Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	45000UZS
Размер	258.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	31 Июль 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Jahon moliyaviy iqtisodiy inqitozlarning oqibatlarini tugatish

bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisida eng avvalo
keyingi yillarda jahon iqtisodiyotida kuzatilayotgan o’zgarishlar va turli salbiy
tendensiyalarni atroflicha tahlil etib berdi. Yurtboshimiz bu borada dunyodagi
taniqli iqtisodchilar, nufuzli ekspert va mutaxassislarning baholari va
chiqarayotgan xulosalari prinsipial jihatdan yagona bir fikrga kelayotgani,
jumladan, jahon iqtisodiyotiga, birinchi navbatda, rivojlangan yirik mamlakatlar
iqtisodiyotiga 2008yilda boshlangan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz hali-beri
salbiy ta’sir ko’rsatayotganini ta’kidlab o’tdi.
Ma’lumki, o’zining salbiy ta’siri bilan insoniyatga jiddiy tashvishlar
tug’dirayotgan, jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini izdan chiqarayotgan
moliyaviy-iqtisodiy inqiroz o’tgan asrning so’nggi choragidan e’tiboran
rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi mutanosibliklar, xususan real va
moliyaviy sektor o’rtasidagi nisbatning buzilishi oqibatida vujudga kela boshladi.
Bu mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar tomonidan o’zining
korporativ manfaatlarini amalga oshirish maqsadida bank-moliya sohasidagi
me’yor va tartiblarning qo’pol tarzda buzilishi, jahondagi ko’plab davlatlarning
real aktivlaridan spekulyativ tarzda foydalanish orqali katta daromad olishga
intilish va shu tariqa global moliyaviy arxitekturada jiddiy nuqsonlarga yo’l
qo’yilishi, milliy iqtisodiyotdagi yalpi talabni qo’llab-quvvatlash, tobora o’sib
borayotgan tashqi qarzlarni cheklash uchun “arzon pullar” siyosatining qo’llanishi
kabi xatti-harakatlar yuzaga kelayotgan nomutanosibliklarning yanada kuchayishi
va borgan sari keskin, muqarrar ravishda inqiroz holatini keltirib chiqaradigan
darajada tus olishiga sabab bo’ldi. Prezidentimiz I.A.Karimov o’zining “Jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari
va choralari” nomli asarlarida birinchilardan bo’lib bu jarayonning yuzaga kelishi
sabablarini quyidagi tarzda keng asoslab berdi: “Bu inqiroz Amerika Qo’shma
Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro’y bergan tanglik holatidan boshlandi.
So’ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, yirik banklar va moliyaviy
17

Mamlakatimiz YaIM o’sish sur’atlarining barqarorligini ta’minlashda
iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning yuqori o’sish sur’atlari mustahkam zamin
tayyorlamoqda. Jumladan, 2011 yilda sanoat ishlab chiqarishi 6,3 foiz, qishloq
xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish 6,6 foiz, chakana savdo aylanmasi 16,4 foiz va
aholiga pullik xizmatlar ko’rsatish 16,1 foizga barqaror yuqori sur’atlar bilan o’sdi
2.1.2-jadval
O’zbekistonda iqtisodiyotning asosiy tarmoq va sohalaridagi o’sish
Jadvaldan ko’rinadiki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida dunyo
miqyosida yalpi talab, savdo va investisiyalar hajmining sezilarli darajada
qisqarishi yurtimiz iqtisodiyotiga ham o’zining ta’sirini ko’rsatdi. Xususan,
38

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………..………….2
I.BOB IQTISODIYOTNING SIKLIK RIVOJLANISHI VA INQIROZLAR
1.1. Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati………………….………………4
1.2.Tarkibiy inqirozlar va ularning iqtisodiyotning alohida sohalariga ta’sir etish
yo’nalishlari………………………………………………………..……………….6
1.3. Jahon moliyaviy –iqtisodiy inqirozi kelib chiqish bosqichlari va uning o’ziga
xos xususiyatlari…………………………..…………………………...………….10
II.BOB JAHON MOLIYAVIY-IQTISODIY INQIROZINING
RIVOJLANGAN MAMLAKATLAR IQTISODIYOTIGA TA’SIR KO’LAMI.
2.1. Rivojlangan mamlakatlarning inqirozga qarshi dasturlarining qiyosiy
tahlili………………………………………………………………………..……..17
2.2. O’zbekistonning inqirozga qarshi choralar dasturining amaliy
natijalari…………………………………………………………………………..30
III. BOB INQIROZGA SABAB BO`LUVCHI BOSHQA OMILLAR.
3.1. “COVID-19” sabab vujudga kelayotgan global iqtisodiy inqiroz(qiyosiy tahlil)
…………………………….…..……………………………………….........38
XULOSA…………………………………………………………………….........42
ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………………………………………44

1

milliy iqtisodiyotlarning baynalminallashuvi va globallashuv jarayonlari pul
muomalasining amal qilishiga ham o’z ta’sirini o’tkazib, dastlab ayrim
mamlakatlar, masalan AQShda keyinchalik ko’plab mamlakatlarda mazkur
qonunga rioya qilishning zaiflashuviga, keyin esa uni umuman e’tiborga
olmaslikka qadar olib keldi. Ma’lumotlarga ko’ra, muomiladagi pul massasi (naqd
kredit pullar va turli tulov vositalari)ning tovar va xizmatlar ishlab chiqarish real
hajmidan deyarli 10 baravar, agar pulning aylanish tezligi ham hisobga olinsa
muomala uchun zarur bo’lgan talabdan bir necha o’n baravar ko’payib ketganligini
anglatadi. Shu bilan bir qatorda, asosan yetkachi rivojlangan mamlakatlarda
kuzatilgan qo’yidagi salbiy holatlar ham moliyaviy inqirozning vujudga kelishiga
asosiy sabablaridan hisoblanadi:
-Norasional pul kredit siyosatini, hamda qayta moliyalash stavkasini
surunkali ravishda past darajada ushlab turulishi natijasida qarzga yashashning
odatga va kundalik holatga aylanishi:
-Moliyaviy institutlarning majburiyatlari bilan ustav mablag’lari o’rtasidagi
mutonosiblikning keskin buzilishi:
-Qimmatli qog’ozlar bo’yicha reyting tashkilotlari tomonidan soxta
xulosalar berilishi:
-Moliyaviy audit va professional etika tamoyillarini buzilishi va sohta audit
xulosalar taqdim etilishi;
-Moliyaviy rag’batlantirish uslubi sifat ko’rsatkichlariga emas balki
miqdoriy ko’rsatkichlarga asoslanganligi;
-Yuqori riskli xatarli va murakkab xosilaviy qimmatbaxo qog’ozlarni
vujudga kelishi va hokazo Prezidentimiz o’z asarlarida dunyoning hozirgi vaqtda
bir qator yetakchi mahlil va ekspertlik markazlari glabal moliyaviy inqiroz xolatini
va uning yuz berishi mumkin bo’lgan oqibatlariga doir materillarini o’rganish va
umumlashtirish natijasida qo’yidagi xulosalarga kelayotganligini ta’kidlab o’tdilar.
Ya’ni “Birinchidan moliya-bank tizimidagi inqiroz jarayonlari deyarli butun
13

bajardi. Ayniqsa, ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tishning
bosqichma-bosqich amalga oshirish yo’liga yurtimizda qat’iy amal qilib
kelinayotgani, davlatning bosh islohotchi sifatida mas’uliyatni o’z zimmasiga
olgani, mamlakatimizda moliyaviy-iqtisodiy, byudjet, bank-kredit tizimi,
shuningdek, iqtisodiyotning real sektori korxonalari va tarmoqlarining barqaror
hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun yetarli darajada mustahkam zaxiralar
yaratilgani va zarur resurslar bazasining mavjudligi, oqilona tashqi qarz siyosati
olib borilgani, aholining ish haqi va daromadlarini izchil va oldindan oshirib borish
hamda iste’mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o’sishining oldini
olishga doir chora-tadbirlarning izchillik bilan amalga oshirilganligi va boshqa
muhim omillar jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’sirini sezilarli darajada
yumshatishda mustahkam zamin bo’ldi.
Bu esa keyingi yillarda jahon iqtisodiyotida kuzatilayotgan o’zgarishlar va
turli salbiy tendensiyalarga, shuningdek, o’zimizdagi mavjud ayrim murakkablik
va qiyinchiliklarga qaramasdan, xalqimizning fidokorona mehnati evaziga 2011
yilda ham ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning turli jabhalarida katta yutuqlarga
erishish imkonini berdi.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida oxirgi yillarda va o’tgan yili mamlakatimiz
iqtisodiyotini rivojlantirish borasida qo’lga kiritilgan natijalar Xalqaro valyuta
jamg’armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa nufuzli xalqaro
moliya tashkilotlari tomonidan yuksak baholanayotganiga alohida e’tibor qaratdi.
2011 yilning 2-15 noyabrida Xalqaro Valyuta Jamg’armasining Yaqin Sharq
va Markaziy Osiyo mamlakatlari departamenti bo’lim boshlig’i o’rinbosari
Veronika Bakalu xonim rahbarligidagi missiyasi Toshkent shahrida bo’ldi.Xalqaro
valyuta jamg’armasining keyingi baholash missiyasi bayonotida jumladan bunday
deyiladi:
“O’zbekiston jadal o’sishga erishdi va global moliyaviy inqirozga qarshi
samarali choralar ko’rdi.
37

bulib u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli
shakillarda nomayon bo’ladi. Ishlab chiqarish bilan istemol talab va taklif
o’rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutonosibliklar ham
iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqishi imkoniyatini saqlaydi.
Yirik mashinali ishlab chiqarishga o’tilgan davrdan keyingi vaqti-vaqti bilan
iqtisodiyotni ma’ruza salbiy turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab
chiqarishga siklik harakterni kasb etadi. Bu tashqi omillar ichidan qo’yidagilarni
ajratib ko’rsatish mumkin.
-Urushlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar.
-Oltin, uran, neft, va boshqa qimmatli resurslar, yirik konlarning ochilishi.
-Yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog’liq ravishda aholi migrasiyasi, yer
shari aholi migrasiyasi, yer shari aholisi sonining o’zgarib turishi;
1.2. TARKIBIY INQIROZLAR VA ULARNING IQTISODIYOTNING
ALOHIDA SOHALARIGA TA’SIR ETISH YO’NALISHLARI
Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bir kurinishi yoki uning bir turi tarkibiy
inqirozlardir. Bu inqirozlarni ishlab chiqarishlarning ayrim sohalari bilan tarmoqlar
rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi. Tarkibiy
inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faolikning
mavsumiy tebranishlar ham mavjud bo’ladi. Masalan bayramlar arafasidagi harid
qilish, istemolchilik tovarlarning faollik suratida, asosan chakana savdoda sezilarli
har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq ho’jaligi, avtomobil sanoati, qurilish
ham qandaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo’ladi. Iqtisodiy faolik
iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoillarga, yani uzoq muddatli davr, masalan 25,
50 yoki 100 yil davomida iqtisodiy faollikni ortishi yoki pasayishiga bog’liq. Bu
yerdashuni takidlash lozimki, ayrim mamlakatlarda (masalan AQSh) o’zoq
muddatli tamoil sezilarli iqtisodiy o’sish bilan xarakterlansa, boshqalari uchun
iqtisodiy o’sishning sekinlashuvi xos iqtisodiy faolikning tebranishni
tushuntiruvchi ko’plab qarashlar mavjud bo’lishiga qaramasdan ko’pchilik
6

