Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida rivojlangan mamlakatlarda pul-kredit vositalari orqali iqtisodiyotni tartibga solish muammolari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	60.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Misha Khan

Дата регистрации 22 Январь 2025

6 Продаж

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida rivojlangan mamlakatlarda pul-kredit vositalari orqali iqtisodiyotni tartibga solish muammolari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ
UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI
“SIRTQI” F А KULTETI
“IQTISODIYOT(TARMOQLAR VA SOHALAR)” YO N
ʻ А LISHI
551-22-GURUH TALABASI
SAVURBOYEV SARDORNING
“Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” f а nid а n
KURS ISHI
Mavzu: Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida rivojlangan
mamlakatlarda pul-kredit vositalari orqali iqtisodiyotni tartibga solish
muammolari
Bajardi: Savurboyev S
Ilmiy rahbar: Nizametdinov
A

Jizzax-2024
Mundarija.
Kirish………………………………………………………………………..….………..4
I BOB. JAXON BOZORI VA UNING RIVOJLANISHI.XALQARO VALYUTA
VA KREDIT MUNOSABATLARI ……………….……………………..……...…….6
1.1. Jaxon bozorining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy
belgilari………………........6
1.2. Jahon bozorining tarkibi va o’zgarish tendensiyalari …………………….……….12
II BOB. O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTINING JAHON BOZORIDAGI O‘RNI
VA IQTISODIY ISLOHOTLARNING CHUQURLASHUVI.
……………….........17
2.1. Bozor iqtisodiyotiga o ‘tishning « O’zbek modeli»: mohiyati va bosqichlari
……..17
2.2. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarining tarkibi va rivojlanish dinamikasi
……..22
Xulosa …………………………………...…………………………………...………...34
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati…………………………………….........……….36

Mavzu: Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida rivojlangan
mamlakatlarda pul-kredit vositalari orqali iqtisodiyotni tartibga solish
muammolari
Reja:
1. Jaxon bozorining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari.
2. Jahon bozorining tarkibi va o’zgarish tendensiyalari.
3. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarining tarkibi va rivojlanish dinamikasi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish.
O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqeyi sezilarli
darajada va muntazam oshib bormoqda. Bunda mamlakatimiz birinchi prezidenti Islom
Karimov tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining puxta ishlab
chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar maqsadi va vazifalari, amalga oshirish yo‘ llarining
aniq va to‘g ri ko‘rsatib berilganligi bosh maqsad yo‘ lidagi yutuq va marralarning
salmoqli bo‘ lishiga imkon yaratdi.
Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o‘ zining ma
no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va
muhim jihat milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va globallashuvining
kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro miqyosda moliya, kredit va
valuta munosabatlariga o‘z ta sirini ko‘ rsatmoqda. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari
bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko‘plab
omillar ta sirida xalqaro valuta-kredit munosabatlari murakkablashmoqda va hozirgi
sharoitda o‘ zining o‘ ta beqarorligi bilan ahamiyatlidir. Bugungi kunda davlat va
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini pul bozori yoki valuta
bozori, undagi valuta operatsiyalarining rivojisiz tasavvur qilib bo lmaydi. Shu sababli
xorijiy valutalar bilan bog liq jahon tajribasini o‘rganish O‘zbekiston va Markaziy
Osiyoning boshqa davlatlarida shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat
kasb etadi. Mustaqillikning birinchi kunidanoq ushbu masala Respublikamiz Prezidenti
va Hukumatining diqqat-e tiborida bo‘ldi. Dastlab O‘zbekiston Respublikasida milliy
pul birligi «so‘ m»ni muomalaga kiritish va hozirgi davrga kelib, respublikada valuta
tizimini barpo etish, uni rivojlantirish bilan bog liq bir talay ishlar amalga oshirildi.
Natijada Respublikamizda valuta birjasi shakllandi va u valutalar oldi-sotdisi bilan bog
liq operatsiyalarni muvaffaqiyatli amalga oshirmoqda.O‘zbekistonning jahon
hamjamiyatiga asta-sekin integratsiyalashuvi, Xalqaro Valuta Fondi hamda Xalqaro
Taraqqiyot va Tiklanish Bankiga a zo bo lib kirishi jahonning valuta, kredit, qimmatli

qog ozlar hamda oltin bozorlarida qabul qilingan zamonaviy kodeksini bilishni talab
etadi. «Xalqaro valuta-kredit munosabatlari» kursida ushbu munosabatlarning iqtisodiy
kategoriyalari, rivojlanish qonuniyatlari, asosiy tamoyillari va tashkil etish shakllari
o‘rganiladi. Qo‘llanmada globallashuv sharoitida valuta va valuta munosabatlari, valuta
tizimi hamda uning rivojlanish qonuniyatlari, valuta kursi, valuta bozori, valuta
operatsiyalari va valuta risklari hamda ularni boshqarish, xalqaro hisob-kitob shakllari,
to‘ lov va hisobkitob balanslari hamda xalqaro kredit munosabatlari kabi masalalar o‘ z
ifodasini topgan. Ushbu o‘quv qo‘llanma kasb-hunar ta limining «Bank ishi»
mutaxassisligi bo‘yicha ta lim olayotgan o‘ quvchilarga mo‘ ljallangan.O‘quv qo‘
llanmadan, shuningdek, bank xodimlari, tadbirkorlar va boshqa qiziquvchilar
foydalanishi mumkin.
Kurs ishing ob`ekti va predmeti: Ushbu ishning maqsad va vazifalaridan
kelib chiqib, Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni ta’minlashda pul-kredit
siyosatining o‘rni iqtisodiyotning ma`muriy buyruqbozlik tizimidan bozor tizimiga
o‘tish va global iqtisodiyotga integratsiyalanish sharoitida O‘zbekiston iqtisodiyotini
o‘rganishdir.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Zamon talabidan keli chiqib hozirgi
sharoitda iqtisodiy xavfsizlik va uni takomillashtirish muammolarini mikro va
makro iqtisodiyot tarzida o‘rganishdan iborat.
Kurs ishining tuzilish tarkibi: Mazkur kurs ishi kirish, 2 bob va uning
tarkibiga kiruvchi 4 bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan tarkib topgan.

I BOB. JAXON BOZORI VA UNING RIVOJLANISHI.XALQARO VALYUTA
VA KREDIT MUNOSABATLARI
1.1. Jaxon bozorining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari
Jahon bozori — xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish bilan o zaro bog langanʻ ʻ
mamlakatlar o rtasidagi barqaror tovar-pul munosabatlari tizimi.
ʻ
Xalqaro savdo munosabatlari qadimda ham mavjud bo lgan, mamlakatlar
ʻ
o rtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalar milliy davlatlarning paydo bo lishi bilan yuzaga
ʻ ʻ
kelgan, ammo ko pgina mamlakatlar, so ngra jaxondagi barcha mamlakatlar savdosini
ʻ ʻ
qamraydigan Jahon bozori (uning negizida jahon xo jaligi) faqat yirik mashinalashgan
ʻ
industriyaga o tish bilan shakllana boshladi va 20-asr boshiga kelib qaror topdi. Yirik
ʻ
mashinalashgan ishlab chiqarishga o tish milliy bozor chegaralarini kengaytirdi, tashqi
ʻ
savdo u yoki bu mamlakatning ichki taraqqiyotini to ldiradigan omildan mamlakat
ʻ
xo jaligi taraqqiyotining zaruriy shartiga aylandi. Ixtisoslashuv bir mamlakatda
ʻ
muayyan tovarni arzon va sifatli ishlab chiqarish imkonini bersa, tovarlarni ishlab
chiqarishda resurslardan samarali foydalanishni ta minlasa, shu tovarlar ko plab
ʼ ʻ
yaratiladi va Jahon bozoriiga yetkazib beriladi.
Jahon bozoridan sotib olinadi. Jahon bozorida alohida narxlar — jahon narxlari
amal qiladi; ayirboshlash ulgurji shaklda va xalqaro birjalar vositasida olib boriladi.Bu
holatlar jahon xo‘jaligi aloqalari va milliy xo‘jaliklarning iqtisodiy rivojlanish
muammolarini alohida tahlil qilishni taqozo etadi. Shunga ko‘ra ushbu bobda jahon
xo‘jaligining tarkib topishi, bunda ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va
globallashuv jarayonlarining o‘rni, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari, jahon
infratuzilmasining rivojlanishi, jahon xo‘jaligi aloqalarini xalqaro tartibga solish
masalalari bayon etiladi.

Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim o‘ziga xos
xususiyatlaridan biri – turli mamlakatlar va xo‘jalik mintaqalari o‘rtasidagi o‘zaro
bog’liqlikning o‘sib borishi hisoblanadi.
Jahon xo‘jaligi uzoq davrlar mobaynida shakllanib va rivojlanib keldi.
Ye.F.Borisov jahon xo‘jaligi shakllanishining to‘rtta bosqichini ajratib ko‘rsatadi:
Birinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuvidan oldingi davrda vujudga
kelib, dastlab o‘sha davrdagi kishilar jamoalari yoki qabilalari o‘rtasida paydo bo‘lgan
savdo ayirboshlashuvi keyinchalik tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan turli
mamlakatlar o‘rtasidagi doimiy tovar almashuvi – xalqaro savdoning paydo bo‘lishi va
rivojlanishiga olib keldi.
Ikkinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuv davriga to‘g’ri kelib, yirik
mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kelishi va tadbirkorlarning ko‘proq foyda
olishga intilishi tashqi savdoni deyarli barcha milliy xo‘jaliklarning tarkibiy qismiga
aylantirib qo‘yishi natijasida XVIII-XIX asrlarda rivojlangan jahon bozori paydo bo‘ldi.
Uchinchi bosqich XIX-XX asrlarga to‘g’ri kelib, bu davrda jahon xo‘jaligi tizimi
shakllandi.
To‘rtinchi bosqich XX asrning 60-yillaridan boshlab, ya’ni ko‘plab mustamlaka
mamlakatlarning siyosiy qaramlikdan ozod bo‘lishi natijasida zamonaviy jahon
iqtisodiyotida ijobiy o‘zgarishlarning yangi tendentsiyalarini paydo bo‘lishi bilan
bog’liq. Bu tendentsiyalar quyidagilardan iborat:
iqtisodiy manfaatdorlik asosidagi xalqaro hamkorlik;
ishlab chiqarishning baynalminallashuvi;
jahon miqyosidagi bozor makonlarining kengayishi;
jahon xo‘jaligi aloqalari majmuining rivojlanishi.
«Jahon xo‘jaligi», «butunjahon xo‘jaligi», «jahon iqtisodiyoti» tushunchalari bir
xil ma’noni anglatib, ba’zi manbalarda ularning keng va tor ma’nolari farqlanadi. Keng
ma’nosiga ko‘ra, jahon xo‘jaligi – bu jahondagi barcha milliy iqtisodiyotlarning
yig’indisidir. Tor ma’nosiga ko‘ra – bu milliy iqtisodiyotlarning faqat tashqi dunyo
bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan qismlari majmuidir. Biroq, bu ikkala ma’no o‘rtasidagi

tafovut borgan sari sezilmay qolmoqda, chunki barcha mamlakatlarda tashqi dunyo
bilan bevosita yoki bilvosita aloqaga kirishmagan tarmoq yoki sohalar tobora kamayib
bormoqda.
Demak, jahon xo‘jaligi – bu xalqaro mehnat taqsimoti, savdo, ishlab chiqarish,
moliyaviy, ilmiy-texnikaviy va boshqa iqtisodiy aloqalari kuchaygan turli mamlakatlar
xo‘jaliklari umumiy tizimidir.
Jahon xo‘jaligi sub’ektlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
- o‘z ichiga milliy iqtisodiyot majmuini oluvchi turli mamlakatlar;
- transmilliy korporatsiyalar;
- xalqaro tashkilot va institutlar;
- milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, xo‘jalik barcha sohalari tarkibidagi
firmalar.
Jahon xo‘jaligi milliy xo‘jalikdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan
farqlanadi. Jahon bozorining amal qilishiga rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy
siyosati ahamiyatli ta’sir ko‘rsatadi. Jahon bozorining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib jahon
narxlari va xalqaro raqobat tizimining amal qilishi hisoblanadi. Aynan xalqaro
raqobatning mavjudligi turli darajadagi milliy qiymatlarni yagona baynalminal qiymatga
keltiradi. Jahon narxi jahon bozoriga ne’matlarning asosiy hajmini yetkazib beruvchi
mamlakatlardagi shart-sharoitlar orqali aniqlanadi. Mamlakatlar o‘rtasida sotish
bozorlarini egallash uchun keskin raqobat kurashi olib boriladi.
Jahon xo‘jaligida har bir o‘zgarishlar (jahon bozoridagi narxlar harakati va
alohida mamlakatning eksport imkoniyatidan tortib dunyo iqtisodiyotidagi tarkibiy
siljishlar va xalqaro monopoliyalar faoliyatigacha) dunyodagi barcha mamlakatlar
manfaatini o‘ziga tortadi. Mamlakatning savdo, ishlab chiqarish, valyuta-moliya
sohalaridagi jahon tamoyillariga bog’liqlik ob’ektiv reallik hisoblanadi.
Hozirgi davrda har qanday mamlakatni uning iqtisodiyoti qanday rivojlangan
bo‘lishidan qat’iy nazar, jahon xo‘jaligi aloqalariga jalb qilmasdan to‘laqonli iqtisodiy
rivojlanishini ta’minlash mumkin emas.Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish
mexanizmi bilan farqlanuvchi turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga

bo‘lingan. Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlash har xil mezonlar asosida
amalga oshiriladi.
Turli mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlarining turli-tumanligi
ular taraqqiyot darajasini qandaydir bitta nuqtai-nazardan baholash imkonini bermaydi.
Shunga ko‘ra, mazkur maqsadda bir necha asosiy ko‘rsatkich va mezonlardan
foydalaniladi:
- mutlaq va nisbiy YaIM;
- milliy daromad va uning aholi jon boshiga to‘g’ri keluvchi miqdori;
- milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi;
- mamlakat eksporti va importi tarkibiy tuzilmasi;
- aholining turmush darajasi, sifati va boshqalar.
Mamlakatning jahon xo‘jaligidagi o‘rnini aniqlashda bir necha yondashuvlar
mavjud. Ulardan eng oddiylari – mamlakatlarni aholi jon boshiga to‘g’ri keluvchi
daromad darajasi bo‘yicha guruhlarga ajratish hisoblanadi. Bunday yondashuv BMT,
Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon tiklanish va taraqqiyot banki (JTTB) tomonidan
qo‘llaniladi. Masalan, JTTB daromad darajasiga ko‘ra mamlakatlarning uchta guruhini
farqlaydi. 1995 yili aholi jon boshiga to‘g’ri keluvchi milliy daromadlarning quyidagi
chegaraviy miqdorlari belgilangan edi:
- daromadlarning past darajasi – 765 dollargacha (49 ta mamlakat);
- daromadlarning o‘rtacha darajasi – 766 dollardan 9385 dollargacha (58 ta
mamlakat);
- daromadlarning yuqori darajasi – 9386 dollar va undan yuqori (26 ta mamlakat).
Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib
xo‘jalik tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhini ajratib
ko‘rsatish mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan holda rivojlanayotgan
va bozor iqtisodiyoti mavjud bo‘lmagan mamlakatlar. Rivojlanganlik darajasi bo‘yicha
ham o‘z navbatida uchta guruh farqlanadi: past, o‘rtacha va yuqori rivojlangan
mamlakatlar. Shimoli-sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi yangi industrial

mamlakatlar (YaIM), yuqori daromadli neft eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya
Arabistoni, Quvayt va boshqalar), eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKRM), shu
jumladan eng kambag’al mamlakatlar (CHad, Bangladesh, Efiopiya), har xil mintaqaviy
ittifoqlar va baynalminal guruhlarga ajratiladi.Bu barcha turli-tumanlik bir butun
yaxlitlikka o‘zaro iqtisodiy bog’liqlikning har xil jihatlari orqali tortiladi. Hozirgi
xo‘jalik aloqalarining chuqurlashib borayotganligi, baynalminallashuvning kuchayishi
hamda fan-texnika inqilobining keng qamrovli tavsifi, aloqa va kommunikatsiya
vositalarining butunlay yangi roli sharoitida milliy iqtisodiyot o‘z-o‘zini ta’minlash
orqali samarali amal qilishi mumkin emas.
1.2. Jahon bozorining tarkibi va o‘zgarish tendensiyalari
Madaniyat Jahon bozori — xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish bilan o zaroʻ
bog langan mamlakatlar o rtasidagi barqaror tovar-pul munosabatlari tizimi. Xalqaro
ʻ ʻ
savdo munosabatlari qadimda ham mavjud bo lgan, mamlakatlar o rtasida iqtisodiy va
ʻ ʻ
siyosiy aloqalar milliy davlatlarning paydo bo lishi bilan yuzaga kelgan, ammo ko pgina
ʻ ʻ
mamlakatlar, so ngra jaxondagi barcha mamlakatlar savdosini qamraydigan Jahon
ʻ
bozori (uning negizida jahon xo jaligi) faqat yirik mashinalashgan industriyaga o tish
ʻ ʻ
bilan shakllana boshladi va 20-asr boshiga kelib qaror topdi. Yirik mashinalashgan
ishlab chiqarishga o tish milliy bozor chegaralarini kengaytirdi, tashqi savdo u yoki bu
ʻ
mamlakatning ichki taraqqiyotini to ldiradigan omildan mamlakat xo jaligi
ʻ ʻ
taraqqiyotining zaruriy shartiga aylandi. Ixtisoslashuv bir mamlakatda muayyan tovarni
arzon va sifatli i. ch. imkonini bersa, tovarlarni i. ch.da resurslardan samarali
foydalanishni ta minlasa, shu tovarlar ko plab yaratiladi va Jahon bozoriiga yetkazib
ʼ ʻ
beriladi. Biror mamlakatda resurelarni sarflash qulay bo lmagan yoki i. ch. imkoni
ʻ
bulmagan tovarlar Jahon bozoridan sotib olinadi. Jahon bozorida alohida narxlar —
jahon narxlari amal qiladi; ayirboshlash ulgurji shaklda va xalqaro birjalar vositasida
olib boriladi.
Jahon bozori tovar, mehnat, kapital va valyuta bozorlari majmuidan tashkil topadi
(qarang Mehnat bozori, Ishchi kuchi bozori). Jahon bozorida barcha mamlakatlar tashqi
savdosining majmuini ifoda etadigan xalqaro savdo amalga oshiriladi. Bu tarkiban jahon

miqyosidagi eksport va importdan iborat, ularning qiymat bo yicha nisbati savdo balansiʻ
deb yuritiladi.
Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sug urta kompaniyalaridan
ʻ
iborat bulgan o z infratuzilmasiga ega. Jahon bozori to lovlar va hisob-kitoblar xalqaro
ʻ ʻ
pul vazifasini o tovchi barqaror, erkin almashtiriladigan valyutalar, maye, AQSH
ʻ
dollari, Yaponiya iyenasi va yevroda olib boriladi. Jahon bozori ixtisoslashgan xalqaro
birjalardan iborat yirik segmentlariga ega. Maye, Chikago don birjasi, Liverpul paxta
birjasi va London rangli metallar birjasi va b. Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja
bitimlari, ikki tomonlama yoki ko p tomonlama birjadan tashqari bitimlar
ʻ
yo nalishlarida boradi.
ʻ
Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo tashqishyuti
boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab beradi, unga a zo
ʼ
bo lganlar o zlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar.
ʻ ʻ
Xalqaro savdo — bu turli davlat-milliy xo jaliklari o rtasidagi tovar va
ʻ ʻ
xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo lsada, faqat
ʻ
XIX asrga kelib, ya ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida
ʼ
ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi.
Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi
ko rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
ʻ
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan bir- bu xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu mamlakatlar,
mamlakatlar guruhi, alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-iqtisodiy aloqalarning
kengayishi tobora chuqurlashuvi, xo‘jalik hayotining globallashuvi, milliy iqtisodiyot
ochiqligining kuchayishi, mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy
xalqaro iqtisodiy aloqalar startegiyasining chuqurlashib borayotganligida ko‘rish
mumkin
Xalqaro savdo-tovar va xizmatlarni xalqaro almashuv shakli. Xalqaro savdo
o‘zining rivojlanish bosqichlariga ega bo‘lib, har bir bosqich o‘z tarixiy xususiyatlari
bilan ajralib turadi:

