Jahon madanyati va mintaqa madaniyati - Madaniyatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	52.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Madaniyatshunoslik

Jahon madanyati va mintaqa madaniyati

Sotib olish

Jahon madanyati va mintaqa madaniyati
Reja:
Kirish:
I.Bob.Jahon madanyati
1.1 Qadimgi Misr, Mesopatamiya madaniyati.
1.2 . Qadimgi Hindiston, Xitoy madaniyati
1.3 . Antik Yunoniston va Antik Rim madaniyati
II.Bob. Mintaqa madanyati
2.1. Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o’ziga xos xususiyatlari
2.2 . Markaziy Osiyo xududidagi ilk shaxarlar madaniyati
2.3 . Markaziy Osiyo xalqlarining o’rta asrlarda asrlarda madaniy xayoti.
Xulosa.
Foydalangan adabiyotlar.

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O’zb е kiston milliy taraqqiyotning eng ma’suliyatli
bosqichi – ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotning k е skin burilish davrini boshidan
k е chirmoqda. Jamiyatimiz har bir fuqarosi XXI asri ibtidosida, ortda qolgan yillarni
sarhisob qilish va k е lajak hayotning turli jabhalari r е jasini b е lgilab olish
muammosiga duch k е lishi ijtimoiy fan olimlari zimmasiga katta vazifalarni yuklaydi.
Bunday hollarda jamiyat ijtimoiy rivojining ilmiy asoslangan istiqboli r е jasini tuzib,
uning ustuvor yo’nalishlarini b е lgilab olish hal qiluvchi ahamiyatga ega. Arastu o’z
vaqtida aytganid е k, har doim va har joyda ezgulikka erishish ikki shartning
bajarilishiga:
1. Har qanday faoliyat yakunidagi maqsadni to’g’ri b е lgilashga;
2. Pirovard maqsadga erishish chora-tadbirlarini izlab topishga bog’liqdir.
Ilmiy tilda buni faoliyatning m е todologik asosini aniqlash va maqsadga е tishish,
usul va uslublarini to’g’ri b е lgilash d е yiladi.
«Vatan, millat taqdiri hal bo’ladigan qaltis vaziyatlarda to’g’ri yo’lni tanlay
olish uchun avvalo tarixni va hayotning achchiq-chuchugini bilish k е rak», d е gan edi
Islom Karimov. R е spublika Pr е zid е nti ta’lim-tarbiya sohasiga milliy didaktik nuqtai
nazardan yondashib, uni quyidagicha ta’riflaydi: «Ta’lim O’zb е kiston xalqi
ma’naviyatiga yaratuvchilik faoliyatini baxsh etadi. O’sib k е layotgan avlodning
barcha yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo’ladi, kasb-kori, mahorati uzluksiz
takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga
o’tadi».
Pr е zid е ntimiz ikkinchi chaqiriq O’zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisining
birinchi s е ssiyasida jamiyatimiz taraqqiyotining yaqin k е lajagidagi maqsad va
vazifalarini ko’rsatadi. U o’z nutqida jamiyat rivojining е tti asosiy yo’nalishini
birma-bir tavsiyalab, ularning istiqbolga qaratilgan maqsad va vazifalarini b е lgilab
b е rdi. Dolzarb masalalar ichida ustuvor yo’nalishlar qatoriga siyosat, davlat qurilishi
va iqtisodiyot sohalaridan k е yin ta’lim-tarbiyani qo’ydi va uning maqsadi hamda
unga е tishishi chora-tadbirlarini b е lgilab b е rdi. Ta’lim sohasidagi birinchi masala
qilib «…milliy qadriyatlarimizni tiklash, o’zligimizni anglash, milliy g’oya va
mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning, ma’naviy hayotimizdagi o’rnini va

hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlangan ezgu ishlarimizni izchillik
bilan davom ettirish, uni yangi bosqichga ko’tarish va ta’sirchanligini
kuchaytirishdir»- d е di.
Pr е zid е ntimizning Ushbu ko’rsatmalari ijtimoiy sohada faoliyat
ko’rsatayotganlarga, shu jumladan ta’lim-tarbiya bilan shug’ullanuvchilarga ham,
umumiy m е todologik asos vazifasini o’taydi.
Ma’suliyatli va murakkab bu vazifa, davlatning boshqa tadbirlari qatorida,
R е spublika Oliy Majlisining IX s е ssiyasida qabul qilingan Kadrlar tayyorlash
milliy dasturini ro’yobga chiqarish orqali bajariladi. Bu dasturning tarkibiy qismi
sifatida ta’limning yangi mod е li yaratildi. Pr е zid е nt tomonidan ilmiy asoslab
b е rilgan ta’lim-tarbiya mod е lini amaliyotga tatbiq etish o’quv jarayonini
t е xnologiyalashtirish bilan uzviy bog’liqdir. Shu boisdan Kadrlar tayyorlash milliy
dasturida «O’quv-tarbiyaviy jarayonni ilg’or p е dagogik t е xnologiyalar bilan
ta’minlash» uning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida bajariladigan jiddiy
vazifalardan biri sifatida b е lgilandi.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining ikkinchi bosqichi ta’lim jarayonidagi
sifat ko’rsatkichlarini yaxshilash, ya’ni jahon andozalariga mos, raqobatbardosh,
yuqori saviyaga ega bo’lgan mutaxassislar tayyorlashdir. Ushbu murakkab
muammolarni е chimini topib ularni amalda k е ng qo’llash oliy ta’lim tizimi
xodimlari oldiga juda katta vazifalar b е lgilaydi. Bunda aniq vazifalar sifatida
b е vosita o’quv jarayonini yaxshilash, o’quv dasturlarini yanada takomillashtirish,
o’qitishning zamonaviy p е dagogik t е xnologiyalarini amalga joriy qilish, t е xnik
vositalaridan k е ng foydalanish va shu asosda masofadan o’qitishni k е ng joriy
qilishdan iboratdir. Madaniyat tarixi- eng yosh fan bu fan barcha o’quv yurtlarida
Mustaqillik yillaridan e’tiboran o’qitila boshlandi. Bu jamiyat hayotini ma’naviy
sog’lomlashtirish yo’lidagi dastlabki qadamlardan biri bo’ldi. Aslida elimizda
madaniy-ma’naviy islohatlar yurtboshimiz I.A. Karimov tashabbusi bilan 1989
yilning 21 oktyabrida o’zb е k tiliga davlat maqomi b е rilishidan boshlandi.
Mustaqillikning to’rtinchi tongida sh е ’riyat sohibqironi Mir Alish е r Navoiy
bobomizga yodgorlikning ochilishi, 1991 yilning 5 s е ntyabr kuni Toshk е ntning

bosh maydonini «Mustaqillik maydoni» d е b nomlanishi qalblarga shuur bahshida
etdi.
«Mustaqillik, – d е gan edi I.A. Karimov, – bizni mustabid va mafkuralashgan
kishanlardan ozod qildi. O’zb е k xalqiga o’z yurtida boshini baland ko’tarib yurish,
o’z madaniyati va an’analarini, qadr qimmatini, dini va e’tiqodini, ona-tili va
ma’naviyatini tiklash imkonini b е rdi». Madaniyatshunoslik quyidagi zaruriyat va
omillar bilan b е lg 1
ilanadi;
Birinchidan, Mustaqillik jamiyatning barcha jabhalarida-ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy-huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda jahon tajribasi va milliy o’zlik asosida
chuqur islohatlarni amalga oshirishni tabiiy ravishda kun tartibiga qo’ydi. Bu eski
ijtimoiy tizimdan yangisiga o’tish d е mak. U esa е ngil k е chmaydi. Yoshlar bu
jarayonning mohiyatini to’g’ri anglamog’i, ijtimoiy faol bo’lmog’i uchun umuman
tariximizni xususan madaniyat tarixini o’rganmog’i, bilmog’i lozim. Ikkinchidan,
Mustaqillik biz uchun jahonga yuz ochdi. O’zb е kiston jahonni taniy boshlaganid е k,
jahon O’zb е kistonni taniy boshladi. Ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’naviy aloQalar
k е ngaydi. Yoshlarimiz xorijiy mamlakatlarda tahsil olmoqda, o’zga xalqlar
madaniyati, udumi, an’analari bilan tanishmoqda. Bunday sharoitda o’z madaniy-
ma’rifiy m е rosini yaxshi bilmaslik k е chirilmas hol. Ular jahonni hayratga solgan
ajdodlar m е rosini nafaqat bilishi, unga munosib voris bo’lmoqlari lozim;
Uchinchidan, Milliy g’oya va milliy mafkurani shakllantirish, g’oyaviy bo’shliqqa
yo’l Qo’ymaslik, yoshlarni millat va istiqlol manfaatlariga zid g’oyalar, qarashlar
ta’siriga tushib qolishini oldini olish vazifasi milliy ozodlik g’oyalarini, buyuk
mutafakkirlarimizning m е rosi va asarlarini atroflicha bilishni talab etadi. «Millat
dardiga darmon bo’lmoq» uchun (Amir T е mur) «g’oyaga qarshi faqat g’oya,
jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsga kirishish, olishish mumkin».
Maqsadi : talaba yoshlarda jahon va Vatan madaniyati tarixi bilan bog’liq boy
mat е riallarni mustaqil tahlil etish tafakkur mustaqilligi, tarixiy ong, asl ziyolilikni
shakllanishi, millatimiz m е ntalit е tining yuksalishiga yo’naltirish va shunga xizmat
qilmog’i lozim. Madaniyat- bu insonlarning ijodiy faoliyati tufayli yaratilgan
moddiy va ma’naviy boyliklar majmuigina bo’lib qolmay, ayni paytda u jamiyat

taraqqiyotining darajasini ham ifodalaydi, ya’ni, jamiyatdagi bilim, m е zon va
qadriyatlarning yig’indisi madaniyatda gavdalanadi.
Vazifasi: Madaniyat inson hayotida muhim vazifalarni bajaradi. Ular orasida
quyidagilarni alohida ta’kidlab ko’rsatish mumkin.
Madaniyat, avvalo, ijtimoiy vazifalarni, ya’ni shaxsni, odamni inson qilib
shakllantirish va tarbiyalash vazifasini bajaradi. Madaniyat har bir shaxsning
insoniyat yaratgan bilimlarni, ma’naviy qadriyatlarni, tartib-qoidalarni o’zlashtirib
olish, tarbiyalash, jamiyatning to’la huquqli a’zosi sifatida faoliyat yuritish
qobiliyatini shakllantirish vazifasini bajaradi. Insonning tabiat hukmronligidan
ajralib chiqishi madaniyatga xos ayrim el е m е ntlarning shakllanishi bilan birga
sodir bo’ladi. Aynan madaniyat orqali har bir shaxs jamiyatda to’plangan
tajribalarni, an’analar va urf-odatlarni turmush tarzini o’zlashtiradi, ular k е yingi
avlodlarga е tkaziladi.
Madaniyat axborotlarni o’zlashtirish, bilish, tushunish vazifasini bajaradi.
Madaniyat inson uchun dunyoni bilish, dunyo to’g’risida turli ma’lumotlar,
axborotlar olish, ularni avloddan avlodga o’tib borishini ta’minlaydi.
Madaniyat tartibga soluvchi vazifani ham bajaradi, ya’ni kishilar o’rtasidagi
o’zaro munosabatlarni b е lgilangan tartib-qoidalar, axloqiy-huquqiy normalar
asosida tartibga solishga xizmat qiladi.
Madaniyat kishilar o’rtasida o’zaro fikr almashuv bilan bog’liq bo’lgan, aloqa
uchun xizmat qiladigan vazifani bajaradi. Bu borada til asosiy vosita rolini
o’ynaydi. Gap shundaki, madaniyatning bir qator sohalari – fan, san’at, t е xnika va
boshqalarning o’ziga xos tili bo’lib, ularni bilmasdan turib madaniyatni
to’laligicha bilib bo’lmaydi.

