyosdagi globallashuvga erishib ham bo’lmaydi. Bunda mamlakatni o’z manfaatlarini himoya qilish imkoniyatidan mahrum etmaslik juda muhim, balki globallashuv jarayoni davomida ularni amalga oshirishga imkon yaratib berishga yordam berish lozim. Bu jarayon mamlakatlarning bir-biri bilan o’zaro aloqasi va bog’liqligini kuchaytirish yo’llarini avj oldirish bosqichidir. Va nihoyat globallashuv jarayoni turli mamlakatlarning hamkorlikdagi kelishilgan qarorlarini hal etishga, jahon iqtisodiyotining yetakchilarinigina emas, balki globallashuv domiga tortilayotgan yer kurrasidagi barcha hududlarning bozordagi emas, balki ustun ravishda ichki bozordagi mahsulotlarga bo’lgan talab va taklifga yo’nalgan bo’ladi. Masalan, Rossiyada import, tovarlar va xizmatlar iste‘molining 13-14%ni ta‘minlaydi, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 16-18% eksportga yo’naltiriladi, to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar oqimi Rossiya iqtisodiyotiga umumiy kapital qo’yilmalar hajmiga eng ko’pi bilan 16% (ya‘ni Xitoy va Braziliya darajasida) hissa qo’shadi, mamlakatga doimiy va vaqtincha ishlash uchun kirib kelgan ishchi kuchi, baholashlarga ko’ra ish joylarining 10 %ga yaqinini tashkil qiladi. AQSH va Xitoyda ushbu ko’rsatkichlar bundan yuqori emas. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi ko’p jihatan global muammolar tushunchasi bilan bog’liqdir. XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat oldida juda ko’p murakkab muammolar vujudga keldi. Ularning asosiy qismi ta‘sir doirasining miqyosi va ahamiyatiga ko’ra global muammolar nomini oldi. XX asrning 60 yillariga kelib global muammolar tor doiradan keng doirada ishlatilishiga o’tib qoldi. Ushbu davrdan boshlab jamiyatning ushbu bobga qiziqishi intensiv ravishda oshib bordi va uning muhokamasi keng doiradagi majlislarda ko’rila boshladi. Ushbu bobga juda katta qiziqishning sababi bo’lib birinchi o’rinda insoniyatning yer kurrasining hatto bir chekkasida yuzaga kelgan jiddiy muammo bir kun kelib butun planetaga o’z ta‘sirini o’tkazishi mumkinligini tushunib yetganligi bo’ldi. Global muammolarni o’rganish va insoniyatni kelajagini tahminlash jarayoni bo’yicha ilmiy ishlarni olib borishda italiyalik menedjer Aurelio Pechchei tomonidan tashkil etilgan xalqaro nohukumat tashkiloti bo’lmish – Rim klubi alohida o’rin egallaydi. Rim klubi a‘zolari o’z oldilariga ikkita maqsadni qo’yadi: birinchisi, insoniyat oldida turgan asosiy global muammolarni aniqlash, ikkinchisi, jamiyatga ushbu global muammolarni taqdim etib, ularning zamon jahon iqtisodiyotida ularning iqtisodiy siyosatiga mahalliy va xorijiy investorlarning bo’lgan ishonchini yo’qotish xavfiga duchor qiladilar. Bu mazkur mamlakatdan kapitalni tezlik bilan olib chiqib ketilishiga olib keladi, bu hol esa uning iqtisodiyotini yanada ko’proq muvozanatdan chiqarib qo’yadi. Bu bilan globallashuv jarayoni savodsizlarcha olib borilgan iqtisodiy siyosatga ―jazo chorasini keskinlashtiradi va adekvat siyosat uchun esa ―mukofot ni oshiradi.‖ ‖ Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ob‘ektiv manbalarini ilmiy-texnik taraqqiyot natijalari, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, jahon iqtisodiyotida barcha davlatlar tomonidan ―ochiq iqtisodiyot siyosatini qo’llash ‖ va tadbiq etish yotadi. Jahon iqtisodiyotini globallashuvi rivojlanishining asosiy omillarini bir necha guruhga ajratish mumkin. Birinchidan, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi natijasida qayta ishlovchi sanoatning tez rivojlanishi va buning natijasida xalqaro savdoning tarmoqlararo tusga ega bo’lishiga olib keladi. Ikkinchidan, fan-texnika taraqqiyoti asosida avia, suv va temir yo’l transportining yangi avlodi rivojlanishi natijasida xalqaro