Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 951.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 19 Июнь 2023
Расширение doc
Раздел Дипломные работы
Предмет История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

46 Продаж

Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli

Купить
         
O
O ’zbekiston 
’zbekiston  R
R espublikasi  
espublikasi   O
O liy va 
liy va  O
O ’rta maxsus
’rta maxsus  
 
ta’lim
ta’lim  
  vazirligi
vazirligi
Q
Q arshi 
arshi  D
D avlat 
avlat  U
U niversiteti
niversiteti
“J
“J ahon 
ahon  tarixi
tarixi  va 
 va  a
a rxeologiya
rxeologiya ”
”  
  kafedrasi
kafedrasi  
 
         
         
“5220200 
“5220200  tarix
tarix (
( mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha
mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha )
) ”
”  
  ta’lim
ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun  
 
“Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli”
“Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli”
mavzusida yozgan
mavzusida yozgan  
 
     
     
Q
Q arshi shahri
arshi shahri
                 
                M U N D A R I J A
Kirish…………………………………………………………
1.   Xorazm   vohasida   o’zbek   davlatchiligining   shakillanish
tarixi…………………………………………….
1.1.   Xorazm   vohasida   ilk   davlatchilik   tarixi   va   Xorazm   halqining
shakillanishi……………………………………………………
1.2 . Xorazmshohlar shajarasi………………………………….
1.3.   Xorazmda   davlat   boshqarish   tartibi   va   uslubining
takomollashib borishi………………………………………….
2.   Xorazmni   jahon   tarixi   va   madaniyati   taraqqiyotida   tutgan
o’rni…………………………………………………….
2.1.  Xiva shahrini vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti………
2.2.   Xivaning   nafis   san’ati,   adabiyoti   va   tarixiy   obidalarini   jahon
madaniyatida tutgan o’rni………………………………...
2.3.   Ma’mun  akademiyasini   tashkil   topishi   va uning  jahon  ilm-fan
taraqqiyotida qo’shgan hissasi………………………………
Xulosa…………………………………………………………...
Tavsiyalar………………………………………………………
Adabiyotlar ro’yxati……………………………………………
Ilova……………………………………………………………..
2
2 Kirish
Mavzuning dolzarbligi.
Xorazm   tarixi   o’zbek   davlatchiligining   asosi,   uning   qudrati   va
qadimiyligining tasdig’idir. Milliy ozodlik uchun kurash tarixidan so’z ketganda,
birinchilar   qatorida   Najmiddin   Kubro,   Jaloliddin   Maguberdi   kabi   milliy
qahramonlarning nomlari zikr etiladi.
Yutboshimiz   ta’kidlaganidek:   “Xalqlarning   ozodlik,   mustaqillik,   baxt-
saodatga azaliy intilishi, oz taqdirini o’zi belgilashga azmu qarori hayotdan chuqur
o’zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir” 1
Shu manoda ushbu bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi bir qancha sabablar
bilan izohlanadi:
-Birinchidan,   Xorazm   vohasida   ilk   davlatchilik   tarixi   va   Xorazm   xalqining
shakillanishi alohida ahamiyat kasb etadi:
-Ikkinchidan,   Xorazmshohlar   shajarasini   xonliklarni   boshqarishdagi   o’rni
alohida ekanligini takidlash lozim ; 
-Uchinchidan,   xorazimda   davlat   boshqaruvini   tarkibi   va   uslublarini
takomillashib borishi muhim ahamyat kasb etadi ; 
-To’rtinchidan,   xivani jahon madanyati markazlarida biri ekanligini alohida
e’tirof etish joiz 
-Beshinchidan,   Xorazimning   tarixiy   obidalari   –sharq   me’morchiligini
bebaho ne’mat ekanligini alohida takidlash lozim. 
Bitiruv –malakaviy ishning maqsad va vazifalari.
Mazkur   tadqiqotning   maqsadi   jahon   sivilizatsiyasida   Xorazimning   tutgan
o’rni va rolini mavjud manba va adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilish.
Yuqoridagi asosiy maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar yechiladi;
-Xorazim vohasida ilk davlatchilik tarihi vaXorazim xalqining shakillanishini
maishiy tahlil qilish; 
- Xorazimshohlar shajarasini o’ziga xos xususiyatlatrini ochib berish;
1
1
 Islom Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T;. “Ozbekiston” NMIU 
3
3 -   Xorazimda   davlat   boshqarish   tartibi   va   uslubining   takomillashib   borishini
izchil tadqiq etish;
- Xivaning jahon madaniyati markazlaridan biri sifatida shakllanish va tarihiy
taraqiyotini ilmiy tatqiq qilish; 
-   Xivaning   nafis   san’ati,   adabiyoti,   tarihiy   obidalarini   tarihiy   ahamiyatini
kursatib berish;
-   Mamud   akademiyasini   tashkil   topishi   va   uning   faoliyatini   jahon
sivilzatsiyasida   tutgan   urnini   mavjut   manba   va   adabiyotlar   asosida   qiyosiy   tahlil
qilishdan iboratdir. 
Bitiruv malakaviy ishning urganilish darajasi. 
Bizga   ma’lumki,   Xorazim   davlati   va   uning   madaniyatini   urganish   doimo
tarihchi olimlar tomonidan qiziqish bilan amalga oshirib kelingan.
Jumladan,   Abulg’oziy   Bohodirhon,   Aburayhon   Beruniy,   V.A.Bulatova,   Ya
G’ulomov, I.M Jabborov, S.P Tolstov, M. Matniyozov, A. Sattorov kabi olimlarni
ilmiy tatqiqotlarini aloxida takidlab utish zarur. 1
 
  Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi.         
  Ushbu   bitiruv   –malakaviy   ishning   ilmiy   yangiligi   avvalo   shundan   iboratki
mazkur   mavzu   ilk   bor   bitiruv   malakaviy   ish   sifatida   ilmiy   adabiyotlar   bilan
qiyoslab tahlil qilish asosida tadqiq etiladi 
Biroq   manbalar   adabiyotlarga   tayangan   xolda   o’z   fikr   muloxazalarini
bildirishga xarakat qiladi ;
-   Xorazm   voxasida   ilk   davlatchilik   tarixi   va   xorazm   xalqining   shkllanish
tarixi     ilmiy tadqiq qilindi ;
- Xorazmshohlar shajarasini yoritib berildi ;
-   Xorazmda   davlat   boshqaruv   tartibi   va   uslubining   takomillashib   borishini
ilmiy tahlil qilindi;
-Xivaning   nafis   san’ati   adabiyotini   rivojlanishini   mavjud   manba   va
adabiyotlar asosida qiyosiy tahlil qilindi;
1
1
  Abulgoziy   Bahodirxon.   “Shajarayi   turk   “.T.:   1992,           Abu   Rayxon   Beruniy.   “Qadimgi   xalqlardan   qolgan
yodgorliklar   “.   T.:   1968,   V.A.Bulatova,   “Arxitekturni   pamyatniki   Xivi”.T.:1963,   Ya.   G’ulomov.   ”Xorazimning
sug’orilish tarixi”. T.: 1959,  S.P. Tolstov. “Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab ”.T.: 1964,    
4
4 - Xorazimning tarixiy obidalarini sharq me’morchiligining yuksak namunasi
ekanligini yoritib berildi;
-   Ma’mun   akademiyasining   tashkil   etilishi   va   uning   jahon   ilm-   fan
taraqqiyotiga qo’shgan hissasini ochib berishdan iborat.
Bitiruv – malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati.
Tadqiqotda o’rganilayotgan muommoni to’g’ri talqin etishda ilmiy bilishning
xolislik,   haqqqoniylik   tamoyillariga   amal   qilindi.   Turli   manba   va   ma’lumotlarni
tahlil   qilishda   ularga   qiyosiy   va   tanqidiy   nuqtai   nazardan   yondashildi.   Davr
xususiyatlarini   nazarda   tutgan   holda   voqealar   tarixiylik,   Tadrijiylik   yondashuv
usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi.
Ishning tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy
o’rta   ta’lim   maktablari,   akademik   litseylar,   kasb-hunar   kollejlarida   tarix   fani
darajasida, o’lka tarixini o’rganishda foydalanish mumkin. 
Ishning   aprobatsiyasi :   Ushbu   Bitiruv   malakaviy   ish   yuzasidan   Qarshi
Davlat   Universiteti   “Jahon   tarixi   va   arxiologiya   ”   kafedrasi   qoshidagi
“Yosh   tarixchi   to’garagi”da   ma’ruzalar   qilingan   va   2011-2012   o’quv   yili
davomida   “Jahon   tarixi   va   arxiologiya”   kafedrasida   muhokama   qilinib
himoyaga tavsiya qilingan.  
       Bitiruv – malakaviy ishning mazmuni.
Ish kirish, ikki bob, olti fasl, xulosa, tavsiya hamda foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5
5 1.XORAZM VOHASIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGINING
1.XORAZM VOHASIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGINING
SHAKLLANISH TARIXI
SHAKLLANISH TARIXI
1.1. Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm
halqining shakillanishi .
“O’zbek   davlatchiligining   tarixi,-diydi.   Prezidentimiz   I.Karimov,   -   Msir,
Xitoy, Xindiston, Yunoniston, Eron kabi qadimiy davlatlar tarixi bilan bir qatorda
turadi.”   Xiva   shahrining   2500   yilligiga   bag’ishlangan   tantanali   marosmda   (20-
oktabr   1997-y)   so’zlagan   nutqida   u   “O’zbek   davlatchiligining   tamal   toshlari
bundan 2700 yil muqaddam aynan Xorazm  voxasida qo’yilgan.” deb ta’kidlagan
edi. 1
Haqiqatdan   ham   ilk   o’zbek   davlatchiligiga   asos   solinganiga   2700-3000   yil
bo’lganligini   tarixiy   manbalar   isbotlab   turibdi.   Misr   va   Vavilonda   ilk   quldorlik
davlatlari   mil.   avv   IV   ming   yillikda   Xitoyda,   mil.   avv   II   ming   yillik   o’rtalarida
Xorazmda,   mil.   avv   I   ming   yillik   boshlarida,   Yunonistonda,   mil.   avv   VII   asrda
vujudga   kelgan.   Xorazmda   davlatchilikni   shakillanishi   haqida   dastlabki   yozma
na’munalarni   biz   zardushtiylarning   muqaddas   kitobi   bo’lmish   “Avesto”   dan   va
ulug’   bobomiz   Abu   Rayhon   Beruniyning   “Qadimgi   halqlardan   qolgan
yodgorliklar” nomli bebaho asridan topamiz. 
Xorazm   davlatchiligining   shakillanish   jarayoni   uzoq   yillar   davom   etgan.
Uning ildizlari mil. avv XII asrga borib tutashadi. Abu Rayhon Beruniyning xabar
berishicha, Siyovushning o’g’li Kayxisrav va uning avlodlarini Xorazmga ko’chib
kelishi   bilan   asta-sekin   bu   yerda   yagona   podsholikka   asos   solina   boshlagan.
Ma’limki   Siyovushiylar   Xorazmga   kelishishiga   qadar   bu   yerda   Sak-massaget
qabilalari   ittifoqi   mavjud   bo’lib,   uning   tarkibiga   bir   qancha   qabilalar:   atasiylar,
derbiklar, asalonlar, saklar, xorazmiylar, qang’lilar kirgan.
1
I.Karimov. Xiva shahrining 2500 yilligi munosabati bilan so’zlagan  nutqidan. O’zbekiston ovozi gazetasi.
Oktabr. 1997-yil 
6
6 Bu   ittifoqqa   kirgan   har   bir   qabila   o’z   doxisiga,   podshosiga   ega   bo’lgan.
Xorazm   vohasida   istiqomat   qiluvchi   sak-massagetlar   ittifoqini   Xorazmiylar
boshqargan. Mana shu etnik guruhlar Xorazm vohasi o’zbek aholisining ildizlarini
tashkil qilgan.
     Xorazm   vohasi   o’zbek  halqining  etnogenezida  asosan   ikki   etnik element-
turkiy   va   fors-tojik   elementlariqatnashgan.   Al-Beruniyning   ta’kidlashicha   turkey
qabilalar Xorazmning eng qadimgi etnik guruhlaridan bo’lib, Xorazm halqi o’sha
etnosdan kelib chiqqan 1
.
Shuning   uchun   ham   ular   qadimgi   turkiy   qabilalarni   o’zining   ajdodlari   deb
hisoblaydilar. Siyovush boshchiligida kelgan forsiyzabon qbilalarni  esa  yurtining
birinchi istilochilari deb biladilar.
Xorazm   vohasida   istiqomat   qilgan   sak-massaget,   dan,   qang’li   va   boshqa
qabilalar   asosan   o’rtoq   hayot   kechirganlar.   Aholining   aksariyat   qismi   shahar   va
qishloqlarda   yashagan,   savdo-sotiq,   hunarmandchilik,   dehqonchilik   bilan
shug’ullangan.   Vohaning   cho’l-qum   zonasida   ishlagan   aholi   esa   yarim   o’troq,
yarim ko’chmanchi bo’lib, ovchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan.
Sak-massaget   ittifoqiga   kirgan   qabilalar   vatani   “Xvayrizem”   deb 2
,   yaniy
“quyoshli o’lka” ( hvar-quyosh, zem-yer,o’lka)nomlangan. 
Massagetlarning birdan-bir sig’inadigan xudosi Geradodning aytishicha – bu
quyoshdir.   Strabonning   xabar   berishicha   ham   massagetlar   quyoshni   o’zining
xudosi   deb   hisoblaganlar.   Haqiqatdan   ham   sak-massaget   qabilalarida   dunyoning
ikkita   ibtidosi,   ya’ni   quyosh   va   suv   yoki   olov   va   suv   bo’lib,   yerdagi   hayot
shularga   bog’liqdir.   Shuning   uchun   bo’lsa   kerak   Xorazmiylar   o’z   yurtini   Xvay-
razem – quyoshli o’lka deb ataganlar. Shu bilan bir qatorda bu atama “Xorazimiy”
qabilasi nomidan kelib chiqqan degan tahminlar ham bor. Buning sababi shundan
iboratki,   ko’pincha   malakat,   hudud   va   joylarning   qadimgi   nomlari   bilan
bog’liqligi   bizga   tarixdan   ma’lum.   Shu   nuqtai   nazardan   masalaga   yondoshsak
“Xorazm”   atamasi   ham   “Xorazmiy”   qabilasi   nomidan   kelib   chiqqan   bo’lishi
2
2
1
1
 
  Matyoqub Matniyozov, A.Satlikov  jahon tarixi va madaniyatida Xorazm “Xorazm” nashriyoti 1999. 5-b
7
7 ehtimoldan uzoq emas. Siyovushiylar avlodining Xorazmga ko’chib kelishi tarixi
qisqacha shunday bo’lgan. Xorazmda mavjud rivoyatlarga ko’ra turon bilan Eron
oralig’ida   chegara   hududida   joylashgan   bitta   o’rmondan   Eron   qo’shinlari
adashgan bir qizchani topib olganlar.
Qizcha sarviqomat va o’ta chiroyli bo’lgan.  Uni Eron shoxi Kaykovus oldiga
olib   ketganlar.   Bir   boqishdan   shoh   qizchaga   oshiq   bo’lib   qolgan.   Ma’lum   vaqt
o’tgach, qizcha homilador bo’lib, Siyovushni  tuqqan va shu zamon, bola ustidan
vafot etgan. Siyovush ota tarbiyasida qolgan. U juda kelishgan va xushsurat yigit
bo’lib yitishadi. Kiyin shoxning xotinlaridan biri unga oshiq bo’lib, yigitni yomon
yo’lga   solishga   urinadi.   Natija   chiqmagach   o’gay   ona   Siyovushga   tuxmat   qila
boshlagan.   Siyovush   esa   onasining   fitnasidan   qochib   Turonga   kelgan.   Turon
xukumdori   Afrosiyobning   qizi   Farangizga   uylanib,   Qang’dez   shahrida   istiqomat
qiladi.   Biroq   dushmanlar   qaynota   bilan   qaynona   kuyov   o’rtasidagi   yaqin
munosabatni   buzishga   va   ularni   bir-biriga   dushman   qilib   qo’yishga   muvaffaq
bo’ladilar.   Qaynotasi   unga   qarshi   fitna   uyushtiradi.   Bundan   xabar   topgan
Siyovush Xorazmga qochib ketadi. 
Lekin ko’p vaqt o’tmay qaynonasi yuborgan qotillar tomonidan o’ldiriladi.
Siyovushning   o’g’li   Kayxusrav   otasining   qotillaridan   o’ch   olish   maqsadida
Turonga   qarshi   urush   boshlaydi.   Uning   sarkardalaridan   biri   Ashqash   Xorazmni
zabt etadi. 
Kayxusrav   otasi   qotillari   Fran   Xrasn   (“Avesto”da,   “Shohnoma’da   esa
Afrosiyob)   va   Kersavazdudan   (“Avesto”)da   “Shohnoma”da   esa   Gersivezd   o’ch
olgan, Xorazmga kelib, o’z mustaqil podsholigini tuzishga kirishadi.
Dastavval,   u   Xorazm   vohasida   qadimdan   istiqomat   qilib   kelayotgan   Sak-
massagetlar   ittifoqiga   birlashgan   turkiy   qabilalarni   o’ziga   bo’ysundirish   uchun
kurash   olib   borgan.   Kiyinchalik   Kayxusrav   (u   mil.   avv   1200   yildan   to   1140-
yilgacha xukumronlik qilgan) va uning avlodalari Tajon va Murg’ab havzasida va
Turkman   –   Xuroson   tog’lari   etaklarida   istiqomat   qilayotgan   ariy   va   Xorazmiy
qabilalari   Xorazm   podsholigi   atrofiga   birlashtirish   hamda   bu   yerda   mustaqil
qudratli davlat barpo etish uchun ko’p yillar davomida kurash olib borgan. 
8
8 Bu   maqsadga   erishishida   Siyovushiylarning   o’sha   davrda   vujudga   kelgan
tarixiy sharoit ham ancha qulay imkoniyatlar tug’dirgan.
Mil.   avv   II   mung   yillikning   birinchi   choragi   davomida   dastlab   Sharqiy
Turkistonda   istiqomat   qilgan,   kiyinchalik   Markaziy   Osiyoning   Janubiy-g’arbiy
xudulariga kelib joylashgan, o’zlarini “Are” yoki “Areylar” (“oliyjanob insonlar”
“asilzodalar”)   deb   nomlangan   xind-eron   qabilalarining   dastlabki   bo’linishi   ro’y
bergan.
Eron   tillari   guruxiga   mansub   ariylar   Eron   va   O’rta   Osiyoning   Janubiy
xududlariga   hamda   qisman   Xorazm   voxasiga   kelib   joylashganlar.   Hind   tillari
guruxiga mansub ariylar bilan Hindiston yarim oroliga borib, joylashgan. Ariylar
bilan   bir   qatorda   o’sha   davrda   Murg’ob   va   Gerurud   (Tajon)   daryolari   havzasida
Turkman Huroson tog’lari atrofida Geradot va Gekatey Miletskiy Xuroson tog’lari
deb   atagan   qabila   ham   istiqomat   qilgan.   Bu   qabilalar   asosan   sun’iy   sug’orishga
asoslangan   dehqonchilik   bilan   shug’ullanganlar   “Avesto”da   qayd   qilinishicha
Kayxusrav   va   uning   avlodlari   o’sha   qabilalarni   Xorazm   podsholigi   atrofiga
birlashtirishga   muvaffaq   bo’lganlar.   Kiyinchalik,   mil.   avv   I   asrda   ham   Eron
ahamoniylari   Xorazmni   o’ziga   bo’ysundirgach   o’z   xukumronligini
mustaxkamlash   maqsadida,   qo’li   ostidagi   va   Xorazmiy   qabilalarni   Xorazm
vohasiga ko’chirib, bu yerda dehqonchilik jamoalari tashkil qilinganlar.
Xorazm   vohasiga   ko’chib   kelgan   forsizabon   qabilalar   yerli   aholi   bilan
qo’shilib   aralashib,   o’z   tili   va   madaniyatini   biroz   singdirganlar.   Shuning   uchun
ham haligacha Xorazm tili leksikasida turkiy so’zlari bilan bir qatorda fors 1-tojik
so’zlari ham  ancha uchraydi. Lekin antropologik nuqtai  nazardan qaraganda ular
mahalliy aholi “Genetikasini” tubdan o’zgartira olgan emaslar. Mil. avv II asrdan
milodning   I   asri   mobaynida   ko’p   miqdorda   turkiy   qabilalarning   O’rta   Osiyoga,
jumladan   Xorazmga   ko’chib   kelishi   bu   bu   xududda   Turk   hoqonligining
o’rnatilishi natijasida til tarkibida turkey so’zlar ancha ko’paygan. Bu jarayon XII
asrgacha   davom   etadi.   Ayniqsa   saljuqiylar   xukumronligi   davrida   turkey   til
Xorazmda   to’la   xukumron   bo’ldi.   Shunday   qilib   mil.   avv   I   ming   yillikning
birinchi choragida bironza (jez) davrining oxirgi va ilk temir davrida uzoq davom
9
9 etgan tarixiy rivojlanish jarayonida Xorazm voxasida istiqomat qilgan turli turkiy
va   fors   tojik   etnik   guruxlarining   qo’shilishi,   aralashishi,   bir-biriga   singib   ketishi
natijasida   o’zbek   halqi   ajdodlarining   ilk   umumiy   etnik   birligi   sifatida   dastlabki
Xorazm   elati   shakillanadi.   Siyovushiylar   xududida   mana   shu   elatga   tayanib,
Xorazm   atrofiga   talaygina   xududlarni   birlashtitishga   hamda   ilk   Xorazm
davlatchiligiga   asos   solishga   muvaffaq   bo’lganlar,   lekin   o’sha   davrda
shakillanayotgan davlatshiligini ham tom ma’noda to’la qonli davlat deb bo’lmas
edi.   Chunki   hali   davlat   boshqaruvi   yitarli   darajada   markazlashmagan,   doimiy   va
katta qo’shin bo’lmagan, ma’muriy apparat shakillanmagan edi. Bu hol xukumron
doiralarning   iqtisodiy   qudratining   oshishiga   va   ularning   halq   ustidan   to’la
xukumronlik   o’rnatishiga   to’sqinlik   qilar   edi.   Kiyinchalik   jamiyatda   sinfiy
tabaqalanish   ruy   berib   erkin   jamoatchilar   bilan   bir   qatorda   quldorlar   va
zodogonlar   tabaqasi   shakillanib,   ular   o’rtasida   ziddiyat   kuchaydi.   Mehnatkash
tabaqani   itovatda   ushlab   turish   hamda   vatanni   tashqi   dushmanlar   xurujidan
ximoya qilish uchun kuchli va markazlashgan davlat apparati zarur bo’lib qoladi.
Shuday   markazlashgan   davlatni   vujudga   keltirgan   jarayoni   mil.   avv   VIII
asrga kelib o’z nihoyasiga yetgan.
Yirik   qomusiy   olim   Geradot,   taniqli   nemis   olimi   Markvart   amerikalik
sharqshunoslik   olim   Richard   Fray,   ingliz   tarixchi   olim   B.Tarn   va   mashhur   rus
arxiologi   S.P.Tolstovlarning   ta’kidlashicha   axmoniylar   istilosiga   qadar   Markaziy
Osiyoga   qudratli   Xorazm   davlati   mavjud   bo’lib,   uning   tarkibiga   sug’diyona
(Zarafshon havzasi) va Xurason (janubiy Turkmaniston, Shimoliy – Sharqiy Eron
va   G’arbiy   Afg’oniston)   kirgan.   Xorazmliklar   boshqargan   bu   o’lkan   harbiy
siyosiy   uyushma   olimlar   tomonidan   “Katta   Xorazm”   davlati   deb   atalgan.   Bu
konfederatsiya   Assuriya,   Midiya   va   Eron   podshohlarining   tajovuzlariga   qarshi
tuzulgan ham bo’lishi mumkin. 1
 