- tashqi savdo aloqalarning lokal darajada shakllanish bosqichi - (VI-XIII asrlar)
O‘rta yer dengizidan Sharqqa tomon xalqaro savdo yo‘llarning vujudga kelishi;
- tashqi savdo aloqalarining mintaqaviy darajada shakllanish bosqichi - (XII-XV
asrlar) tashqi savdo aloqalarining O‘rta yer, Boltiq va Shimoliy dengizlarida
kontsentratsiyalshuvi;
- tashqi savdo aloqalarining globallashuvining boshlanish bosqichi - (XV-XVII
asrlar) Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli xalqaro savdo yo‘llarining Atlantika, Hind
va Tinch okeanlariga ko‘chishi;
- tashqi savdo aloqalarining intensivlashuv bosqichi – (XVIII-XIX asrlar) sanoat
to‘ntarishi, G‘arbiy Yevropa va AQSH iqtisodiyotining industrlashtirish jarayoni bilan
bog‘liq;
- tashqi savdo aloqalarning militizatsiyalashuv bosqichi (XIX oxiri – XX asr
boshi) Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari bilan bog‘liq;
- integratsion bloklar va birlashmalarning tashqi savdo munosabatlariga faol ta‘sir
etish bosqichi – (XX asrning o‘rtasi va ikkinchi qismi);
- tashqi savdo aloqalari globallashuv jarayonlarining zamonaviy bosqichining
shakllanishi va jahon bozorining vujudga kelishi;
Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlari:
- Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta‘sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi
hajmining keskin ortishi;
- Xalqaro savdo rivojlanayotgan mamlakatlar salmog‘ining
qisqarishi;
- Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta‘sirida jahon eksportining tovar tarkibidagi ilm-
fan sigimkorligi yuqori bo‘lgan mahsulot va xizmatlar ulushining ortishi;
- Tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining notekis
taqsimlanishi;
- Yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi;
- Qator mamlakatlarning ayrim mahsulotlar importiga bog‘liqligini ortishi;

- Tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotish kabi soda shaklining turli mamlakat
korxonalari o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari asosida avvaldan kelishilgan mahsulotni
yetkazib berish shakliga o‘tilishi
Xalqaro savdoning hududiy tarkibi – bu savdoning tarkibini aniqlovchi tovar
mutanosibliklari majmui va aloqalar majmui bo‘lib, bu tarkib xalqaro savdoning
quyidagi xususiyatlari va rivojlanish yo‘nalishlarini ajratish imkonini beradi:
- Alohida mamlakatlarning savdo oqimlarni ajratish;
- Bir guruh mamlakatlar o‘rtasidagi savdo oqimlariniajratish;
- Mintaqalar o‘rtasidagi savdo oqimlarini ajratish;
- Xalqaro savdoning asosiy ulushi oqimlarining rivojlangan
mamlakatlar guruhida yig‘ilganligi;
- Jahoning yirik savdo imperiyalari bo‘lib AQSH,
Germaniya va Yaponiya hisoblanadi;
- AQSH eksportining faollashuvi;
- Yaponiya eksportining o‘sishi (birinchi navbatda, boshqa
Osiyo mamlakatlariga);
- Janubiy Osiyo mamlakatlarida xalqaro savdoning faol
rivojlanishi (ko‘proq Pokiston va Hindiston hisobiga);
- Sharqiy Osiyo va qisman Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro savdosining
ustun darajada rivojlanishi (Yaponiyadan tashqari)
- Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tashqi savdosining sekin rivojlanishi;
Xalqaro savdoning zamonaviy hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar tendensiyasi
quyidagilar orqali ifodalanadi:
- Xalqaro savdoda bozor iqtisodiyotiga ega rivojlangan mamlakatlar ulushining
saqlanib qolishi;
- Xalqaro savdo asosiy qismining rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida
mujassamlashuvi;
- Rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining ortishi;
- Rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar o‘rtasida

savdo aloqalari hajmining ortishi;
- O‘tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarning xalqaro savdodagi pozitsiyasining
zaifligi (rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 3,5%, rivojlangan
mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 2,5%);
Demak, zamonaviy xalqaro savdoning asosiy omillari quyidagilardan iborat:
- Milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi;
- Milliy iqtisodiyotlar ishlab chiqarish salohiyatining o‘sishi;
- Xalqaro savdoning hududiy va tovar o‘zgarishi;
- Xalqaro savdo mexanizmlarining murakkablashuvi.
XXI asrning boshlarida xalqaro savdo nisbatan jadal suratlarda rivojlanishi bilan
birga turli inqirozlar tufayli uning pasayishi ham yuz berdi. Tahlillar, jahon ishlab
chiqarish hajmining o‘sish sur‘ati 2005-2010 yillarda o‘rtacha 2,0%ni, jahon tovarlar
eksporti hajmining o‘sish sur‘ati esa 3,5% ni tashkil etganligini ko‘rsatmoqda.
2-va 4-chorakda. Yaponiya kuchli moneter va fiscal siyosat olib bordi va 2013-
yilning birinchi ikki choragida kuchli o‘sishga erishdi.lekin bu yilning ikkinchi
yarmidan pasaya boshladi va 3- chorakda 1% dank am miqdorda pasaydi. Rivojlangan
mamlakatlar birgalikda olinib bir butun sifatida qaralganda umumiy YaIM o‘sishi 1.1%,
2012-yilda 1.3% ni tashkil qilgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z ichiga MDH
mamlaktlarini olgan holda 4.5% dan 4.4% ga pasaydi. Osiyo
2013-yilda JSTning geografik hududlari bo‘yicha eng tez o‘sgan YaIM ni qayd
etdi va 4.2% o‘sish, bu deyarli o‘tgan ikki yildagi o‘sish bilan teng; Keyingisi Afrika
3.8%, Yaqin sharq
3.0% , janubiy va markaziy Amerika 3.0% ; Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi
mamlakatlari 2.0% ; Shimoliyn Amerika 1.8% va Yevropaa 0.3%
2013-yilda jahon xalqaro tovarlar savdosi ko‘rsatkichi o‘rtacha export va import
hajmi 2.1% ga o‘sdi .Ammo jahon importi va exporti o‘rtasiodagi farq yuqori 2.4%
export va 1.8% import ulushi o‘sdi;Rivojlangan mamlakatlar exporti jahon o‘rtachasiga
nisbatan ancha sekin o‘sdi va 1.5%ni tashkil qildi. Bu davrda rivojlanayotgan
mmlakatlarda bu ko‘rsatkich tez suratlarda o‘sdi o‘rtachaga qaraganda va 3.3%ni tashkil

qildi.Import jihatdan rivojlangan mamlakatlar salbiy .02 % pasayishni qayd qildi;
Rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari 4.4% ga o‘sdi.
O‘tgan yili osiyo mamlakatlarining exportdagi ulushi ortdi boshqa barcha
hududlar bilan solishtirilganda 4.6foizlik o‘sish bilan;Qolaversa SHimoliy Amerika
(2.8%), Yevropa (1.5%), Yaqin sharq (1.5%), Janubiy va markaziy Amerika (2.5%),
SHimoliy Amerika (1.2%), MDH mamlakatlari (0.7%) va Afrika (-3.4%) o‘sishni
tashkil qildi. Osiyo mamlakatlari exporti asosan yaponiyaga yo‘nltirilgan edi va
dunyoning boshqa mamlakatlari bilan ulushi 1.8%ga pasaydi. Xuddi shu paytda Xitoy
va Hindiston exporti 7.7% va 6.7%ga o‘sdi mos ravishda; Salbiy ko‘rsatkich Afrika
mamlakatlarida qayd qilindi va bunga sabab yoqilg‘I export qiluvchi mamlakatlardagi
keskin qisqarishlar, Masalan: Libya (-27%), Nigeria (11%), Algeria (-7%).Import hajmi
bo‘yicha o‘sish surari yuqoriligi bo‘yicha osiyo 4.4% lik o‘sish bilan eng yuqori o‘rinni
egalladi.Yaqin sharq (4.4%), Afrika (4%), janubiy va markaziy Amerika (2.5%),
Shimoliy Amerika (1.2%), Yevropa (-0.5%), MDH mamlakatlari (-1.1), Hindistonda
import 2.9%ga qisqardi bunga sabab iqtisodiy pasayish bo‘ldi , lekin xitoy
respublikasining jetdan qiladigan xarajatlari keskin oshdi va 10% dan oshiqni tashkil
qildi; Afrika hamm o‘z import hajmini oshirdi , garchi eksport hajmi so‘nggi ikki yil
davomida pasaygan bo‘lsa ham, bunga sabab asosiy maxsulotlarining yuqori
narxdaligidir.
Bu borada sug‘urta xizmati va computer va axborot xizmati exp[ortida 8% li
kuchli o‘sish qayd qilindi va qurulish materiallari faqatgina 3% ga qisqardi.Moliyaviy
xizmatlar
2012-yildagi -3% pasayishdan so‘ng tezlikda qayta tiklandi va2013-yilda 7% lik
o‘sishni qayd etdi. Axborot almashinuv xizmatlari o‘rtacha 2% ni tashkil qildi.
Royaltilar va litsenziya to‘lovlari 6%ga oshdi;Xulosa qilib aytganda , shimoliy Amerika
exporti 2% ga o‘sdi va 2.42 trln dollarni tashkil qildi, bu jahon exportining 13.0 foizi
demakdir; Import hajmi esa 1% ga o‘sdi va 3.2 trln dollarni tashkil qildi va bu jahon
umumiy ko‘ratkichiga nisbatan 17% ni tashkil qildi; Yevropa 2013-yilda export hajmi
4% ga o‘sdi va 6.64 trln dollarni tashkil qildi.jahon umumiysiga nisbatan 36% ni tashkil