transport infratuzilmasi sezilarli yaxshilandi. Yuklar va passajirlarni tashish jadallashdi va arzonlashdi. Natijada mamlakatlar o’rtasida ―iqtisodiy masofa qisqardi. ‖ Uchinchidan, so’nggi o’n yilliklarda elektronika, kibernetika va fazoviy aloqa sun‘iy yo’ldoshlarining axborot inqilobi negizidagi taraqqiyoti telekommunikatsiya sohasida juda katta burilish yasadi. Agar 1995 yil mobaynida Internet tarmog’idan foydalanganlar 20 mln.kishini tashkil etgan bo’lsa, 2003 yilga kelib, 300mln. kishiga etgan. Zamonaviy telekommunikatsiya sistemalari, aynan, elektronikaning rivojlanishi va uning jamiyat hayotidagi barcha sohalarga chuqur kirib borishini zamonamizning navbatdagi inqilobi sifatida ta‘riflash mumkin. To„rtinchidan, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi hamda FOYDALANILGAN ABIYOTLAR Asosiy adabiyotlar 1. Globalization of Business. International Business Press, 2000. - 342 p. 2. Isadjanov A.A. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. O’quv qo’llanma. Toshkent. JIDU. 2008. 3. The Global Economy and Its Economic Systems (Upper Level Economics Titles) 1st Edition. by Paul R. Gregory (Author), Robert C. Stuart (Author). 2013. -704 p. 4. Мировая экономика и международные экономические отношения : учебник / под ред. В.К. Поспелова. – М.: ИНФРА-М, 2017. — 370 с. 5. Глобалистика. Международный междисциплинарный энциклопедический словарь. Гл. ред. д.т.н., проф. И.И. Мазур, д.ф.н., проф. А.И. Чумаков. – М.- Спб. – ИЦ - «Елима», ИД «Питер», 2006. 6. Elgar Edward . Handbook on the Globalization of the World Economy. Amnon Levy-Livermore. 1998. – 748 p. Qo„shimcha adabiyotlar 7. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O’zbekiston, 2014. -46 b. 8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016- yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. //Xalq so’zi gazetasi. 2017- yil 16- yanvar, №11. 9. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi. - Toshkent: O’zbekiston, 2016.-56 b. Ming yillik Deklaratsiyasida ko’rsatib o’tilgan maqsadlarga erishishning asosiy mexanizmi sanaladi. O’zbekistonning MRMga erishish yo’lida olib borayotgan harakatlari tahsinga loyiq. Zero, mamlakatda buning uchun zarur bo’lgan barcha shart- sharoitlar mavjud. Ijtimoiy yo’naltirilgan dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda yetarli tajribaga ega bo’lgan hukumat siyosiy institutlari va mexanizmlari, shuningdek, ko’p sonli xalqaro tashkilotlar bilan yaxshi yo’lga qo’yilgan hamkorlik aloqalari shular jumlasidandir. Davlatlar o’rtasidagi munosabatlarning ijobiy tomonga o’zgarishiga qaramay, zamonaviy dunyo yuzma-yuz kelayotgan tahdidlar yo’qolmay, kompleksli ahamiyat kasb etmoqda. O’zbekiston Respublikasi 2015 yildan keyingi davrda BMT tomonidan 2030 yilgacha mo‘ljallangan 17 ta maqsad va 169 ta vazifalardan iborat barqaror rivojlanish dasturini qo’llab-quvvatlab, barqaror rivojlanishning uchta sohasi (iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy) bo’yicha kompleks ishlarni olib borishini ma‘lum qildi. Yangi Global maqsadlar va yanada keng ko’lamli taraqqiyot dasturi – 2000- yildagidan farqli o’laroq – yanada chuqurroq islohotlarni amalga oshirishni ko’zda tutadi, qashshoqlikning tub sabablarini bartaraf etib, hamma va har bir inson uchun umumiy taraqqiyot jarayonini ta‘minlashga qaratilgandir. 2.2. Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari va ko’rsatgichlari Global iqtisodiyotning yadrosi qadim zamonlardayoq Hind okeani va O’rta er dengizi atrofidagi mamlakatlar bilan birgalikda Yaqin Sharq mintaqasida paydo bo’lgan. Barchasi xalqaro tovarlar savdosidan boshlangan. Dunyodagi birinchi yirik davlat – Misrning aholisi 5 ming yil avval qo’shni qabilalar bilan savdo qilar edi: Misr I.bob.Jahon iqtisodiyotning asosiy sub’ektlari 1.1 Jahon iqtisodiyotning asosiy sub’ektlari Jahon iqtisodiyotini uning tarkibiy qismlari yoki asosiy qatnashchilari – sub‘ektlaridan iborat mexanizm ko’rinishida ifodalash mumkin. Ushbu sub‘ektlarning asosiylari milliy iqtisodiyotlar, transmilliy korporatsiyalar (TMK), transmilliy banklar (TMB), integratsion birlashmalar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotlar jahon iqtisodiyotining asosiy sub‘ekti sanaladi. Milliy iqtisodiyotlarga xos asosiy xususiyat shundaki, dunyoning aksariyat mamlakatlari iqtisodiy suverenitetni saqlab kelishmoqda. Globallashuv jarayoni tufayli tashqi bosimning kuchayishiga qaramasdan, mamlakatlarda eng muhim iqtisodiy qarorlar tashqaridan emas, balki milliy hukumatlar tomonidan qabul qilinmoqda. Shuning uchun ham jahon iqtisodiyotini tahlil etishda sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda mavjud iqtisodiy rivojlanish tendensiyalariga tayanish lozim. Ba‘zi integratsion birlashmalarda iqtisodiy suverenitet qarorlar qabul qilishning umumiy mexanizmi bilan uyg’unlashib ketmoqda. Oxirgi o’n yilliklarda TMKlar darajasi ko’tarildi va butun dunyo ularning faoliyat (savdo, sanoat, moliya) yuritish maydoniga aylandi. Natijada TMKlar global iqtisodiyotining muhim mustaqil tarkibiy qismiga aylanishdi va ular hissasiga jahon yalpi ichki mahsulotining 1/5—1/4 qismi to’g’ri kelmoqda. TMKlarning aksariyat qismi o’z mamlakatlari ichki bozori uchun ishlashiga qaramasdan, globallashuv jarayonining harakatlantiruvchi kuchi hisoblashadi. Globallashuv jahonni yagona bozorga aylantirish vositasi sifatida TMKlar uchun manfaatli hisoblanadi, chunki ular ushbu bozorda eng kuchli xo’jalik sub‘ektlari sanaladi. Shu bilan birga, TMKlarning manfaatlari doimo milliy iqtisodiyot manfaatlari bilan mos kelavermaydi. Shunga qaramasdan, globallashuv 10. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali Internet-saytlar 11. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali. 12. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari milliy bazasi. 13. www.economist.com 14. www.worldeconomics.com 15. www.tradingeconomics.com ikkinchidan iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda katta talofatlarga, inqirozlarga sabab bo’luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon sivilizatsiyasining mavjudliligiga ham xavf soluvchi; uchinchidan yechimini topishga umumplanetar miqyosdagi hamkorlikni barcha mamlakatlar va xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab qiluvchi muammolardir. Global muammolarning orasida eng muhimlarini ko’rsatib o’tish mumkin:  rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloqlikdan chiqarish muammosi;  tinchlik va qurolsizlanish muammosi;  ekologik muammolar;  energetik muammolar;  xom - ashyo muammosi;  gumanitar muammolar;  oziq - ovqat muammosi kabi muammolar alohida ajralib turadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloqlikdan chiqarish muammosi. Hozirgi kunda jahonda mavjud barcha mamlakatlarning 30 foiziga yaqini qoloq hisoblanadi. Iqtisodiy qoloqlik mazkur mamlakatlarda siyosiy beqarorlik hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy va diniy ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda. Oxirgi paytlarga qadar kambag’allik, asosan daromadning borligi yoki yo’qligi nuqtayi nazaridan qarab kelingan. Ammo kambag’allik daromadning yoki qabul etilgan kaloriyalarning kamligiga qaranda g’oyat keng ko’lamdagi tushunchadir. Bu – uzoq, sog’lom va ongli hayot kechirish hamda yaxshi turmush darajasi, qadr-qimmat, g’urur va o’zgalarni ham qadrlash darajisiga erishish uchun keng ko’lamda zarur bo’ladigan imkoniyatlar va tanlash huquqidan maxrumlik demakdir.

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi ko’rsatgichlari

Купить