V.Markvart,   V.Bartold,   S.P.Tolstov,   L.G’ulomov   va   boshqa   olimlar
“Avesto”dagi   “Armanam   Vayja”   aynan   “Katta   Xorazm”   davlat   uyushmasi
1
1
 
  Tolistov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab.T.; 1964-yil. 47 b
10
10 xududlarining   o’zginasidir,   diydilar.   Mil.   avv.   VIII-VII   asrlarda   O’rta   Osiyo
halqlari,   jumladan   Xorazm   halqi   ham   o’troq   dehqonchilik   madaniyatiga   o’ta
boshladi, urbanizatsiya taraqqiy topdi, katta irrigatsiya inshoatlariqurila boshladi.
Xorazmdagi   Chermanyob,   G’ozovot,   Gavxura   kabi   yirik   kanallar   faqat
markazlashgan davlat yordamida qurilishi mumkin bo’lgan. Undan tashqari o’sha
davrga kelib davlat dini qabul qilindiva mustahkamlandi.
Akademik   Radlovning   yozishicha   “Sart”   termini   aslida   sanskritcha   “Sart
xaloxa” so’zidan kelib chiqqan bo’lib “Savdogar” “Karvon boshi” degan ma’noni
bildirgan.  Yusuf  Xos  Xojib  va  Mahmud   Qashg’ariy  asarlarida  (“Qutadg’u  bilik”
“Devonu lug’atit turk”) ham “Sart” so’zi “Savdogar” ma’nosida tilga olingan.
XVI asr boshlarida Dashti-qipchoqdan kelgan Shayboniylar Mavaraunnahrni
egallab bu yerdagi o’troq aholini “Sart” deb, o’zlarini esa “o’zbek” deb ataganlar.
Demak,   “Srat”   atamasi   dastavval   savdogarlar   va   xunarmandchilik   bilan
shug’ullanuvchilarni, undan so’ng esa o’zbek va tojiklarni va nihoyat faqat shahar
va qishloqda o’troq holda yashovchi o’zbeklarni anglatgan. 
Xulosa   qilib   shuni   aytish   zarurki,   odamlar   vohasida   qadimdan   istiqomat
qilganlar. 
Tarixiy rivojlanish jarayonida asrlar davomida Xorazm diyorida turli qabila –
elatlar ko’chib kelishgan, bu xududni bosib olgan bosmachilar ham ma’lim ta’sir
qilganlar. 
Ular   mahalliy   halq   bilan   aralashib,   sinchiklab   yagona   Xorazm   halqini
shakillanishiga olib keladi. Natijada ularni birgalikdagi harakati oqibatida Xorazm
davlati tashkil topgan.     
    