2020 yilda qarz inqirozidan o‘zgacha tusga ega bo‘lgan, boshlanishidan
iqtisodiy xususiyat kasb etmagan inqiroz omili – bu pandemiya ekanligini
kuzatishga to‘g‘ri kelmoqda. Natijada, iqtisodiy qulashlarning yuz berishi bo‘yicha
ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz
berishidir. Boshqacha aytganda, yalpi iste’molning tushib ketishi va yalpi
taklifning to‘xtalishi bilan bevosita bog‘liqdir. Mazkur iqtisodiy inqirozning eng
asosiy belgisi sifatida – iqtisodiy harakatsizlikni keltirish mumkin. Bu sharoitda,
davlatlarning eng asosiy vazifasi minimal iqtisodiy harakatni ta’minlab turishdan
iborat bo‘lishi lozim.
Iqtisodiyotimiz tarmoqlariga epidemyaning salbiy ta’sirini yumshatish
maqsadida Davlatimiz rahbari va Hukumatimiz tomonidan tezkor chora-tadbirlar
ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etildi. Bu borada, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2020 yil 19 martdagi “Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz
holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha birinchi
navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 5969-sonli Farmonining qabul qilinishi
ayni muhim tadbir bo‘ldi. Ushbu hujjatga ko‘ra, makroiqtisodiy muvozonatni
barqarorlashtirishga qaratilgan qator chora-tadbirlar belgilab berildi. Natijada,
belgilangan yo‘nalishlarda vazifalarni amalga oshirish quyidagi makroiqtisodiy
muvozonat ko‘rsatkichlarini ta’minlashga poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Xususan,
Inqirozga qarshi jamg‘armaning tuzilishi pandemiya oqibatlarini aniq
moliyalashtirish manbasini belgilab berdi.
Mavzuning dolzarbligi. Jahonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlarning taqdiri hal qiluvchi darajada jadallashmoqda. İqtisodiy
xomashyoga asoslangan mamlakatlarning mahsulotlari, shuningdek yetakchi
mamlakatlarning jahon bozoridagi valyuta kurslari tebranishlari bilan
bog`liq xavflar mamlakatlar iqtisodiy o`sishiga salbiy ta`sirni ,
ularning inqirozi xavfini kuchaytiradi.
Iqtisodiy xavfsizlik ko`lami ham , darajasi ham xilma-xil.
Shuning uchun ham ko`pgina mamlakatlar oliy organlari doirasida
3

- Davlat bosh islohatchi sifatida ma’suliyatni o’z zimmasiga olishi zarurligini
aniq belgilab olinganligi;
- O’zbekistonda moliyaviy-iqtisodiy byudjet, bank-kredit tizimi shuningdek,
iqtisodiyotning real sektori korxonalari va tarmoqlarining barqaror hamda uzluksiz
ishlashini ta’minlash uchun yetarli darajada mustahkam zaxiralar ajratilganligi va
zarur resurslar bazasining mavjudligi;
- Aholining ish haqi va daromodlarini izchil va oldindan oshirib borish hamda
iste’mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o’sishining oldini olishga doir
chora-tadbirlarning izchillik bilan amalga oshirilganligi.
- Davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining nechog’lik barqaror va
ishonchli ekani, ularning himoya mexanizimlari qanchalik kuchliligi bilan
izohlanadi. Hozir O’zbekistonning umumiy tashqi qarzi yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 13,3% ni tashkil etmoqda, eksport hajmiga nisbatan esa 31% dan
oshmaydi. Bu o’z navbatidan mamlakatimizning halqaro darajadagi tulov
qobiliyatiga egaligini ifodalaydi.
Respublikamizda doimo qisqa muddatli spekulyativ kreditlardan voz kechib,
chet el investisiyalarini uzoq muddatlarga, imtiyozli foiz stavkalari bo’yicha jalb
etishdi. Natijada milliy iqtisodiyotimizning xalqaro kreditlar bozoridagi
konyukturaga keskin bog’liqligini va moliyaviy inqirozning salbiy oqibatlarini oldi
olindi.
2007-2008 yillarda o’zlashtirilgan chet el investisiyalari hajmi 2.5 martadan
ko’proq oshdi. Bu holat milliy iqtisodiyotimizning yuqori investision salohiyatiga
ega bo’layotganligi va hukumatimiz tomonidan yaratilayotgan qulay investision
muhit bilan bevosita bog’liqdir.
Natijada 2008 yilda 1,5 millard AQSh dolri horijiy investisiyalar
o’zlashtirildi, ularning 70% to’g’ridan-to’g’ri jalb qilinadigan investisiyalar
ulushiga to’g’ridan to’g’ri xorijiy investisiyalar O’zbekiston milliy iqtisodiyotining
rivojlanishi uchun strategik ahamiyatga ega bo’lgan real sektorlarini modernizasiya
34

masshtabdagi davlat aralashuvi siyosatini yurita boshladi. AQSh ning sobiq moliya
vazirining tashabbusi bilan kongres “Polsan rejasi” deb nomlanuvchi rejani qabul
qildi. Mazkur rejaning umumiy hajmi 700 millard dollarni tashkil qiladi.
Yevropa ittifoqi mamlakatlari inqirozdan chiqish bo’yicha tijorat banklari
kreditlari uchun davlat kafolatlari tizimidan foydalanishga kelishib olishdi. Bu
holatda kafolatlar banklararo kreditlar bo’yicha 5 yil muddatga taqdim etiladi va
banklarning imtiyozli aksiyalarini sotib olish orqali ularni qo’llab-quvvatlash
imkoniyatlariga ega bo’ladi. Bundan ko’rinadiki, hozirgi sharoitda inqirozdan
AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya nisbatan ko’proq aziyat chekmoqda.
Inqirozni bartaraf etishga ajratilgan mablag’larning yo’nalishlari.
-Kredit mablag’lariga davlat kafolati.
-Moliyaviy institutlar ustav kapitallariga qo’yilmalar.
-Yuqori riskli, shubhali aktivlarning xaridi.
Germaniyaning Inqirozga qarshi choralar dasturi.
-Birinchi reja (2008 yil oktyabr):
-2009-2010 yillarda uy xo’jaliklariga-20 mlrd. Yevro (YaIMning 0,8%)
miqorida yordam berish choralari:
-bolalar nafaqasini oshirish;
-ishsizlik bo’yicha nafaqa badallarini qisqartirish.
-Birinchi rejaga qo’shimcha (2008 yil noyabr):
-korxonalarni qo’llab-quvvatlashga-17,3 mlrd. Yevro (YaIMning 0,7%); -
davlat investisiyalari-7,2 mlrd. Yevro (YaIM ning 0,3%)
I.Inqirozga qarshi choralari dasturining asosiy sohalari.
1.1 Bank tizimini tezlik bilan qutqarish bo’yicha choralar.
19

zayomlar va boshqa qimmatli qog’ozlarini chiqarish, byudjetdan tashqari turli
fondlar (sug’urta fondi, ishsizlik bo’yicha sug’urtalash fondi, pensiya fondi)
olingan qarzlardan iborat bo’lsa, tashqi qarz xorijiy davlatlardan, ulardagi jismoniy
va yuridik shaxslardan, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olingan qarz
hisoblanadi.
Tashqi qarzning me’yoridan oshib ketishi milliy iqtisodiyot rivojiga salbiy
ta’sir ko’rsatadi. Agar tashqi qarz bo’yicha to’lovlar mamlakatning tovar va
xizmatlar eksportidan keladigan tushumning sezilarli qismi, masalan, 20-25
foizidan oshib ketsa, bu holat davlatning kredit bo’yicha reytingini pasaytirib
yuboradi. Natijada chetdan yangi qarz mablag’larini jalb etish mushkullashadi.
Shunga ko’ra, davlatlar muntazam ravishda tashqi qarzni tartibga solish chora-
tadbirlarini amalga oshirib boradi.
2.1.3-rasm. Ayrim mamlakatlarda 2011 yil yakunida davlat byudjeti
taqchilligi darajasi.
Bunday chora-tadbirlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
mamlakatning oltin-valyuta zaxirasi hisobidan qarzlarni to’lab borish;
kreditorlarning qarz to’lov muddatlarini o’zgartirishlari, ayrim hollarda ularning
ma’lum qismidan voz kechishlariga erishish; qarzlarni mamlakatdagi ko’chmas
mulk, qimmatli qog’ozlar, kapitalda ishtirok etish va boshqa huquqlarni sotish
hisobidan to’lash; xalqaro banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlardan yordam
olish va h.k. Hozirgi vaqtda, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’sirida, aksariyat
30

mamlakatlarning tashqi qarzi haddan tashqari oshib ketayotganligini kuzatish
mumkin (2.1.1-jadval).
Jadvaldan ko’rinadiki, tashqi qarz darajasining Irlandiyada 1307,6 foiz,
Buyuk Britaniyada 416 foiz, Fransiyada 188 foiz va boshqa ko’plab mamlakatlarda
yillik YaIM hajmidan sezilarli darajada yuqori bo’lishi mazkur mamlakatlarning
moliya sohasida jiddiy muammolar mavjudligini anglatadi.
Rivojlangan mamlakatlarda tashqi qarz darajasi
(2011 yil 30 iyundagi holati)
*Izoh: AQSh bo’yicha ma’lumot 2011 yil 18 noyabrdagi holati bo’yicha berilgan.
Yurtboshimiz ma’ruzasida jahon zaxira valyutalarining beqarorligi, moliya-
bank tizimi kredit qobiliyatining keskin pasayishi va investisiyaviy faollikning
susayishi bilan bog’liq murakkab muammolar ko’plab davlatlar iqtisodiyotining
tiklanish va o’sish sur’atlariga salbiy ta’sir ko’rsatayotgani ta’kidlab o’tildi.
So’nggi yillarda jahon iqtisodiyotida yuzaga kelayotgan muammolar asosan
qo’shimcha pul bosib chiqarish va moliya bozorini shunday pullar bilan to’ldirish
31

1-BOB.IQTISODIYOTNING SIKLIK RIVOJLANISHI VA INQIROZLAR
1.1. Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati
Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati har qanday mamlakat, shu
jumladan industrial rivojlanmagan mamlakatlar ham iqtisodiy o’sishga, hamda
to’liq bandlilik va narxlarning barqaror darajasiga erishishga harakat qiladi, ammo
uzoq muddatli iqtisodiy o’sish bir tekis va uzluksiz bormaydi, u iqtisodiy
barqarorlik davrlari bilan uzulib turadi. Iqtisodiy o’sish ketidan doimo inqiroz kelib
turadi. Vaqti-vaqti bilan iqtisodiy qonunlarning o’zgartirib bo’lmaydigan ta’siri
ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar paydo bo’ladi va bu uzilish
iqtisodiy nomutonosibliklarning keskin shaklida nomayon bo’lishidir. Iqtisodiy
sikil deganda, odatda ishlab chiqarishning bir iqtisodiy holatidan, yoki bir
inqirozdan ikkinchisi boshlanguncha qadar takrorlanib turadigan to’lqinsimon
harakati tushiniladi. Inqiroz ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi va
siklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir sikilni nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar
ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz
vaziyatda asosiy kapitalning ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funksional
shakillarida nomoyon bo’ladi. Inqirozdan keyin turg’unlik keladi, uning davomida
iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitda vujudga kelishi nihoyasiga yetadi.
Jonlanish fazosining boshlanishi ozmi-ko’pmi darajada barqaror ishlab
chiqarishning kengayishiga o’tishni bildiradi. Bu bilan yangi inqiroz muqarrar
bo’lib qoladi. Inqiroz fozasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, ammo narxlar
pasayish tamoiliga berilmaydi. Inqirozning qo’yi nuqtasida ishlab chiqarish va
bandlilik o’zining eng past darajasiga erishishi bilan harakterlanadi. Iqtisodiy
inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi. Inqirozning
asosiy sababi takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu
avvalo ishlab chiqarish uning natijalarini o’zlashtirish o’rtasidagi nomutanosiblik
5