qildi;Janubiy va markaziy Amerika mamlakatlari export ulushi 2% ga pasaydi va 737
mlrd dollarni tashkil qildi, uning jahondagi ulushi 4% ni tashkilq ildi; Importi esa,2
foizga o‘sdi 773 mlrd dollarni tashkil qildi va jahonda ulushi 4% ga teng bo‘ldi;Osiyo
exporti 2%ga o‘sdi.
2013-yilda shimoliy amerikada savdo xizmatlari eksport hajmi 5%ga o‘sdi va 761
mlrd dollarni tashkil qildi,bu jahon savdo exportiga nisbatan 16% dir. Import hajmi esa
2% ga o‘sdi va 561mlrd dollar, jahon importiga nisbatan 13% ga teng bo‘ldi;Yevropada
o‘sish 6% va 2.17trln dollar jahon eksportining 47% i qayd etildi. Savdo xizmatlari
bo‘yicha import hajmi esa 5% ga osdi va 1.78 trln dollar 41% jahon savdo xizmatlari
eksportidagi ulushi;Bu borada osiyo mamlakatlari export hajmi 6 % ga o‘sdi va 1.21 trln
dollarni tashkil etdi, bu esa jahon hajmiga nisbatan 26%;Import hajmi esa 4% ga
o‘sdi,1.23 trln dollarni tashkil qildi va jahon savdo xizmatlari importidagi ulushi 28%ni
tashkil qildi. Jahon savdo xizmatlari exporti va importidagi ulushi past bo‘lgan
mamlakatlar bu: Afrika mamlakatlari, Yaqain sharq, janubiy va markaziy Amerika
mamlakatlari va MDH mamlakatlari; Ushbu mamlakatlarning umumiy jahon savdo
xizmatlaridagi ulushi har biriniki o‘rtacha 5% dan past.

II BOB. O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTINING JAHON BOZORIDAGI O‘RNI
VA IQTISODIY ISLOHOTLARNING CHUQURLASHUVI.
2.1. Bozor iqtisodiyotiga o ‘tishning « O‘zbek modeli»: mohiyati va bosqichlari.
Ijtimoiy Konsepsiya muallifi Islom Karimov qayd etgan ediki, «O‘zbekistonda
bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘lini varatish uchun zamin vo‘q emas.
Sharqda odamlar azaldan savdo-sotiq bilan shug'ullanganlar. Shu boisdan. bu verda
bozor sharoitida rivoilanishning o‘z tarixiv tairibasi mavjud'». Muallif xalqimizning o‘z
milliy tarixiy tajribasiga asoslanib, o‘zining besh tamoyilini yaratdi. Su tamoyillar
iqtisodiyot ta'limotlar tarixiga haqiqatdan ham yangilik bo‘lib kirdi. 1980-1990 yillarga
kelib dunyoda ro‘y bergan muhim o‘zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari
to‘g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko‘rib chiqish va ularga jiddiy o‘zgartirishlar
kiritishni zarur qilib qo‘ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq
vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga
solish, ya'ni iqtisodi-yotning o‘zini-o‘zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni
markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi.
Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo‘llarini qidirib topish
zarur bo‘lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarning ta-jribalari
umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo‘li - ongli ravishda boshqariladigan
va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo‘lni
tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llari (modellari) xilma-xil bo‘lib,
ularning umumiy va xususiy to-monlari farqlanadi.

Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha yo‘llari umumlashtirilib,
quyidagi uchta asosiy turga bo‘linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo‘li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo‘li;
3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo‘li;
4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish
mexanizmi bilan qo‘shib olib borish yo‘li (Xi-toy, Vetnam).
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo‘jalik hayotining barcha
sohalaridagi to‘siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda
qisqartirish yoki bekor qilishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat. U butun
iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoli-yasini bekor qilish;
- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tu-gatish;
- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o‘tish;
- ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini
pasaytirish.
Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish.
Bu yo‘nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi:
- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar
yaratilishi;
- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;
- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy to‘siqlarni olib
tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo‘llab-quwatlash va tarmoqqa kirishidagi
to‘siqlarni pasaytirish;
- tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo-satini tartibga solish va
boshqalar.
3. Institusional o‘zgarishlar. Mazkur o‘zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab
oladi:

- mulkchilik munosabatlarini o‘zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish;
- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investisiya
fondlari va h.k.) shakllantirish;
- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish;
- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo‘jalik qonunchiligini qabul qilish va
boshqalar.
4. Tarkibiy o‘zgarishlar. Tarkibiy o‘zgarishlar birinchi navbatda xalq xo‘jaligi va
uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni
yumshatish yoki bartaraf etishga yo‘naltirilgan. Tqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta
qurishdan asosiy maqsad - ichki va tashqi bozorlarda to‘lovga qodir talabga ega bo‘lgan
mahsulotlarni ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.
5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish.
Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki u bozor
iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o‘tkazilib turadi. Bu
yo‘nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma'muriy-buyruqbozlik
tizimining inqirozi, eng awalo va kuchli rav-ishda moliyaviy sohada, ayniqsa, yuqori
inflyasiya shaklida namoyon bo‘ladi. Inflyasiyaning uzoq vaqt mavjud bo‘lishi bozor
munosabatlarining normal qaror topishiga to‘sqinlik qiladi, shuning uchun uni bartaraf
etish o‘tish davri iqtisodi¬yoti uchun o‘ta muhim hisoblanadi. Makroiqtisodiy
barqaror¬lashtirish chora-tadbirlari tizimiga pul emissiyasini cheklash, davlat byudjeti
taqchilligini qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta'minlash va boshqalar kiradi.
Markazlashgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtiso-diyotdan bozor
iqtisodiyotiga o‘tishda maqsad bir xil bo‘lsa-da, turli mamlakatlar turli yo‘llarni
tanlashlari mumkin. Hammaga ma'lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tishda ikki
yo‘l, ya'ni revolyusion va evolyusion yo‘llar mavjud. Polsha, Chexoslova-kiya, Rossiya
va boshqa ay rim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o‘tishning revolyusion yo‘lini,
birdaniga katta to‘ntarishlar qil¬ish yo‘lini tanladilar.
Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tamoyili.

Sobiq sotsialistik jamiyatda butun ijtimoiy hayot, xo‘jalik faoliyati ham «Siyosat
iqtisodiyotidan ustun bo‘ladi, ustun bo‘lmasligi ham mumkin emas» degan qoidaga
asoslangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining tuzilishi, milliy daromadning taqsimlanishi
va qayta taqsimlanishi, iqtisodiy siyosat ana shu shiorning talablariga bo‘ysundirilgan
edi. Bu siyosat qanday oqibatlarga olib kelganligi hammaga ayon. Ana shu holatni
chuqur tahlil etib, undan kerakli xulosa chiqargan Predizentimiz iqtisodiyot va siyosat
alohida-alohida ijtimoiy munosabatlar ekani, ularning har bin o‘z qonunlari bilan
rivojlanishi, bular o‘rtasidagi nisbatda iqtisodiyotning ustuvorlik qilishi kerakligi
haqidagi xulosaga keldi.
Bu qoida iqtisodiyot hayotning asosi ekanligi to‘g'risidagi umumbashariy
qonuniyatga asoslanadi. Zero, kuchli zamonaviy tarkibiy tuzilishga, moddiy, ilmiy va
ijtimoiy asosga suyangan iqtisodiyot bo‘lmasa, mamlakat xalqining farovonligi ham,
milliy xavfsizligi va tinchligi, xalqaro nufuzi ham bo‘lishi mumkin emas. Shuning
uchun ham mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish, uning tarkibiy tuzilishini tubdan
o‘zgartirish uchun harakat boshlandi. Albatta, amalda iqtisodiyotning ustuvorligini
ta'minlash oson kechmaydi, bu juda chuqur o‘ylangan iqtisodiy siyosat o‘tkazishni
taqozo etadi. I. Karimov bu siyosatni izohlab quyidagilarni yozgan edi: «Biz esa yengil
vo‘lni qidirmadik. Isloh qilishning dastlabki bosqichlarida iste'mol bozorini bir qadar
cheklashga majbur bo‘ldik. Ayni chog'da. mablag' va zaxiralarni iqtisodivotdagi tarkibiv
o‘zgarishlarga sarflab. xorijga mahsulot tayyorlavdigan. ilg'or texnologiva bazasi bilan
iihozlangan zamonaviy korxonalar barpo etib. ichki bozorni o‘z mollarimiz bilan
to‘ldirish vo‘lidan bordik. Shu maqsadlardan kelib chiqib, o‘z mablag'larimiz va olgan
qarzlarimizning asosiv qismi investitsiyalarga. respublikaea vangi texnologiva va
texnika keltirishga sarflanmoqda. Iste'molni emas. balki investitsivalarni ko‘pavtirdik.
Bugunsa kelib bu sivosat o‘z samarasini bermoqda...I».
Xalqimiz va butun dunyo ko‘z oldida milliy iqtisodiyotimizning moddiy tayanchi
bo‘lgan ulkan korxonalar qurildi va qurilmoqda, hatto ilgari bo‘lmagan iqtisodiyot
sohalari qad ko‘tarmoqda. Bu O‘zbekiston dunyoga tanilishi, hamkorlik va jahon