   
11
11              1.2. Xorazmshohlar shajarasi
Mil.avv. XIII asrda vujudga kelgan katta davlat  birlashmasini  Siyovushiylar
sulolasidan bo’lgan shohlar boshqarib borganlar. Kayxusravdan (mil.avv 1200 y)
to   Ofrig’gacha   (milodiy   305   y)   bo’lgan   Xorazmshohlar   haqida   to’la   va   aniq
ma’lumotlar   yo’q.   Biroq,   shu   oraliqda   massagetlar   ittifoqiga   kirgan   qabilalar
dohiylar   (podshohlari)   haqida   ba’zi   bir   ma’lumotlar   yunon   tarixchilari   va
geograflarining asarlarida uchraydi. Masalan mil.avv 529-yida Eron shohi Kirning
massagetlar   ittifoqiga   qarshi   bosqinchilik   xujumi   munosabati   bilan   yunon
tarixchisi   Geradot   (mil.avv   V   asr)   massagetlar   malikasi   Tumaris   (Geradot   –
Tomiris   530-521).   Ktesiysaklar   podshohi   (dohiysi)   Amorg   (mil.avv   550-521)
derbiklar dohiysi Amorey va boshqalarni tilga oladilar. 
Kayxusrav   bilan   Ofrig’   oralig’ida   Xorazmshoh   unvoniga   sazovor   bo’lgan
shohlardan   bizga   Kayxusrav   (mil.avv   1200-1140yy),   Saksafar   (mil.avv   519-
517yy),   Farasman   (mil.avv   329-328yy)   Xusrav   (mil.avv   320)   nomlari   ma’lum,
xolos. To’la bo’lmagan ma’lumotlarga qaraganda, Ofrig’ (mil. 305 y) sulolasidan
22   ta   Xorazmshoh   hukumronlik   qilgan:   Ofrig’,   Bugra,   Shohssak,   Askajaluk,
Arsamux,   Xomg’ariy,   Shavush,   Saxr,   Buzgor,   Sabri,   Askajbor,   Shavshfar,
Suxtang (Saxbang), Suxar, Abu Abdulloh Muhammad.
Siyovushiylar   –   ofrig’iylar   sulolasi   Xorazmda   mil.avv   1200.yildan   milodiy
995-yilgacha hukumronlik qilgan. 
Arablar   istilosidan   kiyin   (712-y)   Xorazmda   davlat   hokimiyati   2   qisimga
bo’linadi.   Siyovushiylar   –   Ofrig’iylar   sulolasidan   bo’lgan   shoh   Kat   shahrida,
arablar   noibi   esa   Gurganj   shahrida   davlatni   boshqarib   o’tirganlar.   995-yilda
Gurganj   vodeysi   samoniylar   noibi   Ma’mun   ibn   Muhammad   ofrig’iylar
sulolasining   so’ngishohi   (Kat)   Abu   Abdullohni   o’ldirib,   Janubiy   va   Shimoliy
Xorazmni birlashtiradi va o’zini Xorazmda hokim mutloq debe’lon qiladi. 
Shu   yildanoq   Xorazmda   Siyovushlar-Ofrig’iylar   sulolasi   tugatilib,
ma’muniylar   sulolasi   hukumronligi   boshlanadi.   Ma’muniy   sulolasida   3ta   shoh
davlat hokimiyatini boshqargan. 
1. Ma’mun Ibn Muhammad ( 995-997 yy)
12
12 2. Ali Ibn Ma’mun ( 997-999 yy)
3. Ma’mun Ibn Ma’mun ( 999-1017 yy)
     Mahmud G’aznaviy o’z sarkardalaridan biri Oltin toshlar sulolasidan ham
3ta Xorazmshoh hukumronlik qilgan:
1. Xorazmshoh Oltintosh (1030-1032 yy)
2. Xorazmshoh Xorun Ibn Oltintosh (1032-1034 yy)
3. Xorazmshoh Ismoil Xandan Ibn Oltintosh (1034-1038 yy)
Markaziy Osiyoda paydo bo’lgan Saljuq turklari bilan G’aznaviylar o’rtasida
nizo   chiqib,   1040-yilda   Dandonakan   shahri   yonida   ular   o’rtasida   qattiq   janglar
bo’lib, Saljuq turklari g’olib chiqadilar. Ular G’aznaviylar mulkini qo’lga kiritib,
Xorazmni   ham   o’ziga   qarashli   qiladi.   Xorazm   1040-yildan   Saljuq   Sultonlari
tomonidan   tayinlangan   hokimlar   boshqargan.   Bu   suloladan   Xorazmshohlar
unvoniga ega bo’lgan 7 ta shoh xukumronlik qilgan:
1. Qutb ad-Din Muhammad (1097-1127 yy)
2. Alo-ad-Din Otsiz (1127-1156 yy)
3. Abul Fath-el Arslon (1156-1172 yy)
4. Sulton shoh Muhammad (1172-1193 yy)
5. Alo ad-Din Takash (1193-1200 yy)
6. Alo-ad Din Muhammad (1200-1220 yy)
7. Jalolad-Din Manguberdi (1220-1231 yy)
Xorazmning   mustaqil   faoliyat   ko’rsata   boshlashi   XVI   asr   boshlariga   to’g’ri
keladi. Bu davrga kelib Markaziy Osiyoga bir qancha xonliklar yuzaga keladi.
Mavjud   ma’lumotlarga   ko’ra   1512-yilda   Shayboniyxondan   ajralib   chiqqan
o’zbeklarning   bir   guruhi   Elbarsxon   boshchiligida   Xorazmning   Vazir   shahrida
mustaqil   xonlik   tashkil   qilganlar.   Kiyinchalik   bu   xonlik   Xiva   xonligi   nomini
olgan.   Yangi   tashkil   topgan   Xiva   xonligining   poytaxti   dastlab   Vazir,   Ko’hna
Urganch va kiyin Xiva shaharlari bo’lgan. (1512-1538 yy)
Xorazmda   o’zbeklar   sulolasiga   asos   slogan.   Elbarsxon   hukumronlik   qilgan.
1538-1556   yy   Avanishxon   hukumronligi.   1557-1558   yy.   Do’stxon   Buchchaxon
13
13 o’g’li xukumronligi. U birinchi bo’lib 1557-yilda Xiva taxtiga o’tirgan va Xivani
Xonlikning poytaxti deb rasmiy ravishda e’lon qilgan. 
1558-1602 yy Hoji Muhammadhon Oqtoy o’g’li xonlik qilgan. 
1603-1623   yy   Arab   Muxammadxon   Xojimxon   o’g’illari   tomonidan   azoblab
o’ldirilgan.
1623-1624 yy Asfandiyorxon Arab Muhammad o’g’li xukumronligi.
1855-1864 yy Sayid Muhammad, Rahimxon o’g’li xukumronligi.
1864-1910 yy Bobojon To’ra Muhammad Rahimxon II xukumronligi. 
1910-1918   yy   Asfandiyorxon   Muhammad   Rahimxon   o’g’li   Yovmud
turkmanlari tomonidan qatl etlgan. 
1918-1920 yy Xivaning so’ngi xoni Said Abdullaxon xukumronligi. U 1920-
yil   1-fevralda   qamoqqa   olingan   va   shu   yili   12-iyulda   surgun   qilingan.   Ukraina
qamoqxonalarida saqlangan. 
1934-yilda qamoqdan ozod qilingan va Toshkent shahrida vafot etgan.
Xorazmshohlar   davlati   poytaxtlari   haqida   to’la   va   aniq   ma’lumotlar   yo’q.
Biroq   mavjud   arxiologok   va   yozma   manbalarga   ko’ra   ayrim   qal’alar   poytaxt
bo’lganligi aniqlandi.
Ko’zali   Qir   –   Xorazmshohlar   davlatining   dastlabki   poytaxtlaridan   biri
ko’zaliqir   qal’asi   bo’lgan   degan   taxminlar   bor.   Bu   shaharning   xarobalari   hozirgi
turkmaniston   Respublikasining   Sariqamish   xavzasida   joylashgan   bo’lib,   uning
yoshi mil.avv VI-V asrlar bilan belgilanadi. Bu shahar o’sha davrda Siyovushiylar
sulolasi xukumdorlarining qarargohi bo’lgan.
Qo’yqirilgan   qal’a   –   Qadimgi   Xorazmning   ajoyib   tarixiy   yodgorliklaridan
biri   hisoblanadi.   Qo’yqirilgan   qal’a   Oqchadaryo   deltasi   tekisliklarida,   To’rtko’l
shahridan 22 km Shimoliy Sharqda, Ellik qal’a tumanida, Kuhna Kaltaminor ariqi
yonida joylashgan. 
Arxiologik   olimlarning   ma’lumotlariga   ko’ra   Qo’yqirilgan   qal’ada   xayot
mil.avv IV asrdan milodiy XIV asrlargacha davom etgan. Bu qal’a Xorazmshohlar
davlatining ilmiy madaniyat markazi bo’lgan.
14
14 Doira   shaklida   qurilgan   Qo’yqirilgan   qal’a   18   qirraga   ega   bo’lib,   uning
devorlarining   aylanasi   865   metrni   tashkil   qiladi.   Qal’a   ikki   devor   bilan   o’rab
olingan, uning markazida ikki qavatli silindir shaklidagi joy qad ko’targan.
Pastki   qavat   9   xonali   uydan   iborat   bo’lib,   hamma   xonalari   2   qavatli
gumbazlar bilan bostirilgan.
Qo’yqirilgan   qal’aning   doira   shakilda   quyoshga   o’xshatib   qurilishi,
birinchidan,   qadimgi   Xorazmliklarning   quyoshga   o’xshatib   qurilishini   bildirsa,
ikkinchidan   sayyoralarni   kuzatadigan   rasatxona   vazifasini   hambajargan   bo’lishi
kerak.
  Qo’yqirilgan   qal’aning   tashqi   devorlarida   9   ta   burj   istehkom   bo’lib,   ular
aylana   shaklda   qurilgan   qal’a   devori   ostiga   kelib   yashiringan   dushmanni
shinaklaridan   o’qqa   tutishda   qulay   sharoit   yaratgan.   Qal’a   cho’l   zonasi   chizig’i
bo’ylab   qurilgan   bo’lib,   cho’l   –   dashtdan   bo’ladigan   xujumlardan   o’zlarini
mudofaa qilish imkoniyatini yaratgan.
Qo’yqirilgan qal’adan ko’p miqdorda ashyoviy yodgorliklar topilgan. Shular
ichida   shoxli   bug’uning   surati   solingan   muhrlar,   xosildorlik   ma’budasi
Anaxitaning   xaykalchalari,   toshdan   qilingan   qiyofasi   xozirgi   yevropoid
xorazmliklarga   o’xshash   erkak   kishining   bleshi,   musiqa   chalayotgan   xotin   va
erkakning   xaykali,   oromiy   imlosidan   Sharqiy   Eron   tillari   lahjasida   bitilgan
qadimgi   Xorazm   yozuvi,   qo’lda   va   kulolchilik   charhida   ishlangan   turli   spool
idishlar ularga bitilgan belgilar, devorlarga chizilgan naqishlar qo’sh parrakli skif
kamoni o’qining uchi va boshqa ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan ahyolar topildi. Bu
topilmalar   mil.avv   331-   yil   Eron   ahmoniylari   asoratidan   qutilgan.   Xorazm
davlatining   iqtisodiy,   siyosiy,   madaniy   yuksalish   bosqichiga   ko’chganidan   darak
berib   turibdi.   O’lkada   bu   davr   ekin   maydonlarining   kengayishi   va   sug’orish
tarmoqlarining   rivojlanishi   bilan   harakterlanadi.   Shu   bilan   bir   qatorda   tarixiy
davomida   nafaqatqo’shni   ko’chmachi   qabilalar   bilan   balki   Old   va   O’rta   Sharq
hamda   Qora   dengiz   atroflaridagi   davlatlar   bilan   aloqada   bo’lgan,   xullas,
arxiologik   topilmalar   o’sha   zamonlarda   Xorazm   moddiy   va   ma’naviy
madaniyatining yuksak darajada bo’lganligidan dalolat beradi.
15
15 Birinchisi , mil.avv IV-III asrlarga taalluqli bo’lib, Shovot tumani xududida,
ikkinchisi   ham   mil.avv   IV-III   asrlarga   mansub   bo’lib   Xiva   tumani   xududida,
uchunchisi, mil.avv IV-III asrlar bilan belgilanib, Yangiariq tumanida joylashgan,
to’rtinchisi   milodiy   III   asrda   bunyod   etilgan   bo’lib,   Qoraqalpog’istonning
Ellikqal’a tumani xududida joylashgan. 
Kat   qal’asi   –   Siyovushiylar   –   Ofrig’iylar   sulolasining   so’ngi   qarorgohi   Kat
shahri   bo’lib,   u   milodiy   305-yildan   to   995-yilgacha   Xorazmshohlar   poytaxti
vazifasini   bajargan.   Arab   sayyohi   Ibn   Xovkalarning   ma’lumotlariga   ko’ra
Xorazmshohlarning   Darjosh   degan   poytaxti   ham   bo’lgan.   Bu   shaharni   daryo
yuvib   ketgan.   Kiyin   uning   yaqinida   aholi   bosgqa   poytaxt   ham   bo’lgan.   Bu
shaharni unga Kat (Kos) deb nom brgan.
Milodiy   305-yilda   Kayxusrav   avlodidan   bo’lgan   Xorazmshoh   Ofrig’   Kat
shahrining   al-fil   qismida   daryoga   yaqinroq   joyda   baland   qasr   qurdirib,   shu
vaqtdan boshlab yangi yil xisobi boshladi va Afrig’iylar sulolasiga asos soldi.
Arab   tarixchilari   va   sayyohlari   al-Bolazuriy,   at-Tabariy,   Istaxdriy,   Ibn
Xavkal,   Ibn   Kusta   va   Ibn   Fadlanlar   Kat   shahri   3   qisimdan   iborat   bo’lib,   3   nom
bilan – “Fil”, “Kat”, ”Xorazm” nomlari bilan atalgan, deb xabar beradilar.
Shaharning “Xorazm” va Fil qisimlarini  daryo yuvib ketgan 994-yilga kelib
ularning   so’ngi   izlari   yo’q   bo’lib   nomlari   ham   tilga   olinmay   qolgan.   Shaharning
uchunchi, daryodan uzoqda joylashgan katta qismi – Kat saqlanib qolgan.
Yoqut   (1219-yilda   Xorazmga   kelgan  arab   sayyohi)   Xorazmning   qolgan  eng
qadimiy  poytaxti   fil  bo’lib,  kiyinchalik  esa  Mansura  deb  atalgani   haqida  yozadi.
Yoqutning   ta’kidlashicha,   Kat   Xorazm   tilida   tosh   yoki   karvuchdan   ishlangan
devor,   dashtdagi   devor   ma’nolarini   bildiradi.   “Xudud   ul-olam”   asarining
noma’lum muammolari Katni “Guz-turk mulklarining darvozasi! deb ta’riflaydi.
Bu kitobda yozilishicha, Katga Turkiston, Mavaraunnahr va Xazarning savdo
ahli   kelib   turar   edi.   Shahar   juda   boy   bo’lib,   savdogarlar   bu   yerda   yostiqlarga
yopqichlar, kiyim, jun, chit ruxbin (sut  maxsuloti) sotib olib ketar  edilar. Shahar
obod   savdo   olib   –   sotiq   qizg’in   edi.   Kiyinchalik   Katning   nomi   o’zgarib   Shayx
16
16 Abbos  kiyim, jun,  chit, ruxbin (sut   maxsuloti)   sotib  olib ketar  deb  yuritilgan,  va
nihoyat 1957-yildan bu shahar “Beruniy” deb nomlandi.
Gurganj   (Ko’hna   urganch)   995-yilda   Siyovushiylar   –   Ofrig’iy   sulolasi
tugatilib,   uning   o’rniga   Ma’muniylar   sulolasi   keladi.   Shu   vaqtdan   boshlab
Gurganchga   yangi   sulola   keladi.   Shu   vaqtdan   boshlab   Gurganch   sulola
shaharlaridan   biri   hisoblanadi.   “Gurganch”   nomi   qanday   ma’noni   anglatishi
haqida yozma ma’lumot yo’q. bizning fikrimizcha “Gurganch” so’zi “Xurganch”
so’zining   buzilib   aytilgan   shakli   bo’lishi   mumkin.   Agar   shunday   bo’lsa,
“Gurganch” so’zi ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi “Hur” qismi” – erkin ozod
degan   ma’noni,   ikkinchi   “Ganch   qismi”   esa   boylik   ma’nosini   anglatadi.   Demak,
Hurganch – erkin va boy shahar ma’nosini anglatadi.
Bu   shaharni   mahalliy   xalq   Gurganch   deb,   arablar   Jurganiya   deb,   mo’g’illar
esa Urganch deb (XII asrdan) ataganlar. Gurganch shahri Xorazm hukumdorlari 4
ta   sullolasining   Xorazmshoh   unvoniga   ega   bo’lgan.   Ma’muniylar   Oltintoshlar
Anushtaginlar   hamda   turklangan   mo’g’ullardan   chiqqan.   Oltin   O’rda   xonlari
tomonidan qo’yilgan so’fiylar sulolasining poytaxti bo’lgan. Ma’muniylar sulolasi
hukumdorliga davrida Gurganj shahri go’zal va boy shaharga aylangan. Ma’mun
Akademiyasi   tashkil   qilinib,   unda   Sharqning   buyuk   allomalari   Abu   Rayhon
Beruniy, Ibin Iroq, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ijod qilgan. Ular jahon fani va
madaniyati taraqqiysiga ulkan hissa qo’shganlar.
Anushteginlar   sulalasi   hukumronligi   davrida   Gurganj   yanada   gullab
yashnadi.   Sharqda   ehg   yiri   va   qudratli   Xorazmshohlar   imperyasining   poytaxti.
Sharq   va   G’arb   o’rtasidagi   savdo-   sotiq   markaziga   aylandi.   Shaharda
me’morchilik,   hunarmandchilik   yuksaldi,   go’zal   binolar,   maschit   va   madrasalar
quruldi.   1221-yilda   Xorazmshohlar   poytaxti   Gurganj   Chingizxon   qo’shinlari
tomonidan bosib olindi va yer bilan yakson qilindi. Shahar aholisi qirib tashlandi,
asr   qilindi,   Xorazm   boyligi   talandi.   Shundan   kiyin   Vazir   shahri   bir   qancha   yil
davomida poytaxt vazifasini bajarib turdi.
Vazir   shahri   XV   asr   o’rtalarida   Ustyurtda,   Ko’xna   Urganchdan   60   chaqrim
uzoqlikda   Jo’ji   avlodidan   bo’lgan   Abulxayrixon   nevarasi   Mustafoxon   yangi
17
17 xonlik tashkil etib, Vazirni poytaxt qilmoqchi bo’lgan. Ko’xna Urganchdan zo’rlik
bilan   ko’pgina   aholini   Vazrga   ko’chirgan   edi.   Biroq   1464-yilda   Sulton   Xusayn
Bayqaro   Vazrni   qo’lga   kiritib,   ko’chirilgan   aholini   Urganchga   qaytishga   ruxsat
etgan. Temuriylar Xukumronligi inqirozidan so’ng undan ajralib chiqqan Xorazm
o’z   mustaqilligini   uzoq   saqlab   qola   olmadi.   Dashti   –   Qipchoqdan   kelgan   o’zbek
xoni Shayboniyxon tomonidan istilo qilindi. 
Keyin Katxudolar oqsoqollar, ruxoniylar maslahatlashib, Dashti-Qipchoqdagi
Shayboniyxonga   raqib   bo’lgan.   Brka   sulton   urug’iga   mansub   Elbars   va   Bilbars
sultonlariga  maktub  yo’llab  ularni  Xorazmda  xonlik  taxtiga  taklif   qildilar.  1512-
yilda Elbars sulton Vazir shahri qal’asida Xorazmning xoni deb e’lon qilindi. Bir
qancha yil davomida Vazir shahri Xorazmning poytaxti vazifasini bajargan. O’sha
paytlarda poytaxt o’zgarib, goh Vazirga, goh Gurganchga, goh Xivaga ko’chirilib
turgan.
Xiva.   Xiva Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biri hisoblanadi.
Arxiologlarning   ma’lumotlariga   ko’ra,   Xivaga   mil.avv   VI   asr   oxiri   V   asr
boshlarida   asos   solingan.   1997-yil   oktabr   oyida   Xivaning   2500   yilligiga
bag’ishlangan halqaro marosim va ilmiy konferensiya o’tkazildi.
Xiva   shahri   rasmiy   ravishda   1557-yildan   1920-yilgacha   Xiva   Xonlarining
qarorgohi bo’lgan. Shu davr ichida Xivaga 50 dan ziyod xon hukumronlik qilgan. 
1920-1925-   yillarda   Xiva   Xorazm   Halq   Respublikasining   poytaxti   bo’lgan.
1925-1939-yillardan   Xorazm   okrugining   markazi   xozirgi   kunda   esa   termon
markazi hisoblanadi, Xiva qal’asi Sharqdan G’rbga cho’zilgan bo’lib asosan ikki
qismdan iborat Ichanqal’a va Deshonqal’a. 
Ichanqal’a   xududida   mil.avv   VI-V   asrlarda   kichkina   manzil   mavjud   bo’lib
kiyinchalik   mil.avv   IV-III   asrlarda   esa   Ichanqal’a   vujudga   kelgan.   Ichanqal’a
to`g`ri   burchak   shaklida   qurigan   bo`lib   (650   x   400   m)   Shimoldan   Janubga
cho`zilgan.   Uning   hududi   26   gektarni   tashkil   qiladi.   2100   m   uzunlikdagi
mustahkam   mudofa   devori   bilan   o’rab   olingan.   Devorning   balandligi   7-8   m,
qalinligi 5-6 m ni tashkil etib aylana shakildagi figuralarga ega. Kaltaminor, Islom
Xo’ja   madrasasi   va   Minoro   va   boshqa   tarixiy   obidalarni   ko’rsatish   mumkin.   Bu
18
18 nodir  tarixiy obidalar jahon sayyohlarini, umuman xorijiy mehmonlarni  hayratda
qoldirmoqda. 
Deshanqal’a,   Xiva   shahrining   mudofa   qobiliyatini   oshirish   uni   qo’shni
qabilalar   va   ko’chmanchilar   hujumidan   yaxshiroq   himoya   qilish   maqsadida
“1842-yilda   Muhammad   Yoqub   Mextor   rahbarligida   Deshanqal’a   devorlari
qurilgan.
Bu   katta   qurilishga   xonlik   aholisidan   4/1   qismi   safarbar   qilinib   30   kunda
amalgam oshirilgan.
Deshanqal’a   shahar   atrofidagi   zich   o’rnashgan   rabotlarni   hamda   xonning
shahar tashqarisidagi 3 ta bog’ini – Rafaniq, Nurillabek, Nurillaboy bog’larini o’z
ichiga   olgan.   Deshanqal’a   devorlarida   pishgan   g’ishtdan   10   ta   darvoza   ham
qurilgan.   Xivaning   2500   yillik   yubiliyi   munosabati   bilan   shaharda   katta
bunyodkorlik   ishlari   amalgam   oshirildi.   Ko’pgina   tarixiy   obidalar   ta’mirlandi,
qayta tiklandi. 
Shahar   husniga   husn   qo’shildi.   Asrlar   osha   bu   muqaddas   shahar   o’z
go’zalligini   yo’qotgan   emas,   bundan   kiyin   ham   Sharq   yulduzi   kabi   yarqirab
turadi.
19
19 1.3. Xorazmda davlat boshqarish tartibi va uslubining takomillashib
borishi
Arxiologik tadqiqotlar hozirgi Xorazm vohasiga, Amudaryoning quyi qismi,
Orol   dengizining   Janubiy   sarhadlaridan,   to   Sirdaryogacha   cho’zilgan   keng
maydonga   mil.avv   VI-III   ming   yilliklarda   turli   urug’   va   qabilalar   yashab
kelganligi   aniqlangan.   Topilgan   ashyoviy   yodgorliklar   ajdodlarimizni   o’sha
zamonlarda   chayla   uylarda   yashab,   ovchilik   va   baliqchilik   bilan   tirikchilik
qilganliklarini tasdiqlaydi.
Mil.avv III ming yillik oxirida va II ming yillik boshlarida iptidoiy odamlar
hayotida   qadimgi   tosh   qurollari   bilan   birga   bironzadan   yasalgan   mehnat
qurollaridan   foydalanishi   yo’lga   qo’yildi.   Shu   bilan   birga   cho’l   va   sahrolarda
chorvachilik   daryo   qirg’oqlarida   esa   iptidoiy   dehqonchilik   bilan   shug’ullanishga
o’tildi.
Mil.avv   II   ming   yillik   oxiri   va   I   ming   yillik   boshlarida   Xorazm   vohasida
yashagan iptidoiy jamoa hayotida temirdan foydalanish boshlanadi.
  Temirdan   yasalgan   mehnat   jang   qurollarini   ixtiro   qilinishi   bilan   ular
hayotida inqilobiy o’zgarishlar yuzaga keladi.
Mehnat   taqsimoti   chuqurlashib,   chorvachilik,   dehqonchilik   va
hunarmandchilik alohida kasb sifatida ajralib chiqadi. 
Odamlar   tirikchilik   qilish   qulay   bo’lgan   ma’lum   zonalarga   to’plana
boshladilar.
Daryo   qirg’oqlarida   dehqonchilik   maydonlari   kengaydi.   Daryodan   ariqlar
chiqarib sug’orma dehqonchilik madaniyati vujudga keladi. Atrofi qo’rg’on bilan
o’rab   olingan   qal’a   –   qishloqlar   qad   ko’taradi.   Iptidoiy   chaylalar   o’rnini   paxsa
xom g’isht va yog’ochdan qurilgan uylar egallay boshlaydi. Boshqacha aytganda
odamlarning   turmush   sharoiti   va   madaniy   hayotida   jiddiy   o’zgarishlar   yuz   bera
boshlaydi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi, mehnat qurollarining takomillashuvi hamda
turmush   tarzining   o’zgarishi   bilan   iptidoiy   odamlar   hayotini   muayyan   darjada
tartibga   solinishini,   uni   boshqarishni   taqozo   etadi.   Binobarin   jamoa   a’zolari
20
20 hayotini   boshqarishning   ilk   ko’rinishlari   aynan   urug’   qabilachilik   davridayoq
vujudga keladi.
Urug’   jamoasi   zamonlarida   bir   ota-onadan   tarqalgan   qon-qarindoshlarning
dastlabki   uyushmasi   edi.   Tirikchilik   tashvishi   hamda   tashqi   dushman
hujumlaridan   saqlanish   zaruriyati   iptidoiy   odamlarning   qon-qarindoshlikka
asoslangan uyushmasini shakillanishiga olib kelgan edi.
Urug’ jamoalariga urug’ boshliqlari yoki urug’ oqsoqollari boshchilik qilgan.
Urug’   boshliqlari   kundalik   hayotiy   masalalarni   oqsoqollar   kengashi   a’zolari
yordamida   hal   etgan.   Urug’   boshliqlari   va   oqsoqollar   tajribali   bo’lishi   va   jasur
kishilardan saylab qo’yilgan bo’lib, ular jamoa a’zolarinin teng huquqli ekanligini
ta’milash, asosiy ishlab chiqarish qurollariga egalik qilishni shuningdek, jamoada
mehnat   qilish   va   iste’molning   umumuiyligini   ta’minlash   kabi   hayotiy   vazifalar
bilan shug’ullangan. Jamoada qaror topgan udum an’ana va qoidalar buzulganida,
bunday   shaxslarga   nisbatan   oqsoqollar   kengashi   qaroriga   binoan   choralar
qo’llanilgan. 
Urug’   va   qabilalarda   kohinlar-ruhoniylarning   mavqiyi   yuqori   bo’lagan.
Xorazmliklarda  juda qadimdan  ajdodlar  ro’xiga  sig’inish,  olovni-quyoshni,  yerni
va suvni muqaddas deb bilish, ularga topinish odatlari bo’lgan. Bu diniy udumlar
islomgacha davom etgan bo’lib shularning rasm-rusumlari, kohinlar otashparastlar
ibodatxonalarida   doimo   yonib   turgan   olovning   o’chib   qolmasligini   ta’minlash
uchun ham ma’sul edilar.
Halqimizda   hozirgacha   saqlanib   kelayotgan   “o’tag’asi”   degan   tushuncha
uzoq   tarixga   ega.   Bir   xududda   yashagan,   qon-qarindosh,   tili   ,   dini,   etiqodi,   urf
odatlari   bir-birlariga   yaqin   o’nlab   urug’lar   yanada   yuksakroq   etnik   uyushmaga,
qabilaga   birlashdilar.   Qabilalar   ham   o’z   navbatida   qabila   boshliqlari   va   kohinlar
tomonidan idora qilingan. Urug’ boshliqlaridan tashkil topgan oqsoqollar kengashi
bu   yerda   ham   eng   obro’li   maslahat   organi   hisoblangan   qabilani   ichki   va   tashqi
hayotiga dahildor masalalar anashu kengashda hal qilingan.
Bir-birlariga   yonma   -   yon   qo’shni   bo’lib,   yashayotgan   qabilalar   zamon
taqozosi   bilan   yanada   yuksakroq   uyushmaga,   ya’niy   qabilalar   ittifoqiga
21
21 birlashdilar.   Bu   uyushma   ayni   vaqtda   bularning   harbiy   siyosiy   ittifoqi   ham   edi,
uning   asosiy   vazifasi   jamoa   mulkini   ,   dehqonchilik   makonlarini,   yaylovlarini
muhofaza   qilish   edi.   Ana   shu   ittifoqqa   kuchli,   jasur   qabilalardan   biri   boshchilik
qilgan.   O’sha   qbilaning   boshlig’i   o’z   navbatida   ana   shu   ittifoqning   raxnomosi   –
podshosi hali hisoblangan. 
Antik   yunon   tarixchilari   va   geograflari,   Geradot,   Strabon,   Arrian   va
boshqalarning   bergan   ma’lumotlariga   qaraganda   Amudaryo   havzasida,   Orol
dengizining   janubiy   tamonlarida   tarixda   massagetlar   nomi   bilan   yuritilgan.
Qabilalar ittifoqining mavjudligi ma’lum. Jasur ayol Tumaris massagetlarning oliy
hukmdori   bo’lgan.   Massagetlar   ittifoqiy   harbiy   demokratiya   uslubida
boshqarilgan.   Mil.avv   I   ming   yillikning   boshlarida   Xorazm   xududida   Markaziy
Osiyoda birinchilardan bo’lib, davlatchilikka asos solindi. 
O’rta   Osiyo   hududidagi   ilk   davlat   tizimlari   to’g’risida   qadimgi   yozma
tarixning   eng   noyob   manbasi   hisoblangan   “Avesto”   kitobi,   qadimshunos
olimlarning   turli   hududlarda   olib   brogan   arxeologik   –   qidiruv   ishlari,   ularning
muhim natijalari muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, qadimgi Yunon, Rim va
Eron manbalari asosida bu masalani oydinlashtirish, etarli fikrlarni aytish mumkin
bo’ladi. Bu  o’rinda Yunon, Rim  mualliflaridan  Geradot,Polibiy, Ktesiy,  Strabon,
Arrian   va   boshqalarning   asarlari,   yodnomalari,   Forsiy   mixnat   yozuvlari,
shuningdek,   arxeologik   izlanishlar   olib   brogan   Ya.   G’ulomov,   S.Tolstov,   V.
Masson, A.Asqarov, E. Rtveladze, A. Sa’dullaevlarning ilmiy tadqiqotlari alohida
ahamiyatga molikdir. 
Xorazm   davlati   egallagan   hududlar   hozirda   Xorazm   erlari   chegaralanib
qolmay, balki undan janubga, ya’ni Marv (Turkmaniston), Hirot (Avg’onistonning
shimoli) atroflariga qadar ham yoyilgan. 
Miloddan . avvalgi .so’nggi ming yillikning boshlariga tegishli “Amirobod
madaniyati”,   Quyi   Amudaryo   havzasida   yuzaga   kelgan   o’ziga   xos   sun’iy
sug’orish   inshooti   tizimi   hamda   dastlabki   shaharsozlik   timsoli   bo’lgan   shahar   –
qal’alar-   Qal’aliqir,   Ko’zaliqir   va   boshqalar   bular   Xorazm   vohasida   davlat
tuzumlari   mavjudligidan   dalolat   beradi   –   Umumelatlar,   qavm   –   qabilalar
22
22 manfaatlariga   xizmat   qiladigan   muhim   o’zgarishlar   davlat   boshqaruv   yo’li
bilangina   amalga     oshirilishi   mumkin   bo’ladi.   Qadimshunos   Ya.   G’ulomov
tomonidan   Xorazmda   aniqlangan   200   km   uzunlikdagi,   eni   bir   necha   metrdan
iborat   bo’lgan   kanal   o’zagi,   obod   dehqonchilik   madaniyati   Xorazm   davlati
qadimdan   insoniyatning   yirik   madaniy   markazlaridan   biri   sifatida   shuhrat
topganligidan dalolat beradi. “Avesto” da Xorazm Markaziy Osiyoda rivoj topgan,
o’z hududi, chegaralariga ega bo’lgan davlatlardan biri sifatida tilga olinishi ham
bejiz   emas.   Geradot   ma’lumotiga   qaraganda,   qadimgi   Oks   daryosi   bo’yida   360
dan ziyod sun’iy sug’orish kanallari, suv inshootlari  barpo etilib, cho’lni, sahroli
hududlarga   suv   chiqarilib,   dehqonchilik   uchun   ekin   maydonlari   kengaytirib
borilgan.   Geradot   taassurotlarida   Xorazm   o’lkasida   yashagan   aholi
dehqonchilikdan katta tajribaga ega bo’lib, ular  donli, dukkakli  ekinlar, masalan,
bug’doy, arpo, suli, meva – sabzavotchilik mahsulotlarini etishtirganliklarini qayd
etib   borganlar.   Xorazm   shaharsozligida   xom   g’isht,   paxsalardan   keng
foydalanilgan,   binolarning   tashqi   va   ichki   ko’rinishlariga   maxsus   ishlov   berilib,
ularning   mustahkamligi,   o’ziga   xos   ko’rkamligi   ta’minlangan.   Xorazm   vohasida
huranmandchilik,   tog’   –   kon   ichlari   ancha   rivoj   topgan.   Bu   erdan   qazib   olingan
qimmatbaho   zumrad   toshlarga   ishlov   berilib,   yuksak   sifat   ko’rsatgichiga
eyganidan keyingina u muhim tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan.
Xorazm   zumradi,   Sharqning   bir   qator,   jumladan,   Eron,   Xitoy,   Hindiston,Misr
singari mamlakatlarga ham yuborilgan. 
Xorazmda   aholining   bir   qismi   chorvachilik   bilan   shug’ullangan,   ularning
tuya, ot, qo’y – echkilardan iborat suruvlari bo’lgan. 
Xorazm   davlatida   hukmronlik   qilgan   sulolalar   to’g’risida   ma’lumotlar
hozirgacha   aniq   emas.   Rivoyatlarga   ko’ra,   Xorazmning   qadimiy   siyosiy   sulolasi
Siyovushlar   bo’lganligi   zikr   etiladi.   “Avesto”   da   ta’kidlanishicha,   Siyovush
Kaykovusning   o’g’li   bo’lgan.   Siyovushronning   o’limidan   so’ng   uning   nabirasi
Kova  Xisrav bobosi  qotilidan  o’ch  olib, Xorazmda  birinchi   sulolaga  asos   soladi.
Abu   Rayhon   Beruniyning   “Qadimgi   xalqlardan   qolgan   yodgorliklar”   asarida
ta’kidlashicha, Xorazmga aholi miloddan avvalgi . 1292- yilda kela boshlagan deb
23
23 ko’rsatadi.   Siyovushning   Turonga   kirib   kelgan   sanasi   esa   miloddan   avvalgi   .
1200- yil belgilangan. 
Miloddan   avvalgi.   III   asrlarda   Xitoyning   shimoliy   g’arbiy   chegaralaridan
Sirdaryoning o’rta oqimi havzalarigacha bo’lgan juda katta maydonda turkey tilda
so’zlashuvchi   ko’p   sonli   chorvador   qabilalari   yashab   kelgan.   Ular   xunnlar,   sak
usunlar,   yuechjilar   va   boshqa   nomlar   bilan   mashhur   bo’lganlar.   Ular   yaylovlar
uchun   doimo   bir   –   birlari   bilan   to’qnash   kelganlar.   Ayni   paytda   siyosiy
hukmronlik uchun ham kurash qizg’in edi.
  Shimoliy   –   G’arbiy   Xitoy   va   Sharqiy   Turkiston   hududlaridan   Markaziy
Osiyoga ko’chmanchi chorvador qabilalarning kirib kelishi bu mintaqada muhim
siyosiy o’zgarishlarga olib keldi. 
Hozirgi O’zbekiston hududida Qadimgi Xorazm davlatidan tashqari Choch,
So’g’d hududlarini o’z ichiga olgan qudratli Qang’ podsholigi (Miloddan . av.III
asr) Parkana –Farg’ona davlati, Baqtriya, Yunon – Baqtriya davlati tashkil topdi.
Yunon   –   Baqtriya   davlatining   asosini   Baqtriya,   So’g’diyona,   Marg’iyona   tashkil
etadi. 
Qang’   davlatining   joylashgan   o’rni   haqida   olimlar   o’rtasida   yangicha
qarashlar   mavjud.   A.   Asqarovning   fikricha,   hozirgi   Toshkent   va   Sirdaryo
viloyatlari   ham   Janubiy   Qozog’iston   erlarida   yashovchi   sak   qabilalarning
makedoniyalik Iskandar qo’shinlari va Salavkiylarga qarshi kurashlari jarayonida
miloddan   avvalgi   .III   asrda   yarim   o’troq   Qang’   davlati   tashkil   topadi   degan
xulosaga keldi.
A. Asqarovning   fikricha,   Qang’   davlatining   asosiy   erlarini   Toshkent
vodiysi,   Talas   vodiysi,   Chu   daryosining   quyi   oqimlaridan,   daryosigacha   bo’lgan
joylarni tashkil etgan. Qadimgi Xorazm va So’g’d erlari ham Qang’ davlatiga tobe
bo’lgan. 
Qang’   davlatining   ikkita   markazi   –   Qanxa   (Qang’diz)   va   O’tror   (Turband)
shaharlari   bo’lgan.   Qanxa   shahri   Toshkent   vohasida,   O’tror   shahri   esa   Aris
daryosi quyi oqimida joylashgan.
24
24 Qang’   davlati   haqida   Xitoy   manbalarda   ham   ma’lumotlar   bor.   Xitoy
tarixchisi  Si  – Ma-  Syan’  miloddan avvalgi  . II asrning oxirlarida O’rta Osiyoga
kelgan   Xitoy   elchisi   va   sayyohi   Ijan’   –   Syan’   ma’lumotlariga   asoslanib,   bu
hududda   ko’chmanchi   Qang’yuy   yoki   Qandzyuy   davlati   mavjudligi   haqida
yozadi.   Uning   ta’kidlashicha,   Qang’yuy   davlati   aholisining   urf   –   odatlari
yuechjilar urf –odatlariga o’xshash ekan. 
Xitoy   manbalaridagi   ma’lumotlarga   ko’ra,   Anvsi   (Parfiya)   shimolda
Qang;yuy bilan chegaradosh bo’lgan. 
Bu   ma’lumotlarga   ko’ra,   Qang’yuy   yoki   Qanha   davlati   tarkibiga   qadimgi
Xorazm,   Choch   va   So’g’diyona   ham   kirgan.   Miloddan   .   av.II   asrda   Qang’yuy
davlati o’z taraqqiyotining yuksak darajaga erishadi. 
Qang’ davlati o’sha davrda vujudga kelgan ilk quldorlik davlatlardan biri edi.
Miloddan   .   av.I   ming   yillikning   I   yarimida   Xorazmda   patrialxal   quldorlik
jamiyati   shakllana   borib,   mil,avv.   II   asrda   ham   bu   jarayon   davom   etadi.   Bu
jamiyat   chorvador   yarim   o’troq   jamiyati   bo’lib,   ularning   asosiy   mulki   boyligi
chorva,   chorva   mollari   boqiladigan   yaylovlarda   bo’lgan.   Boy   chorvador   toifasi
chorvadorlar   harbiy   aristokratiyasini   tashkil   qilgan.   Bunday   hodisa   chorvador
zodagonlarga,   patriarxal   qullarga   bo’linish   ro’y   bergan.   Hunarmandchilikning
qishloq xo’jalikdan ajralish jarayoni yuz berdi. 
Xorazmda   patrialxal   quldorlik   jamiyati   vujudga   kelgan   bo’lsada,   urug’   -
qabilachlik   tartiblari   saqlanib   qoladi.   Jamiyat   negizini   urug’   tashkil   qilgan.   Bir
necha   urug’   birlashmasi   qabilani,   bir   necha   qabilalar   birlashmasi   qabilalar
ittifoqini   tashkil   qiladi.   Urug’   qabila,   qabilalar   ittifoqi   alohida   saylangan
oqsoqollar   boshliqlari   tomonidan   saylangan.   Qanha   davlatida   qurilgan
shaharlarning   ko’p   bo’lishiga   qaramay   yangi   shaharlar   qurilishiga,   sug’orish
inshootlarini   barpo   etishga   alohida   e’tibor   berilgan.   Jonbos   qal’a   shular
jumlasidandir. 
Qang’yuylar   davrida   Xorazmda   pul   munosabatlari   vujudga   kelib   ular   o’z
tangalarini   Kushon   podsholari   tangalariga   taqlid   qilib   zarb   qila   boshlaganlar.
Tanganing   yuz   tomonida   shoh   tasviri,   orqasida   esa   Xorazmlik   chavandoz   tasviri
25
25 solingan.   1940   –   yilda   Tuproqqal’adan   topilgan   “nomsiz   podsho”   tasviri
tushirilgan   tangalar   o’sha   davrda   tanga   zarb   qilish   texnikasi   va   tasviriy   san’atni
yuksak darajada bo’lganligidan darak beradi. 
Xorazmda   miloddan   avvalgi   .   II   –   I   asrlarda   va   milodiy   I   yuz   yilliklar
davrida   harbiy   texnika   sohasida   ham   katta   yutuqqa   erishilgan.S.   P.   Tolstovning
fikricha,   harbiy   taktikaning   yangi   usuli   qo’llannilgan   va   keyin   butun   O’rta
Osiyoga yoyilgan. Bu yangi texnikaning mohiyati shundan iboratki, jang vaqtida
og’ir sovut kiygan, o’q – yoy, uzun nayza, qilich va pichoq bilan qurollangan va
zixrlangan   otga   mingan   chacandoz   zich   saf   tortib   hujum   qilganlar.   O’q   –   yoy
uchlari tez va muvozanat saqlash uchun ularning ketiga burgut paridan ishlangan
alohida moslama taqilgan. 
Arxeologik   qazishmalar   natijasida   Ural   hududidan   topilgan   ilk   Xorazm
tangalari kumush buyumlar, Xorazm davlati Volga Bo’yi, Kavkaz oldi va janubiy
Ural   oldi   hududlari     bilan   keng   iqtisodiy   va   madaniy   aloqada   bo’lganligidan
dalolat beradi. 
Milodiy   I   asr   boshlarida   kelib   Xorazm   davlati   Kushonlar   imperiyasi
tarkibiga kiradi. 
 Xullas, Qanha davri Xorazm tarixida o’lkaning iqtisodiy, siyosiy, harbiy va
madaniy jihatdan rivojlanishi bilan tasniflanadi. Xo’jalikning eng asosiy tarmog’i
dehqonchilik   va   chorvachilik   hisoblanadi.   Bu   davrda   sug’orish   inshootlari   qal’a
devorlari qurilgan, sug’orilgan maydonlar kengaytirilgan. 
Bu   davlatlar   uyushmasiga   siyovushiylar   sulolasidan   chiqqan   podsholar
hukmronlik   qiladi.   Tarixda   davlat   Xorazmshohlar   davlati   nomi   bilan   mashhur
bo’ldi.  Xorazm  atrofiga  bir   qncha  qabila va  elatlar  birlashib,  mill.avv VIII   asrda
“Katta   Xorazm”   davlati   vujudga   kelgan.   Katta   Xorazm   ko’pgina   siyosiy
uyushmalarning   ixtiyoriy   birlashuvidan   tashkil   topgan   konfederatsiya   tipidan
davlat   bo’lib   u   ham   harbiy   demokratiya   prensiplari,   asosida   boshqarilgan.
Bizgacha   yitib   kelgan   yozma   manbalardan   Xorazmshohlar   davlatining   o’sha
davrdagi   boshqarilish   tartibi,   mahkamalar   va   hukmdorlari   haqida   yetarli
ma’lumotlarga   ega   emasmiz.   Mavjud   ma’lumotlardan   shu   narsa   ma’lumki,
26
26 Xorazmshoh   unvoni   bilan   yuritilgan   shaxs   davlatning   oily   hukmdori   bo’lgan.   U
davlatning   hali   unchalik   murakkab   bo’lmagan   boshqarmalari,   xo’jalik   ishlari,
moliyaviy   osoyishtalikni   ta’minlash,   harbiy   mudofaa   mahkamalari,   yordamida
idora qilgan,
  Oily   hukumat   qoshidagi   kengash   bu   davrda   ham   eng   muhim   organlardan
hisoblangan.   Mamlakat   hayotining   dolzarb   masalalari   aynan   shu   kengash
mahkamasidan   hal   etilgan.   Davlat   muassasalari   xo’jalik   tashkilotchilik   ya’niy
dehqonchilik,   qurilish,   soliqlarni   o’z   vaqtida   to’plab   xazinani   boyitishlik,   savdo,
hunarmandchilik,   ariq   zovurlar   hamda   qal’alar   qurilishi   mamlakatda
osoyishtalikni   ta’minlash   va   mudofaa   ishlarini   tashkil   etish   vazifalari   bilan
shug’ullangan.   Zardushteylik   dini   ruhoniylari   esa   diniy-ma’rifiy   ishlar   bilan
shug’ullanganlar.   Milodning   X   –   XII   asrlari   Xorazmda   davlatchilikni
rivojlanishida,  xususan   ma’muriy  boshqaruv tizimining takomillashuvida  alohida
bosqich bo’ldi. 
Ma’limki   712   yilda   Xorazm   arab   istilochilari   tomonidan   bosib   olinib,   bir
asrdan ko’proq muddat ularning qo’li ostida bo’ldi. Arablar istilosidan so’ng ikki
hokimiyatchilik   qaror   topgan   edi.   Janubiy   Xorazm   (poytaxti   Kat)da   Siyovush-
afrig’iylar   sulolasidan   bo’lgan   hukmdorlar   otirdi.   Ularning   har   ikalasi   ham
arablarga,   sungra   samoniylarga   belgilangan   miqdorda   soliq   to’lab   turganlar.
Gurganch amiri Ma’mun ibn Muhammad (995 – 997 yil) 995 yilda Katni zabt etib
Ofrig’iylarni   so’ngi   shohi   Abu   Abdullohni   taxdan   uloqtirib,   butun   Xorazmni
yagona davlatga birlashtiradi. 
U   o’ziga   Xorazmshoh   unvonini   qbul   qiladi.   Gurganch   Xorazmshohlar
davlatining poytaxti  bo’ldi. Ma’muriy jihatdan bu davlat  viloyatlarga , viloyatlar
esa shahar va qishloqlarga ajralib boshqarilgan. Ma’lumki ular davrida Xorazmda
davlat boshqaruvining ancha takomillashgan tizimi vujudga keltiriladi.
27
27 2. XORAZMNI JAHON TARIXI VA MADANIYATI
XORAZMNI JAHON TARIXI VA MADANIYATI
TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI
TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI
2.1. Xiva shahrini vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti
Ko’hna   va   hamisha   navqiron   Xorazm   va   Xiva   shahri   jahonga   ko’p   va
mashhur   allomalar,   fozilu-fuzolalar,   mutaffakiru-ma’rifatparvarlar,   muhandislar,
musiqa va ijrochilik san’atining yetuk namayondalarini yetkazib bergan dunyoviy
fan va ma’daniyat markazlaridan biridir.
Buyuk   ajdodlarimiz   al   –   Xorazmiy,   Beruniy,   al   –   Zamahshariy,   Pahlavon
Mahmud, Abulg’oziy, Feruz , Munis, Ogahiy, Komil Xorazmiy kabi o’nlab buyuk
olijanob insonlarning nomlari jahon xalqlari uchun aziz va mo’tabardir.
Xorazm vohasining betakror va o’ziga xos tarixiy ma’daniy merosi bevosita
Xiva   shahri   bilan   aloqadordir.   Xiva   Xorazmning   eng   mashhur   shaharlaridan   biri
bo’lib,   u   nafaqat   O’rta   Osiyoning,   hatto   butun   Sharq   davlatlarining   iqtisodiy   va
madaniy madaniyatiga bevosita ta’sir ko’rsatdi. Uch asrdan ko’proq Sharqda nom
taratgan  xonlikning ma’muriy va  madaniy markazi   bo’lib  kelgan. Xiva  eldileada
viloyatining yirik sanoat va hunarmandchilik ma’rifat va madaniyat markazlaridan
hisoblanadi.
Xivada   shu   kungacha   saqlanayotgan   tarixiy   va   me’moriy   yodgorliklarining
asosiy   qismi   XVIII   –   XIX   asrga   taaluqlidir.   Xorazm   vahosida   ilk   shaharlarning
vujudga kelishi miloddan avvalgi VII – Vi asrlarga to`g`ri keladi. Antik hsaharlar
suv   havzalari   bo`ylarida,   davlat   chegaralari   hududlarida   iqtisodiy,   ma’muriy,
madaniy va harbiy markaz sifatida      vujudga kelgan.
Antik qal’alarning vujudga kelishi va rivojlanishida sug`orma dehqonchilikka
o`tish   va   irrigatsiya   inshoatlarining   qurilishi   savdo   va   hunarmandchilikning
rivojlanishini muhim rol o`ynagan. 
Qadimgi   Xorazm   vohasidan   topilgan   ilk   shahar   qal’alardan   Ko’zaliqir,
Qal’aliqir va Oybo`g`ir qal’alardir.
Antik   davr   Xorazm   tarixida   iqtisodiy   va   madaniy   hayotning   ancha
rivojlangan   davri   bo`lib,   bu   davrda   shahar   qurulishlari   keng   shakllanadi.   Bu
davrning   katta   va   mashhur   qal’alaridan   Jonbosqal’a,   Quyqirilgan   qal’a,
28
28 Qo`rg`oshin   qal’a,   Tuproqqal’a,   Oybug`ur   qal’alar   hisoblanadi.   Jonbosqal’a
miloddan   avvalgi   IV   asrga   oid   bo`lib   uning   hajmi   200x170   m.   to`g`ri
to`rtburchakli   qalinligi   5   m.   balandligi   2   –   10   m.   devor   bilan   o`rab   olingan.
Qal’aga   kirish   uchun   bitta   darvoza   bo`lgan.   Darvoza   devoir   va   devorda   ikki
qatorli shinaklar joylashgan. Darvoza murakkab qurulma bilan mustahkamlangan.
U   shahar   devoridan   ancha   oldinga   chiqib,   uning   tuzulishi   bir   necha   aylanma
yo`lakdan iborat.  
  Tarixiy taraqqiyot ishlab chiqaruvchi kuchlarning, shu jumladan
mehnat   qurollarining   yanada   takomilashuviga   olib   keldi.   Bu   davrda   iqlim
sharoitida   o`zgarishlar   sodir   bo`lib,   odamlar   soy,   buloq,   ko`l,   yaylov   va   keng
adirlarga yashaganlar. Qadim davr odamlarinign qo`lga kiritgan yutuqlaridan biri
baliqchilik   va   u   bilan   bog`liq   bo`lgan   hunarmandchilikning   paydo   bo`lishi   va
rivojlanishidir. Yarim yer to`la tipidagi kulbalar, uy – joy qurilishi, to`qimachilik,
kemasozlik   va   boshqa   bilimlarning   paydo   bo`lishi   yangi   tosh   davri   bilan
bog`liqdir.
Yangi   tosh   davridan   boshlar   Markaziy   Osiyo   mintaqasida   madaniy   xo`jalik
vujudga   kelib,   uning   asosiy   yo`nalishini   belgilab   berdi.   Markaziy   Osiyoning
janubi   –   g`arbida   miloddan   avvalgi   VI   ming   yillikdan   Joytun   madaniyati   qaror
topib,   qabilalar   ibtidoiy   dehqonchilik   va   chorvachilik   xo`jaliklariga   o`tganlar.
Markaziy   Osiyoning   boshqa   hududlariga   esa   ovchilik,   baliqchilikdan   iborat
xo`jalik an’analari davom etgan.
Miloddan   avvalgi   v   VI-III   ming   yilliklarga   oid   turmush   tarsi,   ovchilik   va
baliqchilikka   asoslangan   madaniyat   izlari   Xorazm   vozasida   topilgan   Kaltaminor
madaniyati   yodgorliklari   misolida   o`rganildi.   Bu   arxeologik   madaniyat   izlari
To`rtko`l   tumani   janubidagi   Kaltaminor   kanali   yaqinidan   topilib,   bu   xildagi
yodgorliklar   Oqdaryo   xavzasi,   yuqori   uzboy,   Maxovdaryo,   Orolining   shimoliy  –
sharqiy   hududlarida   ham   uchraydi.   Arxeologik   jihatdan   yaxshi   o`rganilgan
yodgorlilardan Jonbos– 4 makoni bo`lib, uning maydoni 26X17 m, balandligi 8 –
10   m.ni   tashkil   etadi.   Chayla   xodachalar   va   qamishdan   qurilgan   bo`lib,   uning
rejalashtirilishi   tuxumsimon   shaklda   bo`lgan.   Chayla   o`rnida   yog`och   qamish   va
20 dan ortiq o`choq topilgan. Har bir o`choq atrofida spool idishlar, baliq, yavvoyi
29
29 cho`chqa,   bug`u,   qirg`ovul,   suv   qushlarining   suyaklari   topilgan.   Makonning
o`rganilgan   joyida   aylana   shaklda   chuqurlar   qilingan,   ular   to`sin   uchun
mo`ljallangan.   S.   P.   Tolstoyning   fikricha,   bu   manzilgohda   100   –   125   ga   yaqin
kishi yashagan.
Manzilgoh   o`rtasida   o`choq   izlari   topilib,   unda   doimo   olov   yonib   turgan.
Manzilgohda bitta urug` oilasi hayot kechirib, ona rahbarlik qilgan. Manzilgohda
ko`plab   topilgan   spool   buyumlari   shu   yerda   yashagan   odamlar   loydan   idish   –
tovoq   yasashi   bilganligini   ko`rsatadi.   bu   shu   yerda   yashagan   qabilalarning
hayotida suv katta rol o`ynaganligini bildiradi.
Kaltaminorlarning   asosiy   mashg`uloti   ovchilik   bo`lib,   ular   ko`pgina   baliq
ovlaganlar.   Topilgan   suyaklarning   aksariyati   baliq   suyaklaridir.   Shimoliy   –
g`arbiy   Ustyurtning   Joyronquduq   va   Aydabol   qudug`I   atrofida   neolit   davri
yodgorliklari topildi. 1, 6, 7, 13, 17, 19, 23, 24, 26 kabi joy makonlari o`rganildi.
Bu   makonlardan   neklues,   parraklar,   qirg`ichlar,   o`q   uchlari,   pichoqsimon
parraklar,   qo`lda   yasalgan   spool   idishning   siniqlari   ham   topilgan.   Bu   makonlar
miloddan avvalgi VI – III ming yilliklarga taalluqli degan taxmin bor.
Ustyurtning   shimoli   –   g`arb   timonida   Buloq,   Qo`sh   Buloq,   Beleli,   Chuqur,
To`qsanboy,   umuman   60   dan   ortiq   neolit   manzillari   o`rganildi.   Kaltaminor
madaniyatini   tekshirgan   arxeolog   A.V.   Vinogradov   yodgorliklarni   quyidagi
guruhlarga   ajratadi:   Qavat,   Bayraliqazon,   Mamur.   Kaltaminor   madaniyatining
oxirgi   bosqichiga   oid   makon   Qavat   –   7   atroflicha   o`rganildi.   Aylana   holda
ustunlar yordamida 32x19 m. makon o`rtasida katta o`choq joylashgan. Juda ko`p
guruhchalar topilib, bular ustunlarga mo`ljallangan. Ularning aylanasi 1 – 1,2 mni
tashkil etadi.
Kaltaminor   madaniyati   yodgorliklarining   umumiy   maydoni   katta   emas.
Jonbos 4 26x17m, Jonbos – 12 30x30 m, Jonbos – 5 17x35mga teng. Kaltaminor
madaniyatining   umumiy   tuzilishi,   rivojlanishi,   etnografik   o`xshashligini   S.   P.
Tolstoy andamanlar kulbasiga o`xshaydi.
Kaltaminorliklarning   ovchilikda   ishlatadigan   qurollari,   asosan
chaqmoqtoshdan   va   suyakdan   ishlangan.   Suyakdan   yasalgan   qurollar   oz   bo`lib,
30
30 asosan,   kamon   o`qi   uchlari,   pichoq   sinig`I,   suyak   va   chig`anoqlardan   ishlangan
silindr   shakldagi   munchoqlar   ko`p   topilgan.   Bular   ayollarning   bezaklari
to`g`risidagi   ma’lumotlar   beradi.   Makonning   markaziy   qismida   katta   o`choq   izi
topilib, S. P. Tolstoy fikricha, bu o`choqda olov hamma vaqt yog`ib turgan. Ulug`
oqsoqoli anna shu o`choq yoniga o`tirgan. 
Kaltaminor madaniyati o`z tarixiy taraqqiyoti jarayonida 3 bosqichi o`tagan:
1) Ilk   Daryosoy   bosqichi   (miloddan   avvalgi   v   VI   –   V   ming   yilliklar)ni
qamrab oladi.
2) O`rta bosqich Jonbos-4 (minavvalgi V – IV ming yilliklar)ga va so`nggi
3) Ozboy bosqichi (miloddan avvalgi IV –III ming yilliklar)ga to`g`ri keladi.
Bu bosqichlar o`rtasida tafovutni mehnat qurollarida va spool buyumlarning
yasalishi,   shakli   va   rangida   ko`rish   mumkin.   Bu   davrga   oid   yodgorliklardan   biri
neolit   davriga   oid   qabristonlarning   topilishi   va   o`rganilishidir.   Shunday
qabristondan   biri   Amirdaryo   quyi   oqimining   chap   qirg`og`ida   joylashgan
Shumanoy tumani hududida topilgan Kasanjol qabristonlardir. Bu yerda marhum
tanasiga qizil rang sepilib, uni yerdan lahm kavlab, so`ng ana shu go`rga zebu –
ziynat va idish tovoqlar bilan ko`milgan 1
.
Kaltaminor   madaniyatining   yillik   sanasini   arxeologik   olimlar   arxeologik
ma’lumotlarga   suyangan   xolda   miloddan   avvalgi   VI   ming   yillikning   oxiri   va   11
ming yillikning boshlari bilan belgilanmoqda. 
Xullas,   Kaltaminor   madaniyatidan   shu   narsa   ma’lum   bo`ldiki,   ajdodlarimiz
qadim   zamonlardan   sivilizatsiyaning   ilk   ko`rinishlarida   yashaganligidan   dalolat
beradi .   
Shahar darvozasidan qarama – qarshi tomonga 30 m, kenglikda ko`sa o`tgan
bu ko`cha shaharni ikki mahhallaga ajratgan va shaharning shimolida joylashgan
ibodatxonaga   olib   boradi.  Devor   minoraga   ega   emas.   Shahar   mudofaasida   butun
shahar aholisi qatnashgan.
1
1
 
  Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 1- kitob.T.; 1992-yil.98 b
31
31 Qo`y   qirilgan   qal’a   –   aylana   shaklida   bo`lib,   aylanasi   80   m,   qalinligi   5   m.
devor   bilan   o`rab   olingan.   9   minoraga   ega.   Qal’a   markazida   ikki   qavatli   silindr
shaklida   uy   joylashgan,   uning   aylanasi   42   m,   S.   P.   Tolstoyning   fikricha,
sayyoralarni   kuzatadigan   joy   bo`lgan.   Yodgorlikdan   suyaklarni   saqlaydigan,
loydan   qilingan   ostadonlar   ko`plab   topilgan.   Ostadon   va   uning   qismi   hamda
qopg`og` odam haykalchalari bilan bezatilgan. Bu yodgorlikdan miloddan avvalgi
III   –   II   asrda   oid   qadimgi   Xorazm   yozuvi   bo`lib,   u   oromiy   yozuvida   tush   bilan
yozilgan. Bu obida ibodatxona yoki Xorazm zadagonining saroyi bo`lishi mukin.
Xorazmning gullab – yashnagan davrga to`g`ri keladi.
Tuproq qal’a. (Shovot tumani hududida joylashgan) Qal’ani tekshirish ishlari
1958   –   60,   1979   –   80   yillarda   olib   borildi.   Shahar   aylana   shaklida   bo`lib,   uning
hajmi 260 m, ichki devoir tomonidagi umumiy maydoni 4 gektar. Mudofaa devoir
bilan   o`rab   olingan,   hozirgacha   saqlanib   qolgan   devorning   balandligi   0,7.3   mni
tashkil   qiladi.   Devorda   yarim   aylanali   burjlar   (24   ta)   saqlanib   qolgan,   ular
orasidagi   masofa   22   –   30   m,   devorga   yaqin   joydan   32   –   42   m   handak   o`tgan.
Shaharning   qurilishi   va   rivojlanishi   miloddan   avvalgi   IV   –   III   asrlar   bilan
belgilanadi. 
Oybug`ir   qal’a   -   bu   yodgorlik   Shumaynaydan   41   km.   Shimoliy   –   g`rabda
joylashgan. Qal’a 1946 yilda o`ragnilib, miloddan avvalgi IV, milodiy I asr bilan
belgilanadi. To`g`ri  burchakli  bilan,  umumiy maydoni   10 ga.  Yodgorlikning  uch
tomonidagi devorlari yaxshi saqlangan. Sharqiy devor uzunligi – 120 m, shimoliy
–   412   m,   g`arbiy   paxsa   devorining   balandligi   6.1   m,   qurilgan   burjning   o`rni
saqlanib qolgan. U devordan 5,6 m, devor bilan burj o`rtasidagi masofa 48 – 53 m,
qal’aga   kirish   joyi   g`arbiy   devor   o`rtasida   joylashgan.   arxeolog   M.
Mambetullayev   qal’aning  vujudga   kelishi,   tarixini   uch  davrga   bo`ladi:   Miloddan
avvalgi V – III asrlar, Miloddan odiy I – IV va XI asrlar.
Ayoz   qal’a   –   Sulton   Uvays   tog’i   yaqinida   joylashgan.   U   ikki   qatorli   devor
bilan   o’rab   olingan.   U   harbiy   ahamiyatga   ega   inshoat   bo’lib,   milodiy   II-   IV
asrlarda   bunyod   etilgan.   Bu   qal’a   Xorazmning   tashqi   xujumlardan   himoya
32
32 qilishda katta rol o’ynagan. Bundan tashqari milodiy II asrga oid Ayoz qal’a – 2-
3-   ham   topilgan.   Bu   yodgorliklar   ham   ixcham   va   mustahkam   qilib   qurilgan   va
mudofaa ahamiyatiga ega bo’lgan. 
Qirqqiz   tepa   –   Xozaraspdan     shimoli   –   g’arbda   joylashgan.   U   to’g’ri
burchakili   bo’lib,   umumiy   maydoni   75x95   m.   tepaning   shimoliy   –   g’arbiy
burchagida   katta   bo’lmagan   tepalik   bo’lib,   uning   balandligi   2,5   m,   hajmi   esa
25x30 m. bu shahar  arki  ham  bo’lgan.  Uning rivojlanishi  miloddan . av. IV – II
asrlarga oiddir. 
Olma otishgan yodgorligi   xiva shahridan 18 km Kattabog’ qishloq kengashi
hududida joylashgan. Shahar to’rt burchak shaklga ega bo’lib, uning kengligi 170
m.   Yodgorlikda   arxeol;ogik   tekshirishlar   olib   borilmagan.   Yodgorlikning   ustki
qismida saqlanib qolgan spol siniqlariga qarab, uning vujudga kelishi milodning I
– VIII asrlariga oiddir. 
Xorazmning antik davr shaharlari juda puxta, qurilgan. tashqi ko’rinishining
bir   xilda   bo’lishi,   geografik   joylashishi,   mudofaa   inshoatlarning   mustahkamligi,
bilan   ajralib   turadi.   Bu   inshoatlarqadimiy   xorazmliklarda   qurilish   san’atining,
me’morchilikning, muhandischilikning yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat
beradi. Mustahkam va go’zal inshoatlarni bunyod etilishi Xorazm aholisi ishtirok
etgan. 
Yirik   qal’alarni   barpo   etish   uchun   ko’p   kuch,   mablag’   zarur   edi.   Faqat
boy,   mustaqil,   qudratli,   davlat   bunday   ishlarni   amalga   oshirishi   mumkin   edi.
Miloddan . av.IV – I asrlarda Xorazm shunday quldorlik davlatlardan biri bo’lgan.
Miloddan   odning   I   –   IV   asrlarida   Xorazm   vohasi   shaharlar   rivojlanishi
bilan bir qatorda hunarmandchilik, savdo – sotiq ishlari keng taraqqiy topgan. 
Miloddan   odning   IV   –   V   asrlarida   O’rta   Osiyoda,   shu   jumladan,
Xorazmda   ham   jamiyat   ichki   ziddiyatlarining   kuchayishi,   ko’chmanchi
qabilalarning   tez   –   tez   xujumlari,   o’zaro   urushlar   natijasida   shahar   madaniyati
inqirozga   uchraydi.   Gullab   yashnagan   shahar,   qal’alar,   dehqonchilik   vahalari
xarobaga aylandi. 
33
33 Xullas,   Xorazm   vohasida   qum,   sahrolar   bag’rida   shu   kungacha   saqlanib
qolgan xarobalar, ko’xna obidalar bu fikrni tasdiqlaydi. 
  Bular orasida 63 ta madrasa, 93 ta masjid va maqbaralar mavjud.  Akademik
Yahyo G’ulomov Xivaning Ichan qal’a hududida ikkinchi jahon urushidan oldingi
yillarda   o’zining   dastlabki   arxiologik   qazilmalarini   o’tkazdi.   Olim   topilgan
ashyoviy   dalillarga   asoslanib,   Xivani   Orta   Osiyoda   paydo   bo’lgan   eng   qadimgi
shaharlardan   biri   ekanligini   isbotladi.   Qadimshunos   olim   bu   haqda   quyidagi
fikirni   bayon   qildi   “Xiva   ham   Janubiy   Xorazmning   qadimgi   shaharlari   sirasiga
kiradi.   Shaharning   eng   qadimgi   mustahkam   qismi   “Ichan   qal’aning”   ichki   qismi
hisoblanadi.” 1
 Arxiologik izlanishlarning ta’kidlashicha, Xiva boshqa qal’alar kabi
bosqinlarni o’z boshidan kechirgan. Arxiologik olim Yahyo G’ulomov o’z fikrini
davom   ettirib:   “Ichan   qal’a”   doirasidagi   Xiva   shahri   Ko’shon   davri   shaharlari
sirasiga kiradi. Fortifikatsion inshoatlar shahar planning ko’p marta o’zgartirilishi
munosabati   bilan   uning   qadimgi   alomatlari   devorga   o’ralgan   pletalarga   va
burjlarning asoslarida onda sonda saqlanib qolgan. Xiva aftidan – hech qachon o’z
ornini o’zgartirmagan” degan edi.   Biroq urush yillariva urushdan keyingi o’tgan
davrda   ancha   vaqtgacha   Xivaning   eng   qadimiy   davr   tarixini   o’rganish   to’xtab
qoldi.   70-yillar   oxiridan   olimlar   orasida   bu   masalaga   qiziqish   ortadi.   Arxeolik
tadqiqotlar   Xivaning   eng   qadimgi   qismi   Ichan   qal’a   doirasida   o’tkazildi.
Shaharning 6 joyida umumiy hajmi  1200 kvadrad metr  joyida qazish ishlari  olib
borilgan.   Natijada   qal’aning   7   mrtrlik   chuqurlikdagi   madaniy   qatlam   ostida
Xivaning   antik   davriga   oid   ashyoviy   dalillar   topilgan.   Topilgan   buyumlar   Ichan
Qal’aning   antik   davrdan   to   O’rta   sarlar   oxirigacha   bo’lgan   davrdagi   tarixiy
rivojlanishi   bosqichlarini   aniqlash   imkonini   berdi.   Arxeolik   olim   A.   Arqarovo’z
tadqiqotlarida   shu   manbalardan   foydalanib,Xiva   shahrining   o’z   tarixi   davomida
o’nta   rivojlanish   bosqichini   boshidan   kechirganini   ko’rsatib   berdi. 2
  Birinchi
bosqich bu Ichan qal’a hududida shahar  hayotining shakillangan davri bo’lib, bu
1
1
 