Iqtisodiyot qiyinchilikni boshdan kechira boshlaganda, ishlab chiqaruvchilar
ko’pincha zamonaviy uskunalarni sotib olishni va yangi zavodlar qurishni
to’xtatadi yoki qandaydir muddatga kechiktirishi mumkin. Bunday kon’yunktura
sharoitda investision tovarlar zahiralarini ko’paytirish hyech qanday iqtisodiy
mazmunga ega emas, aksincha korxonalar mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan
ancha to’laroq foydalanishlari mumkin bo’ladi.
Iqtisodiy jihatdan qo’lay davrlarda yani sikilning jonlanishi va yuksalish
fozalarida ishlab chiqarish vositalari odatda ular to’liq eskirganiga almashtiriladi.
Ammo inqiroz davri kelganda korxonalar o’zining eskirgan uskunalarini ta’mirlab,
ularni ishga tushiradi. Shu sababli bu davrda ishlab chiqarish vositalariga
investitsiyalar keskin qisqaradi. Ortiqcha ishlab chiqarish quvatlari mavjud bo’lgan
ayrim korxonalar, xatto istemol qilingan asosiy kapitalning o’rnini asosiy
kapitalining o’rnini qoplashga ham harakat qilmaydi.
Qisqa muddatli foydalanadigan istemolchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi
sanoat tarmoqlari siklining oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. Aholi
yoki keng istemolchilar qatlamiga iqtisodiy sikil turlicha ta’sir ko’rsatadi. Inqiroz
davri boshlanganda, doimiy doromad oluvchi istemolchilar oila byudjetini
qisqartirishga to’g’ri keladi, maishiy texnika va avtomashina kabi uzoq muddat
foydalaniladigan tovarlarni harid qilishni to’xtatadi. Har qanday sharoitda ham oila
a’zolarini yeb-ichishi va keyinishi zarurligi tufayli oziq-ovqat mahsulotlari va
keyim kechaklar, yani qisqa muddatda foydalanadigan istemolchilik tovarlarini
harid qilishni to’xtatish mumkin emas. Faqat bunday tovarlarini harid qilish
miqdori qandaydir darajada kamayishi mumkin.
Investision tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan istemolchilik tovarlari
ishlab chiqaruvchi ko’pchilik sanoat tarmoqlari yuqori darajada manopol
mavqiyega egaligi bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan
yirik firmalar ma’lum davr davomida narxning pasayishiga qarshi turishi, talabning
kamayishi sababli mahsulot chiqarish hajmini cheklash uchun yetarlicha manopol
xukumdorlikka ega bo’lishi mumkin. Shu sababli talabaning kamayishi birinchi
9

sarflayotgan kapital hajmining pasayib borayotgani ham jahon iqtisodiyoti va
moliyaviy bozorlarining istiqboliga nisbatan o’ta shubha bilan qarashni
kuchaytirdi.
Rivojlangan mamlakatlardagi YaIM o’sish sur’atlaridagi beqarorlik hali
jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy ta’sirlari davom etayotganligini
ko’rsatadi (2.1.1-rasm).
*Izoh: 2012 yil uchun prognoz ma’lumotlari.
2.1.1-rasm. Ayrim rivojlangan mamlakatlarda YaIMning o’sish sur’atlari
(oldingi yilga nisbatan foizda).
Rasmdan ko’rinadiki, inqiroz tufayli barcha rivojlangan mamlakatlarda 2009
yildagi keskin pasayishdan keyin 2010 yilda iqtisodiy o’sish sur’atlari
ta’minlangan edi. Hattoki, ushbu o’sish sur’atlari AQSh, Yaponiya va Germaniyada
inqirozdan oldingi 2007 yil natijalaridan ham yuqoriroq bo’lganini kuzatishimiz
mumkin. Biroq, 2011 yilda tahlil qilinayotgan barcha mamlakatlarda oldingi yilga
nisbatan o’sish sur’atlari yanasekinlashib, hatto Yaponiyada 0,4 foiz darajasida
26

sotib olishdek iqtisodiy rag batlantirish dasturi, Germaniya, Fransiya, Buyukʻ
¬Britaniya, Italiya, Ispaniya va -Yevropadagi boshqa mamlakatlar inqirozga qarshi
tashabbuslari ham¬ohang yangray boshladi. Birgina Fransiya yoki Italiyaning
o zida qariyb 250 mlrd. yevroga teng iqtisodiy dasturlar to g risida fikr
ʻ ʻ ʻ
yuritilmoqda. Bu ro yxatni Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya va ¬Janubi-Sharqiy
ʻ
Osiyoning qolgan davlatlari, shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlarning jahon
iqtisodiyoti, xususan, kichik va o rta biznes subyektlari, aholining kam
ʻ
ta minlangan qatlamlarini qo llab-quvvatlash loyiha¬lari -bilan yana davom
ʼ ʻ
ettirish mumkin.
020-yilda boshlanayotgan global iqtisodiy inqiroz 2008-yildagisidan nimasi bilan
farq qiladi?
U bir tomondan, AQSH va ¬Yevropa Ittifoqi o rtasida, ikkinchi tomondan
ʻ
esa Yevropa Ittifoqi a zo¬lari ichida jiddiy inqiroz davrida ¬kelisha olmaslik
ʼ
muammosi mavjudligini namoyish etyapti. Bundan tashqari, AQSH, Yevropa
Ittifoqi, Rossiya va Xitoy global to rtligi orasida ham ayrim jiddiy munozalar
ʻ
ko tarilish ehtimoli global iqtisodiy -inqirozga yana-da salbiy ta sir ko rsatishi
ʻ ʼ ʻ
mumkin.
Eng muhimi shundaki, bu safar eshik qoqib kelayotgan global ¬inqirozning
nafaqat O zbekiston uchun ham xavfliligi tan olinyapti, balki unga qarshi
ʻ
mutanosib va tezkor choralar ishlab chiqilmoqda. Jumladan, 2008-yilgi global
moliyaviy inqirozga qarshi choralar ko rish xavf boshlanganidan keyin 3 oy o tib
ʻ ʻ
e lon qilingan bo lsa, (inqiroz 2008-yil avgustda boshlangan edi, unga qarshi
ʼ ʻ
dastlabki dastur 18-noyabrda qabul qilingan), 2020-yilgi global inqirozga qarshi
choralar nihoyatda tezlik bilan, global xavf e lon qilinishi bilan atigi 1 haftada
ʼ
(Jahon sog liqni saqlash tashkiloti koronavirus pandemiyasini 11-martda e lon
ʻ ʼ
qilgan bo lsa, O zbekistonda unga qarshi dastur 19-martda qabul qilindi. Bunday
ʻ ʻ
xavf tug ilishi va unga qarshi tayyorgarlik ko rish -lozimligi esa 29-yanvardan
ʻ ʻ
boshlangan edi, ya ni aksariyat rivojlangan davlatlardan qariyb 2 oy oldin)
ʼ
41

KIRISH
Dunyo sanoat jamiyatining shakllanishi va rivojlanishining qariyb ikki asrlik
davrida ko'plab davlatlar iqtisodiyotni inqirozlarini boshdan kechirdilar, bu davrda
ishlab chiqarishning o'sishi, bozorda sotilmagan tovarlarning to'planishi,
narxlarning pasayishi, o'zaro hisob-kitoblar tizimining qulashi, bank tizimlarining
qulashi, sanoat va savdo kompaniyalarining vayron bo'lishi, ishsizlikning keskin
sakrashi.
Ixtisoslashgan adabiyotlarda iqtisodiy inqiroz tovarlar va xizmatlarga talab
va taklif o'rtasidagi nomutanosiblik sifatida tavsiflanadi.
Inqirozlar insoniyat jamiyatining butun tarixi bilan birga keladi. Dastlab ular
XIX asrning o'rtalaridan boshlab qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etishtirishda
krizis sifatida namoyon bo'ldilar - sanoat ishlab chiqarishi va to'lov qobiliyatiga
ega talab o'rtasidagi muvozanatni buzish.
XX asrgacha bo'lgan iqtisodiy inqirozlar bitta, ikki yoki uch mamlakat bilan
cheklanib, keyin xalqaro xarakterga ega bo'la boshladi. So'nggi o'n yilliklarda
jahon hamjamiyati global inqirozlarning oldini olish mexanizmlarini (iqtisodiy
jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solishni kuchaytirish, xalqaro moliyaviy
tashkilotlarni yaratish, monitoring va boshqalar) yaratganiga qaramay, jahon
iqtisodiy kataklizmlari tarixi shuni ko'rsatadiki, ularni aniq bashorat qilolmaydi va
hatto undan qochadi. mumkin emas Deyarli ikki asr davomida Evroosiyo va
Amerikada iqtisodiy inqirozlar taxminan 20 marta ro'y bergan.
Jahon ilk bor deyarli barcha mamlakatlarga ta’sir ko’rsatgan global
moliyaviy-iqtisodiy inqirozga duch keldi.
2008 yilning noyabrida Vashingtonda va 2009 yilning aprelida Londonda
dunyoning yetakchi 20 davlati ishtirokida bo’lib o’tgan sammitida moliyaviy-
iqtisodiy inqirozning global ko’lamini tasdiqlash bilan birga, undan chiqish uchun
dunyoning barcha davlatlari birgalikda izlanish va ularning sa’y harakatlarini
movofiqlashtirish zarurligini ko’rsatadi.
2

qanchalik samaradorligiga, ularning bir-biri bilan uyg’unligiga bog’liq”2, deb
xulosa chiqargan edi. Bunday haqqoniy xulosalar asosida O’zbekistonda 2008
yilning o’zida Inqirozga qarshi choralar dasturi ishlab chiqilib, unda belgilangan
tadbirlarni izchil ravishda amalga oshirishga kirishildi.
Jahonning yetakchi rivojlangan mamlakatlari ham inqirozning oldini olish,
uning ta’sir darajasini pasaytirish borasida turli ko’rinish va ko’lamlardagi
harakatlarni boshlab yubordi. Ushbu chora-tadbirlarning o’zaro muvofiqligini
ta’minlash maqsadida jahondagi rivojlangan mamlakatlarning “Katta sakkizlik” va
“Katta yigirmalik” guruhlari doirasida bir necha bor sammitlar o’tkazildi. Dastlab
bu chora-tadbirlar 2009-2010 yillarda ma’lum natija bergandek bo’ldi. Xususan,
jahon iqtisodiyotida o’sish sur’atlarining pasayishi to’xtatildi, ayrim
mamlakatlarda ishlab chiqarish o’sdi, investision faollik jonlandi. Biroq, ushbu
chora-tadbirlardagi o’zaro mutonosiblik darajasining pastligi, inqirozga qarshi
kurashish yo’llari va vositalarini qo’llashdagi izchillikning yo’qligi ularning
samarasini keskin pasaytirib yubordi, aksariyat hollarda ko’zlangan natijalarga
erishish imkonini bermadi. Bu borada Prezidentimiz jonkuyarlik bilan “Katta
yigirmalik” guruhining o’zaro birgalikda qabul qilgan chora-tadbirlarining
amaldagi samarasi sezilmayotgani, ko’p hollarda belgilangan qoidalarga amal
qilmaslik, majburiyatlarni bajarmaslik oqibatida kutilgan natijalarga
erishilmayotgani haqida qayta-qayta to’xtalib, jahon iqtisodiyotida barqaror o’sish
sur’atlariga erishish yo’lida hozircha biron-bir jiddiy siljish ko’zga
tashlanmayotganini ilgari ham ta’kidlagan edi.
“2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi”
mavzusidagi ma’ruzasida ham davlatimiz rahbari “sakkizlik” va “yigirmalik” deb
atalgan mamlakatlar guruhlari doirasida qabul qilinayotgan qarorlarga qaramasdan,
eng avvalo, jahon moliya-valyuta tizimida inqiroz keltirib chiqarayotgan
muammolarni hal etish va kerakli nazorat o’rnatish bo’yicha yagona iqtisodiy
model hanuzgacha ishlab chiqilmaganini, bu esa jahon iqtisodiyotida hal qiluvchi
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 martdagi “Koronavirus
pandemiyasi va global inqiroz holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini
yumshatish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 5969-sonli
Farmonini
2. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senatining yigirmanchi yalpi majlisi
to’g’risida Axborot. Xalq so’zi gazetasi 5-dekabr 2009 yil.
3. Sh. Shodmonov “Iqtisodiyot nazariyasi” o’quv qo’llanma.Toshkent 2017 yil.
4. Gulbahor O’mirzoqova “Inqirozga qarshi kurash choralar ijrosini
ta’minlash” Milliy tiklanish gazetasi 22 aprel 2009 yil.
5. «XXI ASR» 2019yil 27 oktyabr.
6. “Jahon iqtisodiyotining yangi inqirozi- iqtisodiy harakatsizlik” Nodir
Jumayev maqolasi 02.04.2020
Internet sayitlardan.
i. Stat.uz
ii. Blogs.voanews.com
iii. Amerikaovozi.com
45