iqtisodiga qo‘shilishi uchun zamin yaratish demakdir, bu iqtisodiyot haqiqatan ham
siyosatga nisbatan ustuvor munosabat ekanini amalda isbotlanishi demakdir.
Davlat bosh islohotchi bo‘lishligj tamovili. Bu tamoyil, awalo, umumbashariy
qadriyatlardan kelib chiqadi. Zero, I. Karimov «O‘zbekiston bozor munosabatlariga
o‘tishning o‘ziga xos yo‘li» nomli risolasida yozganidek, jahon tajribasi iqtisodiyotni
davlat yo‘li bilan tartibga solib turish zarurh'gini ko‘rsatdi; buning ustiga torn ma'noda
o‘zini o‘zi tartibga solib turadigan bozor yo‘q, hamma davrlarda davlat o‘z mavqeyiga
ko‘ra iqtisodiyotga ta'sir etib kelgan. Ammo bozor iqtisodiyotiga o‘tish barcha
mamlakatlarda bir xil kechmaganidek, davlatning yetakchilik roli ham har xil kechadi.
O‘zbekiston ijtimoiy jihatdan yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini quradi, bunda davlat
tartibga solib turuvchi rol o‘ynashi muqarrardir.
Bu savolga Prezidentimizning bir qator asarlari va chiqishlarida aniq javoblar
mavjud. Birinchidan, eski tuzum parchalangan, yangi jamiyat hali to‘la qurilmagan bir
sharoitda «iqtisodiyotni boshqarishni qo‘ldan chiqarib yuborish, uning taraqqiyotini o‘z
holiga tashlab qo‘yish mumkin emas»; ikkinchidan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish
boshlangan davrda respublikamiz aholisining turmush darajasi nisbatan past, u o‘zini
o‘zi himoya qila olmaydi. Bunday sharoitida davlat kerak, u o‘tish davrida aholi
manfaatlarini himoya qilish uchun milliy daromadni qayta taqsimlash vositasida unga
tayanch bo‘ladi; uchinchidan, bozor iqtisodiyotini qurish g'oyat qiyin vazifa, ayniqsa,
iqtisodiyoti nochor va tarkibiy tuzilmasi biryoqlama bo‘lgan mamlakatda.
Bozor munosabatlarining qaror topishi davrida «davlat islohotlar jarayonida faol
ishtirok etishi, uning tashabbuskori bo‘lishi, islohotni izchillik va qat'iylik bilan amalga
oshirish shart». Davlatning bu boradagi yetakchiligi shundaki, u yangi iqtisodiyotga
tezroq va katta qiyinchiliklarsiz o‘tishga yordam beradi, islohotlarning asosiy
yo‘nalishlarini ishlab chiqadi, islohotlarni amalga oshirish dasturini tuzadi va ularni
amalga oshirishning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy vositalarini belgilaydi. Islohotlar
konsepsiyasi muallifi Islom Karimov bu masalada shunday qat'iy fikrni aytadi: «. .
davlat islohot jarayonining barcha bosqichlarida yetakchi o‘rinda turishi, bu jarayonning

markazida bo‘lishi shart». Darvoqe, bugun bu tamoyilning naqadar to‘g'ri ekani MDH
davlatlaridagina emas, butun dunyo miqyosida e'tirof etilmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish tamoyili. Bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o‘tish tamoyili taraqqiyotning evolyutsion yo‘li, zarurat bo‘lib u bir
qancha sabablar bilan bog'liq ekanligini konsepsiya muallifi I. Karimov bir qancha
dalillar bilan asoslab beradi. Birinchidan. O‘zbekistonning eng yaqin tarixi sobiq
sotsialistik tuzumi, uning istiqboldagi tuzumi bilan-«bir-biri bilan mutlaqo kelisha
olmaydigan ikki xo‘jalik tizimidir». Bunda eski iqtisodiyotni takomillashtirish emas,
balki tamomila yangi xo‘jalik yuritish tizimini barpo etish talab etiladi. «Bu bir sifat
holatidan ikkinchisiga o‘tishdir». Shuning uchun o‘tish vazifalarini birdaniga amalga
oshirib bo‘lmaydi, u bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oluvchi nisbatan uzoq davr
doirasida amalga oshadi; ikkinchidan. yangi iqtisodiy tizimni farmonlar va qonunlar
chiqarish bilan qurib bo‘lmaydi, bunday iqtisodiyot tegishli infrastruk-turani va huquqiy
bazani yaratishni talab etadi.
Qonunning ustuvorligi., hamma uchun tengligi tamoyili. Prczidcntimiz o‘zining
Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasidagi «Adolat-qonun ustuvorligida»
nomli ma'ruzasida uqtiradiki, «biz tanlagan taraqqiyot modeli bozor iqtisodiyotiga
tayangan ochiq demokratik davlat qurish, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantiradigan
yangi hayot barpo etish harakatidamiz», «bir tomondan, ko‘p asrlik tarix, buyuk
madaniyat, yuksak milliy an'analar, muqaddas qadriyatlarga, ikkinchi tomondan esa-
jahon xalqlarining eng ilg'or tajribasiga» asoslanishi bilan birga qonunlar ustuvorligiga
ham suyanadi1.
Qonunlarning ustuvorligi tamoyili shuni bildiradiki, qabul qilingan
Konstitutsiyamiz, barcha boshqa qonunlar hech istisnosiz hamma tomondan hurmat
qilinishi va ularga rioya qilinishi kerak. Har bir fuqaro nafaqat qonunlar talabini bilishi,
ularga so‘zsiz amal qilishi, balki boshqalarning ham qonunlarga rioya qilishlarini
nazorat qilmog'i demokratik jamiyat qurishning talabiga aylanadi. Qonunlarning
ustuvorligini ta'minlash tamoyilining mohiyatini I. Karimov yana quyidagicha
izohlaydi: «Qonun ustuvorligini ta'minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va

manfaatlari muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini
oshirish, fuqarolarni qonunga bo‘ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash-bu rivojlangan
bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik
jamiyati qurishning nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti
hisoblanadi'».
Kuchli ijtimoiy siyosat. Bu tamoyil Islom Karimov asarlarida nihoyatda
mukammal va atroflicha ishlab chiqildi. «Aholining muhtoi tabaqalarini ijtimoiy
himoyalash kechiktirib bo‘lmaydigan. eng ustuvor vazifa. amaliy harakatlarning eng
asosiy qoidasi bo‘lib qoldi va shunday bo‘lib qoladi» deganda uning ijtimoiy himova
tamoyili o‘z ifodasini topgan edi.
I.Karirnovning ijtimoiy siyosat konsepsiyasida keng qamrovli himoya mexanizmi
ishlab chiqilgan. Bu mexanizm bo‘g'inlari asosan quyidagilardir: ijtimoiy himoyaning
huquqiy bazasini yaratish, aholining nogiron, nafaqador, ko‘p bolali va kambag'al
oilalari, o‘quvchi yoshlarga yordam berish, ish bilan vaqtincha ta'minlanmagan
kishilarga nafaqa to‘lash va ish joylari yaratish, ma'lum davrda narxlarning
erkinlashuvini to‘xtatib turish va asta-sekin bozor qonunlariga moslashib borishiga yo‘l
ochish, boqimandalik va tekis taqsimlash illatlarini batamom tugatish, pulning
qadrsizlanishini to‘xtatish, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirib borish asosida
iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o‘zgartirish (bevosita iste'mol buyumlari
ishlab chiqishga yo‘naltirilgan iqtisodiyot barpo etish) va boshqalardir,
Kuchli ijtimoiy himoyalash konsepsiyasi ilmiy jihatdan muallifning boshqa
sohalardagi iqtisodiy ta'limotlari bilan chambarchas bog'liqdir. Bu bog'liqlikni, ya'ni
bozor munosabatlarini O‘zbekistonda barpo etish-saqlash ta'limotini shunday
ta'riflaydi:i «Samarali ijtimoiv siyosatni iqtisodiyotni barqarorlashtirish. tarkibiy
o‘zgarishlar. bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich joriy etish chora-tadbirlari bilan
uyg'unlashtirib amalga oshirib borgan taqdirdagina ijtimoiv sohaga yo‘naltirilgan bozor
iqtisodiyotini barpo etish mumkin».
Doimiy rivojlanib va boyib boruvchi ta'limot.