  M. Matniyozov, A. Sotliqov. Jahon tarixi va madaniyatida Xorazm. “Xorazm” nashriyoti 1999 yil  42 bet   
2
2
 
  Ko’rsatilgan a sar, 42-bet.
34
34 mill.   avv.   VI-V   asrga   to’g’ri   keladi.   Qozish   ishlari   davomida   shu   davrga   oid
parchalar va paxsa devor qoldiqlari topildi. Bu esa, Xivaning Ichan Qal’a doirasi
bundan   taxminan   2500   yil   oldin   paydo   bo’lgan,   degan   xulosa   olib   keladi.
Xivaning   navbatdagi   bosqichi   mill.   avv.   IV-III   asrlarga   to’g’ri   keladi.   O’sha
davrda Xivaning  Ichan Qal’asi  to’la  o’zgartirilib, qal’aning  atrofi  mudofa devori
bilan   o’rab   olingan.   Qal’aning   paxsa   devori   ustidan   kvadrat   shakildagi   xom
g’ishtdan   ishlangan   ikki   qator   devor   qurilgan.   Bu   davrda   Xiva   aholisi   deh-
qonchilik , hunarmandchilik bilan shug’ullangan. 
        Mill.   avv.   II-I   asrlarda   Xiva   shahri   hayotida   inqiroz   yuz   bergan.
Shaharning   pastki   qismi   qum   ostida   qolgan.   Qal’aning   o’sha   davrdagi   devorlari
vayron   bo’lgan.   Bu   tushkunlik,   ehtimol   tashqi   istilochilar   hujumi   oqibatida   yuz
bergan.   To’rtinchi   bosqich   milodning   I-IV   asrlariga,   ya’ni   Kushonlar   davrida
Xivada   yana   yuksalish   yuz   bergan.   Shaharda   qurilish   ishlari   kengaygan.   Shahar
atrofi   mustahkam   devor   bilan   o’ralgan.   Qal’adevorining   eni   8-9   metrgacha
kengaytirilgan.   G’arbiy   devorning   qoq   o’rtasida   shahar   hokimining   saroyi   qad
ko’targan.   Biroq   IV   asr   oxiriga   kelib   tashqi   hujumlar   va   ichki   siyosiy   mojorolar
tufayli   Xiva   qal’asida   yana   tushkunlik   ro’y   berdi.   Shaharning   katta   qismi   yana
ko’chma   qumlar   ostida   qolgan.   Bu   inqiroz   davri   beshinchi   bosqichi   V   asr
oxirigacha   davom   etadi.   Xivaning   navbatdagi   oltinchi   yuksalish   davri   arablar
istilosigacha   (VI-VII   asrlar)   davom   etadi.   Bu   davrda   Xivada   va   Xorazimning
boshqa   shaharlarida   madaniy   hayot   yana   tez   rivojlangan.   Xiva   Xorazimning
taraqqiy etgan savdo va hunarmandchilik markazlaridan biriga aylangan Xivaning
hududiy   chegarasi   kengaygan.   Qal’a   atrofida   badavlat   dehqonlarning   bahaybat
chegarasi   kengaygan.   Qolgan   (7-10)   bosqichlar   XIII   asrlardanboshlanib,   hozirga
davrgacha  davom  qiladi.  Bu davrda  Xiva  goh rivojlangan  goh  esa  inqirozga  yuz
tutgan. 
   Xiva yoki  Xivan nomining etimologik ma’nosi  hozircha aniqlangani  yo’q.
xiva so’zi birinchi marta X asrda o’tgan arab geografikdan Istahriy ibn Rusta ibn
Xazqal,Mudaddasiy   Yoqut   al-   Hammoviy   (   XII   asr)   asarlarida   keltirilgan.
Yoqutning ko’rsatishicha, bu shaharni “Xivaq” deb yozganlar. Xalq uni XIX asrda
35
35 “Xiva” deb yurita boshlagan. 1
 Garchi arxeolog olinmar tomonidan Xivaning yoshi
masalasida   umumiy   bir   fikrga   kelishgan   bo’lsa-da,   Xiva   nomi   bu   atamaning
ma’nosi   haqida   tarixchi   va   tilshunos   olimlar   orasida   har   xil   fikrlar   mavjuddir.
Arxeolog olimlarning takidla-shicha, Xiva qal’asi qum barmonlari ustida mil.avv
VI-V asrlarda bunyod etilgan. Bu davr antik Xorazmda qudratli davlat hokimiyati
qaror topgan, sug’orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilikning rivoj topgan
davri  bo’lgan. Xivaning qad ko’targan joyi  geografik jihatdan savdo-sotiq uchun
qulay bo’lgan, qal’a madaniy voha bilan qum cho’ zonasini tutashgan chrgarasida
joylashgan.   Qal’aning   atrofi   dehqonchilik   qilish   uchun   juda   qulay   bo’lgan.
Shuningdek,   atrofdagi   qum-sahrolarda   ko’chib   yurgan   ko’chmanchi   chorvador
aholi   bilan   yaqin   qo’shnisi   aloqasida   bo’lib,   o’zaro   manfaatli   savdo-sotiq   va
madaniy aloqalarga yo’l qo’yigan. Bunday holat Xivani juda rivojlanib kengayib
borishiga   imkon   yaratgan.   O’sha   davrdan   boshlab   Xiva   Xorazmning   savdo   va
hunarmandchilik   rivojlanayotgan   nufuzli   shaxarlar   qatoriga   kirgan.   Xiva   qal’asi
dastlabki   davrlarida   unchalik   katta   bo’lmagan.   Akademik   Yahyo   G’ulomovning
ta’kidlashicha   uning   sathi   hozirgi   “Ichan   qal’a”   doirasida   Shimoldan   janubga
cho’zilgan unchalik katta bo’lmagan shahar ko’rinishida bo’lgan. Xivaning atrofi
to’rt burchakli paxsa va xom g’ishtdan qurilgan qalin va mustahkam devor bilan
o’rab olingan. Qal’aning Shimoliy tomonida bitta darvoza bo’lgan. IX-X asrlarga
kelib   Xorazmda   siyosiy-iqtisodiy   vaziyat   ancha   barqarorlashadi.   Xorazm   arab
xalifaligining uzoq davom etgan qaramligidan qutulib, mustaqil rivojlanish yo’liga
o’tadi.   995   yilda   Shimoliy   Xoram   hukmdori   Ma’mun   ibn   Muhammad
Xorazmning   Janubiy   viloyatlarini   yagona   davlatga   birlashtirib,   davlat   markazini
Kat   (hozirgi   Beruniy)   shahridan   Gurganj   (hozirgi   ko’hna   Urganch)   shahriga
ko’chiradi. 1017 yilda Xorazmshoh Ma’mun fitnachilar tomonidan qatl qilingach,
Xorazm   va   Xiva   Mahmud   G’aznaviy   tomonidan   bosib   olindi   va   g’aznaviylar
hukmronligi   uzoq   cho’ziladi.   1040   yilda   Dandonagan   ostonasidagi
mag’lubiyatdan   so’ng   g’aznaviylar   saltanati   territoriyasida   va   O’rta   Osiyo   yangi
1
1
 Ko’rsatilgan asar, 47-bet.
36
36 siyosiy   saltanat   Saljuqiylar   hukmronligi   boshlandi.   Xorazm   va   Xiva   shahri
Saljuqiylar hukmronligi ostiga o’tdi. Saljuqiylar xukmdorlari Xorazmni o’z noibi
turk G’ulomi Anush-Tegin yordamida boshqarib keldilar. Anushtegin vorislaridan
Otsiz   (1117-1150   y)   va   Aloaddin   Takash   (1172-1200y)   Saljuqiylardan
Xorazmning   mustahkamligini   ta’minladilar.   Ular   mustaqil   Xorazmshohlar
davlatiga   asos   soldilar.   Takash   va   Aloaddin   Muhammad   (1200-1220   y)
hukmronligi   davrida   bu   davlat   butun   O’rta   Osiyoni,   Xuroson,   Eron,   Ozarbayjon
va   Dashti   qipchoq   cho’llarini   o’ziga   bo’ysundirgan,   Sharqdagi   eng   yirik
imperiyaga aylangan Xorazm zaminidan qadimgi ipak yo’li savdosi yana jonlana
boshladi. 1
    Shuningdek,   bu   yerda   shahar   xayoti   savdosi   va   hunarmandchilik   ham   tez
taraqqiy   qiladi.   Daryoning   har   ikki   qirg’og’ida   yangi-yangi   shaharlar   va   obod
qishloqlar vujudga keladi. Bu davrda Volga bo’yi, Shimoliy Kavkaz, Qora dengiz
bo’yi, Rus  va Yevropa davlatlari  bilan savdo  va madaniy aloqalar  o’rnatgan. Bu
Xorazmshohlarning   halqaro   maydonda   qanchalik   muhim   o’rin   tutganligidan
dalolat beradi.
X-XIII   asrlarda   ham   Xorazm   o’zining   ana   shu   mavqeini   saqlab   keldi.   O’sha
davrda yashagan arab sayyohlari Xorazm va Xivada uchta muhim savdo yo’lining
tutashganligini   aytadilar.   Bular   Movaraunnahrdan,   Xurosondan   va   Jurjondan
boshlangan   savdo   yo’llari   bo’lib,   ular   Xiva   orqali   Gurganjga   o’tgan.   So’ngi
Gurganjdan   boshlangan   yo’l   esa   Ustyurt   orqali   Volga   bo’ylariga,   undan   Xazar,
Rus   va   Bulqor   davlatlariga   tutashgan.   Shu   munosabat   bilan   bu   davrga   kelib,
Xorazmning   Xiva   va   boshqa   shaharlarida   iqtisodiy   va   madaniy   hayot,   qurilishi
obodonchilikishlari   yana   rivojlanadi.   Xivaning   arablar   bosqini   oqibatida   vayron
qilingan   paxsa   devorlar   qaytadan   tiklandi.   Shahar   ichkarisida   maschit,   madrasa,
hammom, bozor va savdo rastalari, turar joy binolari qurilishi rivojlandi. 
     Istaxriy va “Hudud al-Alam” muallifi bu haqda shunday yozadi: “Xorazm
(Xiva)   ser   xosil,   oziq-ovqatga   va   meva   matolarga   juda   boy   shahar.   Bu   yerda
1
1
 