Yaponiyada bu ko’rsatkich 576 mlrd dollarni mamlakatni YaIM da 13 %ni tashkil
qilgan.
Dunyo buyicha bu moliya harajatlar 9400 mlrdni dunyo YaIMning esa 15%
ni tashkil qilgan.
YAPONIYANING INQIROZGA QARSHI KURASH CHORALAR
DASTURI CHORALAR TARKIBI.
1.Moliyaviy muassasalarga yordam;
2.Mahalliy byudjetlarni qo’shimcha ravishda barqarorlashtiruvchi moliyalashtirish
va soliq yukini pasaytirish.
3.Ish bilan bandlikni ko’llab-quvvatlash hamda ishdan bo’shatilganlarga yordam
ko’rsatish;
4.Uy-joy qurilishiga investisiyalarni rag’batlantirish;
5.Ijtimoiy ahamiyatdagi muassasalarga tegishli eski va zilzilaga xavfli bo’lgan
binolarni ta’mirlash;
6.Bolalarning maktabgacha muassasalarini hamda pensionerlarni ijtimoiy qo’llab-
quvvatlash;
7. Ijtimoiy infratuzilmani qo’llab-quvvatlash, shu jumladan tabiiy falokatlardan
zarar ko’rganlarga yordam ko’rsatish fondini ajratish.
8. Xizmat narxlarini pasaytirish va boshqalar.
XITOYNING INQIROZGA QARSHI CHORALAR DASTURI
1.Eng avvalo ahamiyatli hajmdagi davlat sarflari orqali qo’llab-quvvatlanuvchi
ichki iste’molning o’sishini rag’batlantirish.
2.Iqtisodiyot 10 ta asosiy tarmog’ining rivojlanishini jonlantirish va maqsadga
muvofiq yo’naltirish.
3.Jadal texnik qayta qo’rollantirish choralarini qo’llash.
22

inqirozdan oldingi 2007 yilda chakana savdo aylanmasi va aholiga pullik xizmatlar
ko’rsatishning qo’shimcha o’sish sur’atlari darajasi (tegishli ravishda 21,0 va 20,6
foiz)ning keyingi yillarda sezilarli pasayishi kuzatildi. Biroq, shunisi e’tiborga
loyiqki, shunday murakkab va qiyin sharoitda ham iqtisodiyotning asosiy tarmoq
va sohalarida iqtisodiy o’sishning yuqori va barqaror sur’atlari saqlanib qolmoqda.
III. BOB INQIROZGA SABAB BO`LUVCHI BOSHQA OMILLAR.
3.1. “COVID-19” sabab vujudga kelayotgan global iqtisodiy
inqiroz(qiyosiy tahlil)
2019-yilning oxirida Saudiya Arabistoni va ¬Rossiya Federatsiyasi OPEK+
formatida neftning narxi va uni qazib olish hajmi borasida kelisha olmagani bilan
xalqaro tovar bozorida inqiroz yuzaga keldi. 2020-yil avvalida esa Xitoyda
koronavirus epidemiyasi avj oldi. Shu ikki yirik muammo birgalikda misli
ko rilmagan global retsessiya¬ga zamin yaratmoqda. AQSH va ¬Yevropaning yirikʻ
ommaviy axborot vositalarida esa shu mavzuga bag ishlangan ma lumotlar va
ʻ ʼ
tahlillar tinimsiz berib borilyapti.
Ma lumki, “dunyo fabrikasi” deya nom olgan Xitoydek mamlakatda
ʼ
ikkinchi global iqtisodiyotning to xtashi jahon bozorida talabning keskin tushib
ʻ
ketishiga olib keldi. Oqibatda XXR iqtisodiyoti bilan o zaro hamkorlikda
ʻ
bog langan ¬barcha davlatlarda ham iqtisodiy nisbatlar tarozisi asta-sekin iqtisodiy
ʻ
turg unlik hududiga kira boshladi.
ʻ
Xitoy iqtisodiyoti qayta oyoqqa turayotgan bo lsa-da, ammo AQSH va
ʻ
Yevropadek “jahon do konlari” yopilmoqda. Global maydonda xalqaro transport
ʻ
va turizm tarmoqlari deyarli to xtadi. Okean orti va qit ada avtomobil sotish hajmi
ʻ ʼ
75 — 80 foizga tushib ketdi. Umumiy ovqatlanish tizimi to la karantin rejimiga
ʻ
o tdi. Aksariyat korxonalarda masofadan turib ishlash tizimi joriy etildi. Umuman
ʻ
olganda, hali jahon bozorida yalpi tushkunlik qayd etilmagan bo lsa ham, bugun
ʻ
barchamiz global iqtisodiyotning aksariyat tarmoqlari va sohalarining yangi
inqiroz pallasiga kirayotganini kuzatib turibmiz.
39

iqtisodchilar, ishlab chiqarishlar va bandlik darajasini bevosita aniqlovchi omil
umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi.
Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agar
inqirozlar qo’yidagi shakillarda nomoyon bo’ladi.
1) Qishloq ho’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarishni, uning
sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to’planishi.
2) Narxlarning pasayishi, daromodlar va foydalarning kamayishi.
3) Fermerlarning ommoviy ravishda xonavoyron bo’lishi ularning qarzlarining
ortishi.
4) Qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi.
Qishloq ho’jaligida takror ishlab chiqarish o’ziga xos xususiyatlarga ega
bo’lganligi sababli, agrar inqirozlar o’ziga xos xususiyatlarga o’ziga xos xarakter
kasb etadi. Agar inqirozlar sanaot sikllariga qaraganda odatda ancha uzoqroqqa
cho’zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz o’tgan asrning 70- yillarida
90-yillar o’rtasigacha davom qilgan edi. Birinchi jahon urushidan keyin,
aholining harid qobilyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin
agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishiga qadar
davom etdi. Uchunchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80 yillargacha davom
etdi. Agrar inqirozning cho’zilib ketishining asosiy sabablari qo’yidagilar.
A) Yerga xususiy mulk manopoliyasi sharoitida u qishloq xo’jalik ishlab
chiqarishning rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi.
B) Yer rentasining mavjud bo’lishi va uning uzluksiz suratda o’sib borishi. Yer
rentasining avvolo absalyut rentaning ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlarini
qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi.
V) Ko’plab mayda dehqon xo’jaliklarining mavjud bo’lishi. Mayda ishlab
chiqaruvchilar xo’jalikni asosan o’zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalarini
7

tayyorlanib, aholi orasida va iqtisodiyotda sarosimaning ¬oldini olishga
mustahkam zamin yaratildi.
Eski va yangi dastur: farq nimada?
Bundan tashqari, ushbu dasturlarni qiyosiy taqqoslash 2008-yildagidan
tubdan farqli ravishda, 2020-yilda O zbekiston global iqtisodiy inqirozgaʻ
nihoyatda keng qamrov va ko lamda hamda nafaqat iqtisodiy, balki eng avvalo, har
ʻ
bir oila va insonning xotirjamligi omilini bosh ustuvor masala sifatida qabul qilib,
juda jiddiy tayyorgarlik ko rayotganidan dalolat beradi. Masalan, 2008-yilgi
ʻ
iqtisodiy dasturning asosiy mavzulari eksportni qo llab-quvvatlash, bank
ʻ
tizimining barqarorligini saqlab qolish hamda ishlab chiqarishda ish joylari
qisqarib ketmasligiga e tibor qaratilgan edi. 2020-yilda boshlanayotgan global
ʼ
inqirozga qarshi iqtisodiy dastur markazidan esa mehnat -resurslari ishlab
chiqarishdan vaqtincha ajratilgan bo lishiga qaramasdan, avvalo, aholining
ʻ
salomatligi va ijtimoiy ta minoti, kichik va o rta biznesni asrab-avaylash,
ʼ ʻ
iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlari uchun investitsiya, kredit va soliq
imtiyozlarining berilishidek strategik maqsadlar joy oldi. Zero, Prezidentimizning
iqtisodiy dasturidagi bosh mezon bu inson omilidir.
Xususan, aholining kam ta minlangan qismini davlat tomonidan jiddiy
ʼ
ijtimoiy muhofaza qilish, tadbirkorlikni qo llab-quvvatlash, iqtisodiyotning real
ʻ
sektorida ishlab chiqarish va eksport sur atlari pasayib ketishiga yo l qo ymaslik
ʼ ʻ ʻ
eng asosiy tamoyillar etib belgilangani diqqatga sazovordir. Eng muhimi, 2020-
yilgi inqirozga qarshi chora-tadbirlar manzilli, ularni moliyalashtirish manbalari
o ta aniq va faqat real, mavjud resurslarga asoslangan bo lib, mavhum tashqi
ʻ ʻ
omillardan yordamni kutmaganligi bilan ajralib turibdi.

42

Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish borasida qo’lga kiritilgan
natijalarning xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan yuksak baholanayotgani
Prezidentimiz jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi bilan bog’liq xalqaro
maydondagi o’zgarishlar va turli salbiy tendensiyalarga baho berar ekan, mazkur
jarayonlarning o’tgan davr mobaynida mamlakatimiz iqtisodiyotining rivojlanish
ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatmasdan qolmagani va O’zbekiston iqtisodiyotining
2012 yilga mo’ljallangan o’sish sur’atlari va samaradorligini ta’minlashda katta
qiyinchiliklar tug’dirishi mumkinligini tashvishlanarli hol sifatida ta’kidlab o’tdi.
Barchamizga ma’lumki, mazkur jarayonlarning ta’sirini real baholagan
holda, mamlakatimiz rahbari inqirozning dastlabki pallasidayoq“...tobora
chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy inqirozi mamlakatimizga ta’sir
ko’rsatmaydi, bizni
chetlab o’tadi, degan xulosa chiqarmaslik kerak. Masalani bunday tushunish o’ta
soddalik, aytish mumkinki, kechirib bo’lmas xato bo’lur edi. Barchamiz bir
haqiqatni anglab yetishimiz lozim – O’zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning
va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi”5,
deya o’zlarining qat’iy fikrlarini bildirgan hamda inqirozning mamlakatimiz
iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan yo’nalishlarini oldindan ko’rsatib
bergan edi.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida birinchi navbatda dunyo bozorida xomashyo
va tayyor mahsulotga ehtiyojning tobora pasayib borishini hisobga oladigan
bo’lsak, bunday holat mamlakatimizning eksport salohiyati va valyuta tushumiga
salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmasligini qayd etib o’tdi.
Shunisi e’tiborliki, mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilgan
samarali iqtisodiy siyosat, eng avvalo iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda har
tomonlama puxta o’ylangan o’z taraqqiyot yo’limiz – o’zbek modelining to’g’ri
tanlab olingani va uning muhim tamoyillariga og’ishmay amal qilib kelinayotgani
inqiroz sharoitida iqtisodiyotimiz uchun o’ziga xos “xavfsizlik yostig’i” vazifasini
36

XULOSA
Biz o’z oldimizga qo’ygan uzoq muddatli ulkan maqsadlar, ya’ni zamonoviy
rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, halqimizning hayot darajasi va
sifatini yanada yaxshilash, jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallash vazifasi
barchamizdan birdamlikni, bir yoqadan bosh chiqarib, o’zimizni talab etadi.
2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining navbatdagi
to’lqini yevropada yuz berishi mumkinligi to’g’risidagi bashoratlar dunyo
miqyosida yana kichik biznesni rivojlantirishni dolzarb masala sifatida kun
tartibiga kirita boshladi
Hayotning turli soha va tizimlarini rivojlantirib, jamiyatni harakatga
keltiradigan tadbirkorlik eng og’ir muammo – ishsizlikni hal etishda muhim rol’
o’ynashini ta’kidlashga hojat bo’lmasa kerak.
Mutaxasislarning fikricha, kichik biznes yangi texnologiyalarni hayotga
tadbiq etishda ham alohida faollik ko’rsatmoqda.
Ma’lumki, tarixda ham, bugungi kunlarimizda ham tadbirkor va ishbilarmon
insonlar har qanday davlatning tayanchi va suyanchi, har qanday jamiyatning
ustuni bo’lib kelgan va shunday bo’lib qolmoqda.
Shu o’rinda XXI asrning 90-yillarida oyoqqa tura boshlagan kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik tuzilmalari o’zining bardoshliligi bilan dunyoda yirik
monopoliyalar hukmronligi to’g’risidagi qarashlarni chippakka chiqarayotganini
alohida ta’kidlash joiz. Tan olish kerak: 90-yillarning o’rtalarida hatto AQShda
43