I.Bob.Jahon madanyati
1.1. Qadimgi Misr, Mesopatamiya madaniyati.
Qadimdan Misrda tabiati issiq, hayvonot, o’simlik dunyosi va yer osti boyliklari
ko’p bo’lganligi bois bu yerda moddiy va ma’naviy madaniyat juda erta vujudga
kelib rivojlangan.
Qadimgi podsholik davrida papirus qog’ozining tayyorlanishi yozma
madaniyatni rivojlantirishga olib kelgan bo’lsa, Misrda mis davrida birinchi bo’lib
asalarichilikning kashf qilinishi va yoyilishi ham dunyoviy ahamiyatga ega bo’ldi.
Shu bilan birga shu davrda dehqonchilik, bog’dorchilik, polizchilik va uzumchilik
rivojlangan.
Qadimgi Misr podsholigi davrida yetakchi madaniyat yo’nalishi - bu arxitektura
bo’lib, u boshqa madaniyat turlari bilan uyg’unlikda rivojlandi. Birinchi piramida
arxitektor Imxotep loyihasi asosida Fiza va Joserga atab Sakkarada (mil. avv. III
ming yillikda) qurilgan bo’lib, u buyi 60 metr, pillapoya shaklida qurilgan. Imxotep
birinchi arxitektor bo’libgina qolmay, ayni chog’da olim, yozuvchi, tabib ham edi.
Vafotidan keyin unga atab ibodatxona qurilgan. Ikkinchisi Dashurda qurilgan Snofru
piramidasi to’rt burchakli shaklda bo’lib, uning bo’yi 100 metr edi. Gizadagi firavn
Xufu maqbarasipiramidasi o’zining ulug’vorligi bilan ajralib turadi. Xufu (yunoncha
Xeops) maqbarasining bo’yi 150 metr (hozir 146 metr), egallagan joyi 52,900 m2
bo’lib, uning qurilishiga og’irligi 2-15 tonnalik 2 mln. 300 mingta tarashlangan tosh
ishlatilgan. Piramida 30 yil ichida qurilgan. Xufu piramidasi olamning yetti
mo’’jizasining biri hisoblanadi. Gizada qurilgan ulkan sfinks (uzunligi 57 metr)
Xafra sher surati tarzida bo’lib, o’zining betakrorligi bilan ajralib turadi. Hammasi
bo’lib 80 ga yaqin piramidalar qurilgan. Piramidalar qadimgi Misrning o’ziga xos
ramziga aylangan. Piramidalar qurilishi qadimgi Misr uchun juda qimmatga tushgan
va Misr iqtisodini izdan chiqaraboshlagan. Shu sababli firavnlar mil.avv. XVII
asrdan e’tiboran piramidalar qurishdan voz kechganlar.
O’rta podsholik, yoki boshqacha qilib aytganda klassik davrda qurollar yasashda
bronzadan keng foydalana boshlangan. Oyna ishlab chiqarish yo’lga qo’yiladi.
qadimgi ayniqsa o’rta podsholik davrida matematika sohasida katta yutuqlarga
erishilgan. Jumladan, sanoq tizimi kashf etilgan. Misr yozuvida 1, 10, 100, 1000,

10000, 100000, hatto millionni ham bildiruvchi alohida belgilar bo’lgan. Misr
astronomlari yulduzlar, sayyoralar harakatini o’rganib, birinchi yulduzlar osmoni
xaritasini tuzganlar. Shunday xaritalar Senmut maqbarasi, Edfu va Dendir
ibodatxonalarining shiplarida saqlanib qolgan. Misr astronomlari dunyoda birinchi
bo’lib alohida taqvim tuzganlar. Unga ko’ra, bir yil 365 kunni tashkil qilib, u 12
oyga bo’linadi. Har oy 30 kundan iborat bo’lgan qolgan 5 kunni esa bayram
qilishgan. qum va suv soatlari ham dastlab Misrda kashf etilgan.
Misrda tibbiyot ham erta rivojlangan. Mil.avv. 3600 yilda Memfisda afsonaviy
tabib Imxoteb sharafiga maxsus ibodatxona qurilib, u yerda bemorlarga tibbiy
yordam ko’rsatilgan. Geliopolis va Sais shaharlarida tabiblar tayyorlaydigan maxsus
maktablar bo’lgan. Tibbiyotga bag’ishlangan asarlar yaratilgan. Tabiblar
mumiyolash jarayonida inson a’zolarining ichki tuzilishini yaxshi bilganlar. Ular,
bemorlarni davolashda terapiya, jarroqlik, ruhiy ta’sir etish usullarini qo’llashgan.
1.2. Qadimgi Hindiston, Xitoy madaniyati
Misrda Georg, Zbers, Zdvin, Smit, Brugsha, Zrazistrat, Xerofil kabi mashhur
hakimlar shuhrat topgan. Yangi podsholik davri qadimgi Misr tarixida moddiy va
ma’naviy rivojlanishning eng cho’qqisi hisoblanadi. Bu davrda misrliklar temirdan
foydalanishga o’tganlar, to’qimachilik dastgohini kashf qilingan, yilqichilikni (otlar)
o’zlashtirganlar. Chig’iriqni va sharufni kashf etilishi polizchilik va
bog’dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan. Xullas, bu davrda mamlakat iqtisodi tez
o’sadi. Bu esa jamiyatning boy tabaqasining yanada boyishiga va san’atning
rivojlanishiga olib keldi.
Yangipodsholik davrida Misrda firavnTutmos I davridan boshlab «Podsholar
vodiysida» firavnlar o’zlariga mahobatli va labirintli maqbaralarni, haykallarni
qurdiradilar. Bularga Amenxotep III va Abusimbedagi Ramzus II g’orli maqbaralari
haykallari misol bo’la oladi. Ayniqsa, Fivada qurilgan Karnak va Luksor maqbaralari
arxitektor Ineni boshchiligida qurilgan bo’lib, bu yirik arxitektura majmui qurilishida
baland ustunlar ishlatilgan. Bu davrda ko’p janrli adabiyot ham rivojlanadi. Diniy
«Marhumlar kitobi», realizm ruhidagi «Ikki og’a-ini haqida ertak», sevgi haqida
«Yurakni rohatlantiruvchi qo’shiq» kabi asarlar yuzaga keldi. Tasviriy san’at va
haykaltaroshlikda firavnlarning turmush tarzini aks ettiruvchi asarlar yaratildi.

Haykaltarosh Tutmos tomonidan yaratilgan firavn Exnaton va uning rafiqasi
Nefertiti asarlari o’zining betakrorligi, go’zalligi bilan kishilarni hayratga soladi.
1922 yili topilgan Tutatxamon maqbarasidagi (yagona to’la saqlanib qolgan) Misr
madaniyatiga taalluqli ko’plab qimmatli yodgorliklar ichida firavnning mashhur
oltindan qilingan niqobi ham bor.
Quyi Misr podsholigi davrida Misr inqiroz jarayoniniboshidan kechirdi.
Yagona Misr avval ikkiga, so’ngra mayda nomlarga (davlatchalarga) bo’linib ketadi.
Misr avval Numibiya, Ossuriya, Eron ta’siriga tushib qoladi va nihoyat, mil.avv. 332
yili Aleksandr Makedonskiy tomonidan egallanadi. Shu bilan Misrning qadimgi
davri tugaydi. Qadimgi Misr madaniyatiga kelsak, u hozirgi qadar ham yashab
kelmoqda. Bu madaniyat jahon madaniyati rivojiga ham katta hissa qo’shdi. Shuning
uchun ham Yunon faylasufi Aflotun Misr madaniyatini «Jami sivilizatsiyalarning
onasi»1 deb bejiz aytmagan. Mesopatamiyadagi katta yutuqlardan biri bu yozuvning
ixtiro qilinishi edi. Ilk yozuv mil. 1
avv. IV ming yillikda Janubiy Mesopatamiyada
kashf qilingan. Bu fanda ieroglif deb nomlangan. Masalan, qush so’zi qushning
tasviri bilan, suv so’zi uch qator to’lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo
suratli yozuv bilan hamma so’zlarni ham ifoda qilib bo’lmagan. Uning
cheklanganligi sababli bu yozuv takomillashtirib borilib, mixxat yozuvi kashf
qilingan. Qadimdan Mesopatamiya mirzolari adabiy, tarixiy asarlarni sopol, teri, loy
lavhalarga yozib, o’ziga xos kitoblar yaratganlar va kutubxonalarni tashkil qilganlar.
Shumerda badiiy adabiyot rivoji yuqori darajaga ko’tarilgan. Noyob asarlar
jumlasiga «Dehqonchilik al ь manaxi», «Gil ь gamesh haqida doston» bo’lib, unda
Gil ь gamesh va Enkidularning do’stligi, qahramonliklari va sarguzashtlari haqida
hikoya qilinadi. Qadimgi davrning eng cho’qqiga chiqqan vaqti podsho Xammurapi
(1750-1732 yy) hukmronlik qilgan yillarga to’g’ri keladi. Xammurapi yirik davlat
tuzib, bu davlatni o’zi tuzgan qonunlar asosida boshqargan. Xammurapi to’plami
mixxat yozuvida bazal ь t tosh ustuni sathida bitilgan. qonunlar to’plami 282
moddadan iborat bo’lib, u kirish, qonunlar va xulosadan iborat. Kirish qismida
qonunlarni chiqarishdan asosiy maqsad mamlakatda adolat o’rnatishdan iborat, deb
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998.
Gulmetova.E,Qobiljonova.T,Madanyatshunoslik o’quv qo’l Toshk е nt - 2007

ko’rsatilgan. Unda podsho ulug’lanib, ko’klarga ko’tarilgan. qonunlarda xususiy
mulk himoya qilingan. Jumladan: agar kimki ibodatxonaning yoki podshoning
mulkini o’g’irlasa, u o’ldirilishi lozim; o’g’irlik molni olgan kishi ham o’ldirilishi
kerak… Xammurapi qonunlari o’z davrining muhim tarixiy, yuridik hujjati
hisoblanadi. Balandligi 2 m. bazal ь t ustunida Xammurapining tik turgan holida
kursida o’tirgan quyosh va adolat xudosi Xamash qo’lidan hokimiyat belgisi -
tayoqni olayotgan holati tasvirlangan. Bu jihatdan u tasviriy monumental ь asar
hamdir.
Antik Yunoniston va Antik Rim madaniyati
Yangi Bobilning gullab-yashnashi podshoh Navuxodonosor (605-562 yy)
davriga to’g’ri keladi. Uning davrida dunyoning yetti mo’jizasidan biri
«Semiramidaning osma bog’lari» qurilgan bo’lib, uni sevgi ramzi deb ham
atashadi. Shu davrga mansub «Bobil minorasi» (balandligi 90m.) – zikkurati o’z
davrining eng ulkan arxitektura inshooti bo’lgan. Bu minorani Gerodot ko’rib
hayron qolgan. Minora to’g’risida Bibliyada ham eslatib o’tiladi. Qadimgi Bobilda
matematika, geometriya astronomiya, tibbiyot, tarix va boshqa fanlarga qiziqish
erta boshlangan. Yerlarni o’lchash, masofani aniqlash, hosilni hisoblash va savdo-
sotiq ishlarini yuritish uchun matematika va geometriya kerak bo’lgan. Bobillar
son va sanashni bilganlar. 100 va 1000liklar alohida belgi bilan ifoda etganlar,
hatto doiraning 3600 ekanligini aniqlaganlar. Mesopatamiyada qadimdan boshlab
maktablar vujudga kelgan bo’lib, ularda o’ziga to’q kishilarning farzandlari ta’lim
olgan. Maktablarning quyi sinflarida adabiyot, til, grammatika fanlari o’qitilgan.
Yuqori sinflarida esa astronomiya, matematika, geometriya, tibbiyot va
veterinariya hamda diniy darslar o’tilgan. Maktablar davlatni boshqarish uchun
xodimlar tayyorlagan.
Hindiston haqli ravishda qadimgi Sharqning yuksak madaniyatli
mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik,
boy o’simlik, hayvanot va qimmatbaho yer osti boyliklariga ega bo’lgan. Yarim
orolda ser suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud. Mil. avv. V ming yillikning
oxiri IV ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun’iy sug’orishga
asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. IV ming yillik o’rtalariga kelib bu joyda