  O’sha asar, 48 bet.
37
37 chetga  chiqariladigan  paxta  va  yung matolar  ko’plab ishlab  chiqariladi.  Ulardagi
boylikning asosiy qismi….  Savdo va chorvachilikdan olinadi. 2
 
Ammo   mug’ullar   istilosi   (   1120   –   1221y   )   boshqa   joylarda   bo’lgani   kabi
Xorazmning shahar va qishloqlarini vayronaga aylantirdi. Xorazmshohlar markazi
Gurganj,   shuningdek   Hazorasp   va   boshqa   yuzlab   shahar   va   qishloqlar   mug’ul
qo’shinlari tomonidan vayron qilindi. 
   Mug’ullar  istilosidan so’ng Xorazm  ikki  qismga  ajratiladi. Shimoliy qismi
Urganch   shahri   bilan   Chingizxon   vorislaridan   Jo’ji   ulushiga   qarashli   bo’ldi.
Janubiy   Xorazm   bo’lsa   Kat,   Xiva,   Hazarasp   shaharlari   Movarounnahrda   qaror
topgan Chig’atoy ulusiga qarardi.
 XIV asr 60 yillariga kelib Shimoliy Xorazmda siyosiy xokimiyat Oltin O’rda
xonlari saroyida alohida mavqeyiga ega bo’lgan turk qo’ng’irot qavmiga mansub
bo’lgan sufiylar sulolasi qo’liga o’tdi. Shu davrda Xiva Xonligining Rossiya bilan
savdo  va  elchilik aloqalari  tobora  kengayib bordi. 1819  va  1842 yillarda Xivaga
Rossiya hukumatining N. Muravoyev va N.I. Danilevekiy boshchiligidagi maxsus
elchilar   va   savdogarli   guruhi   tashrif   buyurdi.   Xiva   solnomalarida   1852-1853
yillarda Xivadan Rossiyaga 252 tuyada turli xildagi tovarlar yuborilganligi haqida
ma’lumotlar bor. Hatto Xiva savdogarlari Nijny – Novgorod yarmarkalarida ham
o’z   maxsulotlari   bilan   faol   ishtirok   etganlar.   Rossiyadan   Xivaga   metall,
to’qimachilik maxsulotlari bilan faol ishtirok etganlar. Rossiyadan Xivaga metall,
baliq   yilimi,   turli   bo’yoqlar,   muyna   terilari,   qurol-aslahalar   va   boshqa   tovarlar
keltirib sotilgan. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Xivadan Rossiyaga chiqarib
sotilayotgan   mahsulotlar   orasida   paxta   va   paxtadan   tayyorlangan   gazlamalar   va
kalovalarga   talab   ortib   bordi.   Shu   jihatdan   Xiva   xonligi   O’ta   Osiyo   xonliklari
qatorida   Rossiya   xukumatining   e’tiborini   o’ziga   ko’proq   jalb   qila   boshladi.
Xivadagi jahonga mashhur tarixiy me’moriy obidalarni bunyod etishda usta Adina
Muhammad, Muhammad Murod Hazoraspiy, koshinkor naqqosh Nurmuhammad
usta   Qalandar   o’g’li   usta   Muhammad   Pano,   usta   naqqosh   Abdullajin,   o’ymakor
usta Nodir Muhammad usta naqqosh Ro’zimat Masharif o’g’li, o’ymakor usta Ota
Shix   o’g’li,   usta   naqqosh   Abdulla   Bolta   o’g’li   kabi   mohir   ustalarning   alohida
38
38 xizmatlari katta. Xivadagi ana shu me’moriy san’at asarlari ularning aql-zakovati,
qalb harorati mohir qo’llari bilan bunyod etildi. 
Xiva nafaqat betakror tarixiy yodgorliklari, shuningdek so’lim bog’lari, zilol
suvli   quduqlari   va   hovuzlari   bilan   mashhurdir.   Ular   ham   Xivaning   o’ziga   xos
go’zalligiga   shukuh   baxsh   etadi.   Xxhurmatli   Prezidentimiz   I.   Karimov   o’zining
Xivaning   2500   yillik   to’yida   so’zlagan   nutqida   shunday   degan   edi:   “Xorazm   va
Xiva   zaminida   yashagan   Pahlavon   Mahmud,   Sulton   Vays,   Nasriddin   Rabg’uziy,
Sulaymon   Baqirg’oniy,   Bohavuddin   Valod   va   uning   buyuk   farzandi   Jaloliddin
Rumiy,   Abulqosim   al-Xorazmiy,   Ismoil   Jurjoniy,   Sirojiddin   Sakkokiy,   Munis,
Ogahiy,   Bayoniy,   Safo   Mug’oniy   Chokar,   Sheroziy,   Xojixon   Bola   Baxshi   kabi
allomalar,   shoirlar   va   sanatkorlar   nomini   faxr   bilan   tilga   olamiz.   Ichan   Qal’a   va
Deshan   qal’adagi   tarixiy   memoriy   obidalar,   madrasalar   va   boshqa   yodgorliklar
halqimizning asrlar davomida avloddan-avlodga meros tariqasida o’tib kelayotgan
yuksak   salohiyatini   va   nodir   san’ati   jahonga   namoyish   etmoqda.   Prezidentimiz
farmoni   bilan   1997   yil   oxirida   Xivada   ochilgan   Xorazm   Ma’mun   akademiyasi
viloyatimizning ma’daniy hayotida katta voqea bo’ldi. Bu ilmiy tadqiqot markazi
Xorazm va Xiva tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu azim shahar
tavalludining   2500   yilligini   halqaro   miqiyosda   keng   nishonlanganligi   bunga
isbotdir. 
39
39 2.2.   Xivaning   nafis   san’ati,   adabiyoti   va   tarixiy   obidalarini   jahon
madaniyatida tutgan o’rni. 
Miloddan   avvalgi   I   ming   yillikning   boshlariga   kelib,   Xorazmda   siyosiy
voqealar   yuz   berdi.   Ibtidoiy   jamao   tuzumi   sinfiy   jamiyat   bilan   almashindi.
Quldorlik   davlatiga   asos   solildi.   Bu   hol   esa   Xorazm   ahalosining   xalq   sifatida
shakllanishida   muhim   ahamiyat   kasb   etdi.   Xorazmda   qudratli   davlat
hokimiyatining   barpo   bo`lishi   dehqonchilik   va   sun’iy   sug`orish   ishlarini
rivojlantirib   yubordi.   Endilikda   kanal   qazish,   damba   qurish,   Yangi   yer
o`zlashtirish   kabi   hayotiy   zarur   vazifalarni   hal   qila   oladigan   ana   shunday
xokimiyat   vujudga   kelgandi.   Shu   munosabat   xorazmda   sug`orma   dehqonchilik
ham   o`z   taraqqiyotining   navbatdagi   bosqichga   o`tdi.   Ekin   maydonlari   bevosita
daryodan   tortilgan   kanallar   yordamida   sug`orilgan   bo`ldi.   Shu   sababli   kichik
ariqlar keskin kamayib, yirik kanallar qurildi.
Xorazmda   antik   irrigatsiya   xo`jaligining   taraqqiyot   etishi   Qang`ay   darida,
ya’ni miloddan avvalgi I ming yillikning o`rtalari va milodning boshlariga to`g`ri
keladi. Bu davrda xorazm quldorlik davlatining iqtisodiy, siyosiy va harbiy qutrati
yuksaldi.   Xorazm   Eron,   Hindiston   va   Xitoy   davlatlari   bilan   iqtisodiy,   savdo
aloqalarini keng y`olga qo`ydi. Qadimgi xorazmda o`nlab yirik kanallar qurildi va
u   kanallar   atrofida   Jonbos   qal’a,   Tuproqqal’a,   Olma   otishgan   qal’a   kabi   o`nlab
shaharlari qad ko`tardi. Xorazmda qadimda qurilgan kanallar orasida 70 km.gacha
chozilgan   Gavhura   kanali,   Bozor   qal’a,   Qirqqiz   kanali,   uzunligi   200   km.   gacha
Chirmaniyon kanali, Hayqonik (Polvoyop) Madra (G`azovot) va Vadak (Shovot)
kanallari   alohida   ahamiyatga   ega.   Bu   kanallardan   qum   sahrolari   xisobdan   suv
chiqarib,   o`zlashtirish   imkonini   bergan.   S.   P.   Tolstoyning   fikricha,   o`sha   davrda
Xorazmda  Amudaryo va Sirdaryo oralig`idagi  keng maydonlarga suv  chiqariladi
va shu yerlarda dehqonchilik qilingan.
Bu vaqtga kelib Xorazmda sug`oriladigan maydonlar hozirgidan uch barobar
ko`p   bo`lgan.   Faqat   Amudaryoning   quyi   oqimida   1m3   mln.ga   dan   700   ming
gektargacha   maydonga   suv   chiqarilgan.   Biroq   so`nggi   asrlarda   ana   shu
maydonlarning ko`pchilik qismi ma’lum ijtimoiy – siyosiy sabablar tufayli ishdan
40
40 chiqadi.   Arxeologik   tekshirishlar   shuni   ko`rsatadiki,   antik   Xorazmda   qishl;oq
xo`jaligida   dehqonchilik,   polizchilik   va   bog`dorchilik   tarmoqlari   ancha   taraqqiy
etgan. 
Xorazmning   antik   davr   irrigatsiya   xo`jaligiga   xos   xususiyat   shu   endiki,
chiqarilgan kanallar sathi juda sayoz, eniga bo`lsa, nihoyatda keng qilib quriladi.
Buning   shu   ediki,   kanallar   sayoz   bo`lsa.   Uning   keng   bo`lishi   juda   foydali   edi.
Agar kanallarning eni  keng bo`lmasa, toshqin suvlar sig`mas edi. Kanal o`zining
keng bo`lishi toshqin suvningbir maromda bug`lanib turishini ham ta’minlagan.
Bel,   ketmon,   o`roq,   omoch,   ot   arava,   chiqir   va   boshqalar   qadimiy
xorazmliklarning dehqonchilik va irrigatsiya qurilishida qo`llanib, qilingan asosiy
mehnat qurollari bo`lib, ulardan keyingi asrlarda ham keng foydalanib kelingan.
Miloddan   avvalgi   IV   –   VI   asrlariga   kelib   Xorazmning   ijtimoiy   –   siyosiy
hayotida   jiddiy   o`zgarishlar   yuz   berdi.   Quldorlik   tuzumi   feodal   tuzum   bilan
almashadi.   Bu   o`zgarish   ijtimoiy   hayotida   keskin   ichki   ziddiyatlar   va   tashqi
hujumlarning   kengayishi   bilan   qo`shilib   ketadi.   Ana   shunday   ziddiyatlarning
ko`chayishi   tufayli   shahar   hayoti   izdan   chiqib,   savdo   va   hunarmandchilik
rivojlanishi   susayadi.   Bu   vaqtda   kelib   Xorazmning   rivoj   topgan   Anqo   qal’a,
Qirqqiz   qal’a,   Tuproqal’a   kabi   antik   qal’alari   o`z   mavqeini   batamom   yo`qotadi.
VII asr boshlariga kelib Xorazmda birmuncha siyosiy barqarorlik yuzaga keladi.
Iqtisodiy   va   madaniy   hayotda   yana   qayta   ko`tarilish   sezila   boshlandi.   Eski
kanallar   qayta   tiklandi,   ishga   tushurildi.   Bir   qancha   u   qadar   katta   bo`lmagan
kanallar bunyod etildi. Ana shu atrofida Butgut qal’a, Qavat qal’a kabi mustahkam
va hashamatli qol`alar qad ko`tardi. Bu xol Xorazmning qishloq   xo`jaligiga ham
ta’sir   etdi.  Suv   xo`jaligining   texnik  jihatidan   ham   takomilashadi.   Antik   davrdagi
sayoz va o`zan keng kanallari ancha chuqur, lekin satxi birmuncha  keng kanallar
o`z   xususiyatlariga   ko`ra,   Xorazmning   xozirgi   zamon   magistral   kanallari
chuqurlashuvi  bilan sug`orishda yana bir murakkab muammo vujudga keladi. Bu
ham bo`lsa pastdan oqayotgan suvni yuqoriga ko`tarib ekin maydonlariga yetkazib
berish   muammosi   edi.   Ariqdagi   suvni   yuqoriga   ko`tarib   tarqatadigan   maxsus
41
41 qurilma   chigir   ixtiro   qilganlar.   Chiqir   –   bu   yog`ochadan   ishlangan   bo`lib,   uning
yaratilishi o`sha davr irrigatsiya tarixiga buyuk kashfiyot edi.
Ya.   G`ulomovning   ta’kidlashicha,   ko`xna   Xorazmda   chiqirdan   foydalanish,
miloddan   avvalgi   VI   –   VII   asrlariga   to`g`ri   keladi.   Xorazmda   eng   qadimiy
chiqirlar   mamlakati   bo`lib,   ulardan   foydalanish   asrimizning   30   yillari   oxiricha
davom etadi. 
Xullas,   sun’iy   sug`orish   ishlarining   rivojlanishi   mamlakatni
obodonlshtirishda,   ijtimoiy   –   siyosiy   hayotning   barqarorlashishiga   katta   ijobiy
ta’sir ko`rsatdi. 
Xorazmda   madaniy   taraqqiyotining   juda   ko’p   soxalari   halq   amaliy   san’ati
rassomchilik,   raqs   san’ati,   adabiyoti   va   sheriyati   o’tmishiga   borib   taqaladi.
Arxiologik tadqiqotlar bilan Tuproqqal’a, Ayouqal’a, Xumbiz tepa qazishmalarida
topilgan yodgorliklar bu fikrni yana bir marta tasdiqlaydi. Darhaqiqat, arxiologik
topilmalar   antik   davrdayoq   Xorazmda   halq   amaliy   san’atining   zargarlik,
o’ymakorlik,   chilangarlik,   rivoj   topganligini   ko’rsatdi.   Xiva   xunarmandlari
tomonidan   yuksak   did   bilan   ishlab   chiqilgan   maxsulotlar   nafaqat   xonlikning
o’zida balki qo’shni chorvadorlar orasida, ayniqsa xorijiy davlatlarda ham yuqori
baholangan. 
Xunarmandlar   shaharning   yuksak   madaniyatli   tabaqasini   tashkil   qilgan.
Xorazm   ayniqsa,  Xiva   o’zining  miskorlari,  ganch,  yog’och  va  tosh  o’ymakorlari
bilan mashhur bo’lgan. Xivada miskorlik va zargarlik san’ati ham yuqori darajada
rivoj topadi. Ular Xorazmning shu boradagi qadimiy ananalarining mohirlik bilan
ijodiy   rivojlantiradilar.   Tilla   va   kumushdan   rangdor   toshlar   qadalib   yasalgan
ayollar   taqinchoqlari   ,   uzuk,   bilak   uzuk,   quloq   sirg’a,   sochga,   manglayga   va
ko’krakka   taqiladigan   turli   tumorlar   va   boshqalar.   Shuningdek,   misdan   yasalgan
bo’rtma   va   o’yma   naqshli   lagan,   siloncha,   choynak,   payola,   qumg’on   va   o’yma
naqishli   lagan   va   boshqa   buyumlar   Xivada   zargarlik   va   misgarlik   san’atini
qanchalik yuqori darajada bo’lganligini ko’rsatdi. 
Halq amaliy san’atining to’qimachilik soxasiga ham etibor kuchaygan. Paxta
tolasi,   jun,   ipak   qandir   va   kanopdan   to’qilgan   turli   to’qimachilik   maxsulotlari
42
42 rangdor,   gulli   va   gulsiz   matolar   –   bo’z,   guldor   chit,   shoyi,   ichki   va   ustki
kiyimboshlar,   ko’rpa   to’shaklar,   chopon,   olachalar   tayyorlangan.   Xivaning
to’qimachilik   maxsulotlari   turkman,   qozoq,   qoraqalpoqlarga   va   yana   Rossiya
bozorlariga   chiqarilib   sotilgan.   O’sha   davrda   Xivada   yana   duradgorlik,
yog’ochsozlik, xaratlik va boshqa xunarmandchilik kasblari ham muhim ahamiyat
kasb  etgan.  Yog’ochdan  turli  xildagi  asbob   – uskunalar,  eshik  –  deraza,  darvoza
ustunlar,   to’qish   va   ip   yigirish   dastgohlari,   arava,   chiqir,   beshik,   arjo,   sandiq,
bolalarning   o’yinchoqlari   yasalgan.   Abulg’oziy   Baxodirxon   o’zbek   halqining
ma’daniyati   tarixida   o’zining   ikki   asari   –   “Shajarai-turk”   va   “Shajarai   taraqima”
asarlari bilan mashhur. Bu ikkala asar ham turkiy tilning Xorazm shevasida oddiy
fuqorolar uchun tushunarli soda tilda yozilgan. Abulg’oziyxon juda iste’dodli olim
bo’lgan.   U   tarix,   geografiya,   etnografiya,   adabiyot,   tabobat   va   boshqa   ilimlarni,
shuningdek, arab va fors tillarini puxta egallagan. O’z asarini yozishda qo’l yozma
asaridan   tashqari,   halq   og’zaki   ijodidan,   hikoya   rivoyat   va   turli   afsonalardan
ustalik bilan foydalangan. Xorazmiyning “Muhabbatnoma” nomli asari ham o’sha
davr   o’zbek   adabiyoti   tarixida   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Asar   turkiy   tilda   va
noma   janrida   yozilgan   dastlabki   asarlardan   bo’lib,   unda   ma’shuqaning   husn-
jamoli   visol   ishtiyoqi   va   lirik   qahramonning   muhabbat   iztirobi   she’riy   uslubda
tasvirlanadi.   Pahlavon   Mahmud   forsiy   tilda   ijod   qilgan.   Xayoliy   shunos
shoirlardan.   U   chuqur   falsafiy   mazmun   bilan   sug’orilgan   bir   mingdan   ortiq
ruboyining   muallifidir.Shundan   bir   necha   yuztasdi   bizgacha   ytib   kelgan.   Uning
ruboyilarida   insoniylik,   saxovat,   mardlik,   jasurlik,   insof   va   diyonat   kabi   yuksak
g’oyalar keng targ’ib etiladi.
XV-XVI   asrlar   Xorazm   va   Xiva   adabiy   muhiti   o’zbek   adabiyotiga
Muhammad Solih (1455-1535) va Majlisiy kabi buyuk siymolarni beradi. Navoiy
va   Bobur   asarlarida   iste’dodli   shoir   sifatida   ta’riflangan.   Muhammad   Solih
o’zining   “Shayboniynoma”   asari   bilan   o’zbek   adabiyotida   tarixiy   doston   janrga
asos   slogan   shoirlardandir.   Majlisiyning   “Qissai   Sayfulmulk”   dostoni   yozma   va
og’zaki   san’atlarni   o’zaro   umumlashtirishning   yorqin   namunasidir.   XIX   asrda
Xiva   xonligida   tarixnavislik   va   tarjimonlik   ishiga   alohida   e’tibor   berildi.
43
43 Abulg’oziy   Bahodirxonning   bu   sohadagi   xayrli   ishlarni   davom   ettirgan   tarixchi
olimlar,   shoir   –   bastakorlar   ytishib   chiqdi.   Shular   orasida   Munis,   Ogahiy,
Xudayberdi   ibn   Qo’lmuhammad   Bayoniylarning   alohida   xizmatlari   bor.   Ular
tomonidan   o’zbek   tilida   xiva   xonligi   tarixiga   oid   o’nlab   tarixiy   asarlar
yozildi.O’rta Osiyo va jahon tarixiga oid asarlar arab va fors tillaridan turkiy tilga
o’girildi   va   ayrimlari   nashir   etildi.   Shermuhammad   Munis   (1778-1829   y)   Xiva
xoni   saroyida   bosh   miroblik   vazifasida   xizmat   qildi.   Shu   bilan   birga   u
tarixnavislik, tarjimonlik she’riyat va bastakorlik bilan mashhur bo’ldi. Munis o’z
davrining   juda   istedodli   olim,   shoir   va   bastakorlaridan   edi.   U   1809   yilda
Muhammad   Rahimxon   I   ning   topshirig’i   bilan   “Firdavsul   iqbol”   yoki
“Iqbolnoma” asarini yozishga kirishdi. Bu asar Xorazm tarixining XVI asrdan to
1813   yilgacha   bo’lgan   voqealarini   o’z   ichiga   oladi.   Lekin   “Firdavsul   iqbol”
Munisning bevaqt vafoti bilan tugallanmay qoladi. Ushbu asar xonning topshirig’i
bilan Munisning jiyani Muhammad Rizo Ogahiy (1809-1874y) tomonidan davom
ettiriladi   va   nihoyasiga   yitkazilgan.   Bu   asar   Xorazmning   so’ngi   uch   yuz   yillik
tarixini   o’rganishda   tengi   yo’q   manbadir.   Shuni   takidlash   lozimki,   Munis   va
Ogahiy  asarlarni   tarixiy  voqealarga   juda  boy,  voqealar   xranologik  izchillik  bilan
xolisona yozilgan. 
1873 yilda Xiva xonligi rus qo’shinlari tomonidan istilo qilingach, Munis va
Ogahiy   asarlari   o’lja   qilingan   va   300   ta   qo’lyozmalar   qatorida   Petrburgga   olib
ketilgan.   Xozir   ham   shu   yerda   Rossiya   fanlar   akademiyasining   Sharqshunoslik
institute kutubxonasida saqlanmoqda. Shuning uchun ham mashhur tarixchilardan
B.B.   Bartold,   S.P.   Tolstov,   P.P.   Ivanov,   Ya.   G’ulamov,   M.   Yo’ldoshev   va
boshqalar Munis va Ogahiyning tarixiy asarlari mazmuniga yuqori baho berdilar.
Shermuhammad   Munis   o’z   davrining   serqirra   sohibi   va   qomusiy   olimi   edi.   U
istedodli  tarixnavis olim  bo’lishi  bilan birga yana mashhur  shoir, mohir  tarjimon
va hattot, Xasos san’atkor, davlat arbobi hamda suv ilmining yituk bilimdoni edi.
U xon saroyida bosh miroblik lavozimida ishlagan. Ijtimoiy – siyosiy va adabiyot
faoliyatida   ilg’or,   taraqqiyparvar   yo’nalishi   tarafdorlaridan   biridir.   Uning
44
44 “Firdavsul-iqbol”   asari   yituk   tarixchi   olimligidan   “Munis   ul-ushshoq”   devoni
iste’dodli shoirligidan guvohlik beradi. 
Munisning   “Munis   ul-ushshoq”   sheriy   devoni   8500   baytdan   iborat,   unga
shoirning asosiy adabiy merosi, g’azallari mustazod va muhammaslari, masnaviy
va  tuyuqlari   joylangan.   Xorazm   adabiy  muhitining  yirik  namoyondalaridan   yana
biri Muhammad Rizo Ogahiy, Munislar xonadonida dunyoga keldi va tarbialandi.
Bu   Ogahiyning   o’z   davrining   yetuk   shoiri,   olimi,   tarjimon   va   taraqqiyparvar
davlat arbobi bo’lib, yetishuvida muhim ahamiyat  kasb etdi. Ogahiy Muhammad
Rahimxondan keyin o’tgan yetitta xonning hukumronligi davrida yashadi va ijod
qildi.   Munisdan   keyin   xon   saroyida   boshmiroblik   lavozimida   ishladi.   O’sha
davrda   xonlikda   yuz   bergan   ijtimoiy-   siyosiy   voqealar   uning   ko’z   o’ngida   yuz
berdi,   hamda   uning   ijodiga   muayyan   ta’sir   ko’rsatadi.   Ogahiy   o’z   asarlarida
hukmron,   badavlat   tabqalarini   adolatga,   insofga,   diyonatga   chaqiradi.   Shuni
ta’kidlash   lozimki,   maqomchilik   san’ati   XIX   asr   Xiva   xonligi   tarixida   musiqa,
bastakorlik,   ijrochilik,   raqqoslik,   dostonchilik   boshqa   sohalari   yuksak   taraqqiyot
bosqichiga   erishilgan   davr   bo’ldi.   Xorazimda   va   Xivada   yana   shu   sohalarda
iste’dodli   siymolar   yetishib   chiqdi.   Xorazimning   o’tmishi   tarixida   musiqa
bastakorchilik, ,masxarabozlik san’ati sohasida erishgan yutuqlari endilikda yangi
ijodiy yo’nalishlarda boyidi va rivojlantiriladi.
XVIII   asr   oxirida   va   XIX   asr   Xorazimda   musiqa   madaniyatining
rivojlanishida alohida bosqich bo’ldi. Xorazimda musiqa madaniyatining rivojiga
bebaho   xissa   qo’shgan,   uni   boyitgan   va   yuqori   pog’onaga   chiqib   olishida   o’z
hissalarini qo’shgan shoirlari, bastakorlar, ijrochilar, maqomchilar va dostonchilar
yetishib   chiqdi.   Munis   ,Ogahiy,   Bayoniy,   Komil   Xorazmiylar   bu   ko’hna
san’atning   sayqal   topishi   va   takomillashuvida   muhim   rol   o’ynaydilar.   XIX   asr
oxiri   XX   asr   boshlarida   Xorazim   musiqa   va   maqomchilik   maktabining   safi
Muhammad   Yoqub   va   Matyusuf   Xorazim   Safo,   Mug’ammiy   Xudoybergan,
Muxirkon, Said Fayzullo Hojixon Bolta o’g’li maqomchilar bilan to’ldi. Xorazim
musiqa   san’atining   rivojlanishida   ularning   ham   munosib   hissalari   bor.   Shunday
qilib   XIX   asr   oxiri   va   XX   asr   boshlari   Xorazim   va   Xivaning   madaniy   hayotida
45
45 ulkan   burulish   davri   bo’ldi,   shu   davrda   madaniyatimiz   xasinasiga   bebaho   hissa
qo’shgan   mashhur   allomalar,   tarixi   olimlar,   shoirlar,   tarjimonlar   musiqa   va
ijrochilar   yetishib   chiqdi.   Ular   tomonidan   yaratilgan   ma’naviy   boylik   mustaqil
Respublikamizning   ma’naviy   yuksalishiga   xizmat   qilmoqda.   Darhaqqiqat   azim
shahar Xivadagi har bir tarixiy me’moriy obida betakror san’at asari hisoblanadi.
Bu  haqida  yurtboshimiz  I.A.Karimov  o’zining  Xivaning  2500  yilligi   munosabati
bilan   so’zlagan   sermazmun   nutqida   shunday   degan   edi:   “Xiva   yurtimizning
ziynati   bo’lib,   qolmay,   umuminsoniy   sivilizatsiyasi   uchun   ham   xizmat   qiladi
Ichan qal’a va Dishan qal’adagi me’moriy yodgorliklar, madrasalar xalqimizning
asrlar   davomida   avloddan-   avlodga   o’tib   kelayotgan   yuksak   salohiyati,   nafis
mahoratiga   milliy   madaniyatimizga   qo’yilgan   bebaho   yodgorliklardir”. 1
  Ichan
qal’adagi   ana   shunday   qadimiy   nodir   me’moriy   yodgorliklardan   biri   Shayx   Said
Olloviddin   va   Pahlavon   Mahmud   maqbaralari   hisoblanadi.   Said   olloviddin
maqbarasi   XIV   asrga   doir   me’moriy   yodgorliklardir.   Bu   maqbara   Xivaning
mashhur   shayxi   Said   Olloviddinga   (   vafoti   1302-yil)   atab   uning   shigirdi   Ashir
Kulol tomonidan bunyod etilgan. 
Ikki   xonadon   iborat   bo’lgan   bu   maqbara   ustki   tomonidan   gumbaz   bilan
qoplangan bo’lib, xonalarning ichri tamoni koshin parchalari bilan bezatilgan. Ana
shu maqbaralarning janubiy tomonidan yana buir salobatli yodgorligi – Pahlavon
Mahmud maqbarasi majmuasi qad ko’tarib turadi. Bu majmua XIV – XIX asrlar
mobaynida   shahslangan   bo’lib   u   nafaqat   O’rta   Osiyoda   shuningdek   butun   sharq
olamida   me’morchilik   san’atining   eng   nodir   yodgorliklaridan   hisoblanadi.   Bu
kompilks   Xivaning   mashxur   xayyomshunoslik   shoiri   faylasufi,   zabardast
pahlavoni   va   moxir   xunarmandi   Paxlavon   Maxmud   dastlab   shoirning   g’aribona
kulbasiga urinda shogirdlari tomonidan xom g’isht va sinchkari usulida oddiygina
ko’rinishda bunyod etilgan. Xivadagi me’moriy obidalar ichida madrasa va masjid
aloxida o’rin tutadi. Madrasa va masjidlar musulmon olamining ilm-fan, ma’rifat
va   madaniyat   maskanlari   bo’lgan.   Ular   avvalo   yoshlarga   ilm   o’rgatgan   va   yana
yoshlarni umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbialangan. 
1
1
 