Shu paytgacha jahon iqtisodiyotining oxirgi 75 yillik rivojlanish davrida eng
katta tahlikali voqelik sifatida biz 2008-yili boshlangan global moliyaviy inqirozni
eslar edik. O sha davrda jahon moliyaviy bozorlaridagi beqarorlik ancha keskin tusʻ
olgandi. Xususan, AQSH fond bozorlarida indekslar bir kunda 83 foizgacha tushib
ketgan, neftning narxi 140 dollardan 30 dollarga “qulagan” ekani yuqorida aytib
o`tildi.
2020-yilda boshlanayotgan inqiroz esa o z ko lami va shiddatiga ko ra yana-
ʻ ʻ ʻ
da xavfli ko rinish olishi mumkin. Bugun dunyo mamlakatlari ishchilari va
ʻ
xizmatchilarining 81 foizi karantinda ekanligi fikrimizga yaqqol dalildir.
Qiyosiy tahlil qilib ko rsak. 2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozi
ʻ
davrida AQSH hukumati “Polson rejasi” nomi bilan tanish bo lgan yirik bank-
ʻ
moliya institutlari va kompaniyalarni qo llab-quvvatlash uchun 750 mlrd. dollar
ʻ
miqdoridagi -dastlabki dasturni e lon qildi. Bu o sha paytdagi mazkur birinchi
ʼ ʻ
iqtisodiyot YAIMning 5,2 foiziga teng edi.
2020-yilda esa Prezident ¬Donald Tramp AQSH tarixida ¬misli ko rilmagan
ʻ
iqtisodiy yordam va rag batlantirish tashabbusi — 2,2 trln. dollar hajmidagi
ʻ
¬(YAIMga nisbatan qariyb 10,3 foiz) ijtimoiy-iqtisodiy dasturining qabul
qilinishiga erishdi. Bu mablag 2008-yilgi inqirozga qarshi dasturdan ikki marta
ʻ
ko proq ekanining o ziyoq eshik qoqib kelayotgan xatarning naqadar jiddiyligidan
ʻ ʻ
dalolat beradi. Jahon savdo tashkiloti xalqaro savdo hajmi, hatto 32 foizga qadar
tushib ketishi mumkinligini bashorat qilyapti. “Blumberg” axborot agentligining
dastlabki tahlillariga ko ra, jahon iqtisodiyoti ushbu inqirozdan 5 trillion dollarga
ʻ
yaqin zarar ko rishi mumkin, AQSH, Germaniya va Fransiya kabi yirik
ʻ
iqtisodiyotlarda ikkinchi chorakdan boshlab jiddiy iqtisodiy yo qotishlar bashorat
ʻ
qilinmoqda. ¬“Vashington post” gazetasida yozilishicha, ¬AQSHda joriy chorakda
ishsizlik 30 foizga qadar ko tarilishi mumkin.
ʻ
Evropada iqtisodiy xavfning yana-da kuchliligiga munosib ¬ravishda
Yevropa Markaziy bankining 750 mlrd. yevro hajmidagi muammoli aktivlarni
40

o’rin tutadigan yirik davlatlarni o’z manfaatlarini o’ylab, o’z bilganicha harakat
qilishga majbur etayotganini qattiq tanqid qilib o’tdi.
O’tgan davr mobaynida ahvolni yaxshilash maqsadida ko’rilayotgan barcha
chora-tadbirlarga qaramasdan, aksariyat davlatlarda o’sish sur’atlari va ishlab
chiqarishning amalda pasayishi kuzatilayotgani va bunday jarayon davom etadigan
bo’lsa, u global miqyosda resessiya holatiga, yani iqtisodiyotning o’sish o’rniga
davomli ravishda pasayib borishiga olib kelishi mumkinligi bashorat qilinayotgan
ushbu ma’ruzada alohida qayd etildi.
Haqiqatan ham, 2011 yil inqirozning ikkinchi to’lqini boshlanishi ehtimoli
bilan bog’liq bozor vaximalarining qaytadan kuchayish davri bo’ldi. Ayniqsa,
yevrohududdagi qarzdorlik inqirozi chuqurlashib, uning bank tizimi va
iqtisodiyotning real sektoriga tarqalishi kuzatildi. Yevropa siyosatchilari yakdil bir
qarorga kelishda sustkashlik va layoqatsizlikni namoyon etishda davom etdilar.
Investorlar qarzdorlik muammolarini tartibga solish mumkinligiga, banklarning
barqarorligiga va Yevropa iqtisodiyotining istiqbollariga nisbatan ishonchni
yo’qota boshladi. Likvid mablag’lar bozoridagi tanglik o’sib, borgan sari yangi
mamlakatlar “muammoli”lar qatoriga qo’shila boshladi. Va nihoyat, Yevropadagi
umumiy iqtisodiy o’sishdagi pasayish real tahdidga aylana boshladi.
O’tgan yil, shuningdek, yuqori darajadagi qarzdorlik yukining mavjudligi va
byudjet taqchilligi aksariyat rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining umumiy
belgisi ekanini ko’rsatdi. Masalan, AQShning qarzdorlik hajmi YaIMga nisbatan
100 foiz darajasiga yaqinlashib, bu uzoq muddatli istiqbolda jahon iqtisodiyoti
uchun keskin xavf-xatarlarni keltirib chiqarishi mumkin. AQSh o’zining yuqori
kredit reytingidan mahrum bo’lgani 2011 yilda jahon bozorlarining yangi
bosqichga o’tganidan darak beradi.
AQSh iqtisodiyotining bir tekis bo’lmagan o’sish dinamikasi, ishchi kuchi
bozoridagi jiddiy muammolarning saqlanib qolishi, mamlakat korxonalari
25

saqlanib qolayotgan bir sharoitda davlat qarzlari va davlat byudjeti taqchilligi
tobora ortib borayotganiga alohida e’tibor qaratildi.
Ma’lumki, davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining
uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi davlat
byudjeti xarajatlarining daromadlarga nisbatan ortib ketishi, ya’ni byudjet
taqchilligiga olib keladi. Byudjet taqchilligining vujudga kelishiga quyidagilar
sabab bo’ladi:
- ishlab chiqarishning pasayib ketishi;
- xarajatlarning haddan tashqari o’sib ketishi;
- tovarlar bilan ta’minlanmagan pul emissiyasi;
- harbiy sanoat majmuasini moliyalashtirish bo’yicha sarf-xarajatlarning
o’sishi;
- pinhona iqtisodiyot, unumsiz xarajatlar, yo’qotishlar hajmining o’sib borishi
va boshqalar.
Byudjet taqchilligining o’zgarishi xo’jalik kon’yunkturasidagi joriy
tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi,
inqirozlar davrida davlat byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum
sektorlarini moliyaviy ta’minlab turishga, umummilliy ahamiyatiga ega bo’lgan
tarmoqlarda investisiyalar hajmini saqlab qolishga majbur bo’ladi. Jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida byudjet taqchilligining kuchayish holati
ayniqsa 2010 yilda Irlandiya (32 foiz), Gresiya (15,4 foiz), Buyuk Britaniya (11,1
foiz) singari mamlakatlarda keskin namoyon bo’lgan bo’lsa, bu kabi holatlar 2011
yil davomida ham kuzatildi (2.1.3-rasm).
Byudjet taqchilligining kuchayishi muqarrar ravishda davlat qarzini keltirib
chiqaradi. Ya’ni, byudjet taqchilligi asosan davlat qarzi hisobiga qoplanib, u ichki
va tashqi qarzlardan iborat bo’ladi. Ichki qarz davlatning mamlakat ichida
29

hisobidan hal etilishi ko’zga tashlanayotgani, bu esa, o’z navbatida, kelgusida
jilovlab bo’lmaydigan inflyasiyaga, ya’ni qimmatchilikka, zaxira va milliy
valyutalarning qadrsizlanishiga va shu bilan bog’liq og’ir oqibatlarga olib kelishi
mumkinligi qayd etildi.
2.2. O’ZBEKISTONNING INQIROZGA QARSHI DASTURINING AMALIY
NATIJALARI
Shu o’rinda jahon moliyaviy inqirozining mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’siri
qanday bo’ladi, degan savol barcha yurtdoshlarimizni qiziqtirishi tabiyidir. Bu
borada Prezidentimizning “Tobora chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy
inqirozi mamlakatimizga ta’sir ko’rsatmaydi, bizni chetlab o’tadi degan xulosa
chiqarmaslik kerak. Masalani bunday tushunish o’ta soddalik, aytish mumkinki
kechirib bo’lmas xato bo’lur edi. Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim-
O’zbekiston bugun Xalqaro hamjamiyatning va glabal moliyaviy-iqtisodiy
bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi”. degan so’zlarini yana bir bor esga
olish muhimdir. O’z navbatida O’zbekistonning glaballashuv jarayonlaridagi
ishtiroki ham ushba inqiroz oqibatlarining ma’lum darajada iqtisodiyotimizga o’z
ta’sirini ko’rsatishi mumkinligidan darak beradi.
Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlab o’tganlaridek, “O’zbekistonda qabul
qilingan o’ziga xos islohat va modernizasiya modeli orqali biz o’z oldimizga uzoq
va davomli milliy manfatlarimizni amalga oshirish vazifasini qo’yar ekanmiz,
“shok terapiyasi” deb atalgan usullarni bizga chetdan turib joriy etishga qaratilgan
urunishlardan, bozor iqtisodiyoti o’zini o’zi tartibga soladi, degan o’ta jo’n va
amaldagi tasavvurlardan voz kechdik”. Biroq o’z o’rnida takidlash lozimki,
moliyaviy inqirozning Respublikamiz iqtisodiyotiga ta’siri boshqa rivojlangan va
ayrim qo’shni davlatlardagiga qaraganda mazmunan farq qiladi.
Agar boshqa mamlakatlarda bu jarayonlar bevosita moliya tizimining izdan
chiqishi va ishlab chiqarish hajmlarining keskin qisqarib ketishi, ko’plab yirik
korxonalarning yopilishi orqali namoyon bo’lsa, bizda jahon xomashyo
32

$iv. xs.uz v. review.uz vi. dompelican.ru vii. bbc.com\uzbek 46$

iqtisodiy pasayish ro’y berdi.Turli xalqaro moliyaviy tashkilotlarning berayotgan
prognozlariga ko’ra, 2012 yilda ham manzara u qadar ijobiy tus olmaydi. AQSh va
Yaponiyada iqtisodiy o’sish sur’atlari tegishli ravishda 1,8 va 2 foiz bo’lishi
kutilayotgan bo’lsa, Buyuk Britaniya va Germaniyada bu ko’rsatkich atigi 0,7 foiz
darajasida bo’lishi taxmin qilinmoqda.
2.1.2-rasm.Rivojlangan mamlakatlarda ishsizlik darajasi.
Avval moliyaviy sohada boshlanib, keyinchalik iqtisodiy sohaga o’tgan
inqiroz, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, pirovardida ijtimoiy sohaga ham o’z
ta’sirini ko’rsatdi, xususan, ishsizlik darajasining keskin oshib ketishiga olib keldi
(1.1.2-rasm).
Rasmdan ko’rinadiki, inqirozdan oldin aksariyat rivojlangan mamlakatlarda
4-5 foiz atrofida bo’lgan ishsizlik darajasi 2009-2010 yillarda keskin ravishda
oshib, 10 foizga yetdi. Bu boradagi muhim chora-tadbirlar natijasida 2011 yilda
ishsizlikni ma’lum darajada pasaytirishga erishilganiga qaramay, AQSh, Buyuk
Britaniya va Germaniyada bu ko’rsatkich hamon yuqori darajada qolmoqda.
Xalqaro mehnat tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra, dunyodagi mehnatga
layoqatli aholining har uchinchisi yo ishsiz, yoki qashshoqlikda hayot
27

1.2 Pul-aredit siyosati choralari inqirozga qarshi siyosatdan rag’batlantiriuvchi
siyosatga o’tish.
1.3 Real sektorga ta’sir ko’rsatish hamda talabni rag’batlantirishchoralari.
1.4 Aholining salbiy kutishlariga qarshi turish.
2.Bank tizimini tezlik bilan qutqarish bo’yicha choralar.
Maqsadi-bank sohasidagi sorasima hamda milliy kredit bank tizimini
berqarorlashtirishdan holos bo’lish.
1. Banklarni qayta kapitallashtirish.
2. Barqarorlashtiruvchi kreditlarni taqdim etish.
3. Bank tizimini restukturizasiyalash bo’yicha choralar, banklarni
birlashtirishga ko’maklashish yoki ularni milliylashtirish.
4. Foiz stavkasini imkon qadar pasaytirish.
5. Jismoniy shahslarning banklardagi omonatlari bo’yicha 100 % gacha
kafolatlashni keskin oshirish:
6. Banklarning balanslarini tozalash bo’yicha choralar, shu jumladan,
muamoli aktivlar bo’yicha davlat kafolatini berishni qo’shgan holda.
I.2 Pul-kredit siyosati choralari inqirozga qarshi siyosatdan rag’batlantiruvchi
siyosatiga o’tish.
Maqsadi- iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish va kredit resurslaridan
foydalanish imkoniyatini kengaytirish; defiyasiyaga yo’l qo’ymaslikka harakat
qilish: foiz stavkasi orqali ichki bozorni barqarorlashtirish; iqtisodiy siyosat
choralarining samaradorligini oshirish.
-Ko’plab mamlakatlar tomonidan defiyaisiyadan xavfsirash tufayli foiz
stavkalarini pasaytirish.
-Zahira meyorlarini pasaytirish.
20

narxlarning nisbatan sekin tushishi, to’planish darajasi past bo’lgan tarmoqlarda
narxlarning sezilarli tushishi va mahsulot ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam
qisqarishi kuzatiladi.
1.3. JAHON MOLIYAVIY-IQTISODIY INQIROZI KELIB CHIQISH
BOSQICHLARI VA UNING O’ZIGA XOS HUSUSIYATLARI
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi globalashuv jarayonlarining jadal
rivojlanishi orqali tavsiflanadi. Globallashuvni iqtisodiy jihatdan qaraydigan
bo’lsak. U jahon xo’jalagining butun makonini qamrab oluvchi iqtisodiy
munosabatlar tizimining tashkil topishi va rivojlanishini anglatadi. Glaballashuv
jarayonlarining (yanada takomillashuviga) kengayishi jahon mamlakatlari
o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarining yanada takomillashuviga olib keladi.
Jumladan globallashuvi natijasida transmilliy korparosiyalar, ularning turli
ko’rinishidagi halqaro birlashmalar faoliyatining yanada kuchayishi ro’y beradi
Globallashuv jarayonlari jahon ho’jalagining yaxlit iqtisodiy tizimi sifatida
rivojlanishda sifat bosqichi hisoblanib, yangi imkoniyatlarni ochib beradi. Biroq
globallashuvi jarayonini mutloqlashtirish va unga bir tomanlama qarash to’g’ri
bo’lmaydi. Chunki, mazkur jarayon o’zining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda
zidiyatli tamonlariga ham ega. Jahonning bir mamlakatida ro’y berayotgan
ijtimoiy-iqtisodiy larzalarning muqarrar ravishda boshqa mamlakatlarga ham o’z
ta’sirini o’tkazish shulardan biri hisoblanib, bugungi kunda ro’y berayotgan
moliyaviy inqiroz ham aynan shu ma’noda globallashuv jarayonlarining oqibati
hisoblanadi. Shunga ko’ra Prezidentimiz o’z asarlarini bugungi kunning eng
dolzarb muomosi-bu 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozi, uning ta’siri
va salbiy oqibatlari, yuzaga kelayotgan vaziyatdan chiqish yo’llarini izlashdan
iborat ekanligidan boshlab, jahon moliyaviy inqirozning mazmun-mohiyati kelib
chiqish sabablariga batafsil to’xtalib o’tdilar.” Bu inqiroz Amerika Ko’shma
Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro’y bergan tanglik holatdan boshlandi.
So’ngra bu jarayonning miqiyosi kengayib yirik banklar va moliyaviy
tuzilmalarning likvidlik, ya’ni to’lov qobilyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga
11

aylanib ketdi. Bundan ko’rinadiki, dastlabki AQSh ipoteka bozorlarida nomoyon
bo’lgan mazkur inqiroz yetarlicha to’lov layoqatiga ega bo’lmagan, qarzlarni
qaytarish qobilyati shubhali bo’lgan qarzdorlarga ipoteka kreditlari berish
amaliyotining jadallashuvi natijasida ro’y beradi.
AQSh iqtisodiyoti yaratilgan shart-sharoitlari tufayli arzon kredit resurslarga
to’yindi va bu fediral zahira tizimi (FZT) amalga oshirayotgan pul-kredit siyosatini
o’zgartirishiga olib keldi, natijada 2004-2006 yillarda federal zahira tazimi foiz
stafkalarni 6.25% gacha ko’taradi. Kreditlarning qimmatlashuvi aholini ipotekaga
nisbatan talabining pasayishiga va kreditlarni qaytarish bo’yicha qarzdorlar
to’lovining qisqarishiga olib keladi. Boshqa tomondan, oziq-ovqat mahsulotlari va
energiya resurslari narxlarining o’sishi aholining kreditni qaytarish bo’yicha
moliyaviy imkoniyatlarning cheklanishiga olib keladi.2000-2007 yillar mobaynida
jahon bozoridagi oziq-ovqat mahsulotlarining narxi o’rtacha ikki barobarga oshdi.
Benzin narxi esa 3,5 barobarga oshdi.
Neft narxi rekord darajada, ya’ni bir-bareli 147 dollardan ortdi.
Britaniyaning nufuzli gazetalardan biri bo’lgan “Gardion” jahon moliyaviy
inqirozining asosiy aybdorlari ro’yxatini e’lon qildi. Mazkur ro’yxatning oldingi
o’rinlarida AQSh ning taniqli siyosatchi o’rin olgan bo’lib, unda inqiroz faqatgina
iqtisodiyot rivojlanishining navbatdagi harakatlantiruvchi kuchi ekanligi ta’kidlab
o’tilgan. Aksariyat moliya-iqtisodchilar vujudga kelgan moliyaviy inqirozning
haqiqiy sabablaridan biri sifatida rivojlangan siyosatining mevasi ekanligini, ya’ni
o’z-o’zini boshqaruvchi bozor g’oyasini ilgari surish orqali davlatning milliy
iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bozorlarga aralashuvini cheklanganligi bilan
ham izohlanmoqdalar. Shu o’rinda jahon moliyaviy inqirozining yuzaga kelishida
asosiy sabab-moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi
mutonosiblikning keskin buzilishi hisoblanishini takidlash lozim.
Pul muomilasi qonunlaridan ma’lumki, iqtisodiyot sog’lam va barqaror
amal qilish uchun muomilaga chiqarilayotgan pul massasi bilan tovar va xizmatlar
ishlab chiqarish real hajmi o’rtasida muayyan nisbatga amal qilinishi lozim. Biroq
12

bozorlarida talabning susayishi tufayli narxlarning keskin pasayishi hamda buning
oqibatida eksport daramodlarining sezilarli kamayishi, asosiy savdo
hamkorlarimizning harid qobilyatining pasayishi natijasida tashqi savdo
aylanmasining qisqarishi orqali namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, bugungi kunda
ko’plab yetakchi omil va mutaxasislarimiz tamonidan iqtisodiyotimizda moliyaviy
inqirozning salbiy oqibatlari ta’sirini pasaytiradigan omillar mavjudligi
ta’kidlanmoqda. Iqtisodiy omillar va mutaxasislarningfikrlariga ko’ra,
mamlakatimiz iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotiga inqiroz oqibatlari ahamiyatli
ta’sir ko’rsatadigan darajada integrasiyalashmaganligi, mamlakatimizda katta
hajimdagi xorijiy kapitalni ushlab turuvchi kompaniya va moliyaviy
inistitutlarning yo’qligi, xususiylashtirish mexanizimi va shart sharoitlari natijasida
deyarli barcha ustav fondlarining, korxonalarning real xususiy aktivlari bilan
taminlanganligi kabi holatlar asosida inqirozning salbiy ta’siri u qadar katta
bo’lmasligi mumkin. Aksincha hozirgi inqiroz ehtimoli kutilayotgan salbiy
ta’sirlardan tashqari biz uchun ijobiy ta’sirlarga ham ega bo’lishi, yangi
imkoniyatlarni vujudga keltirish mumkin.
AQSh va Yevropadagi investorlar aksiyalardan bosh tortib, o’z aktivlarini
bo’shatmoqdalar. Mohiyatiga ko’ra, qaytadan qandaydir ishga jalb etish zarur
bo’lgan resurslarni bo’shatish jarayoni bormoqda. Demak, yangi bozorlarni, yangi
imkoniyatlarni izlash boshlanadi. Investorlar kapital kiritishning muqobil yo’llarini
qidiradilar. G’arb bozorlarida turg’unlikka yuz tutgan chog’da rivojlanayotgan
mamlakatlar bozorlari o’sishning ijobiy dinamikasini ko’rsatadi. Shunday
mulohazalardan kelib chiqqan holda ko’plab investorlar O’zbeksiton bozoriga
e’tibor qaratishlari ehtimoldan holi emas. Shuningdek jahon moliyaviy
inqirozining O’zbekistonga ta’sirining jiddiy bo’lmaganligini qo’yidagi omillar
bilan izohlash mumkin.
- Ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tishning
bosqichma-bosqich amalga oshirish yo’lini tanlaganligi;
33

mahsulotdagi salmog’i 2005 yildagi 29 % dan 2008 yildan 13.3 %ga qadar
qisqargan. Hozirda ko’plab mutahasis va ekspertlar tamonidan jahon moliyaviy
inqirozining glabal tus olishi va iqtisodiy inqiroz jarayonlarining kuchayishi
resessiya ketma-ketyillar maboynida pasayish holati va iqtisodiy pasayishni
investision faollik ko’lami cheklanib borishini, talab va halqaro savdo hajmining
kamayishi hamda jahonning ko’plab mamlakatlariga ta’sir ko’rsatadigan jiddiy
ijtimoiy talofatlar sodir bo’lishi mumkinligi e’tirof etilmoqda. Shunga ko’ra
xukumatlar darajasida inqirozdan chiqish bo’yicha davlat dasturlarini ishlab
chiqishda bandlik masalalarini talabni rag’batlantirish orqali ishlab chiqarish
ko’lamini kengaytirishga qaratilgan keskin choralarni ko’rish masalasini
ko’ndalang qilib qo’ymoqda. Prezidentimiz o’z asarlarida moliyaviy inqiroz holati
va uning ta’sirida kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlarga doir fikirlarni davom
ettirib, navbatdagi xulosani ta’kidlab o’tdilar.
Ikkinchidan avj olib borayotgan glabal moliyaviy inqiroz jahon moliya-bank
tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish
zarurligini ko’rsatdi. AQSh federal zaxira xizmatining sobiq raisi Alan Prinsken
boshchiligida AQSh federal zahira tizimi tomonidan olib borilgan norsional pul-
kredit siyosati hamda qayta moliyalashtirish stavkasini surunkali ravishda past
darajada ushlab turushi natijasida banklar tamonidan kredit berish ko’lami keskin
o’sdi. Federal zaxira tizimining ekspansion pul-kredit siyosati tijorat banklariga
taqdim etadigan kreditlari bo’yicha foiz stavkalarini 1.25% gacha pasaytirishida
namoyon bo’lgan edi. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimining
nomuvofiqligi natijasida banklar tomonidan kreditlash tizimi talablari yangilashib,
bu holat kreditlardan foydalanishda to’lovga layoqatlik darajasining hisobga
olinmasligi imkon yaratdi.
Prezdentimiz o’z asarlarida global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz
berishi mumkin bulgan oqibatlariga doir materillarini o’rganish va umumlashtirish
natijasida kelib chiqan qo’yidagi uchunchi xulosani ta’kidlab o’tdilar:
“Uchunchidan molyaviy-iqtisodiy inqirozning har qaysi davlatdagi miqyosi,
15