o’ziga xos eng qadimgi hind madaniyati vujudga kelgan. Dehqonchilik,
hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq va
shaharlar paydo bo’lgan. Nihoyat, Hind daryosi va uning Panjob viloyatida
qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning Mohinjo-Daro, Xarappa kabi
katta shaharlari bo’lgan. Mohinjo-Daro hozirda
Pokiston hududida joylashgan bo’lib, shaharning maydoni 270 gektardan
iborat. Bu yerdan arxeologlar ko’chalar, pishiq va xom g’ishtdan qurilgan turar
joylar, saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining
qoldiqlarini topishgan. Shaharda pishiq g’ishtdan qurilgan suv tarmog’i va
kanalizatsiya ham bo’lgan. Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar
2-3 qavatli qilib pishiq g’ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan. Xarappa shahridan
arxeologlar 500 ga yaqin yodgorliklar topishgan. Shahar qurilishi Mohinjo-Daro
bilan deyarli bir xil. Shaharda me’morchilik, to’qimachilik, kulolchilik,
toshtaroshlik, zargarlik, qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o’zlarining
ieroglif yozuvlariga ham ega bo’lgan2. Ikkala shaharda ham yirik g’alla omborlari
topilgan bo’lib, bu davlatni markazlashganlik darajasini ko’rsatadi. Hindlar
dunyoda birinchi bo’lib paxtadan mato to’qib, kiyimlar tikkanlar, chunki
shahardan kiyim tikish, qurolsozlik ustaxona qoldiqlarni topilgan. Xarappa suv
yo’li va quruqlik orqali shumerlar bilan savdo aloqalari olib borgan ilk quldorlik
davlati edi.
Mil. avv. II ming yillik o’rtalaridan boshlab Eron va Turon orqali
Hindistonga ko’chmanchi, chorvador oriy qabilalari bostirib kiradi. Ular Gang va
Panjob daryo vohalarining unumdor yerlariga kelib o’rnashganlar va keyinchalik
mahalliy xalq bilan aralashib ketganlar. Oriylar bilan mahalliy xalq o’rtasidagi
qonli janglar hindlarning xalq og’zaki ijodiyoti namunalari bo’lgan «Mahobxarat»
va «Ramayana» dostonlarida ham aks ettirilgan. Hindlar o’zlarining qadimiy
yozuvlariga ega bo’lganlar. Ularda astronomiya va matematika ham ancha rivoj
topgan. Hindlar quyosh va suv soatlaridan foydalanganlar, o’zlarining taqvimlarini
tuzganlar. Xalq og’zaki ijodining yuksak namunasi – Vedalar, gimnlar, qo’shiqlar,
afsunkor va diniy duolardan iborat to’plam tuzilgan. Vedalarda hayot va o’lim
masalalari bo’yicha fikr yuritiladi.

Buddizm ta’limoti to’rt haqiqatda o’z ifodasini topgan:
Turmush azob-uqubatlardan iborat;
2.Azob-uqubatlar sababi – kishilarning istaklari va nafslaridir:
3.Azob-uqubatdan qutilish uchun kishilaro’zlarining istak va nafslarini
tiyishlari kerak;
4.Azob-uqubatlardan halos bo’lish uchun Budda kashf etgan qoidalarga amal
qilishi kerak. I-VII asrlarda Bombey yaqinida tog’ni o’yib, 24 ta g’or monastirlari
va 5 ta ibodatxona qurilishi, ya’ni Ajanta majmuasi dunyo madaniyatida
arxitektura, haykaltaroshlik va tasviriy san’atning o’ziga xos sintezi hisoblanadi.
Chunki uning qurilishida yuqorida ko’rsatilgan san’at turlarining hammasidan
foydalanilgan.
Chjou davrida Xitoyda metall tangalarni (dunyoda birinchi marta)
muomalaga chiqarildi3. Dengizlarda suzish uchun kompas ixtiro qilingan (uning
strelkasi Shimolni emas, Janubni ko’rsatgan). Dunyoda birinchi bo’lib, Xitoyda
porox ixtiro qilingan bo’lib, undan bayramlardagi mushakbozlilar foydalanilgan.
Artileriya, miltiq, arbalet-miltiqlar ham dastlab Xitoyda yaratilgan.
Mil. avv. I asr oxiri va yangi asr arafasida xitoyliklar latta, po’sloq va
bambuk aralashmasidan qog’oz tayyorlaganlar. qog’oz yog’och, bambuk va
shoyiga qaraganda arzon bo’lib, u yozish va saqlash uchun qo’lay hisoblangan.
qog’ozning ixtiro qilinishi maorif, fan, madaniyatning rivojlanishi va davlat
ishlarida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Buyuk Xitoy devori qurilishi mil. avv.
IV asrda boshlanib, shimoldagi Xunn qabilalarining hujumlaridan saqlanish va
savdo-sotiq ishlarini ko’zlab qurilgan. Devor Leodun qo’ltig’i qirg’og’idagi
Shayxayguan shahridan boshlanib, g’arbda
Dun ь xuan qal’asigagacha davom etgan. Devorning umumiy uzunligi
5.0006.000 km., uning balandligi joyiga qarab 6-10 metr, qalinligi 5,5-7 metr
bo’lib, har 60-100 metrda mustahkam minoralar qurilgan.
Xitoy ajoyibotlaridan yana biri, bu ipakning kashf etilishi va Buyuk ipak
yo’liga asos solinishidir. Imperator rafiqasi Si-Lingchi tomonidan mil. avv. 2600
yili ipakning kashf etilishi va mil. avv. 128 yili Xitoy sayyohi-diplomati
ChjanSzyan ь tomonidan Buyuk ipak yo’liga asos solinishi katta tarixiy o’zgarish

bo’lgan. Buyuk ipak yo’li birgina savdo-sotiq bilan cheklanibgina qolmay u ayni
paytda diplomatiya, diniy va ma’naviy qadriyatlarni tarqalish yo’li ham edi. U
Sharq va G’arb sivilizatsiyasini bog’lovchi yo’l bo’lib, unda Markaziy Osiyo
xalqlari vositachilik rolini o’ynaganlar.
Qadimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni davolashda uqalash, igna
sanchib davolashdan, o’simlik va hayvonlardan hosil qilinadigan dorilardan,
xususan jen ь shen, kiyik shohidan olinadigan panti, choy va boshqa
doridarmonlardan keng foydalanganlar. O’sha davrdayoq Xitoy tibbiyotida
mingdan ortiq dorilar bo’lgan. qadimgi Xitoy tabiblari ichida Va Shu Xe, Ban Sio
va Xua
Tu lar mashhur bo’lgan. Van Shu tibbiyotga oid «Ney-Szin» («Odam tabiati
va hayoti»), Ban Sio esa «qiyinchilik haqida kitob» kabi asarlar yozganlar.
Bulardan bittasi Konfutsiylik bo’lib, uning asoschisi Kun-szi edi. U mil. avv. 551
yilda zodagon oilada tug’ilgan bo’lib, 15 yoshidan o’zi mutoala qilib ma’lumot
olgan. Uning ta’limotida qadimgi urf-odatlar va ularga to’la rioya qilish muhim
o’rin tutadi. Hammaning ularga amal qilishi jamiyatni halokatdan qutqarib, uni
gullab-yashnashiga olib keladi deb uqtiriladi. Davlat to’g’risidagi ta’limotda «…
agar podsho haqiqiy podsho o’rnida bo’lsa, fuqarolarfuqaro o’rnida, ota-ota, ona-
ona o’rnida, bola-bola o’rnida bo’lsagina davlat gullab-yashnaydi» deyiladi. Agar
davlat o’z nomiga munosib bo’lsa, unda yetarlicha oziq-ovqat, yetarlicha
qo’shinlar bo’lishi va unga ishonch bo’lishi zarurligi ko’rsatiladi. Qadimgi Xitoy
tarixchilari ichida mil. avv. 145-90 yillarda yashagan Sim Syan mashhur bo’lib,
yuqorida qayd qilingan «Tarixiy xotiralar» asarini yozgan. Unda Xitoyning eng
qadimgi davridan II asrgacha bo’lgan davri yoritilgan. Milodning 32-92 yillarida
yashagan Ban Gu o’zining «Xan podsholigi tarixi» asarini yozgan. Qadimgi
Xitoyning kulolchilik maxsulotlari, ayniqsa chinni buyumlar hozirgacha o’zining
nafisligi, betakrorligi, pishiqligi bilan ajralib turadi. Ularda ishlatilgan rang,
tanlangan.
Qadimgi Yunon madaniyati er.avv. XVIII asrdan er.avv. II asrgacha
davom etdi. Yunonlar o’zlarining vatanini Ellada deb ataganlar. qadimgi Yunon
madaniyatining eng yuqori darajaga ko’tarilgan davri er.avv. V-IV asrlarga to’g’ri

keladi. qadimgi Yunon madaniyati jahon madaniyati tarixida favqulodda hodisa
sifatida o’zini namoyon etdi. Yunonlar uchun erkinlik eng yuqori qadriyat
hisoblanib, uning uchun hatto o’limga ham tik borganlar. Leonid jasorati yoki
Prometey haqida afsona bunga misoldir. Insonni tarbiyalash uchun ikki yo’nalish
bo’yicha ta’lim tizimi vujudga keltirilgan: a) «gimnastika»; va b) aqliy
yo’nalishdagi barcha madaniyat turlari, chunonchi, tabiiy fanlar, falsafa, notiqlikni
o’rganish. Ozod yunonlarning bolalari 7 yoshdan boshlab boshlang’ich maktabga
borganlar. Badavlat xalq kishilarning bolalari esa 18 yoshgacha bolalar
gimnaziyalarda o’qishni davom ettirganlar. Bolalar maktablarda chiroyli yozishga,
aniq va ravon so’zlashga o’rgatilgan. Ular Gomer, Gesiod va boshqa shoirlarning
she’rlarini va dostonlarini yod olganlar. Yunonlar ashula aytish, raqsga tushish,
lira sozini chalishni bilmaydiganlarni o’qimishli deb hisoblamaganlar. Bolalar
ulg’aya borgan sari yugurish, kurashga tushish, sakrash, disk, nayza otish va qilich
chopish bilan shug’ullanganlar. Shu tariqa, ularni vatan himoyachilari sifatida
tayyorlangan.
Qadimgi Yunon madaniyati beshta davrga bo’linadi:
1)Egey madaniyati (er.avv. 2800-1100 yillar).
2)Gomer davri (er.avv. XI-IX asrlar);
3)Arxaik madaniyat davri (er.avv. VIII-VI asrlar); 4)
Klassik (yuqori darajadagi) davri (er.avv. V-IV asrlar); 5)
Ellinizm davri (er.avv. 323-146 yillar).
Egey madaniyatini ko’pincha Krit-Miken madaniyati deb ham atashadi.
Bu 2
ning sababi Krit oroli va Miken Yunon madaniyatining asosiy markazlari
sanalgan. Shuningdek bu davrni afsonaviy podsho Minosning nomi bilan Minoy
madaniyati deb ham atashadi. Eramizdan avvalgi uch minginchi yillarning oxiri,
ikki minginchi yillarning boshlarida Krit orolida Knoss, Festa, Mali va Kato-
Zakro shahar davlatlari vujudga keldi. Shaharlarning tutgan o’rnini hisobga olinib,
ba’zida ularni «Saroy madaniyati» deb ham atashadi. Bu davrda asosiy mashg’ulot
qishloq xo’jaligi bo’lib, bunda don, uzum, zaytun yetishtirilgan. Xo’jalikda
chorvachilik, xunarmandchilik va savdo ham muhim o’rin tutgan. XI-IX
2 Sh.Z.Shakirova, L.Ilxomjonov,Madanyatshunoslik o’quv qo’llanma.Toshkent-2010-y Google.uz.internet
sayti