O‘zbekiston Prezidenti yaratgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish ilmiy ta'limoti boshqa
iqtisodiy qarashlar, g'oyalar, ta'limotlardan tubdan farq qiladi. Bu haqda muallif shunday
dedi: «Mustaqil rivojlanishning o‘tgan davrini umumlashtirish va tahlil etish isloh
qilishning O‘zbekiston model! asosli va to‘g'ri bo‘lib chiqdi. deb aytish uchun to‘la asos
beradi. bugun uni obro‘li xalqaro iqtisodiv tashkilotlar. iahonning ko‘pgina
mamlakatlari tan olmoqda. Eng asosiysi-hayotning o‘zi uni tasdiqlamoqda'»
Prezidentimiz O‘zbekistonda bozor munosabatlarini shakllantirish ilmiy
konsepsiyasini mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar natijalari
asosida yangi-yangi qoidalar bilan boyitib borayotir. U yuqorida qayd qilingan asarida
o‘z konsepsiyasi ro‘yobga chiqishining vositalarini ham aniqlashtirib berdi. Bular
quyidagilardir: birinchidan. inson manfaatlarini ro‘yobga chiqaruvchi shart-sharoit
yaratish orqaligina islohotlar amalga oshadi; hozirgi sharoitda «har bir oila boy bo‘lsa,
davlat boy bo‘ladi» degan qoidaga rioya qilinsa, islohotlar tezroq samara beradi;
ikkinchidan. «mamlakatda chinakam o‘rta mulkdorlar sinfi shakllangan taqdirdagina
islohotlar sezilarli samara beradi, mulkchilik masalalari hal bo‘ladi»; uchinchidan. «biz
ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish vazifasini qo‘ymoqdamiz. Bunda ustuvorlik
xususiy mulkka —kichik va o‘rta biznesga beriladi»; to‘rtinchidan. qimmatbaho
qog'ozlar bozorini rivojlantirish, pul mablag'larini qimmatbaho qog'ozlar bozoriga jalb
etish, aksiyalashtirish, fond bozorida faol qatnashish; beshinchidan. «Ishlab chiqarishni,
iqtislodiyotda vujudga keltirilayotgan huquqiy doirada o‘zgartirib borish». Asosiysi,
«bunday o‘zgarishlar islohotlarning o‘ziga kafolat beradi»; oltinchidan. nodavlat
sektordagi o‘zgarislilarga doimo katta ahamiyat berib borish, qishloqda bozor
mexanizmlarini rivojlantirish, dehqonda sohibkorlik hissini uyg'otish; yettinchidan.
iqtisodiyotning hududiy tuzilishini takomillashtirib borish, hududiy imkoniyatlardan
samarali foydalanish; sakkizinchidan. respublikani hayotiy muhim tovarlar bilan o‘z
milliy imkoniyati hisobiga ta'minlashga ustuvorlik berib borish va boshqalar.
Perezidentimiz tomonidan ishlab chiqarilgan bu besh tamoyil hayot sinovidan
o‘tdi. Amaliy islohotlar jarayonida, xususan, XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida
mamlakatimizning rivojlanishi strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni

yangilash borasidagi faoliyati-mizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar Oliy
Majlisning 1-chaqiriq XIV sessiyasida quyidagi oltita ustuvor yo‘nalish bilan to‘ldirildi:
1. Mamlakat siyosati, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada
erkinlashtirish.
2. Jamiyat ma'naviyatini yanada yuksaltirish.
3. Kadrlar masalasini muvaffaqiyatli hal qilish.
4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror o‘sishi, aholini yanada kuchli
ijtimoiy himoya qilish.
5. Iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni ta'minlash.
6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni,
sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz hududiy yaxlitligini ta'minlash.
2.2 O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarining tarkibi va rivojlanish
dinamikasi
O‘zbekistonda davlat mustaqilligi e’lon qilingandan keyin uning tashqi iqtisodiy
aloqalari sohasida yangi davr boshlandi.
O‘zbekiston amalga oshirayotgan tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakli
xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy hamkorlik qilishdir. Ular bilan valyuta-kredit
munosabatlari, ilmiy-texnikaviy hamkorlik, xo‘jalik korxonalarini birgalikda qurish,
oldi-sotdi ishlari kengaytirilmoqda.
O‘zbekiston Prezidentining farmoni bilan Respublika tashqi savdo va xorijiy
mamlakatlar bilan aloqa vazirligi tuzildi. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyat milliy
banki ham o‘z ishini boshlab yubordi.
O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi Respublikada xorijiy sarmoyalar bilan
korxonalar, jumladan, qo‘shma korxonalar, xalqaro birlashmalar va tashkilotlar hamda
ularning bo‘linmalarini barpo etish, ularni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi haqida
maxsus qaror qabul qilindi.
O‘zbekiston Respublikasi ko‘plab chet el firmalari bilan qo‘shma korxonalar
qurish xususida shartnomalar imzolagan.Ularning anchasi qurilishni boshlab yubordilar.
Bir qancha qo‘shma korxonalar o‘z mahsulotlarini bera boshladi. “Sovplastital” 30

turdan ortiq mahsulot Xitoy xalq Respublikasi bilan birgalikda qurilgan korxonalar
termos, televizor, Ispaniya hamkorligida qurilgan korxona bir marta foydalanadigan
shpris ishlab chiqarmoqda. AQSH bilan birgalikda kon chiqindilaridan oltin ajratib
olinmoqda. Janubiy Koreyaning DEU firmasi, Asaka, GFRning Mersedes-Bens firmasi
Do‘stlik (Xorazm) shaharlarida avtomobil zavodlari qurmoqda. Buxoroda Hindiston
bilan birgalikda shifobaxsh o‘tlardan dorilar tayyorlaydigan korxona. Bukada Turkiya
bilan hamkorlikda akkumlyator zavodi qurildi. Turkiya Respublikamizning ko‘pgina
viloyatlarida yengil va oziq-ovqat korxonalari qurmoqda. Bunday korxonalarni
Pokiston, Hindiston va boshqa xorijiy davlatlar ham qurmoqdalar.Tashqi iqtisodiy
aloqalar O‘zbekiston mustaqilligi e’lon qilingandan beri tez sur’atlar bilan kengayib
bormoqda.
O‘zbekiston xorijiy mamlakatlarga anchagina keng iste’mol buyumlari, ayniqsa
milliy gazlamalar, oziq-ovqat (o‘simlik moyi, meva sabzavot, sharoblar va hokazo)
mahsulotlar chiqaradi.Respublikamiz xorijiy Osiyo mamlakatlariga yanada kengroq
xildagi sanoat mahsulotlari, asbob-uskunalar eksport qilmoqda.O‘zbekiston Sharqiy
Yevropa mamlakatlaridan ko‘p miqdorda turli xalq iste’moli buyumlari; mebel, kiyim-
kechak, gazlama, poyabzal, ro‘zg‘or elektr asboblari, yozuv mashinalari servislar,
attorlik mollari, tamaki va qandolat mahsulotlari, sabzavot hamda meva konservalari,
sharob va hokazolar oladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlardan O‘zbekistonga xalq iste’moli mollari, tropik va
subtropik mevalar, choy, qora murch, yengil va oziq-ovqat sanoatining ayrim
mahsulotlari keltiradi. Respublikamiz turli mutaxassis kadrlarni qo‘shni mamlakatlarda
xo‘jalik obektlarini bunyod etishda qatnashmoqdalar. O‘zbekiston bu mamlakatlarga
miliorasiya, suv xo‘jaligi, paxtachilik, sholikorlik, geologiya, energetika, to‘qimachilik
va .xokoza tarmoqlar mutaxassislarini jo‘natib turadi. O‘zbekiston rivojlanayotgan
mamlakatlarning milliy iqtisodiyotini rivojlantirinda yordam berish bilan birga ular
xo‘jaligining turli sohalari uchun milliy kadrlar tayyorlashda ham samarali
ko‘maklashmoqda.Respublikamizning bir qancha oliy o‘quv yurtlarida Osiyo, Afrika
mamlakatlarining yoshlari taxsil olmoqdalar.

O‘zbekiston rivojlanayotgan mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalar toboro kengayib
bormoqda. Respublikamiz bu mamlakatlarga faqat qishloq xo‘jalik maxsulotlarigina
emas, balki anchagina miqdorda sanoat maxsulotlarini ham chiqaradi. Bu maxsulotlar
orasida o‘rug‘lik chigit, pila, ip va tabiiy ipak gazlamalar, paxta moyi, dori-darmonlar,
buyan ildizi, meva konservalar, tomat pastasi va xakozalar ulushi ancha
kattadir.Respublikamiz rivojlangan mamlakatlardan turli mashina va zamonaviy sanoat
uskunalari oladi. Fransuz firmalari uysozlik kombinatlari qurish hamda Toshkent
shampan sharobi zavodi uchun, Toshkent tamaki fabrikasi uchun jixozlar yubordilar.
Shvesiyada Toshkent shaxarlararo avtomat – telefon stansiyasi uchun jixozlarining bir
qismi olindi. Italiyadan Chirchiq kaprolaktam zavodi uchun kerakli jixozlar olindi.
Respublikamiz iqtisodiyoti, fan va texnikasining tez rivojlanib borishi
O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalarda yanada keng ko‘lamda qatnashishiga zamin
yaratadi.Mustaqil O‘zbekistonda xorijiy mamlakatlar ko‘rgazmalari o‘tkazilmoqda.
Respublikamizda 1991 yili Yaponiya (Chori firmasi), Xindiston, Bangladesh kabi
mamlakatlar sanoat maxsulotlari ko‘rgazmalari o‘tkazdilar. Bunday tadbirlar
O‘zbekistoning xorijiy mamlakatlar bilan aloqasini kengaytirmoqda.
O‘zbekistonlik mutaxassislar Afg‘onistonda bir qancha suv inshootlari , jumladan,
Jalolobod irrigasiya majmui, Sarda va Qunduz daryolaridan to‘yinadigan so‘g‘orish
kanallari, suv omborlari, shuningdek sanoat korxonalari va uy-joylar qurishda, Suriyada
Furot daryosiga gidrouzel bunyod etishda, Xindistonning Madras, Madxya-Pradesh va
O‘ttar—Pradesh shtatlarida issiqlik elektr stansiyalari datlabki paxta tozalash sanoati,
Jazoir, Gana, Mali, Indoneziya, Shri-Lanka hamda Kombodjada sholipoyalar barpo
etishda ishtirok etdilar.
O‘zbekiston Re5spublikasi Yevropada xavfsizlik va hamkorlik kengashi, Xelsinki
jarayoniga qo‘shildi. U Yevropa qayta tiklash va taraqqiyot bankining a’zosidir.
Endilikda Respublikamiz vakillari BMTning iqtisodiy va ijtimoiy kengashi ishida,
shuningdek uning maorif, fan va madaniy masalalar bo‘yicha mutaxassisi (Yunesko),
halqaro mehnat tashkiloti (Mot), sog‘liqni saqlash jahon tashkiloti (Voz), ishlarida
ishtirok etmoqdalar. O‘zbekistonning savdo-sanoat palatasi Afrika–Osiyo iqtissodiy