iqtisodiy xavfsizlik tushunchasi har xil talqin etiladi. Shuningdek iqtisodiy
xavfsizlikning ustuvorlik va unga erishishni ta`minlovchi aniq
konsepsiya va strategiyasi ham yo`q. Bugun bu sohada yuksak
professionalizm va intelektual salohiyatga asoslangan iqtisodiy
xavfsizlikni keng qo`llash, fan-texnikaning ilg`or yutuqlarini faol joriy
etish eng zarur masala bo`lib qolmoqda. Ana shu va shu kabi fikrlardan
ko`rinib turibdiki, ushbu tanlangan bitiruv malakaviy ishning
iqtisodiy xavfsizlikni va uning ahamiyatini mavzusi ham o`zining
dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishing maqsad va vazifalari.
Globallashuv jarayonlari jahon yaxlit iqtisodiy tizimi sifatida
rivojlanishda sifat bosqichi hisoblanib, yangi imkoniyatlarni ochib beradi. Biroq
globallashuvi jarayonini mutloqlashtirish va unga bir tomanlama qarash to’g’ri
bo’lmaydi. Chunki, mazkur jarayon o’zining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda
zidiyatli tamonlariga ham ega. Jahonning bir mamlakatida ro’y berayotgan
ijtimoiy-iqtisodiy larzalarning muqarrar ravishda boshqa mamlakatlarga ham o’z
ta’sirini o’tkazish shulardan biri hisoblanib, bugungi kunda ro’y berayotgan
moliyaviy inqiroz ham aynan shu ma’noda globallashuv jarayonlarining oqibati
hisoblanadi.
Kurs ishing ob`ekti va predmeti
Ushbu ishning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, o`tish
davri globallashish sharoitida respublikaning iqtisodiy xavfsizligini
ta`minlash yo`llarini tekshirish ob`ekti esa iqtisodiyotning ma`muriy
buyruqbozlik tizimidan bozor tizimiga o`tish va global iqtisodiyotga
integratsiyalanish sharoitida O`zbekiston iqtisodiyotini o`rganishdir.
Iqtisodiyotning siklik rivojlanishi va inqirozlar bo`yicha hali ilmiy
asoslangan uslubiy asarlar yo`q va shuningdek geografik taqqoslash, statistik
guruhlash, iqtisodiy tahlil, mantiqiy fikrlash kabi usullaridan ham keng
foydalanilmoqda va hokazo.
4

ko’lami va oqibatlari qanday bo’lishi ko’p jihatdan bir qancha omillardan kelib
chiqadi. XX asirning oxirlarida boshlangan va hozircha davom etib kelayotgan
bozorlarning glaballashuvi kapitallar halqaro hakaratining erkinlashtirilishi
natijasida AQSh bozorlarida vujudga kelgan inqiroz dunyoning boshqa
mamlakatlariga ham keng yoyildi. AQSh banklari va ipoteka agentliklarining
qimmatli qog’ozlariga qo’yilma qilingan xorijiy investorlar moliyaviy holatiga
jiddiy ta’sir ko’rsatdi.
Bu o’z navbatida dunyo mamlakatlari iqtisodiyotiga ham o’z ta’sirini
o’tkazdi. Jahon moliyaviy inqirozi MDX mamlakatlarini ham chetda qoldirmadi.
Inqiroz Rossiya, Ukraina va Qozog’istonda o’zining jiddiy salbiy oqibatlarini
nomoyon qildi.
Rossiyada asosan iqtisodiyotning real sektorida faoliyat yurituvchi yetakchi
kompaniyalar aksiyalarining narxlari keskin tushub ketdi. Bu holat birinchi
navbatda jahon energetika resurslari bozoridagi nabarqaror konyukturaning
vujudga kelishi natijasida sodir bo’ldi.
“Qozog’iston iqtisodiy mu’jizasi” degan nom bilan tanilayotgan
Qozog’istondagi “ochiq iqtisodiyot” siyosati va stixiyali tavsifga ega bo’lgan jahon
iqtisodiyotiga integrasiyalashuvi jarayoni glabal moliyaviy inqiroz sharoitida
o’zining jiddiy kamchiliklariga egaligini ko’rsatdi. Kapitallarning chetga chiqib
ketishi suzib yuruvchi kurslar bo’yicha olingan tashqi qarzlarning qimmatlashuvi
bank tizimidagi muommalarida o’z ifodasini topdi va ular aktivlari sifatining
pasayishi Qozog’iston banklarining Halqaro kredit reytingining pasayib ketishiga
olib keldi. Shu o’rinda aytish lozimki, xozirgi rivojlanib borayotgan moliyaviy
inqiroz infilsiya, qator banklar va moliyaviy muassasalarning tanazulga yuz tutishi
ta’sirida ishsizlik, ishlab chiqarish suratlarining pasayishi va boshqalar negizida
iqtisodiy inqiroz shaklida kuchayib bormoqda. Bundan ko’rinib turibdiki.
Prezidentimiz Islom Karimov 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda
O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga
16

kechirmoqda. Bu holatdan chiqish uchun 600 millionta. ish o’rni yaratishga
qaratilgan global xatti-harakatlar yordam berishi mumkin.
“Hukumatlarning qattiq sa’y-harakatlariga qaramasdan ish o’rinlari bilan
bog’liq inqiroz pasaymayapti. Dunyodagi har uchta ishlovchidan bittasi, bizning
hisob-kitoblarimizga ko’ra bu 1,1 milliard. kishi – yo ishsiz, yoki qashshoqlikda
yashamoqda, – deb ta’kidladi Xalqaro mehnat tashkiloti bosh direktori Xuan
Somaviya. – Real iqtisodiyotda ish o’rinlarini yaratish asosiy ustuvor yo’nalishga
aylanishi lozim”.
“Agar o’tgan yil bilan taqqoslanadigan bo’lsa, prognoz yanada umidsiz tus
oladi. Biz ishsizlikning ma’lum darajada pasayishini kutgan edik. Biroq, 2012
yilda bunday holat ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sishning pasayishi sharoitida
ishsizlikning yanada o’sishi kuzatiladi”, – deb izohlaydi XMT bayonoti
mualliflaridan biri Ekkexard Ernst.
XMT prognozlariga ko’ra, 2012 yilda jahondagi ishsizlar soni 3 million
kishiga ko’payadi. Agar jahon iqtisodiyotining o’sish sur’atlari 2 foizdan past
bo’lsa, u holda mazkur raqam 4 million kishiga qadar yetishi mumkin. Aksincha,
agar yevrohudud mamlakatlari qarz inqirozidan tezlik bilan chiqa olsa, bu raqam 1
million kishiga pasayishi mumkin.
O’ziga munosib ish topa olmagan yoshlar soni jahon bo’yicha 2011 yilda
74,8 million kishini tashkil etgan. Bu bir yil oldingi 77,6 million kishiga nisbatan
oz, biroq, inqirozdan oldingi holatga nisbatan 4 million ko’pdir. Aholining mazkur
yosh guruhi (15-24 yosh) orasidagi ishsizlik darajasi umumiy ishsizlik
ko’rsatkichidan 3 barobar ortiq bo’lib, 12,7 foizni tashkil etmoqda.
XMTning ma’lumotlariga ko’ra, hozir dunyoda 200 million kishi ishsiz
bo’lib, yaqin o’n yil davomida har yili 40 millionta qo’shimcha ishchi o’rni
yaratish zarur bo’ladi4.
Prezidentimizning ma’ruzasida ko’pgina taraqqiy topgan mamlakatlarda
vaziyat qanday tus olishini oldindan aytib bo’lmaydigan va turli xavf-xatarlar
28

-Milliy valyuta kursini pasaytirish.
-Iqtisodiyotni kreditlash yangi vositalardan foydalanish.
I.3 Real sektorga ta’sir ko’rsatish hamda talabni rag’batlantirish choralari.
Maqsadi- ichki talabga yo’naltirilgan hamda ichki bandligini ta’minlovchi
tarmoqlarini qo’llab quvvatlash:
-Bevosita yoki bilvosita soliqlarni pasaytirish; -Mahsus byudjet fondlarini yaratish.
-Kichik va o’rta biznesni qo’llab quvvatlash;
-Davlat tomonidan qarz berilishini ko’paytirish.
I.4 Aholining salbiy kutishlariga qarshi turish. Maqsadi-aholining banklardan
“qochishiga” yo’l qo’ymaslik, jamg’armalarni rag’batlantirish.
- Omonatlar bo’yicha kafolatlar summasini oshirish yoki omonatlar bo’yicha
100 % lik kafolatlarni kiritish.
- Pensiya fondlarini milliylashtirish.
- Ish joyidan mahrum bo’lgan kishilarni moslashtirish va qayta o’qitish
dasturlarini qabul qilish.
- Korxonalar bilan ishchi o’rinlarini qisqartirmaslik to’g’risida kelishib olish.
- 2008 yilda jahon mamlakatlarining inqirozga qarshi kurashga sarflangan
moliyaviy harajatlari.
Buyuk Britaniyada 1020 mlrd dollar, mamlakat YaIM da 37% tashkil qilgan.
AQSh 3539 mlrd dollar mamlakat YaIMda 25 % tashkil qiladi.
Germaniyada bu ko’rsatkich 893 mlrd dollarni YaIM da 23 % tashkil qilgan.
Rossiyada 222 mlrd dollarni mamlakatda YaIMda 13,9% tashkil qilgan. Xitoyda
bu ko’rsatkich 570 mlrd dollar mamlakatning YaIMda 13%ni tashkil qilgan.
21

qilishga yo’naltirilgan. Investisiya dasturi doirasida 2009 yilda 1,8 miliard AQSh
dolridan ortiq xorijiy investisiyalarni o’zlashtirish mo’ljallanganligi istiqboldagi
barqaror iqtisodiy o’sish jarayonlari kuzatilishi kutilayotganligidan dololat beradi.
Mazkur horijiy investesiyalarning 75% to’g’ridan to’g’ri investisiyalar ulushiga
to’g’ri keladi.
Darhaqiqat, hozirgi kunda tashqi dunyo bilan ikki tomonlama o’zora
manfatli aloqlarimiz rivojlanib bormoqda. Iqtisodiyotni modernizasiya qilish,
texnika va texnologik qayta jihozlash bo’yicha dasturlarni amalga oshirishimizda
horijiy mamlakatlarning ilg’or texnologiyalariga asoslangan investisiyalarga
ehtiyoj mavjud.
Qolaversa jahon bozoridagi talabning pasayib borishi mahalliy ishlab
chiqaruvchi korxonalarimizni eksport ko’lamiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi.
Shunga asoslangan holda hukumatimiz tomonidan inqirozga qarshi choralar
dasturi ishlab chiqilgan bo’lib, mazkur dasturda talabni rag’batlantirishga
yo’naltirilgan bir qator moliyaviy imtiyozlar va beqaror iqtisodiy o’sish suratlarini
ta’minlovchi chora tadbirlar majmui o’z aksini topdi.
2012 yilda sanoat sohasida faoliyat ko’rsatayotgan Mikrofirma va kichik
korxonalar uchun yagona soliq savkasining 6 foizdan 5 foizga pasaytirilishi jami
52 mlrd so’m miqdordagi mablag’ning ana shu korxonalar hisobida qoldirilishini
ko’rsatmoqda.
E’tibor bering: Davlat qarzi ichki mahsulotga nisbatan Portugaliyada- 217%
ni Ispaniyada-154%, Gresiyada-142%, AQSh da -100% ni tashkil etmoqda. YeI
Mamlakatlarida bu ko’rsatkich o’rtacha 85%dan iborat.
O’zbekiston tashqi qarzini to’lash bilan bog’liq byudjet harajatlari 2012
yilda YaIM ga nisbatan 0,3 % dan oshmaydi.
2011 yilning 9 oyida iqtisodiyotda investisiyalarning umumiy hajmi 12 trl
215 mlr 9 million so’mni tashkil qilgan.
35

ham kamida 20 kishidan iborat ish o’rni yaratgan kichik tadbirkorlik subyektlari
jami yangi ish o’rinlarining 60 foizini tashkil etgan edi. Ayniqsa, xizmat ko’rsatish
sohasida 25 million fuqaro ish bilan ta’minlangan bo’lsa, yirik korporasiyalar,
aksincha, 3 millionta ish o’rnini qisqartirishga majbo’r bo’ldi. 2008 yilda
boshlangan va hali hanuz davom etayotgan global inqiroz sharoitida ham aynan
yirik korxonalar 30 million ishchi-xizmatchini bushatgani dunyo miqyosida kichik
va xususiy biznesga nisbatan munosabatning tubdan o’zgarayotganini anglatadi.
2020 yilda pandemiya sabab iqtisodiy qulashlarning yuz berishi bo‘yicha
ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz
berishidir. Ya`ni yuqorida aholining qariyb 80% ishga yaroqli qismi karantin sabab
uyda o`tirgani haqida aytib o`tildi. Jahon tajribasidan kelib chiqib aytish
mumkinki, agarda tegishli chora tadbirlar ko`rilmasa bu holat o`z – o`zida global
iqtisodiy inqirozga olib kelishi mumkin.

44

navbatda ishlab chiqarish va bandlilik darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Bunga teskor
bo’lgan holatni qisqa muddatli foydaniladigan istemolchilik tovarlari ishlab
chiqaruvchi sanoat tarmoqlarida kuzatish mumkin. Bu tarmoqlarning ko’pchiligi
o’zlarining raqobatga layoqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuvi darajasining
pastligi bilan harakterlanadi. Shu sababli ular siklining salbiy oqibatlariga qarshi
tura olmasligi mumkin va mahsulotlarga talabning pasayishi ishlab chiqarish
darajasiga qaraganda narxlarda ko’proq aks etadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan
texnologiya, tadqiqotlar va inovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar. Iqtisodiy
sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyani eksternal
nazariya deb atash qabul qilingan. Internal nazariya iqtisodiy sikllarni iqtisodiy
tizimning o’ziga xos ichki omillar tug’diradi deb hisoblaydi.
Asosiy kapitalning jismoniy xizmat muddati, ko’pchilik iqtisodchilar
tamonidan (iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar to’g’risida deb hisoblaydi).
Iqtisodiy siklni tug’diruvchi muxim omillardan biri sifatida qaraladi. Agar bir yoki
bir necha tarmoqda mashina uskunalarga talabning keskin ortishi keltirib
chiqaradigan iqtisodiy o’sish boshlansa to’liq tabiyki bu xol mashina va uskunalar
to’liq eskiradigan har 10-15 yildan keyin takrorlanadi.
Boshqa ichki omillardan qo’yidagilar ajratib ko’rsatiladi.
-Shaxsiy istemolning o’zgarishi (qisqarish yoki kengayish);
-Investisiyalar, yani ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish
joylarni vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi.
-Ishlab chiqarish talab va takliflar hajmiga ta’sir ko’rsatishga qaratilgan davlatning
iqtisodiy siyosatining o’zgarishi iqtisodiy sikilning kelib chiqishini faqat eksternal
yoki internal nazariya orqali tushuntirish ko’lami tug’ri emas. Iqtisodiy sikl va
umuman iqtisodiy tizimdagi miqdoriy va sifat o’zgarishlar tashqi va ichki omillar
oqibatida kelib chiqish mumkin emas. Demak kapitalning to’planishi yuqori
darajada bo’lgan tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishi va
10

dunyoni qamrab olayotgan resesiya va iqtisodiy pasayishning muqarrarligi,
investisiyaviy faollik ko’lamining cheklanishi talab va halqaro savdo hajmining
kamayishi, shuningdek jahonning ko’plab mamlakatlariga ta’sir ko’rsatadigan
jiddiy ijtimoiy talofatlar sodir bo’lishi mumkinligi o’z tasdig’ini topmoqda.
Keyingi yillarda rivojlangan mamlakatlarda surunkali byudjet taqchilligi va salbiy
tashqi savdo saldosining kuzatilayotganligi jahon moliyaviy inqirozining vujudga
kelishining asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Dunyoning ayrim mamlakatlari
tashqi savdo saldosidagi o’zgarishlar (mlrd AQSh doll). Rivojlangan mamlakatlar
jami 1996 yil 46.2 mlrd, 2007 yil 798.8 mlrd dollar.
Rivojlanayotgan mamlakatlar jami 1996 yil-87.5 mlrd dollar. 2007 yil 509.7
mlrd dollar. Tashkil qildi. Ma’lumotlarga ko’ra so’ngi paytlarda halqaro valyuta
zahiralarining 3.4 trln dollari ya’ni jami zahiralarning qariyib 59% Osiyoning 10 ta
yirik mamlakatlari hissasiga to’g’ri kelmoqda. Aksariyat halqaro ekspertlarning
e’tirof etishlaricha 2007 yilda AQSh ipoteka bozorlarida boshlangan inqirozning
avj olishi va uni jahon yalpi ichki mahsulotining asosiy iste’mol qiluvchisi
hisoblanganligini keltirib o’tishadi, Ma’lumotlarga qaraganda, AQShning jahon
yalpi ichki mahsulotini ishlab chiqarishdagi hissasi 20%ni tashkil qilsada, uning
istemoldagi hissasi qariyib 40 %ni tashkil qiladi. Rivojlangan mamlakatlar ayniqsa
AQSh davlat tashqi qarzi miqdorining o’sib borganligi va uning YaIM ga nisbatan
salmog’i o’sganligi inqirozning asosiy omillaridan biri bo’ladi.
Ko’rinib turibdiki, keyingi 4 yil maboynida xususan, AQSh va ayrim
mustaqil davlatlar hamdo’stligi davlatlari (Qirg’izistondan tashqari) tashqi
qarzlarning yalpi ichki mahsulotlariga nisbatan salmog’i ortib borgan. Xususan
2008 yilda AQSh tashqi qarzlarning yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog’i
qariyib 90%ni tashkil qilgan. Bu ko’rsatkich Rossiyada 37% ni Qozog’istonda 102
% ni Ukrainada 64 %ni tashkil etgan. Qirg’izistonda esa keyingi 3 yil maboynida
pasayish tendensiyasi kuzatilib 2008 yilda 81% ni tashkil qilgan. Bu borada
O’zbekiston Respublikasida ijobiy tendensiya kuzatilmoqda. Ya’ni amalga
oshirilgan oqilana iqtisodiy siyosat natijasida tashqi qarzlarning yalpi ichki
14

topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab chiqarishni qisqartira
olmaydilar. Tirikchiliklarni o’tkazish va ijara haqini to’lash uchun ishlab
chiqarishni ilgargi miqdorda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko’paytirib beradi. Agrar
inqirozlar siklli harakterga ega bo’lmaydi. Qishloq ho’jalik mahsulotlarini ortiqcha
ishlab chiqarish absalyut harakterga ega bo’lmaydi. Qishloq ho’jalik mahsulotlarini
ortiqcha ishlab chiqarish absalyut harakterga emas, balki nisbiy xarakterga ega.
Chunki, inqiroz ro’y bergan mamlakatda million – million kishilar doimiy suratda
ochlikda yashaydi. Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy sikl va siklli
rivojlanishga mingdan ortiq qarashlar mavjudligi ta’kidlanadi. Biz ularning
ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan asosiylariga tavsif beramiz.
Kitchin sikli – zahiralar sikli deb ham nomlanadi. Bunda Kitchin (1926 y)
moliyaviy hisoblar va tovar zahiralari harakatida sotish narhlarini tahlil qilish
asosida 2 yildan 4 yilgacha davr davomidagi qisqa to’lqinlarni tadqiq qilishga
o’zining e’tiborini qaratadi.
Juglar sikli – biznes – sikl, sanoat sikli, o’rtacha sikl va katta sikl kabi
nomlar bilan ham ataladi. Oldingi davrlarda iqtisodiy fan 7 – 12 yillik sikllarni
ajratib ko’rsatganligi tufayli, aynan shu sikl Fransuz, Angliya va AQShda foiz
stavkalari va narhdan tebranishlarni asosiy tahlil qilish asosida sanoat siklining
tabiatini o’rganishga katta hissa qo’shgan. K. Juglar (1819 – 1905 y) nomi bilan
ataladi. Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoatning ishlab chiqarish vositalari va
uzoq muddatlifoydalaniladigan iste’molchilik tovarlari ishlab chiqaradigan
tarmoqlari ko’proq yo’qotishga uchraydi. Uy – joy va sanoat binolari qurilishi,
og’ir mashinasozlik hamda investision tovarlar, avtomobillar, maishiy xo’jalik
buyumlari va shunga o’xshash tovarlar ishlab chiqarish bilan bog’liq sanoat
tarmoqlari va ularda band bo’lgan ishchilar siklning inqiroz fazasida og’ir
oqibatiga uchraydi. Biroq, bu tarmoqlar siklning yuksalish fazasida o’zining
rivojlanish uchun yuqori darajada raqobat oladi.
8

4.Ijtimoiy himoyaning yetarli darajadagi keng kamrovli tizimini yaratish.
5.Iqtisodiy rivojlanishni qo’llab-quvvatlash uchun moliyaviy barqarorlikni saqlash.
AQShning Inqirozga qarshi choralar dasturi.
Nomi: “Amerika Tiklanish va Qayta investisiyalash rejasi”.
1. Muhtojlarga yordamlashish.
2. Infratuzilmani rivojlantirishga oid loyihalar.
3. Soliqlar.
4. Qonunchilik va tartibga solish.
BUYUK BRITANIYANING INQIROZGA QARSHI CHORALAR DASTURI
1.2008 yilning 1 dekabridan boshlab qo’shilgan qiymat solig’i stavkasini 17.5
%dan 15 % ga qadar pasaytirish (YaIM 0.8%)
2.Bank qarzlari bo’yicha davlat kafolatlarini berish.
3.100 mlrd f.st. (110 mlrd, yevro) hajmdagi shubhali aktivlarni sotib olish (jami
shubhali aktivlarning 50%).
4.2010 yilga qadar davlat investisiyalarini 3 mlrd. Funt sterlinggi ko’paytirish;
5.Kichik va o’rta biznes korxonalariga 20 mlrd. f.st.miqdorida kreditlar ajratish.
6.Uy-joy dasturini amalga oshirish (YaIM ning 0.05%)
7. Bolali oilalarga beriladigan oila nafaqalarini va soliq kreditlarini ko’paytirish
(YaIMning 0.02%) va boshqalar.
Prezidentimiz jahon moliyaviy inqirozi ro’y bergan dastlabki palladayoq
uning ta’sir darajasi, ko’lami va keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan salbiy
oqibatlariga yetarli baho berib, “jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez
chiqish, uning oqibatlarini yengillashtirish ko’p jihatdan har qaysi davlat doirasida
va umuman, dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora- tadbirlarning
23

tuzilmalarning likvidlik, ya’ni to’lov qobiliyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga
aylanib ketdi.
II- BOB. JAHON MOLIYAVIY IQTISODIY INQIROZ
MAMLAKATLAR IQTISODIYOTIGA TA’SIRI
2.1. MAMLAKATLARNING INQIROZGA QARSHI DASTURLARI
QIYOSIY TAHLILI.
O’zbekiston respublikasi prezidenti I.A. Karimov o’z asarlarida global
moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz berish mumkin bo’lgan oqibatlariga doir
materillarni o’rganish va umumlashtirish natijasida keltirib chiqarilgan to’rtinchi
xulosani qo’yidagicha bayon etdilar: “ To’rtinchidan, jahon moliyaviy
inqirozdanimkon qadar tez chiqish, uning oqibatlarini yengillashtirish ko’p
jihatdan har qaysi davlat doirasida va umuman dunyo hamjamiyati miqiyosida
qabul qilinayotgan chora tadbirlarning qanchalik samaradorligiga, ularning bir-biri
bilan uyg’unligiga bog’liq”. Shuningdek, 2008 yil yil noyabr oyida Vashingtonda
jahon yalpi mahsulotning 85% ishlab chiqaradigan 20 ta yirik davlat ishtirokida
bo’lib o’tgan sammit global moliyaviy inqirozning ko’lami tobora kengayib
borayotganini tasdiqlagani, ushbu sammitda bo’lib o’tgan mohakamalar bugun
jahon moliyaviy inqirozning oldini olish haqida emas, balki undan qanday qilib
chiqish yo’llari izlanayotganligidan darak berishini ta’kidlab o’tdilar.
Jahon moliyaviy inqirozi aksariyat rivojlangan mamlakatlar moliya tizimini
tubdan isloh qilish zarurligini keltirib chiqadi. Shunga ko’ra, AQSh va Yevropa
Ittifoqi mamlakatlari o’zlarining bank tizimlarini inqirozdan qo’tqarish uchun yirik
tijorat banklarining aksiyalarini sotib olib, ularni byudjet mablag’lari hisobiga
likvidli aktivlar bilan ta’minlay boshladi. AQSh hukumati iqtisodiyotga yirik
18

Jahon moliyaviy iqtisodiy inqitozlarning oqibatlarini tugatish

Купить