  I.A.Karimov.  Xivaning  2500 yilligi munosabati bilan so’zlagan  nutqi.
46
46 Ichan qal’adagi ana shunday madrasalardan biri Arabxon madrasasi edi. 
Bu madrasa 1616 yilda Arab Muhammadxon tomonidan poytaxtning Xivaga
ko’chirilishi munosabati bilan ko’chirilgan eng ko’hna madrasalardandir.
Burjlari   minora-gul   dastali   Madrasaning   shimoliy-g’arbiy   tomonidan   masjit
joylashgan, madrasaning peshtoqlari  oddiy bezatilgan.   Lekin shunga qaramasdan
arabxon madrasasi o’zining yuksak salobati ixchamligi hamda mutanosibligi bilan
alohida   e’tiborini   o’ziga   jalb   etadi.   Xivaning   g’arbiy   darvozasi   yonida   bunyod
etilgan san’at yodgoliklaridan biri xonning Ko’hna Ark saroyidir. 
Ko’hna Ark saroyi atrofi baland va mustahka devor bilan o’rab olingan,uziga
xos   o’rta   asr   qurg’onini   eslatadi.   Ko’hna   Arkning   shimoliy   qismida   Muhammad
Rahimxon   II   harami   joylashgan.   Ichan   qal’adagi   Sherg’oziyxon   madrasasi
(1719y)   Muhammad   Amin   Inoq   madrasasi   (1785   y)   va   juma   masjit   (1789   y)
XVIII   asrda   bunyod   etilgan   noyob   me’moriy   yodgorliklardandir.   Juma   maschid
Muhammad   Amin   Inoq   farmoni   bilan   eski   o’rnida   qayta   quruladi.   Bu   maschid
haqidagi   ma’lumotlar   X   asrdayoq   arab   tarixchisi   tomonidan   tilga   olinadi.   Juma
maschid o’ziga xos me’moriy qurulishlardan hisoblanadi. U gumbaz va xonalarsiz
ravoqsiz   imorat.   Maschid   to’rt   burchakli   bo’lib,   maydoni   uzunasiga   55   metr   va
eniga   16   metr.   Maschid   minorasining   balandligi   32   metr.   Maschid   juma
namozidan   bir   necha   ming   kishiga   mo’ljallangan.   Maschid   atrofi   g’isht   devor
bilan   o’rab   tekis   shiftini   213   ta   ustun   ko’tarib   turadi.   Juma   maschid   o’zining
qurulish   uslubi   jihatdan   Xorazimning   ko’hna   poytaxtiga   o’xshatib   qurulgan
bo’lishi mumkin. Juma maschiddagi ustunlardan 21 tasi juda qadimiydir. Ular X-
XII   asrlarga   taaluqli.   Ana   shu   usunlar   Kat   va   Ko’hna   Urganchdagi   jome
maschidlar   ma’lum   sabablarga   ko’ra   vayron   bo’lganidan   so’ng   Xiyvaga   olib
keltirilgan. 
Toshhovli qurulishidaXorazimning mashhur usta va Xivaqiy usta va naqqosh
Abdullajin   va   boshqalar   ishtirok   etgan.   Toshhovlidagi   me’moriy   yodgorliklar
o’zining   benihoyat   go’zalligi   va   puxta   yechimi   bilan   ajralib   turadi.   Islom   Xo’ja
minorasi   hozirgi   kunda   Xivaning   ramzi   hisoblanadi.   O’sha   davirda   Muhammad
Raximxon   II   farmoni   bilan   Deshan   qal’adagi   Nurillaboy   bog’ida   yana   bir
47
47 memoriy majmua qurilgan. Bulardan tashqari 1911-1913-yillarda Deshan qal’ada
Ovrupa usulida qurilgan kasalxona, pochta-telegraf va dorixona binolari qimmatli
memoriy   yodgorliklardan   hisoblanadi.   Binobarin   qishloq   hovlisi   daraxtzor
orasidagi   xushmanzarali   oromgoh   joyga   o’xshaydi   Xiva  o’ymakorlik  san’atining
nodir yodgorliklari hisoblanadi.   
                                                                     