hamkorlik tashkilotining a’zosidir. Chet mamlakatlar bilan do‘stlik va madaniy aloqalar
O‘zbekiston jamiyati 120ga yaqin davlatlar bilan ish olib bormoqda. Ular bilan
adabiyot, san’at, sport va fan sohasida samarali hamkorlik qilmoqda.
Halqaro turizmni yanada rivojlantirish uchun O‘zbekistonda keng imkoniyatlar
mavjud. O‘zbekistonnig chet mamlakatlar bilan madaniy aloqalar halqlarning ma’naviy
va ma’daniy boyliklarini rivojlantirishga munosib xissa bo‘lib
qo‘shilmoqda.O‘zbekiston Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyodagi eng yirik savdo-
iqtisodiy sherigi hisoblanadi. 1994 yil oktabrda O‘zbekiston bilan Yevropa Ittifoqi
o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatildi va Bryusselda, Yevropa Ittifoqi xuzurida
O‘ZR diplomatik vakolatxonasi ishlay boshladi. 1995 yilda Yevropa Ittifoqi bilan
O‘zbekiston o‘rtasida sheriklik va hamkorlik to‘g‘risida bitim tuzish bo‘yicha bir necha
marta muvaffaqiyatli muzokaralar o‘tkazildi.
Bu bitim Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar va O‘zbekiston o‘rtasida iqtisodiy,
savdo, ilmiy-texnikaviy, madaniy-ma’rifiy aloqalar uchun keng imkoniyatlar ochib
beradi. O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasida to‘qimachilik maxsulotlari savdosi
bo‘yicha bitim tuzilgan. O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqining “Ta’sis” texnikaviy
ko‘maklashish dasturlari muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. O‘zbekiston eksportining asosiy
maxsulotlari: paxta tolasi (1994 yilda paxta tolasi eksporti bo‘yicha jaxonda AQShdan
keyingi 2-o‘rinni egalladi), mashinalar, ularga jihozlar va ehtiyot qismlar, rangli va qora
metallar, mineral xom ashyo, o‘g‘it, pilla, paxta chiqindilari, o‘simlik moyi, ip
gazlama.O‘zbekistonda 30dan ortiq mahsulot turi chetdan keltiriladi. Bo‘g‘doy, go‘sht
va sutmahsulotlar, sut va sut mahsulotlari, sariyog‘, shakar, moyli o‘simliklar urug‘lari
va mevalar, choy, kofe, shirinliklar, kartoshka, farmasevtika mahsulotlari, kiyim-
kechak, trikotaj, charm, poyabzal, avtomobillar (yengil, yuk va maxsus ishlarga
mo‘ljallangan), qora va rangli metallar hamda ulardan yasalgan mahsulotlar, teleradio
apparatura, mashinalar uskuna jihozlar importining asosiy bandlarini tashkil
etadi.Mamlakat chetdan oladigan jami tovarlarning 18.2%dan ko‘prog‘ini oziq-ovqat
mahsulotlari tashkil qiladi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining qaror topishi
darajasiga qarab Respublikaning oziq-ovqat mahsulotlariga ehtiyojlari mamlakatning

o‘zida ishlab chiqarilgan mahsulotlar hisobiga qondirilishining uzoq muddatli rejasi
belgilangan.Respublika uchun xorijiy sarmoyadorlarni iqtisodiyotini barqarorlashtirish
va yanada rivojlantirish dasturini amalga oshirishga jalb qilish, chet ellik tadbirkorlar va
xalqaro tashkilotlar bilan ishlab chiqarish sohasida qisqa vaqtda foyda ko‘rib ishlashni
ta’minlaydigan loyihalarni amalga oshirish uchun investisiya fondini tashkil etish
muhim ahamiyatga ega. Yuqoridagilarni hammasi mustaqil davlatimizning tashqi
bozoriga faol kirib borish, xorijiy sheriklar bilan hakorlikni yo‘lga qo‘yish, jahon
hamjamiyatiga integrasiyalanish imkoniyatlari yaratildi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomnidan boshqarilishi.
O`zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab jahon tajribasini
hamda milliy iqtisodiyot rivojlanishning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
o`z tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishini bildiradi.
Mamlakat taraqqiyotining har bir bosqichida uning o`z oldiga qo`ygan vazifalari
mavjud bo`lib, davlatning iqtisodiy siyosati bu vazifalarni bajarilishiga qaratilmog`i
kerak. 90-yillar O`zbekiston iqtisodiy mustaqilligining dastlabki bosqichi hisoblanadi va
davlat tashqi iqtisodiy siyosatining maqsadlari shu davrning o`ziga xos xususiyatlariga
mos kelishi kerak. Ular orasida eng muhimlari quyidagilar:
eksportni rivojlantirish va uning tuzilishini yaxshilash. CHunki eksportga
yo`naltirilgan iqtisodiyotini shakllantirish milliy ishlab chiqarishni texnik iqtisodiy
jihatdan jahon darajasiga ko`taradi., uning tuzilishini takomillashtiradiYU, respublika
valyuta zahiralarini ko`paytiradi;
import tuzulishini takomillashtirish, ya`ni uni milliy ishlab chiqarishni
zamonaviylashtirish va kengaytirishga qaratish, sobiq ittifoq import siyosatida bo`lgan
kamchilik, xatolarni bartaraf etish;
O`zbekistonning iqtisodiy xavfsizligini ta`minlash, ya`ni ma`lum darajada tashqi
iqtisodiy faoliyatda eksport-import operatsiyalari, valyutani olib chiqish, boshqa xalqaro
bitimlar ustidan davlat nazoratini o`rnatish.
O`zbekistonning tashqi iqtisodiy siyosati aniq belgilangan maqsadlar va ularni
amalga oshirishga qaratilgan asosiy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Birinchidan, respublika

milliy iqtisodiyotining kuchli eksport bo`g`inini tashkil etuvchi va uni jahon bozorida
munosib o`ringa ega bo`lishini ta`minlovchi sohalarini aniqlash. Ikkinchidan,
iqtisodiyotning eksport bo`g`inida davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash usullaridan
keng foydalanish. Bu usullar quyidagilardan iborat:
eksportga yo`naltirilgan ishlab chiqarishni kengaytirish uchun imtiyozli foizlar
bo`yicha ko`p muddatli kreditlar ajratish, mo`ljallangan investitsiyalarni sug`urtalash;
eksport qiluvchilarga milliy ishlab chiqarish va uning xorijiy raqobatchilar ishlab
chiqarishi xarajatlari o`rtasidagi farqni qoplash;
davlat tomonidan respublikaga ilg`or texnalogiyalar, tajribalar, bilimlarni kirib
kelishiga subsidiyalar ajratish;
eksport va importni litsenziyalash yoki chetga mol chiqarishga va chetdan uni olib
kelishga ruxsatnomalar berish;
ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi, xorijdan keltiriladigan xom ashyo va
materiallar, asbob uskunalar va jihozlar ulushini bosqichma-bosqich kamaytirish va
boshqalar.
Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy siyosat milliy valyutani mutahkamlash va uni
boshqa valyutalarga erkin almashuvini ta`minlashni, ichki narxlarni jahon bozori
narxlariga yaqinlashtirish maqsadida baholar islohatini tugallashni, tashqi iqtisodiy
faoliyatning me`yoriy va huquqiy asoslarini xalqaro talablar darajasiga etkazishni
nazarda tutadi.
O`zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat ikki yo`nalishda olib borilmoqda:
birinchidan, sobiq ittifoqdosh respublikalar bilan; ikkinchidan, respublika ilgari bevosita
o`zaro munosabatlarda bo`lmagan xorijiy davlatlar bilan.
Agar birinchi yo`nalish, O`zbekistonni kam xarajatlar sarflab, keng ko`lamda xom
ashyo, tayyor mahsulotlar, texnalogiyalar, fan-texnika axborotlari bozoriga kirib
borishini ta`minlasa, unga qudratli transport tarmoqlari va aloqa vositalaridan
foydalanish imkoniyatini yaratsa, ikkinchi yo`nalish, respublika iqtisodiyotini keng
ravishda jahon hamjamiyatiga birlashuvining iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy asoslarini
yaratish imkonini beradi.

Hozirgi paytda respublikada yuqoridagi holatlarni hisobga olgan holda tashqi
iqtisodiy faoliyatni boshqarish tuzimi shakllanmoqda va uni tarkibiga kirgan tashkilotlar
faoliyati takomillashtirilmoqda, asosiy vazifalari aniqlanmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o`tishning hozirgi bosqichida tashqi iqtisodiy faoliyatni
boshqarish tizimining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
Respublika milliy manfaatlariga javob beruvchi va uning jahon hamjamiyatidagi
o`rnini ta`minlovchi tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish;
tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning qonuniy asoslarini o`rnatish;
mulkchilik ko`rinishining turli shakllaridan qat`i nazar, TIFning barcha
ishtirokchilari uchun eng yuqori samaradorlikni ta`minlash, ularning faoliyati va
manfaatlarini himoya qilish;
milliy iqtisodiyotni muvoffaqiyatli isloh etish uchun tashqi iqtisodiy omildan
to`liq foydalanish.
Prezident, Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi O`zbekiston TIFning rivojlanish
strategiyasini aniqlaydi, uning normativ bazasini ishlab chiqadi va xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning barcha ishtirokchilari harakatiga umumiy rahbarlikni va ular ustidan
nazoratni amalga oshiradi;
tashqi iqtisodiy aloqa vazirligi – yagona TIFni amalga oshirishni, xalqaro
aloqalarning barcha ishtirokchilari, ya`ni davlat, shirkat, paychilik, jamoat, xususiy
tashkilotlar faoliyatini nazorat qilishni ta`minlaydi;
TIF ni tartibga solishning davlat usullarini ishlab chiqadi va qo`llaydi (bojxona
tariflari, eksport kvotalari, TIF bilan shug`illanishga ruxsat va boshqalar);
vazirlikka taqdim etilgan ruxsatga mos keluvchi mahsulotlar bo`yicha eksport-
import operatsiyalarini o`tkazadi;
tashqi iqtisodiy faoliyat sub`ektlari tomonidan tuziladigan tashqi iqtisodiy
shartnoma va kelishuvlarni tekshirishni amalga oshiradi.
"Innovatsiya", "O`zagroimpeks", "Interservis", "O`ztashqitrans",
"O`zekspomarkaz" - Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiyalar vazirligi
tizimidagi yirik xo`jalik hisobidagi tashqi savdo va iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi.

Ular shu tashkilotlar uchun belgilangan mahsulot va xizmat turlari bo`yicha tijorat-
xo`jalik faoliyatini amalga oshiradilar.
tashqi iqtisodiy operatsiyalarga xizmat ko`rsatadi, shuningdek eksport-import,
sarmoyaviy va boshqa bitimlar tuzadi;
korxonalar, tashkilotlar, xususiy shaxslarning valyutadagi hisob-kitoblarini olib
boradi;
xorijiy valyuta sarmoyalarini jalb etadi, ularga xizmat ko`rsatadi, valyutadagi
kredit zahiralarini yig`adi va valyutada kreditlarni amalga oshiradi;
valyuta zahiralarini yaratadi, saqlaydi va respublikaning valyuta manfaatlarini
himoya qiladi.
"O`zbekinvest" Davlat sug`urta kompaniyasi mamlakat va xorijiy investitsiyalarni
sug`urtalash bo`yicha tashkilot hisoblanadi.
Davlat Soliq qo`mitasi, Davlat bojxona qo`mitasi bojxona masalalari bo`yicha
me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqadi va ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga
oshiradi.
TIFni boshqarishning tarmoq tashkilotlari TIF ni amalga oshiruvchi vazirliklar,
idoralar, yirik korxonalar va tashkilotlarning maxsus bo`linmalaridan tashkil topgan.
Ular tarmoq, idora, korxona va tashkilotlar tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish
dasturini ishlab chiqadi, xorijiy sheriklar bilan shartnoma va bitimlar tuzadi, tashqi
iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishning aniq yo`nalishlari bo`yicha Vazirlar Mahkamasiga
takliflar tayyorlaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishda funktsional tashkilotlar ham muhim rol
o`ynaydi. Bu tashkilotlarga Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiya vazirligi,
Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qumitasi, Mehnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligi va boshqalar kiradi. Bu idoralarning har biri o`z mas`uliyat
doirasiga kiruvchi masalalarni hal etadi va ularning natijasi uchun javobgardir.
Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiya vazirligi, respublika tashqi
iqtisodiy faoliyatni tahlil qilishni va istiqbolini belgilashni amalga oshiradi, tashqi
iqtisodiy aloqalar samaradorligini oshirishga, iqtisodiyotni ichki omillar vositasida

ko`tarishga asoslangan, tashqi iqtisodiy faoliyatni yaxshilashga qaratilgan taklif va
tavsiyalarni tayyorlaydi.
Respublika Moliya vazirligi respublika valyuta zahiralarini jamlash, taqsimlash va
foydalanishga javobgar bo`lib, bu jarayonlarni boshqarish usullarini ishlab chiqadi va
qo`llaydi. Respublika hukumati topshirig`iga ko`ra va tuzilgan bitimlar, shartnomalar
asosida valyuta fondi hisobidan qanday mablag`larni olish, o`tqazish yoki qo`yishni hal
etadi. Vazirlikning valyuta boshqarmasi shuningdek respublikaning to`lov balansini
ishlab chiqadi. Unda uning tashqi iqtisodiy faoliyatidan tushadigan barcha daromadlar
va xarajatlar aks ettiriladi.
Respublika Davlat soliq qo`mitasi tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdagi
soliq solish masalalarini tartibga soladi, bu masalalar bo`yicha me`yoriy hujjatlarni
ishlab chiqadi va ularning saqlanishi ustidan nazoratni amalga oshiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy ishtirokchilari
mulkchilikning turli ko`rinishlaridagi korxona va tashkilotlar bo`lib oladi. SHu
jumladan, qo`shma korxonalar ham tashqi iqtisodiy aloqa qatnashchisi bo`lib, ular
O`zbekiston Respublikasining "Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida"gi Qonuniga
muvofiq xorijiy sheriklar bilan eksport-import, sarmoyaviy va boshqa bitimlarni
tuzishga ma`lum haquqlarga egadirlar. Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanishga
ruxsati bo`lgan korxona va tashkilotlarga ma`lum banklarda o`z valyuta hisoblari
bo`lishga va bu mablag`lardan foydalanishga ruxsat berilagan.

Xulosa
Barcha mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdoni tashkil etadi.
Xalqaro savdo – bu turli davlat milliy xo‘jaliklari o‘rtasidagi tovar va xizmatlarning
ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo‘lsada, faqat XIX asrga
kelib, ya’ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok
eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
tarkibiy qismi hisoblangan xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import
kabi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Kapital eksport qilish ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Kapital eksporti
kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo‘yilmalar kabi shakllarda
amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi mamlakatdan mablag’lar
oqimini taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo‘lgan resurslar hajmini qisqartiradi.
Boshqa tomondan, kapital eksporti chet davlatlarning mazkur mamlakatdan bo‘lgan
qarzlarini ko‘paytiradi. U jahon bozoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qulay
sharoit yaratadi va chet el valyutasida foiz yoki dividend shaklida barqaror daromad
olish omili hisoblanadi.
Mamlakatdagi aholi jon boshiga to‘g’ri keluvchi eksport hajmi uning
iqtisodiyotining «ochiqligi» darajasini ifodalaydi. Eksport salohiyati (eksport
imkoniyatlari) – bu mazkur mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning o‘z
iqtisodiyoti manfaatlariga putur yetkazmagan holda jahon bozorida sotishi mumkin
bo‘lgan qismi.

Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab
chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo‘yadi. Bu
vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida bu
siyosatning protektsionizm (tashqi ta’sirdan himoyalash) va fritrederlik (savdoga to‘liq
erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan.
Iqtisodiy bitimlar – qiymatning har qanday ayirboshlanishi, ya’ni tovarlar,
ko‘rsatilgan xizmatlar yoki aktivlarga mulkchilik huquqining bir davlat rezidentlaridan
boshqa davlat rezidentlariga o‘tishi bo‘yicha kelishuvlar. Har qanday bitim ikki
tomoniga ega bo‘ladi va shu sababli to‘lov balansida ikki tomonlama yozuv tartibiga
rioya qilinadi. Har bir bitim to‘lov balansining debet va kredit qismlarida o‘z ifodasini
topadi.
Mamlakatlar xalqaro savdo yordamida o‘zlarining davlatlararo ixtisoslashuvini
rivojlantirishi, o‘zlarining resurslari unumdorligini oshirish va shu orqali ishlab
chiqarishning umumiy hajmini ko‘paytirishi mumkin. Alohida davlatlar, eng yuqori
nisbiy samaradorlik bilan ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan tovarlarga ixtisoslashishi va
ularning o‘zlari samarali ishlab chiqarish holatida bo‘lmagan tovarlarga ayirboshlash
hisobiga yutish mumkin ekan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati. I.Prezident
farmonlari.
1. Toshkent sh. 2020-yil 15-aprel,PQ-4679-son O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2020 yil 22 apreldagi 213-f-sonli qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 19-martdagi PF-5969son
Farmoni.
II. Darsliklar.
1. B.Y.Xodiyev, Sh.Sh.Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi.(darslik) –T.:
“Barkamol fayz media”, 2017. 450-459 b.
2.B.Y.Xodiyev, Sh.Sh.Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi.(darslik) –T.:
“Barkamol fayz media”, 2017. 481-496 b.
3.Q.X. Abdurahmonov, B.X. Umurzakov, X.X. Abdurahmanov. 2021
4. Inson taraqqiyoti to g risida ma ruza. [O zbekiston - 2000], T., 2001.ʻ ʻ ʼ ʻ
Muxtor Rasulov.
5. Grigoryeva I.A., Kelasyev V.N. Ijtimoiy ish nazariyasi va amaliyoti:
Darslik. - Sankt-Peterburg: Sankt-Peterburg davlat universiteti nashriyoti, 2004. - S.
313-315.
(Grigorieva)
6. Shоdmоnоv Sh., G‘оfurоv U. Iqtisоdiyot nazariyasi. (Darslik) -T.: «Sharq»,
Shоdmоnоv Sh., G‘оfurоv U. va bоshq. “Iqtisоdiyot nazariyasi” fanidan ta’lim
tехnоlоgiyasi. Uslubiy qo‘llanma. - T.: «Iqtisоdiyot»,

7.Bekmurodov A.Sh., Gimranova O.B., Shamshieva N.N. - Ommabop
iqtisodiyot:
mohiyati va asosiy tushunchalari (o‘zbek va rus tillarida). Ilmiy-ommabop qo‘llanma.
Т .:
Iqtisodiyot, 2009.
8.A.A.Razzoqov, Sh.H.Tashmatov, N.T.O‘rmonov - Iqtisodiy ta’limotlar tarixi.
Oliy ta’lim muassasalarining talabalari uchun darslik /.-T.: Iqtisod-moliya, 2020
III.Foydalanilgan Veb-saytlar ro‘yxati:
1. https://index.minfin.com.
2. https://coronavirus-monitor.ru
3. www.stat.uz

@Print5703 Telegram

Купить