asrlarning Gomer asri deb atalishi sababi shuki, bu davrni yoritib beruvchi asosiy
manba Gomerning «Odisseya», «Illiada» dostonlari bo’lgan. Bu davrda
davlatchilik, shahar – saroy turmush madaniyati va yozuv yo’q bo’lib boradi,
mehnat qurollarini temirdan yasashga o’tilishi natijasida mehnat unumdorligi
ancha o’sadi, dehqonchilik va chorvachilik rivoj topadi. Savdosotiqda esa
ayirboshlash vositasi qoramollar hisoblangan. Arxaik davrga
xos xususiyatlari shundani boratki ki, Yunonistonda uch asr davomida
qishloqdanshaharga, urug’-qabilachilik, urug’chilik patriarxatning
munosabatlaridan klassik qulchilik bosqichiga o’tish uchun zamin yaratildi.
«Gretsiya mo’’jizasi» nomi bilan tarixga kirgan klassik davrda (er.avv. V-IV
asrlar) qadimgi yunon sivilizatsiyasi va madaniyati yashnab eng yuqori cho’qqiga
chiqdi. Bu davrda yunonlar eronliklar ustidan g’alabaga erishgach, iqtisodiyot,
savdo keng rivojlanadi. Afina O’rta Yer dengizida eng katta savdo markaziga
aylanadi. Afina, Misr, Karfagen, Krit, Suriya, Finikiyaliklar bilan savdo
aloqalarini olib boradi. Xuddi shu davrlarda «Tarix fanining otasi» Gerodot
(er.avv. 490-430 yy), atom nazariyasining asoschisi Demokrit (er.avv. 460- 370
yy), mashhur tabib, 72 ta kitob muallifi Gippokrat (er.avv. 460-375 yy) kabi
mashhur olimlar yashab ijod qilganlar. Taniqli arxitektura inshootlari ichida
dunyoning yetti mo’’jizasidan biri Efesdagi Artemida ibodatxonasi bo’lib, unga
yovuzlik timsoli bo’lmish Gerostrat tomonidan o’t qo’yilgan edi. qayta tiklangan
ibodatxona qurilishida haykaltaroshlar Praksitel va Skopaslar tomonidan ishlangan
127 ta ustun ajoyib haykallar va rasmlar aks ettirilgan edi. Qadimgi Yunon
madaniyatidagi teatr1 sohasida tragediya, komediya janrlarining paydo bo’lishi va
ravnaqi muhim voqea hisoblanadi. Yunon teatri qishloq xo’jaligi xomiysi bo’lgan
Dionis sharafiga o’tkaziladigan bayramlar vaqtida ijro etiladigan xalq qo’shiqlari
va o’yinlari asosida vujudga kelgan. Dionis bayramlari toklar, daraxtlar barg
chiqargan bahorda va kuzda o’tkazilgan.
«Tragediyalar otasi» Esxil (525- 458 yy) 90 dan ortiq tragediya yozgan. Esxil
o’z tragediyalarida afsonaviy voqealardan foydalangan bo’lsada, ularda o’z
davrining muhim masalalari keng o’rin tutgan. Yana bir buyuk tragediya
shoirlaridan biri Sofokl (496-406yy) bo’lib, u 120 dan ortiq tragediyalar yozgan.

Ulardan bizgacha yettitasi yetib kelgan, xolos. Afina teatrida dastlab qo’yilgan
«Antigona», «Shoh Edip» asarlari unga shon-shuhrat keltirgan. Tragediya janri
bilan birgalikda komediya1 janri ham vujudga kelib, rivojlanadi. Komediya
janrining otasi Aristofan (450-388 yy) bo’lib, uning asarlari sodda, tushunarli,
xalq tilida yozilgan va hayotning muhim masalalari, jumladan, tinchlik muammosi
aks ettirilgan. Jumladan, uning «Tinchlik», «Ayollar xalq yig’inida», «Suvoriylar»
asarlari o’z davrida mashhur bo’lgan.
Qadimgi Yunon madaniyatining sunggi davri-bu Ellinizm (323-146yy.) dir.
Bu davrda madaniyatning ba’zi sohalarida, jumladan, filsafada erishilgan yutuqlar
darajasidan pasayish holatlari yuz beradi. Bu davrda yunon madaniyatining
boshqa mamlakatlarga, jumladan, O’rta Osiyoga ta’siri kuchayadi. hatto bu
jarayon Yunonistonning Rimga qaram bo’lganidan keyin ham davom etadi. Rim
Yunonistonni siyosiy jihatdan tobe etadi. Bu davrda arxitektura sohasida ko’plab
hashamatli saroylar, kutubxonalar, gimnaziyalar, uy-joylar qurildi. Jumladan,
Aleksandriyada 799 ming o’ramli kitoblar turadigan kutubxona qurilgan.
Arxitektor Sostratning loyihasi asosida dunyoning yetti mo’’jizasidan biri, 120
metr balandlikdagi Aleksandr mayog’i barpo etilgan. Haykaltaroshlik sohasida
ellinizm davrida ba’zida yirik shakllardagi haykallar ham yaratilgan. Xususan,
Xeros tomonidan yaratilgan quyosh xudosi Gelios haykali, yoxud dunyoning yetti
mo’’jizasidan biri 36 metr balandlikda bo’lgan Rodos orolidagi Koloss Rodosskiy
haykali bunga misoldir (mazkur haykal yer silkinishlari natijasida qulab tushgan).
O’sha davrda yaratilgan Afrodita (Venera), Milosskaya va Nika Samosskaya
haykallari hozirgacha dunyo madaniyatining noyob durdonalari hisoblanadi.
1.Sodiqlik er.avv. V asrda ibodatxona qurilgan bulib, unda (fuqarolar
o’rtasidagi munosabat, askarlarning o’z boshliqlariga sodiqligi-yorqin aks
ettirilgandi);
2.Jasorat – o’z ishini bajarishda botirlik, har xil aldov va va’dalarga
berilmaslik, sotilmaslik;
3.Shon-shavkat – jasorat uchun taqdirlanish va ulug’lanish;
4. Erkinlik – 238 yili unga atab ibodatxona qurilgan.
Bularga misollar:

1.Yuniy Brut haydab yuborilgan podsho Tarkviniya tomonidan uyushtirilgan
suiqasdda qatnashgani uchun o’z o’g’illarini o’limga hukm qilib o’ldirtirgan.
2. Mutsiy Ssevola – Etrussk podshosi Parsenaning harbiy lageriga josuslik
maqsadida borganida qo’lga tushib, o’z irodasining qat’iyligini ko’rsatish uchun
o’z qo’lini olovda kuydirgan edi. Rimliklar nisbatan jangovor bo’lganlar va harbiy
jasorat ular uchun oliy qadriyat hisoblangan. Jangchilarning bosqinchilik
yurishlari tufayli Rim imperiyaning poytaxtiga aylandi. Rim huquqi, ajoyib
yo’llar, turar joylar, jamoat uylari Rimning ulkan yutuqlari hisoblangan. Davlat
qurilishi sohasida respublika va imperiya boshqaruvi shakllari yaratilib, bular
takomillashtirib borilgan. Rimliklarning dam olishi ham asosan bir xil bo’lgan:
hammomlarga borish va u yerdagi mashqlar maydonchalarida bo’lish, falsafiy
sohada suhbatlar o’tkazish, kutubxonalarda shug’ulanish yoki basseynlarda hordiq
chiqarish ular uchun odatiy hol bo’lgan.
Milodning I asrida gladiatorlik janglari uchun qurilgan Kolizey amfiteatri
o’zining ulkanligi bilan ajralib turgan. Amfiteatrga bir vaqtning o’zida 50 ming
tomoshabin joylasha olgan. Amfiteatr arenalariga 11 ming yirtqich chiqarilgan, 10
ming gladiator bir- biri bilan jang qilgan va yirtqich hayvonlar bilan olishgan.
Omma yaralangan gladiatorning tirik qolishi yoki o’ldirilishi manzarasini tomosha
qilgan. Rimliklar orasida sirk o’yinlari, ayniqsa 4 ta yoki 6 ta ot qo’shilgan ikki
g’ildirakli aravalar poygasi mashhur bo’lgan. Rimliklarda quyidagi ommaviy yirik
bayramlar bo’lgan:
Saturnaliya – har yili dekabr oyida Saturn xudosiga atalib o’tkaziladigan
bayram bo’lib, u karnaval bilan boshlangan, bayram vaqtida tabaqaviy farqlarga
rioya qilingan. Kambag’allarga sadaqalar berilgan, bir- birlariga o’zaro tuhfalar
ulashganlar. Luperkaliya - xudo Favkaga atalib (chorva homiysi), qadimgi
hosildorlik sehrgarligi bilan bog’liq bayram bo’lgan.
II.Bob. Mintaqa madanyati
2.1. Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o’ziga xos
xususiyatlari

Markaziy Osiyo madaniyati jaxon madaniyati tarixida muxim o’rin tutadi.
Uning o’rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baxo bergan.
Xatto Baqtriya, Marg’iyona, Sug’d, Parfiya, Farg’ona, Xorazm, Choch xalqlarining
qadimgi madaniyati xam jaxonni xayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining
qadimgi madaniyatini o’rganish o’n yillar ilgari boshlangan bo’lsada,
tadqiqotchilarning bu madaniyatining o’ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi.
Markaziy Osiyomadaniyati G’arb va Sharqning buyuk madaniyat elementlarini bir
butunlikda uyg’unlashtirib ifodalagan xolda o’ziga xos individuallik kasb etadiki, bu
xususiyat keyingi taraqqiyot uchun xam negiz bo’lib qoladi.
I.A. Karimov aytganlaridek, – «Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruxiy
quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz xaqqoniy tariximizni tiklashimiz,
xalqimizni, millatimizni ana shu tariximiz bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan
qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur». Markaziy Osiyo xalqlari
madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug’rofiy
o’rni va tabiiy vositalariga e’tiborni qaratish lozim bo’ladi. Madaniyatshunoslik xar
qanday madaniyatning shakllanishidagi o’ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi,
biosfera omillarining axamiyati borligiga aloxida e’tibor beradi. Markaziy Osiyo
mintaqasining tabiati turli xilligi bilan katta farq qiladi. Bu yerda serxosil vodiy va
voxalar, sersuv daryolar, qaqroq cho’llar, dashtu adirlar, Pamir va Tangritog’ining
baland muzofatlari bilan yonma-yon joylashgan. Bunday xususiyat dexqonchilik,
chorvador, tog’da yashovchi qabila va xalqlar xo’jalik tarzi va o’ziga xos
madaniyatlarining shakllanishi uchun imkoniyat yaratdi.
«Qadimgi sivilizatsiya» deb nomlangan risolada Markaziy Osiyo
madaniyatining ikki xususiyati ko’rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning
o’zaro ta’sirida, ikkinchi tomondan, qadimgi sivilizatsiyalarining boshqa o’choqlari
bilan yaqin aloqada rivojlanishi. Bu xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo’lsak
Markaziy Osiyo madaniyatining shakllanish jarayonlari yaqqol namoyon bo’ladi.
Markaziy Osiyoning serxosil vodiysi, cho’l va dashti, tog’larida yashovchi axolining
turmush sharoitidagi farqlar turli xo’jaliklarning ertaroq paydo bo’lishi o’ziga xos
madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin qo’shinchilik munosabatlari
asosida sodir bo’lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari tufayli

taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. Eng qadimgi davrlardan
dexqonchilik, chorvachilik va tog’ ovchi qabilalari o’rtasidagi maxsulot ayirboshlash
Markaziy Osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta axamiyatga ega bo’lib, keyingi
davrlarda xam u uzoq saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo’jalik faoliyatidagi
farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik judayam
uyg’unlashib ketganligi qadimgi Yunon va Xitoy manbalarida xam qayd qilingan.
Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til birligi ularning
birbiridan ayricha yashashiga yo’l qo’ymadi. Natijada qadimgi Sharqning klassik
madaniyati orasida Markaziy Osiyo Qadimgi madaniyati ajralib, o’ziga xos
ko’rinishda shakllanadi. Dastlab, bu madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi:
ko’chmanchilik va ibtidoiylik olami xamda sivilizatsiya olami; Bu yerdagi qadimgi
madaniyatlarga xos madaniyatlarning o’zaro muloqotiga aks ta’sir ko’rsatgan
«o’zining betakrorligi» xaqidagi tasavvur shakllanmoqda. Markaziy Osiyoning
o’troq dexqonchilik va ko’chmanchi xalqlarida anchamuncha farqlar bo’lishiga
qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o’rnatilgan. Diniy e’tiqodlar, urf-odatlar,
fol ь klor, axloqiy me’yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga
olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit madaniyatini
tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi xaqida to’xtalish joizdir: Qadimgi
davlatlar sub madaniyati (Baqtriya, Sug’d, Xorazm, Farg’ona, Marg’iyona), dasht
ko’chmanchilari-sak, massaget, dakochchilar submadaniyati, Pamir va Tangritog’
qabilalarning submadaniyati. Markaziy Osiyo madaniyatining o’ziga xosligining
ikkinchi jixati mintaqaning o’ta qulay jug’rofiy o’rnashganligi bilan bog’liq. Mintaqa
Mesopotamiya, Xindiston va Xitoy kabi uchta buyuk Sharq sivilizats 3
iyasi bilan
bevosita chegaradosh bo’lib, ¢arb sivilizatsiyasiga xos beshinchi-Gretsiya va Rim
bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo
madaniyati Sharq va ¢arb o’rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo’ldi,
ya’ni iqtisodiy soxalarda eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy soxalarda xam
Markaziy Osiyo ¢arb va Sharq o’rtasida bog’lovchi ko’prik vazifasini bajardi.
3 Sh.Z. Shakirova, L. Ilxomjonov, Madanyatshunoslik o’quv qo’llanma. Toshkent-2010-y Gulmetova.E,
Qobiljonova.T, Madanyatshunoslik o’quv qo’l Toshk е nt - 2007

Xususan, Markaziy Osiyo xududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Xindiston
va Xitoyga ellinistik madaniyat ko’rinishlari o’tdi, Sharqdan ¢arbga va ¢arbdan
Sharqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g’oya, kashfiyot, bidiiy asarlarning)
almashib turishida Markaziy Osiyo muxim vositachi bo’lib xizmat qiladi.

2.2. Markaziy Osiyo xududidagi ilk shaxarlar madaniyati
Markaziy Osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshqa madaniy
qadriyatlarini yangilashi, o’zlashtirish maxorati va qayta ishlash kabi jixatlarisiz
bo’lmas edi. Bu madaniyat qadimdanoq yangi xodisalarni o’zlashtirish va
moslashtirish maxoratiga ega bo’ldi. Garchi, boshqa qadimgi Sharq
madaniyatlaridagi kabi Markaziy Osiyo madaniyatida xam an’analar keng o’rin
egallasada, ular aytarli xarakter kasb etmaydi, ya’niki, uzluksiz madaniy yangilanish
va taraqqiyot jarayoniga to’siq bo’lmaydi. Shuningdek, an’analarning mustaxkam
xukmronligi tarixiy vaziyatga xam to’sqinlik qilganligini ta’kidlash kerak. Mintaqa
orqali katta bosqinchilik yurishlari, xalqlarning ko’chishlari yuz bergan bo’lib, bu
Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi davomida bir necha bor madaniyatni sezilarli
o’zgarishlarga olib keldi. Afsuski, ko’pgina urushlar Markaziy Osiyo madaniyatining
qadimgi taraqqiyot davrlarining bexisob dalillarini yo’q qildi. Arxeolog qazilma
ma’lumotlar va yozma manbalar miloddan avvalgi I-ming yillik boshlarida vujudga
kelgan Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, Sug’d va Xorazm madaniyati
xaqida bir oz ma’lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga oid Afrosiyob
(Samarqand), Surxondaryo voxasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo voxasidagi Uzunqir,
Xorazmdagi Ko’ziliqir kabi qadimgi shaxarlarda o’tkazilgan tadqiqotlar murakkab
ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini ko’rsatadi. Bu shaxarlar
mudofa devorlari va suv ta’minotidan iborat kuchli istexkom tizimiga ega bo’lib,
ichida xunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim shaxarlarda saroy qoldiqlari qal’alar
topilgan. Qadimgi davlatlar xo’jaligining asosiy soxasi xisoblangan dexqonchilik
taraqqiyotining darajasi xaqida ko’p tarmoqli sug’orish tizimining mavjudligi bunga
dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar
o’rnatgan. Midiya va Ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib,
xunarmandchilik buyumlari va xom ashyo bilan (lojuvardd, oltin, mis bilan) savdo
sotiq qilganlar. Bu xaqda Ossuriya va Qadimgi Yunon yozma manbalarida
gapiriladi. Xususan, Baqtriyaning yirik shaxarlari, ko’p sonli axolisi xaqida Baqtriya
shoxi Oksartning afsonaviy boyligi xaqida Kgesiy Knidskiy (Mil. avv. V-IV asrlar)
yozib qoldirgan.

Ko’chmanchi massagetlarning udumi va turmush tarzi xaqida mashxur
qadimgi Yunon tarixchisi Geradot (mil. av. V asr) yozib qoldirgan. U
massagetlarning xarbiy qurollari (kamon-yoyi, nayzasi, oyboltasi) da oltindan bezak
sifatida, misdan qurol va sovut uchun keng foydalanishini ta’kidlaydi. Gerodatning
yozishicha, massagetlar yagona ma’bud quyoshga topinib, otni qurbonlik qilganlar.
Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati xaqidagi bilimlarning
bebaxo manbasi «Avesto» xisoblangan. «Avesto» so’zining mazmuni umumiy
izoxga ega emas., ko’pincha «Asosiy matn» sifatida tarjima qilinadi. «Avesto»
dunyodagi eng qadimgi dinlardan bo’lgan zardo’shtiylik tarafdorlari uchun
muqaddas kalima xisoblanib, payg’ambar Zardo’sht to’planganlarga undan va’z
o’qigan. Uning xayoti davri mil. av. IX-VI asrlar atrofida deyiladi. «Avesto» va
uning boshqa matnlarining to’planishi ko’p asrlar davomida amalga oshirilgan.
«Avesto»ning eng qadimgi matnlari mil. av. II- minginchi yillarga taaluqli,
«Avesto»ning millodiy VII asrga tegishli bo’lgan to’plami turli mazmundagi 21
kitobdan iborat bo’lib, unda o’sha davrning barcha bilimlari jamlangan.
Zardo’shtiylik an’analariga ko’ra bu yodgorlik Ezgulik va Yorug’lik xudosi
Axuramazdaning Zaratujtraga vaxiysi xisoblanadi. Biroq, unda qadimgi mifologik
tasavvurlar, miflarning keng tarqalishi, qaxramonlik epik rivoyatlaridan parchalar
xam tasvirlanadi. Shuningdek diniy yo’l-yo’riq «payg’ambar davridan» keyin
zardo’shtiylikning rivojlangan «e’tiqod ramzi» yuzaga keldi. xozirgacha
«Avesto»ning ayrim qismilari, 4 kitobi saqlanib qolgan:
1.Videvdat- «Devlarga qarshi qonunlar», bu kitobda asosan zardo’sht va
Axuramazda o’rtasida suxbat, yo’l-yo’riq va ko’rsatmalar mazmunida bo’lib, zulmat
va yovuzlik xudosi Axrimani boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytarish xaqida.
2. Visprat- «xamma xukmronlar», bu kitobda ibodat namozlari to’plangan.
3. Yasna- «Ibodat», «Marosim» kitobi xudolarga sig’inish va murojaatdan
iborat. Yasnadagi «Tot» lar nomli 17 bob zardo’shtning muqaddas qo’shiqlaridir.
4.Yasht- «Qadrlash», «Xamdu sano» kitobi-xudolarni sharaflovchi qadimgi
gimnlar va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam beruvchi kuchlar
xaqida. Bundan tashqari , « Avesto » majmuiga « Kichik Avesto » xam mansub , u
avesto tilida yozilgan bo ’ lib , ibodat kalimalari joylashgan . Ko ’ pchilik olimlar

Zardo ’ sht yuksak axloqiy idealdagi va ishontiruvchi fikrlari bilan birinchi xaq
payg ’ ambar ekanligini ta ь kidlaydilar . Zardo ’ sht ta ’ limotiga muvofiq barcha
quruqlikning o ’ zgarmas ibtidosi Arta bo ’ lib , « Avesto » da xaqiqat , olov rux deyiladi .
Axuramazda tartibni saqlovchi osmon xudosi yorug ’ lik va ezgulik xisoblangan
( oxura - xo ’ shayish , ega ; mazda - idrokli , bilimdon ). Axuramazdaning o’g’li -Atar
(olov), uning vatani bulutlardek qurigan suvlar, uning makoni-xududsiz yog’du.
Oxuramazda 6 ta ruxni- yordamchilarni yaratdi (amesha spenta): ezgu aql, yaxshi
tartib, layoqatli qudrat, olijanob mo’minlik, sog’lomlik va boqiylik. Unga
Axrimaning zulmat qo’shini-devlar, urushlar timsoli, ochlik, kassallik, adovat va
boshqa yovuz kuchlar qaramaqarshi turadi. Olam va barcha insoniyat xayotining
asosida ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi azaliy kurash yotadi.
Zardusht ta’limotining ulug’ligi shundaki, u xar bir kishiga tanlash imkonini
beradi. Xar kim xam Yovuzlikni yo’q etish va Ezgulikning xukmron bo’lishida
ishtirok etishi mumkin, bu ishda barcha bir xilda tengdir. Shu tariqa yerda ilgari
bo’lmagan jannat -oltin asr tiklanadi. Unda sovuq, xam jazirama xam, qarilik xam,
o’lim xam bo’lmaydi. Yovuzlik bilan kurashda xar bir kishining asosiy qurolli
mexnat bo’lgan. Zardo’shtiylik axloqi kishidan kamtarin va xalol mexnatkash
dexqonning barcha majburiyatlarini bajarishni talab qilgan (Kim g’alla eksa, u
xaqiqat tarqatadi. Videvdat kitobining «Dexqonchilik fazilati xaqida»bobidan). Fikr,
so’z va ishda taqvodorlik, ishchanlik, xalollik, xolislik yuksak axloqning asosiy
talabalari sifatida ko’tariladi. «Yasna» kitobida zardo’shtiylikning e’tiqod ramzi
xaqida deyiladiki: «Qasam ezgu fikrni, ezgu so’zni, ezgu faoliyat majburiyatlarini
bajarishni talab qiladi». Zardushtiylikda birinchi bo’lib esxatalogik ta’limot
yaratilgan, bunga muvofiq jaxon tarixi 5
12 ming yilni tashkil qiladi. Bu muddat
tugashi bilan ezgulik va yovuzlik kuchlarining xal qiluvchi yovuzlik jangi
boshlanadi. Butun olamni erigan metal oqimi yo’q qiladi, biroq xaloskor Saosh ь yant
xalok bo’lgan dunyoni va barcha marxumlarni tiriltiradi, barcha gunoxkorlarni
do’zaxdan
chiqarib Oxurumazdaning ideal xukmronligida abadiy xayot kechiradi. Shu
tariqa zardo’shtiylikda birinchi bo’lib oxiratdagi jazo, marxumlarning tirilishi so’roq
kuni g’oyasi shakllanadi. Bu g’oyalar Doro I ning Bexustun yozuvida va Kserksning

Persepoldagi yozuvida xam qayd qilinadi. Zardo’shtiylik Markaziy va Old Osiyo
xududlarida ming yillar davomida xukmron din bo’lib keldi va shubxasiz, bu din
xristianlik va islom kabi jaxon dinlarining shakllanishida katta o’rin tutdi. Ilmiy-
tarixiy, amaliy-didaktik qimmatga ega bo’lgan, ushbu yilda
2700 yilligi nishonlanadigan buyuk merosimiz «Avesto»ning butun ma’no
moxiyati Inson taqdiri, uning Istiqboliga qaratilgan. Jumladan, Tangriga iltijo va
murojaatlarda shunday deyiladi: «Axuramazda yaratgan yaxshilik moyasiga,
sog’lom, aql-xushi tetik farzandlarga, jasur, dono, turli tillar biladigan o’g’ilqizlarga,
uzoqni ko’ra biladigan, yurtni balo-qazolardan ximoya eta oladigan o’g’lonlar,
yaxshi kelajak, porloq xayotni ravshan ko’z bilan ko’ra oladigan poktiynat
avlodlarga olqishlar bo’lsin. .
Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi va madaniyatining mustaqil rivojlanishi Eron
axmoniylari tomonidan birinchi yirik bosqinchilik tufayli to’xtab qoldi. Sug’d,
Baqtriya, Xorazm mil. av. VI-IV asrlarda Axmoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu
imperiya tarkibiga kirishi, yagona boshqaruv, qonunchilik, pul tizimining
o’rnatilishi, oromiy yozuvning umum davlat miqiyosda qo’llanilishi. Markaziy
Osiyo xalqlarining madaniyatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Axmoniylar davrida
xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoitning vujudga kelishi Markaziy
Osiyo shaxarlarining taraqqiyotiga muayyan imkoniyat yaratdi. Axmoniylar
xukmronligida mamlakatlarga sayyoxlar va olimlar borishi mumkin bo’ldi. Xuddi
shu davrda Sharq mamlakatlariga Gerodot, Demokrit va boshqalar sayoxat qilgan.
Axmoniylar imperiyasidagi yirik shaxarlar- Suza, Persepol, Memfis, Nippur, Bobilda
turli joylardan xususan, Xorazm, Baqtriya, Sug’ddan chiqqan kishilar, saklarning
xarbiy axolisi yashagan. O’ navbatda mil. av. V asrda Oks daryosining o’ng soxilida
Miletlik Yunonlarning manzilgoxi tashkil topadi. Shu tariqa Axmoniylar imperiyasi
tarkibida Markaziy Osiyo xalqlari forslar, midiyaliklar, bobilliklar, misrliklar,
yunonlar, xindlar bilan yaqin munosabatda bo’lish, madaniyatining xam o’zaro
ta’siriga imkon yaratdi. Axmoniylar imperiyasi madaniyati xam ko’pgina mamlakat
xalqlari yaratgan ilmiy bilimlar, diniy e’tiqodlar, san’at yutuqlarining sintezi
xisoblanadi. Bu madaniyatga Markaziy Osiyo xalqlari xam o’zining xissasini
qo’shgan. Zardo’shtiylik Axmoniylarning davlat dini sifatida qabul qilinishi bilan

birga ¢arbga xam keng yoyila boshladi. Axmoniylar san’atining Suza va
Persepoldagi ulkan yodgorligi qurilishiga Markaziy Osiyo mintaqasidan 6
ko’plab
xom ashyo
keltirilgan. Saroylar qurilishiga Baqtriyadan oltin, Sug’dan lojuvard va
qimmatli toshlar, Xorazmdan feruza olib borilgan. 1877 yilda Tojikistonning
Janubidan topilgan Amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir,
xazinada, Eron va Baqtriyada tayyorlangan jixozlar-bejirim oltin aravacha, qanotli
ikkita kurg’iy shakli tushirilgan bilakuzuk xamda dashtliklarga xos «Xayvon shakli»
bitilgan jixozlar mavjud. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyat munosabatlari juda
kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatlarning boyishi va turli madaniyatlarning
o’zaro ta’siri jarayoni esa o’z madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga ijobiy
ta’sir ko’rsatdi. Axmoniylar imperiyasi va Markaziy Osiyo yerlari yunon-makedonlar
tomonidan bosib olingan Markaziy Osiyo madaniyatiga ellinizm elementlari kirib
keldi. Axmoniylar saltanatini yemirib tashlagan Yunon-Baqtriya bosqini Markaziy
Osiyo mintaqasini, xususan sug’d madaniyatini aylantirdi. Illo, Aleksandr Makduniy
sipoxilariga xech yerda Markaziy Osiyodagidek qarshilik ko’rsatilmagan bo’lsa
kerak. Ozodlik xarakatini beshavqat maxv etgan Makduniy yerli axolining ko’magiga
muxtojligini seza boshladi. Vaqt o’tishi bilan u ongli tarzda barcha etnik to’siqlarni
olib tashlashga, o’z Saltanati xududida turli xarqlarni qorishib ketishi xamda yagona
madaniyat va til birligini qaror topdirishga urindi. Shu maqsadda Maqduniy o’z
saroyida Sharq udumlari va liboslarini joriy etdi, turli etnik gurux vakillarining
nikoxlarini keng yo’lga qo’ydi, o’z armiyasiga Baqtriyalik va sug’dlik qismlarni
kiritdi, 30 mingdan ortiq o’g’il-bolalarga yunoncha tarbiya berishga xukm etdi.
Shunday qilib Aleksandr Maqduniy Markaziy Osiyo madaniyatining ellinlashtirishni
boshlab berdi. Ellinistik jarayon salavkiylar davlatidan mustaqil bo’lgan Parfiya va
Yunon-baqtriyada o’zining yuqori rivoji bilan ajralib turadi. Yunon-Baqtriya
davlatida yunonlar va maxaliy madaniyatlarning sintezi qisqa vaqtda o’zining ijobiy
natijalarini berdi, shaxarlar soni tez suratda o’sdi, dexqonchilik, chorvachilik, ayniqsa
xunarmandchilik rivojlandi. Markaziy Osiyo mintaqasi Buyuk ipak yo’li bo’ylab
o’tgan xalqaro savdoning markazi sifatida o’ta muxim o’rin tutadi. Diodotdan
Galpokigacha bo’lga yunon-Baqtriya podsholari davrida yuksak badiiy saviyada

oltin, kumush va misdan tayyorlangan turli qiymatdagi tangalar (draxma, obol,
dixalka, xalka) zarb etildi. Tovar-pul munosabatlarini o’sishida Baqtriya shoxlarining
o’z pullarini zarb qilishi xalqaro savdoning rivojiga ijobiy ta’sir qilish bilan birga,
yuksak badiiy darajasi bilan xam ajralib turadi.
Yunon-Baqtriya davrida Oyxonum (Shim. Afg’oniston), Saksanoxur va
Taxtisangin (Tojikiston), Dalvarzin tepa, Yorqo’rg’on, Afrosiyob Talibarzi
(O’zbekiston) kabi shaxarlar qurildi. Yunon xarbiy manzilgoxlari axolisining
turmush tarzi va madaniyatini aks ettiruvchi ellinistik uslublar Yunon-Baqtriya
shaxarlarda ochib o’rganildi. Inshoatlar tosh, xom va pishiq g’ishtdan tiklangan.
Ustunlar korinf usulida ishlangan. Saroy va ibodat majmualari, gimnaziya, teatr
binolari ochib tekshirilganda ustunlar attik bazaltlar, akant yaproqlari, pal ь metallar,
cheti naqshlangan cherepitsa-antifikslar singari unsurlangan foydalangan xolda
ko’rilgan. Maxalliy zodagonlarning ellinistikdidi monumental va ixcham
xaykaltaroshlikni rivojlanishiga turtki berdi. Terakt xaykalchalar va turli muxrlardagi
obrazlarning miqyosi keng. Unda xosildorlik xudosi Anaxit, yunonlarning bosh va
maxalliy xudolari, fantastik va real xayvonlarning timsollari ifodalangan.
Xaykaltaroshlik san’ati namunalari kam saqlanib qolganligiga qaramay, zarb etilgan
yunon-baqtriya tangalarining orqa tomonida mashxur yunon san’atkorlarining rasmi
tushurilganligi bu yerda yunon xaykaltaroshligi ilmi ta’siri kuchli bo’lganligini
bildiradi. Taxti Sanginda Oks daryosining xudosi Marsiyaning bronza xayokalchasi
qo’yilgan Mexrob topildi. Antik dunyoning Markaziy Osiyoga kirib kelgan
xaykaltaroshlik san’ati kushonlar davrida yanada ravnaq topdi.
Yunon-Baqtriya podsholigida teatr san’ati va musiqani rivojlanganligi
to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Baqtriya saroylarida yunonistonlik akterlar,
musiqachi va raqqoslarning guruxlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq teatrining
«maskars», «mim» singari turlari keng yoyilgan. Ularni klassik tragediya va
komediyalardan farqi belgilangan matn bo’lmagan, yoki matnsiz chiqilgan, lekin u
yunon tilini bilmagan maxalliy axoliga tushunarli bo’lgan. Akterlar sharoit,
tomoshabinlarning ruxiyatiga ko’ra matnlarni o’zgartirganlar-musoxaba,
xazilmutoyiba, xajv, xikoya, qo’shiq usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa,

ko’zbo’yamachilik va akrabatik mashqlar teatr ijrochiligining muxim elementlari
bo’lgan. xukmdorlar xomiylik ko’rsatgan maxalliy akterlar xam shakllangan;
«Masxaraboz» Milliy teatrning –«Masxaraboz» namunasida xammon ellinistik
belgilar saqlanib qolgan.
Yunon-Baqtriya madaniyati sinkretizmi (qorishiqligi) turli tillarni yonma-yon
faoliyat ko’rsatishi, xar xil yozuvlar tizimi va dinlarning o’zaro singishib ketishida
xam ko’rinadi. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda oromiy, yunonbaqtriya yozuvlari
keng ishlatilgan, keyingisi yunon alfaviti asosida unga bitta xarf qo’shib (ja’mi 25 ta
xarf) baqtriya yozuvi vujudga kelgan zardo’shtiylik xukmron din sifatida saqlansada
axolini yunon xudolari timsollarigasig’inish alomatlari paydo bo’lgan. Maxalliy
axoli nazarida Olimp xudolarining obrazlari bilan zardo’shtiylik xudolarining
timsollari-Zevs va Axuramazda, Appolon, Cheshos va Mitra, Afodita va Apaxit
obrazlari uyg’unlashib ketdi. Agar yerli axoli o’rtasida Afina, Gerakl, Nika, Dionis
timsollariga sig’inish qanchalik tarqalsa, Yunonistonda mitra, Oksa (Oksho-
Amudaryo), Buyuk onaga sig’inish shuncha tarqaldi. Buni Oyxonim, Taxti Sangan
manzilgoxlaridan topilgan- tasvir mazmunida yunoncha va maxalliy an’analar
ifodalangan man’at yodgorliklarida xam ko’rish mumkin. Yunon-Baqtriya
madaniyati odatda Sharq ellinistik madaniyati deb ta’kidlanadi. Agar ellinistik
madaniyatga yunon va Sharq madaniyati uyg’unligi xos deb xarakterlansa, markaziy
Osiyo madaniyatida maxalliy o’ziga xoslik, Sharqona betakrorlik ustivordir. Ayni
shu negizda yunon madaniyati qadriyatlarini o’ziga singdirgan madaniyat asosida
keyingi davrlar madaniyati yanada rivojlandi.
Bunda Xorazm madaniyatini aloxida ta’kidlash lozim. Shu mintaqa
sug’oriladigan dexqonchilik, shaxar madaniyati shakllangan eng qadimgi
manzilgoxlardan bo’lib, bu yerda O’zbekiston xududidagi qadimgi (Eramizdan
avvalgi VII-VI asrlarda) davlat asoslangan. Xorazm (Eramizdan avvalgi IV asrlarda)
Aleksandr Maqduniy bosqiniga qadar Axmoniylar istilosidan ozod bo’lgan davlat,
xorazmiylar Xindiston, Xitoy, Yaqin Sharq va Yevropa Sharqi bilan qizg’in savdo
aloqalarini olib borganlar va o’zlarining xunarmandchilik buyumlari bilan dong
taratganlar. Tarixiy solnomalarda xorazmliklarni tadbirkorligi, ishtiyoqmandligi
qayd etilib, ularni «ilm soxiblari» deb ataganlar. Kanal, qal’a, ko’pqavatli saroylar,

qurish nafaqat amaliy malakani, balki murakkab xisob-kitob va o’lchovlarni xam
talab qilar edi. (moviy yo’l ko’rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht-
saxrolardan o’tib bo’lmasdan. Xorazmliklar er. I asridan VIII asrigacha o’zlari
foydalangan maxsus taqvim tizimini yaratdilar. Bu taqvim Al-Beruniyning
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal tavsiflangan. Uning
ma’lumotlarini arxeolog tomonidan topilgan, III asrga oid asl nusxa xujjatlar xam
tasdiqlaydi. Beruniyning ma’lumotiga ko’ra, xorazmliklar mustaqil astronomik
kuzatishlar olib borganlar, osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar.
Binobarin, ko’pkirilgan qal’ada observatoriyaning qadimiyligi (Er. av. III-II asrlar
shubxasizdir. Doira shaklidagi, dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta
mustaxkam minoraga ega bo’lgan devorlar bilan o’ralib, diametri 80 metrni tashkil
etgan. Ikki qavvatli markaziy bino devorining qalinligi 7 metr bo’lgan. Olimlarning
tadqiqotlariga ko’ra Qo’yqurilgan qal’a astronomik kuzatish, izlanishlar olib
borilgan ilm qarorgoxi bo’lgan. Binoni noyob qurilish tizimi, xonalarni maqsadga
muvofiq joylanishiga ko’ra uni «Xorazm Stounxenji» deb atash mumkin. Xorazm
madaniyatining o’ziga xos rivojlanishi keyingi davrlarda xam davom etdi. 2000
yillar muqaddan Markaziy Osiy, Shimoliy Xindiston, Pokiston va Sharqiy Eron va
yagona davlat xududini tashkil etgan. Qudratli Kushonlar imperiyasi Orol dengizi
bo’ylaridan Xind okeanigacha yastlanib, o’sha davrning boshqa uch buyuk davlati-
Rim, Parfiya va Xanlar Xitoyi bilan birga bir qatorda turdi. Kushonlar imperiyasi
davri Sharq va Jaxon madaniyati rivojida yangi davrni tashkil etdi. Kushon
madaniyatida qadimgi Sharq tipidagi mintaqaviy sivilizatsiya bilan ellinizm
madaniyati an’analari, Xindiston ma’naviy xayotining nozik 4
qirralari bilan Osiyo
kengliklaridagi dashtliklar olib kelgan o’ziga xos uslublar ijodiy uyg’unlashib ketgan
edi.
Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini Baqtriya tashkil etdi.
Iqtisodiyot asosi dexqonchilik bo’lib, murakkab irrigatsiya va yirik sug’orish
inshoatlari barpo etildi. Xunarmandchilik va savdo-sotiqning jadal rivojlanishi
shaxarlarni gurkirab rivojlanishiga, g’ishtlardan bino etilgan qal’a va Saroylarni
4 Sh.Z.Shakirova, L.Ilxomjonov,Madanyatshunoslik o’quv qo’llanma.Toshkent-2010-y Google.uz.internet
sayti

qurilishiga olib keldi. Bu paytda ¢arb mamlakatlari, xususan Rim imperiyasining
sharqiy viloyatlari bilan savdo aloqalari birinchi o’ringa chiqdi. Kushon
podsholarining tangalari Kiev yaqinida, Efiopiya, Skandinaviya va Rim imperiyasi
shaxarlaridan topilgan. Savdo ko’priklikdagi yo’llar va Xindistonning ¢arbidagi
port-dengiz orqali olib borilgan. Bu yo’llardan xilma-xil buyumlar, jumladan Rimga
qandolat, qimmatbaxo toshlar, fil suyagi, guruch, zebu-ziynat va jixozlar elitilgan.
Xitoydan shox va teri buyumlar, Rimdan to’qimachilik maxsulotlari, kiyimlar, oyna,
qimmatbaxo metallar, turli vinolar shu yo’l orqali olib o’tilgan. Rimning ko’p
miqdordagi oltin va kumush tangalari aloqaga kiritilgan. o’sha davrdayoq sotiqning
ushbu yirik xalqaro arteriyasi «Buyuk ipak yo’li» deb nom oldi.
Madaniy yuksalishning Kushon davri (Er. I-IV asrlari) diniy tizimlarning
yonma-yon yashashi bilan xarakterlanadi. Bunga ma’lum ma’noda kushon
podsholari, ayniqsa Konishka va Kunishka tomonidan diniy aqidalarga nisbatan
sabr-qanoat va ishonch-muruvvat bilan yondoshilganligi imkoniyat yaratdi.
Kanishka zarb etdirgan tangalarda indus, zardo’sht, ellinlar xudolarining nomi va
tasvirlari tushirilgan. Adolatgo’y Mitra va xosildorlik xudosi Ordoxshi qudratli
Vretragna bilan induslarni Shiva, Buddasini, Geshos, Selena, Sfapislarni ko’rish
mumkin. Buddizm davlat dini makoniga ega bo’lishiga qaramay, Kushon imperiyasi
xududida zardo’shtlik, jaynizm, shivaizm, manixeylik, olimp xudolariga sig’inish
keng tarqalgan edi. Buddizmning tarqalishi maxalliy din va san’atlarning
tugatilishini anglatmaydi. Bilaks, buddaviylikni Baqtriyadagi ixlosmand
targ’ibotchilari budda matnlarini shunchaki o’zlashtirib, uni sanskritdan tarjimasi
bilan kifoyalanmay, ularni o’zlariga talqin etdilar, unga qayta ishlov berdilar.
Markaziy Osiyo buddaviylikni butun Osiyo-Xitoy, Yaponiya, Koreyaga tarqalish
manzilgoxini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning turli tizimlari amal qildi.
Aramey yozuvi asosida kushon-baqtriya alfaviti, sug’d va xorazm yozuvi rivojlandi:
Surxq Qotalda (Afg’oniston) yunon alfas vitidagi kushon yozuvi topilgan.
Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadan xindlarning Braxma, Kxoratshxa yozuvlaridagi
bitiklar topildi. Kampirtepa esa (Surxandaryo) Markaziy Osiyodagi eng qadimiy,
noyob qo’lyozma (Eram. avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik topildi.
Asrimizning boshida Buyuk Xitoy devori minoralaridan birida topilgan «ko’xna

so’g’d yozuvi» aloxida qiziqish uyg’otadi. Yozuv eramizni 312-313 yillarida bitilgan
bo’lib, unda Xitoydagi so’g’d savdogarlarining faoliyati xaqida ma’lumotlar
berilgan.
Kushonlar san’ati qo’shni mamlakatlar va xalqlar san’atlariga ta’sir
ko’rsatuvchi namunalarni yaratdi. Er. I-IV asrlardagi badiiy madaniyatning asosiy
xususiyati Osiyoga olamni anglashga ellinistik ta’sirni tafakkur tarozisidan
o’tkazishdir. Xalchayon (Er. avv. I-e. ni 1 asrlari) –Kushon san’atining ilk
yodgorliklaridan biri bo’lib undan topilgan asarlarda ko’proq xukmdor Geroy Sanat
ulug’langan. Qabulxona devorlarining yuqori qismidan o’rin olgan loydan ishlangan
xaykallar majmuida xukmdor va a’yonlari tasvirlangan. Xaykal obrazlari ifodali
bo’lib, unda tasvirlanayotgan obrazlarning individual belgilari ko’zga tashlanib
turadi. Unda tantanavor ruxdagi qabul marosimi va jang lavxalari aks ettirilgan.
Markazda podsho xonadoni va uning iloxiy xomiylari-Afina, Gerakl, Niki obrazlari
gavdalangan. Dalvarzintepada topilgan mashxur «shaxzodaning boshi» xamda
tuproqqal’a xaykallarida ellinistik an’analarning kuchli ta’siri seziladi. Podsholar
zalida esa erkak va ayollarning monumental figuralari qo’yilgan, podsho nayza
tutgan jangchilari davrasida, ziyofat va bug’ilar ovi ko’rinishida tasvirlangan. Diniy
mazmundagi san’at asarlari o’zining rang-barangligi bilan ajralib turadi.
Dalvarzintepadagi ikki ibodatxonadan topilgan tasviriy san’at namunalarida qadim
ibodat timsoli buyuk ona xudo obrazi ifodalangan. Ko’xna Termizdagi Qoratepa,
Fayoztepadagi exromlarini buddaga daxldor yodgorliklar bezab turibdi. Ushbu
asarlarda Shimoliy-¢arbiy Xindistonga xos «gandxara uslubi» ustuvorlik qilsada,
unda maxalliy san’at ustalarining yunon san’ati an’analari ta’sirida ijod qilganligi
sezilib turadi. Baqtriya-Budda uslubidagi buyuk ijod namunasi
Ayritom shaxridagi, eramizning II asriga oid budda majmui bezaklari bo’lib
unda turli etnik tipdagi obrazlar galereyasi berilgan.
Kushon san’ati Kushon imperiyasidan keyin xam ana shu zamonlar turli
ellardagi, jumladan, Markaziy Osiyo, Xindiston va Xitoylik san’at ustalari va
ijodkorlarini ruxlantirib keldi. Kushon san’ati an’analari ifodasi Xindistondagi
2.3. Markaziy Osiyo xalqlarining o’rta asrlarda asrlarda
madaniy xayoti.

Gupta davlatiga xos xaykallar, Sug’ddagi bo’rtma tasvir va bezaklar
(Panjikent, Vuraxiva, Afrosiyob), Sharqiy Turkiston topilmalarida bir-biridan
farqlanadi. Shunday qilib qadimgi Markaziy Osiyo madaniyati taraqqiyoti
mobaynida o’ziga xos an’ana va yutuqlarni saqlabgina qolmasdan, ulkan mintaqada
umumiy qadriyatlarni vujudga kelishi, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari bilan
madaniy aloqa munosabatlarini rivojlantirishga imkoniyat yaratib madaniy
yuksalishni yangi sifat bosqichiga ko’tardi. Qadimgi Markaziy Osiyo
madaniyatining rivoj nuqtasi bo’lgan Kushonlar madaniyati xududiy va mazmun
jixatidan ayro olingan madaniyat emas edi. U o’zida Sharq, Markaziy Osiyo, Antik
dunyo va xind madaniyatlari yutuqlarini o’zida mujassam etib, Sharq va Jaxon
xalqlari madaniyatini yana ravnaq topishiga asos bo’ldi.Markaziy Osiyo antik badiiy
madaniyatining muxim uslubiy xususiyatini san’atlar sintezi tashkil etgan:
xaykaltaroshlik, tasviriy san’at, naqsh bunda umumiy me’morchilik rasamadiga- va
uning ritmiga 5
bo’ysungan xolda me’morchilik bilan yaxlitda namoyon bo’ladi. Bu
sintez Kushonlar davrida xam maxalliy madaniyatda o’z ta’sirini saqlab qoldi.
Kushonlar davri Markaziy Osiyo, Afg’oniston, Pokiston va Xindiston xalqlari
tarixidagina emas, balki butun dunyo madaniyatining taraqqiyotida aloxida o’rin
egallaydi. Turli xalqlar madaniyatining chatishishi natijasida bu yerda o’ziga xos
yangi madaniyat shakllandi, shu bilan birga keyingi asrlar madaniyatining
taraqqiyotiga zamin bo’lib xizmat qildi. Sharq va ¢arb madaniyatining o’zaro ta’siri
yangi tarixiy bosqichga qadam qo’ydi. Ellin madaniyatining an’analari Kushonlar
davrida ijodiy jixatdan qayta shakllandi va yangicha talqin qilina boshladi.
Kushonlar imperiyasi davrida (I-III asrlar) Markaziy Osiyoda sug’orma
dexqonchilik, xunarmandlik, shaxarsozlik, savdosotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq
topdi. Bunga Kushon-Baqtriya yozuvlari, braxma va kxaroshxi xind alifbosidagi
yozuvlar, kushon tangalari guvoxlik beradi. Buddizm dinning rasmiy darajasi budda
ibodatxonalarining o’sha zamon san’ati bilan bezatilishida namoyon bo’ladi. Termiz
yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devori peshtoqlariga sarg’ishroq
toshlardan xaykallar o’rnatilgan. Bino ichida g’ishtdan ishlangan «Budda»
5 Gulmetova.E, Qobiljonova.T, Madanyatshunoslik o’quv qo’l Toshk е nt – 2007 Karimov I.A. O’zbekistonning
o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T., 1992.

xaykalining qoldiqlari topilgan. xaykallarning ishlanish uslubi, kiyimi, musiqa
asboblari Xindiston, O’rta Osiyo, Yunoniston madaniyatlarining o’zaro ta’sirida
rivojlanganligidan dalolat beradi. Buni Xorazm, Farg’ona, Sug’d, Parfiyadan
topilgan turli xil buyumlar, madaniy obidalar, topilmalar timsolida xam ko’rsatish
mumkin. Kushonlar davrida shaxarlar qurilishi keng rivojlandi. Shaxarlar qalin
devorlar bilan o’ralib, ichida ark va arkning atrofida xar xil binolar qad ko’targan
Sopol idishlar nixoyatda nafis va jarangdorligi xamda xilma-xilligi bilan ajralib
turgan. Amaliy san’at keng taraqqiy etgan. Zeb- ziynat buyumlari mexnat va jang
qurollari yasash, mato to’qish rivojlangan. Umuman, Kushonlar davri madaniyati
Markaziy Osiyoning eng cho’qqisi xisoblanib, ma’lum xudud va zamon bilan
chegaralanmaydi. Bu madaniyat Old Osiyo, Markaziy Osiyo, Antik va Xind
madaniyatlari yutuqlarini o’zida jamlab, qo’llab Sharq xalqlarining o’rta asrdagi
madaniyati rivoji uchun asos bo’ldi va jaxon madaniyati tarixida o’chmas iz qoldirdi.

Xulosa
Xulosamning mazmuni shundan iboratki Jaxon va mintaqa madanyati
mamlakatlar tarixida sivilzatsiya o’choqlarining tarixini o’rganishda katta ro’l
o’ynaydi. Masalan jahon madanyatlaridan Mesapotamiya madanyatini olaylik
ularning katta yutuqlardan biri bu yozuvning ixtiro qilinishi edi. Ilk yozuv mil. avv.
IV ming yillikda Janubiy Mesopatamiyada kashf qilingan. Bu fanda ieroglif deb
nomlangan. Masalan, qush so’zi qushning tasviri bilan, suv so’zi uch qator
to’lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuv bilan hamma so’zlarni
ham ifoda qilib bo’lmagan. Uning cheklanganligi sababli bu yozuv takomillashtirib
borilib, mixxat yozuvi kashf qilingan. Qadimdan Mesopatamiya mirzolari adabiy,
tarixiy asarlarni sopol, teri, loy lavhalarga yozib, o’ziga xos kitoblar yaratganlar va
kutubxonalarni tashkil qilganlar.
Misr madanyatida esa o’zining yetakchi madaniyat yo’nalishi - bu arxitektura
bo’lib, u boshqa madaniyat turlari bilan uyg’unlikda rivojlandi. Birinchi piramida
arxitektor Imxotep loyihasi asosida Fiza va Joserga atab Sakkarada (mil. avv. III
ming yillikda) qurilgan bo’lib, u buyi 60 metr, pillapoya shaklida qurilgan. Imxotep
birinchi arxitektor bo’libgina qolmay, ayni chog’da olim, yozuvchi, tabib ham edi.
Vafotidan keyin unga atab ibodatxona qurilgan. Ikkinchisi Dashurda qurilgan Snofru
piramidasi to’rt burchakli shaklda bo’lib, uning bo’yi 100 metr edi. Gizadagi firavn
Xufu maqbarasi-piramidasi o’zining ulug’vorligi bilan ajralib turadi. Xufu
(yunoncha Xeops) maqbarasining bo’yi 150 metr (hozir 146 metr), egallagan joyi
52,900 m2 bo’lib, uning qurilishiga og’irligi 2-15 tonnalik 2 mln. 300 mingta
tarashlangan tosh ishlatilgan. Piramida 30 yil ichida qurilgan. Xufu piramidasi
olamning yetti mo’’jizasining biri hisoblanadi. Gizada qurilgan ulkan sfinks
(uzunligi 57 metr) Xafra sher surati tarzida bo’lib, o’zining betakrorligi bilan ajralib
turadi. Hammasi bo’lib 80 ga yaqin piramidalar qurilgan. Piramidalar qadimgi
Misrning o’ziga xos ramziga aylangan. Piramidalar qurilishi qadimgi Misr uchun
juda qimmatga tushgan va Misr iqtisodini izdan chiqaraboshlagan. Shu sababli
firavnlar mil.avv. XVII asrdan e’tiboran piramidalar qurishdan voz kechganlar
chunki piramidalar o’z salohiyati bilan yetakchi o’rinda turgan.

Mintaqamiz madanyatining jahon madanyati tarixida muxim o’rintutgan. Uning
o’rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baxo bergan. Xatto
Baqtriya, Marg’iyona, Sug’d, Parfiya, Farg’ona, Xorazm, Choch xalqlarining
qadimgi madaniyati xam jaxonni xayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining
qadimgi madaniyatini o’rganish o’n yillar ilgari boshlangan bo’lsada,
tadqiqotchilarning bu madaniyatining o’ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi.
Markaziy Osiyomadaniyati G’arb va Sharqning buyuk madaniyat elementlarini bir
butunlikda uyg’unlashtirib ifodalagan xolda o’ziga xos individuallik kasb etadiki, bu
xususiyat keyingi taraqqiyot uchun xam negiz bo’lib qoladi.
I.A. Karimov aytganlaridek, – «Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruxiy
quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz xaqqoniy tariximizni tiklashimiz,
xalqimizni, millatimizni ana shu tariximiz bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan
qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur». Markaziy Osiyo xalqlari
madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug’rofiy
o’rni va tabiiy vositalariga e’tiborni qaratish lozim bo’lgan. Markaziy Osiyo
davlatlari Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o’rnatgan. Midiya va
Ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, xunarmandchilik buyumlari va xom
ashyo bilan (lojuvardd, oltin, mis bilan) savdo sotiq qilganlar. Bu xaqda Ossuriya va
Qadimgi Yunon yozma manbalarida gapiriladi. Xususan, Baqtriyaning yirik
shaxarlari, ko’p sonli axolisi xaqida Baqtriya shoxi Oksartning afsonaviy boyligi
xaqida Kgesiy Knidskiy (Mil. avv. V-IV asrlar) yozib qoldirgan.
Ko’chmanchi massagetlarning udumi va turmush tarzi xaqida mashxur qadimgi
Yunon tarixchisi Geradot (mil. av. V asr) yozib qoldirgan. U massagetlarning xarbiy
qurollari (kamon-yoyi, nayzasi, oyboltasi) da oltindan bezak sifatida, misdan qurol
va sovut uchun keng foydalanishini ta’kidlaydi. Gerodatning yozishicha, massagetlar
yagona ma’bud quyoshga topinib, otni qurbonlik qilganlar. Qadimgi Markaziy Osiyo
xalqlarining ma’naviy madaniyati xaqidagi bilimlarning bebaxo manbasi «Avesto»
xisoblangan. «Avesto» so’zining mazmuni umumiy izoxga ega emas., ko’pincha
«Asosiy matn» sifatida tarjima qilinadi. Madanyatning ikki shakli bo’lgani kabi
“Avesto” o’zining manaviy saohiyati bilan katta o’rin tutadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Gulmetova. E, Qobiljonova. T, Madanyatshunoslik o’quv qo’l Toshk е nt – 2007 Sh.
Z. Shakirova, L. Ilxomjonov, Madanyatshunoslik o’quv qo’llanma. Toshkent-2010-y

Jahon madanyati va mintaqa madaniyati

Sotib olish