                                                                                                                       
2.3.   Ma’mun   akademiyasini   tashkil   topishi   va   uning   jahon   ilm-fan
taraqqiyotida qo’shgan hissasi
48
48 X   asrning   oxirlariga   kelib   O’rta   Osiyoda   saroylarga   ilm   ahlini   yig’ishi,
ma’rifat – ma’naviyat masalalarini davlat siyosati darjasida tutish odat tusiga kirib
qoladi.   Bu   borada   Xorazmning   hukimdorari   –   xorazmshohlari   alohiida   o’rin
tutadi.   Xorazmda   qadimiy   poytaxt   Katda   (   hozirgi   Beruniy)   305-yildan   to   995-
yilgacha   afrig’shtilar   hukm   suradi.   Lekin   712-yildan   boshlab   Xorazimning
ikkinchi   qadimiy   shahri   Gurganj   arablari   tomonidan   qo’yilgan   ameriyning
qarorgohi   vazifasini  bajaradi.  995-yili   Gurganch  Amiri  Ma’mun  ibn Muhammad
Afrig’iylar   sulolasiga   barham   beradi.   Kat   shahrini   bosib   oladi   va   poytaxtni
Gurganchga ko’chirib, o’zini Xoprazmshoh deb e’lon qiladi. 
Amiri   ibn   Ma’mun   ana   shunday   og’ir   siyosiy   muhitga   dono   va   zukko
maslahatchilarga muhtoj edi. Uning baxtiga tog’asi Beruniyning ustozi, Abu Nosir
ibn   Iroq   o’z   davrining   o’ta   bilimdon   olimi   edi.   U   tirikligidayoq   davrining
Ptololimi   degan   laqabni   olgan   edi.   1004-   yilning   boshida   Ibn   Iroq   takilfi   bilan
Beruniy   Gurganchga   qaytib   keladi   va   Ma’mun   saroyiga   ilm   ahli   uchun   qulay
sharoit   yaratiladi,   ikki   shaxs   yaqin   va   o’rta   sharqdagi   ko’plab   olimlar   bilan
shaxsiy yozishmada edilar. Ularning taklifi bilan NIshopur, Balx, Buxoro va hatto
arab iroqlaridan ko’plab olimlar Ganjaga keladilar. 
Ular   qatoriga   mashhur   tabib   va   faylasuflar   Abu   Ali   ibn   Sino,   Abu   Sahiy,
Masihiy, al -Xo’jandiy, kimyogar olim Abdul hokim Muhammad ibn Abdumalik
as-   Solibi   va   boshqalar   bor   edi.   Shu   tariqa   1004-   yildan   boshlab   Gurganchda
“Dorulhikma”   va   maorif   (bazi   bir   manbalardan   “Majlisi   ulamo”)   nomini   olgan
limiy   muassasa   to’la   shakillanadi.   Xo’sh   XXasrlarda   tarixchi   olimlar   tomonidan
bu   ilmiy   muassasa   har   tomonlama   o’rganiladi   va   o’z   faoliyati   nuqtai   nazaridan
davrining   akademiyasi   bo’lgan   isbotlandi.   Unga   “Ma’mun   akademiyasi”   nomi
beridi.   Ali   ibn   Ma’mun   vafotidan   keyin   999-   yilda   uning   ukasi   Ma’mun   ibn
Ma’mun   Xorazimshohlar   taxtini   egallagan.   U   Beruniyni   saroyga   yaqinlashtiradi
va 1017- yilgacha Xorazimshohning eng yaqin maslahatchisi bo’lib xizmat qiladi.
Ma’mun akademiyasi uchun yanada ko’proq imkonoyatlar ochiladi. O’sha vaqtda
akademiyasi Beruniy qo’l ostida 60 ga yaqin yetuk olimlar fanning turli sohalarida
xususan,   aniq   fanlar   matimatika,   astronomiya,   fizika   (riyoziyot),   geometiriya
49
49 (handaea),   meditsina   (tibbiyot),   biologiya   shuningdek   tarix   til   adabiyot,
huquqshunoslik   va   dinshunoslik   muammolari   boyicha   ilmiy   izlanishlar   olib
borilgan   o’z   ilmiy   kashfiyotlari   bilan   jahon   fani   rivojiga   bebaho   hissa   qo’shgan
tubandagi   alomatlarni   ana   shunday   dargohda   faoliyat   ko’rsatganilgoi   ma’lum:
buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad iab Ahmad-al Beruniy (973-1048y)
tabiatshunoslik tabbib va faylasuf Abu Ali ibn Sino (980-1037 y) buyuk astranom
Abu   Nasr   Mansur   ibn   Iroq   (958-1034   y)   faylasuf   va   tabbib   Abu   Sahl   Masihiy
(970-1042   y)   matematik   va   astranom   Abu   Nasr   Mansur   ibn   Iroq   (958-1034   y)
faylasuf tabib va shoir Abu Xayir ibn Xammar (942-1018 y) Abu Abdulloh Ilohiy
(vaf.   1068   y)   Abu   Mansur   Qamariy   Mahmud   Hamid   ibn   Xidr   al-Xunsaidiy
tarixshunos   olimlardan   Abu   Mansur   as-Saolibi   (961-1038   y)   .   Kimyogar   olim
Abdul   Hokim   Muhammad   ibn   Abdumalik   as-Solih,   al-Xorazmiy,   al-Hamdamiy
AbuAbdulloh al-Biyon Haysaburiy (vaf. 1004 y) Ahmad ibn Muhamad as Suhayli
Al-Xorazmiy   (vaf.   1027   y)   Ahmad   ibn   Muhammad   as-Sahriy   (vaf.   1015   y)
Ahmad ibnXamid an-Naysaburiy va boshqa olimlar bo’lgan.
Prof.   H.Hasanov   va   O.Abdullayevlar   Yoqut   Hammaviy   tomonidan   berilgan
ma’lumotga   asoslanib   akademiyada   yana   3   nafar   xorazimlik   olimlarning   ham
faoliyati   ko’rsatganliklarining   takidlaydilar.   Bular   kimyogar   olim   Abu   Hokim
Muhammad   ibn   Abu   Mashx   as-solih   Xorazmiy,   Kosiy,   Ahmad   ibn   Hamid   an-
Naysaburiy.   Mashhur   tabiatshunos   olimAbu   Abdulloh   Husan   ibn   Ibrohim   at-
Taboriy   al-Natuliy   Xorazimshoh   Ma’mun   saroydagi   olimlar   shuhrati   tez
oradauzoq   yerlarga   taqaladi.   Bu   esa   shuhratparast   Maxsud   G’aznaviyning
g’ashiga tegmay qolmadi. Uyushtirgan fitna natijasida 1017-yilning bahorida Abu
Abbos   Ma’mun   II   o’ldiriladi   va   o’sha   yilning   iyunida   kuyovi   uchun   qasos   olish
bahonasi   bilan   Mahmud   G’aznaviy   Xorazmga   bostirib   kiradi.   Katta   qirg’inlar,
talon-tarojlik   natijasida   Ma’mun   akademiyasi   faoliyati   tugatiladi   va   bu   yerdagi
olimlar   sair   olinadi   va   tarqalib   ketadilar.   Iron   qal’adagi   muhtasham   me’moriy
ko’rinishlardan yana biri Ko’hna Ark yaqinidagi Muhammad Aminxon Madrasasi
va minoradur. Bu ikkala yodgorlik Muhammad Aminxon farmoni bilan qurilgan.
Madrasa   bilan   bir   vaqtda   uning   yonida   Ko’kminor   (Kaltaminor)   qurilishga
50
50 boshlab   yuborilgan   edi.   Bu   minora   xonlik   salobatini   namoyon   etadigan   O’rta
Osiyodagi   eng   baland   va   hashamatli   minoralardan   bo’lishi   kerak   edi.   Umuman,
musulmon   Shahrida   bo’lganidek,   Xivadagi   minoralar   ham   diniy   va   harbiy
strategik   ahamiyatga   ega   bo’ldi.   Islom   Xo’ja   minorasi   hozirgi   kunda   Xivaning
ramzi hisoblanadi. O’sha davirda Muhammad Raximxon II farmoni bilan Deshon
qal’adagi   Nurillaboy   bog’ida   yana   bir   me’moriy   majmua   tarkibiga   saroy   bog’,
Asfadiyorxonning   yozgi   qabulxonasi   va   boshqa   imoratlar   bor.   Bulardan   tashqari
1911/13yillarda   Deshon   qal’adaovrupa   uslubida   qurilgan   kasalxona   pochta-
telegraf va dorixona binolari qimmatli me’moriy yodgorliklardan hisoblanadi. 
Deshon   qal’adagi   yuqorida   nomlari   qayd   etilgan   tarixiy   me’moriy
qurilmalarda   mahalliy   ustalar   bilan   birga   rus   va   nemis   ustalari   ham   ishtirok
etganlar. Mahalliy ustalardan usta Xudaybergan Xo’ja usta Nurmat usta Ro’zmat
Masharif   o’g’li   va   boshqalar   qurulishda   fidokorlik   ko’rsatib,   o’zlarining   o’lmas
san’ati va hunarmandchiligini jahonga namoyish etdilar.
Inobarin, qishloq hovlilari daraxtzor orasidagi xushmanzarali oramgoh joyga
o’xshaydi. Shahar va qishloq, hovlilaridagi darvozalar, eshik va ustunlar mahalliy
ustalar   tomonidan   o’yma   naqshlar   bilan   chiroyli   bezatilgan   bo’lib,   ularning   har
biri   Xiva   o’ymakorlik   san’atining   nodir   yodgorligi   hisoblanadi.   O’yma   naqshli
Xiva eshiklari va ustunlari nodir san’at asari sifatida jahonning ko’p davlatlaridagi
milliy mo’ziylarni nodir yodgorilk sifatida bezab turibdi.
O’rta   Osiyo,   jumladan   Xorazimlik   olimlar   jahon   ilm-   fani   taraqqiyotiga
salmoqli hissa qo’shganlar. 
Xorazim,   umuman   butun   o’zbek   elini   jahonga   tanitgan   mashhur   qomusiy
olimlardan   biri   Abu   Ja’raf   Muhammad   bin   Muso   al   Xorazmiy   al   Katrob   edi.   U
taxminan   783   yili   Xorazimda   Xiva   yaqinidagi   Rash   shahrida   tug’ulgan.   Uning
oilasi   mugzardushtiy   bo’lgan.   Al   Xorazmiy   dastlabki   bilimini   oilsida   xususiy
mualimlaridan oldi. So’ngra ilm-fan markazi Marvga kelib madrasa talimini oldi
va   bilimi,   aql   zakovati   bilan   tezda   tanilib   qoladi.   809   yildan   al   –   Xorazmiy
Marvda xalifalik toibi, ilm-fan xomiysi al-Ma’mun saroyida faoliyat ko’rsatadi.
51
51 819   yilda   al-Xorazmiy   xalifalik   taxtiga   o’tirgan   halifa   Xorun   ar   Rashidning
o’g’li   Ma’mun   (813   –   833   y   )   saroyiga   taklif   etildi.   Olim   umrining   oxirigacha
Bog’dod   yaqinidagi   Katrobbul   degan   joyda   yashadi.   Al   Xorazmiy   bu   yerda
“Baytul   –   xikma”   ga   rahbarliok   qildi,   shu   bilan   birga   Bog’dod   madrasasida
talabalarga   dars   berdi.   Xalifalikning   turli   viloyatlariga   ilmiy   ekspeditsiyalar
tashkil etdi. Xalifa Vosiq (842-877 y) al Xorazmiyga katta ishonch bildirib unga
Quyi   Volga,   Xozar   hoqonligidagi   elchixonasiga   boshliq   qilib   tayinloaydi.   Lekin
bu vaziyatda u uzoq ishlamaydi  va butun hayotini Bog’dod akademiyasida  ilmiy
ishga   safarbar   etdi.   Bu   qomusiy   olim   al-Xorazmiy   850   yili   Bog’dodda   olamdan
o’tdi.
Abu   Rayhon   Beruniy   o’z   ijodi   bilan   fanda   yorqin   iz   qoldirgan   buyuk
allomalardan   biridir.   Beruniyning   “   At-Tafhim”   asarining   arabcha   va   forscha
nusxalari dunyoning ko’p davlatlari Tehron, Berlin, Oksford, Istambul va boshqa
shaharlar   kutubxonalarida   saqlanmoqda.   Astranomiyaga   oid   “Qonuniy   –
Ma’sudiy”   asari   qo’l   yozmasi   esa   Fransiya,   Germaniya,   Angliya,   Turkiya,   Misr
kutubxonalarida mavjud. Beruniyning ushbu asari 11 bo’limdan va har bir bo’lim
esa   bir   necha   boblardan   iborat.   Bu   asarda   olamning   tuzulishi   haqida   Ptolomiy
qarashlar,   Sferin   astronomiya   quyosh,   oy,   yulduzlar   va   planetalar   harakati   va
boshqa masalalar bayon etilgan. Beruniy astranomiya fanlarining yangi fikirlar va
xulosalar bilan boyitdi. U o’sha vaqtda yerning harakati haqida hukimron bo’lgan
Ptolomiy sistemasiga zid bo’lgan yangi fikirlarni bayon etdi. “Qadimgi xalqlardan
qolgan   yodgorliklar”   asarida   Beruniy   turli   xalqlarning   kalendar   sistemasi   ,   oy
manzillari, qabila va joy nomlari haqida ma’lumotlar beradi. 
“Kartografiya”   kitobida   astranomiya   ,   kartografiyaning   va   geografiyaning
amaliy   ahamiyati   haqida   gapiriladi.   Beruniy   ushbu   asarni   savdogar   va   sayyohlar
uchun   cho’lda   va   dengizda   yulduzlar   yordamida   yo’l   topishda,   dehqonchilik   va
chorvochilik   bilan   shug’ullanuvchilar   uchun,   yer   yuzidagi   mamlakatlar   ,   tog’lar,
daryolar   va   dengizlarning   vaziyatini   aniqlash   uchun,   qo’shinning   harbiy   yurushi
va karvonlarni jo’natganda yaqin yo’llarni axtarib topish uchun muhim qo’llanma
52
52 ekanligini ko’rsatadi. Beruniy til, adabiyot va she’riyat bilan shug’ullangan. Uning
asarlarida ana shu masalaga bag’ishlangan yangi, ilg’or fikrlarni uchratamiz.
Shunday   qilib   Abu   Rayhon   Beruniy   fan   tarixida   so’nmas   iz   qoldirgan
qomusiy   olimlardan   biri   uning   asarlarini   insoniyatning   bebaho   boyligi   bo’lib,
hozirgi zamon fanining taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko’rsatib kelmoqda. 
Xorazim   mehnatkashlari   hali   yaqindagina   bir-   birlariga   aloqador   tarixiy
voqeaning   guvohi   bo’ldilar,   jahon   madaniyati   durdonasi   sanalmish   Xiva   shahri
o’zining   2500   yillik   to’yini   keng   nishonladi.   Shu   unutilmas   voqeadan   bir   necha
kun   keyin   Respublikamiz   Prezidenti   I.Karimovning   imzosi   bilan   Xorazimda
Mamun   akademiyasining   qaytadan   tashkil   etish   to’g’risida   maxsus   farmon   e’lon
qilindi.   Zero,   bu   ikkala   voqea   Xorazim   tarixida   yangi   sahifa   ochgab   unutilmas
voqealardan   hisoblanadi.   Shuni   takidlash   joizki,   mumtoz   shahar   Xivaning   2500
yillik   to’yining   jahon   miqyosida   nishonlanishi,   shuningdek   Pezidentimiz
tomonidan   e’lon   qilingan   yuqoridagi   tarixiy   farmon   tasodifan   o’z   –   o’zidan   yuz
bergan   voqealar   emas.   Zero   Xorazm   diyori   va   uning   qadimiy   poytaxti   Xiva
shahridagi   ko’k   –   yashil   koshinlar   bilan   bezatilgan   me’moriy   yodgorliklar,
saroylar,   karvansaroylar,   bozor   rastalari,   masjid-u,   madrasalar   va   maqbaralar
umuman   o’tmishdan   bizgacha   meros   bo’lib   saqlanib   kelgan   asari   otiqalar   ota   -
bobolarimiz buyuk dahosidan ma’noviy boyligimiz qudratidan guvohlik beruvchi
godgorliklardir.
                             Xulosa. 
53
53 President   Islom   Karimov   rahnamoligida   mustaqil   mamlakatimizda   ilmiy
qadiriyatlarni   tiklash,   boy   tariximizni,   madaniy   merosimizni   o’rganish   xalqimiz
manaviyatini yuksaltirish borasida ibratli ishlar amalgam oshirilmoqda. 
Buyuk   bobokalonimiz   Amir   Temur,   Ulug’bek,   Bobur,   Naqishbandiy,   imom
Buxoriy,   Motrudiy,   G’ijdivoniy   kabi   tariximiz   osmonidagi   yorqin   yulduzlarning
tavallud   to’ylari   xalqaro   miqyosda   nishollangani   buning   yorqin   dalilidir.
Shuningdek   qadimiy   shaharlarimiz,   ota-bobolarimiz   aqil   –zakovatining   boqiy
haykallari – Buxoro va Xivaning 2500 yilligi tantanali nishonlanishi ham ana shu
ezgu   ishlarning   mantiqiy   davomi   bo’lib,   buyuk   tariximizni   anglashga,
yurtdoshlarimiz   qalbida   aziz   va   go’zal   Vatanimiz   bilan   faxirlanish   tuyg’ularini
uyg’otishga xizmat qiladi. 
Sababi,   biz   yuqorida   aytib   o’tganimizdek,   o’zbek   davlatchiligining   tamal
toshlari   bundan   2700   yil   muqaddam   ayni   Xorazm   vohasida   qo’yilgan.   Shu
ma’noda,   milliy   davlatchiligimiz   tarixi   qadimgi   Misr,   Xitoy,   Hindiston,   Eron
vaYunoniston kabi davlatlar tarixi bilan bir o’rinda turadi. 
Xoroazm va Xiva tarixi xalqimizning yozuv ilm – fan, san’at, madaniyat va
manaviyat   sohalarida   yuksalish   bosqisqichlarini   o’zida   mujassam   etadi   va   jahon
sevilizatsiyasiga katta hissa qo’shadi. 
Zardushtiylarning   muqaddas   kitobi   “Avesto”   ham   aynan   Xorazim   zaminida
yaratilgan.   Hozirgi   kunda   maktablarida   va   oliy   o’quv   yurtlarida   muhim   o’rin
tutadigan   algebra,   algoritim   kabi   kashfiyotlar   Muhammad   Muso   al   –   Xorazmiy
tomonidan ana shu go’zal vohada dunyoga kelgan.
Bundan   ming   yil   muqaddam   odamzod   tarixidagi   ilk   Akademiyalardan
bo’lmish   –   Ma’mun   Akademiyasi   Xorazim   zaminida   tashkil   topgan   va   bu
Akademiya Xorazm zaminida qaytadan tashkil topdi. Bugun biz Xorazim tarixiga
nazar solar ekanmiz, tarixning eng suronli davrlarida ham ajdodlarimiz ozodlikka,
ma’rifatga, yaratuvchilikka intilib yashaganligiga guvoh bo’lamiz. 
        O’zbekiston mustaqillikka erishgandan kiyin milliy davlatchilik tariximiz
va qadimiy shaharlarimizga bo’lgan munosabat tubdan ijobiy tomonga o’zgardi. 
54
54 Prezidentimiz   I.A.   Karimov   takidlaganidek:   “….   Biz   tarixiy   xalq   an’analari
va marosimlari asosida odamlar ongini shakillantirish omillarini kuchaytirishimiz
zarur.” 1
Darhaqiqat   yurtboshimiz   rahnamoligida   mustaqil   mamlakatimizda   milliy
qadriyatlarni   tiklab,   boy   tariximizni,   madaniy   merosimizni   o’rganish,   xalqimiz
ma’naviyatini yuksaltirish borasida ibratli ishlar amalgam oshirilmoqda. 
Jahon   sivilizatsiyasida   Xorazmning   tutgan   roli   va   o’rnini   aniqlashga   oid
manba   va   adabiyotlarda   keltirilgan   ma’lumotlar   qiyosiy   tahlil   qilib,   quyidagicha
xulosaga kelindi:
-   birinchidan,   Xorazm  vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm xalqining
shakillanishi ilmiy tahlil qilindi;
-   ikkinchidan,   Xorazmshohlar   shajarasini   o’ziga   xos   xususiyatlari   ochib
berildi;
-   uchunchidan,   Xorazmda   davlat   boshqarish   tartibi   va   uslubining
takomillashib borishini izchil tadqiq etildi;
-   to’rtinchidan,   Xivani   jahon   madaniyati   markazlaridan   biri   sifatida
shakillanishi va tarixiy taraqqiyoti ilmiy tahlil qilindi;
-   beshinchidan,   Xivaning   nafis   san’ati,   adabiyoti,   me’moriy   obidalarini
tarixiy ahamiyati yoritib berildi;
-  oltinchidan,   Ma’mun  akademiyasining   tashkil  etilishi  va   uning  faoliyatini
jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rnini mavjud manba va adabiyotlar asosida qiyosiy
tahlil qilindi. 
 
                         T
                       T avsiyalar
avsiyalar
Mazkur Bitiruv Malakaviy ishni yakunlab quyidagi taklif va tavsiyalarni kiritishni
lozim topdik.
1
1
 Islom Karimov. “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. – T.: <<O’zbekiston>> NMIU, 2011. – 89-bet.
55
55 1. Xorazmshahlar shajarasiga doir birashuralar chop etish.
2. Xiva   shahrini   vujudga   kelishi   va   tarixi   haqida   ilmiy-ommabop   hujjatli   felm
yaratish.
3. Ma’mun   akademiyasi   va   uning   jahon   ilm   –   fan   taraqqiyotida   qo’shgan
hissasini maxsus kurs sifatida ta’lim jarayoniga kiritish.
4.Ushbu   ishni   maktablarda,   akademik   letsiylar   va   kasb-hunar   kollejlarida   tarix
fanining   bir   bo’lagi   sifatida   mustaqil   ish,   referatlar   va   darsliklarda
foydalanishlari mumkin.
Adabiyotlar ro’yxati.
1. O’zbekiston respublikasi konstitutsiyasi. T. ,  2010 -y.
56
56 2. Islom  Karimov. O’zbekiston  XXI  asr  bo’sag’asida  Xavfsizlikka  tahdid,
barqarorlik shartlari taraqiyot kafolotlari. T. ;  “O’zbekiston” 1997-yil.
3. Islom   Karimov.   Xivaning   2500   yilligiga   bag’ishlangan   tantanali
marosimida so’zlagan nutqi “Xorazm haqiqati” 1997- yil 22- oktabr.
4. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.; “Turkiston” 1998- yil
22- avgust.
5. Islom   Karimov.   Yuksak   ma’naviyat   yingilmas   kuch.   T.;   “Ma’naviyat”
2008-y
6. Islom   Karimov.   O’zbekiston   XXI   asrga   intilmoqda.   T.;   ”O’zbekiston”
2010-yil.
7. Islom   Karimov.   Mamlakatimizda   demokratik   islohatlarni   yanada
chuqurlashtirish   va   fuqorolik   jamiyatini   rivojlantirish   konsipsiyasi.   T.;
“O’zbekiston” 2010-y
8. Islom   Karimov.   O’zbekiston   Mustaqillikka   erishish   ostonasida.   T.;
“O’zbekiston” 2012-y. 
9. KarimovI.A..Inaon   xotirasi-boqiy,   qadr-qimmati-ulug’//   Xalq
so’zi,2012,10 may 
10. Abulg’oziy Bahodirxon. Shajarai turk. T.; 1992 – yil. 
11. A.R.   Beruniy.   Qadimgi   xalqlardan   qolgan   yodgorliklar.   Tanlangan
asarla r. tom. T.; 1968- yil.
12. Boltayev A. Xiva xonlari shajarasi.  Qo’lyozma 101 varaq.
13. Beruniy o’rta asrning buyuk olimi. T.; 1950 –yil.
14. Bo’latova V.A, Notxin I.I. Arxetuktorni pamyatniki Xiva. T.; 1963–yil. 
15. Джаббаров   И.М.   городиского   ремисло   узбеков   Хоразима   в   колтсе
Х I Х и ночом ХХ в. историко этнографичиский очрк. М.: 1954-г. 
16. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.  1 va 2- kitob.T.; 1992-yil.
17. Insoniyotning ilmiy va madaniy merosi uchunchi ming yillikka, Buxoro
va Xiva shaharlarining 2500 yilligiga bag’ishlangan xalqaro simpozium
tezislari. T.: 1997-yil. 
57
57 18. M.   Matniyozov,   A.   Sotliqov.   Jahon   tarixi   va   madaniyatida   Xorazm.
“Xorazm” nashriyoti.1999-yil.
19. Tolistov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab.T.; 1964-yil.
20. Xiva ming gumbaz shahri. T.: 1997-yil.
21. Ya.G’ulomov.   Xorazmning   sug’orilish   tarixi   (Qadimgi   zamomlardan
hozirgacha) – T.; 1959- yil.
22. Ya .   G ’ ulomov .   Памятники   города   Хиви   (Труди   институте   язика,
летиратури   Узбикистанского   филияла   Анссир   Серий   Историй
архиология, Вип. 3. Тошкент .:
1.
1.   WWW.EURASIA.ORG.RU
WWW.EURASIA.ORG.RU .
.
2.
2. www.history.ru 
www.history.ru 
3.
3. HTTP://WWW.PHILOS.MSU.RU/FAC/HISTORY/
HTTP://WWW.PHILOS.MSU.RU/FAC/HISTORY/   
   
4.
4. HTTP://WWW.AUDITORIUM.RU
HTTP://WWW.AUDITORIUM.RU   
     
 
5.
5. WWW.MUSEUM.RU
WWW.MUSEUM.RU   
   
6.
6. www. ziyonet.net.
www. ziyonet.net.
    
58
58 ILOVALAR
59
59 60
60 61
61 62
62 63
63 64
64

Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli

Купить
  • Похожие документы

  • Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
  • O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
  • Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
  • Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
  • Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha