Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli - История - Дипломные работы

Всего документов: 616
Число пользователей: 251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	951.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Июнь 2023
Расширение	doc
Раздел	Дипломные работы
Предмет	История

Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli

O
O ’zbekiston
’zbekiston R
R espublikasi
espublikasi O
O liy va
liy va O
O ’rta maxsus
’rta maxsus

ta’lim
ta’lim
vazirligi
vazirligi
Q
Q arshi
arshi D
D avlat
avlat U
U niversiteti
niversiteti
“J
“J ahon
ahon tarixi
tarixi va
va a
a rxeologiya
rxeologiya ”
”
kafedrasi
kafedrasi

“5220200
“5220200 tarix
tarix (
( mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha
mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha )
) ”
”
ta’lim
ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun

“Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli”
“Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli”
mavzusida yozgan
mavzusida yozgan

Q
Q arshi shahri
arshi shahri

M U N D A R I J A
Kirish…………………………………………………………
1. Xorazm vohasida o’zbek davlatchiligining shakillanish
tarixi…………………………………………….
1.1. Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm halqining
shakillanishi……………………………………………………
1.2 . Xorazmshohlar shajarasi………………………………….
1.3. Xorazmda davlat boshqarish tartibi va uslubining
takomollashib borishi………………………………………….
2. Xorazmni jahon tarixi va madaniyati taraqqiyotida tutgan
o’rni…………………………………………………….
2.1. Xiva shahrini vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti………
2.2. Xivaning nafis san’ati, adabiyoti va tarixiy obidalarini jahon
madaniyatida tutgan o’rni………………………………...
2.3. Ma’mun akademiyasini tashkil topishi va uning jahon ilm-fan
taraqqiyotida qo’shgan hissasi………………………………
Xulosa…………………………………………………………...
Tavsiyalar………………………………………………………
Adabiyotlar ro’yxati……………………………………………
Ilova……………………………………………………………..
2
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi.
Xorazm tarixi o’zbek davlatchiligining asosi, uning qudrati va
qadimiyligining tasdig’idir. Milliy ozodlik uchun kurash tarixidan so’z ketganda,
birinchilar qatorida Najmiddin Kubro, Jaloliddin Maguberdi kabi milliy
qahramonlarning nomlari zikr etiladi.
Yutboshimiz ta’kidlaganidek: “Xalqlarning ozodlik, mustaqillik, baxt-
saodatga azaliy intilishi, oz taqdirini o’zi belgilashga azmu qarori hayotdan chuqur
o’zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir” 1
Shu manoda ushbu bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi bir qancha sabablar
bilan izohlanadi:
-Birinchidan, Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm xalqining
shakillanishi alohida ahamiyat kasb etadi:
-Ikkinchidan, Xorazmshohlar shajarasini xonliklarni boshqarishdagi o’rni
alohida ekanligini takidlash lozim ;
-Uchinchidan, xorazimda davlat boshqaruvini tarkibi va uslublarini
takomillashib borishi muhim ahamyat kasb etadi ;
-To’rtinchidan, xivani jahon madanyati markazlarida biri ekanligini alohida
e’tirof etish joiz
-Beshinchidan, Xorazimning tarixiy obidalari –sharq me’morchiligini
bebaho ne’mat ekanligini alohida takidlash lozim.
Bitiruv –malakaviy ishning maqsad va vazifalari.
Mazkur tadqiqotning maqsadi jahon sivilizatsiyasida Xorazimning tutgan
o’rni va rolini mavjud manba va adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilish.
Yuqoridagi asosiy maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar yechiladi;
-Xorazim vohasida ilk davlatchilik tarihi vaXorazim xalqining shakillanishini
maishiy tahlil qilish;
- Xorazimshohlar shajarasini o’ziga xos xususiyatlatrini ochib berish;
1
1
Islom Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T;. “Ozbekiston” NMIU
3
3

- Xorazimda davlat boshqarish tartibi va uslubining takomillashib borishini
izchil tadqiq etish;
- Xivaning jahon madaniyati markazlaridan biri sifatida shakllanish va tarihiy
taraqiyotini ilmiy tatqiq qilish;
- Xivaning nafis san’ati, adabiyoti, tarihiy obidalarini tarihiy ahamiyatini
kursatib berish;
- Mamud akademiyasini tashkil topishi va uning faoliyatini jahon
sivilzatsiyasida tutgan urnini mavjut manba va adabiyotlar asosida qiyosiy tahlil
qilishdan iboratdir.
Bitiruv malakaviy ishning urganilish darajasi.
Bizga ma’lumki, Xorazim davlati va uning madaniyatini urganish doimo
tarihchi olimlar tomonidan qiziqish bilan amalga oshirib kelingan.
Jumladan, Abulg’oziy Bohodirhon, Aburayhon Beruniy, V.A.Bulatova, Ya
G’ulomov, I.M Jabborov, S.P Tolstov, M. Matniyozov, A. Sattorov kabi olimlarni
ilmiy tatqiqotlarini aloxida takidlab utish zarur. 1

Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi.
Ushbu bitiruv –malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki
mazkur mavzu ilk bor bitiruv malakaviy ish sifatida ilmiy adabiyotlar bilan
qiyoslab tahlil qilish asosida tadqiq etiladi
Biroq manbalar adabiyotlarga tayangan xolda o’z fikr muloxazalarini
bildirishga xarakat qiladi ;
- Xorazm voxasida ilk davlatchilik tarixi va xorazm xalqining shkllanish
tarixi ilmiy tadqiq qilindi ;
- Xorazmshohlar shajarasini yoritib berildi ;
- Xorazmda davlat boshqaruv tartibi va uslubining takomillashib borishini
ilmiy tahlil qilindi;
-Xivaning nafis san’ati adabiyotini rivojlanishini mavjud manba va
adabiyotlar asosida qiyosiy tahlil qilindi;
1
1
Abulgoziy Bahodirxon. “Shajarayi turk “.T.: 1992, Abu Rayxon Beruniy. “Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar “. T.: 1968, V.A.Bulatova, “Arxitekturni pamyatniki Xivi”.T.:1963, Ya. G’ulomov. ”Xorazimning
sug’orilish tarixi”. T.: 1959, S.P. Tolstov. “Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab ”.T.: 1964,
4
4

- Xorazimning tarixiy obidalarini sharq me’morchiligining yuksak namunasi
ekanligini yoritib berildi;
- Ma’mun akademiyasining tashkil etilishi va uning jahon ilm- fan
taraqqiyotiga qo’shgan hissasini ochib berishdan iborat.
Bitiruv – malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati.
Tadqiqotda o’rganilayotgan muommoni to’g’ri talqin etishda ilmiy bilishning
xolislik, haqqqoniylik tamoyillariga amal qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni
tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr
xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, Tadrijiylik yondashuv
usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi.
Ishning tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy
o’rta ta’lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlarida tarix fani
darajasida, o’lka tarixini o’rganishda foydalanish mumkin.
Ishning aprobatsiyasi : Ushbu Bitiruv malakaviy ish yuzasidan Qarshi
Davlat Universiteti “Jahon tarixi va arxiologiya ” kafedrasi qoshidagi
“Yosh tarixchi to’garagi”da ma’ruzalar qilingan va 2011-2012 o’quv yili
davomida “Jahon tarixi va arxiologiya” kafedrasida muhokama qilinib
himoyaga tavsiya qilingan.
Bitiruv – malakaviy ishning mazmuni.
Ish kirish, ikki bob, olti fasl, xulosa, tavsiya hamda foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5
5

1.XORAZM VOHASIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGINING
1.XORAZM VOHASIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGINING
SHAKLLANISH TARIXI
SHAKLLANISH TARIXI
1.1. Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm
halqining shakillanishi .
“O’zbek davlatchiligining tarixi,-diydi. Prezidentimiz I.Karimov, - Msir,
Xitoy, Xindiston, Yunoniston, Eron kabi qadimiy davlatlar tarixi bilan bir qatorda
turadi.” Xiva shahrining 2500 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosmda (20-
oktabr 1997-y) so’zlagan nutqida u “O’zbek davlatchiligining tamal toshlari
bundan 2700 yil muqaddam aynan Xorazm voxasida qo’yilgan.” deb ta’kidlagan
edi. 1
Haqiqatdan ham ilk o’zbek davlatchiligiga asos solinganiga 2700-3000 yil
bo’lganligini tarixiy manbalar isbotlab turibdi. Misr va Vavilonda ilk quldorlik
davlatlari mil. avv IV ming yillikda Xitoyda, mil. avv II ming yillik o’rtalarida
Xorazmda, mil. avv I ming yillik boshlarida, Yunonistonda, mil. avv VII asrda
vujudga kelgan. Xorazmda davlatchilikni shakillanishi haqida dastlabki yozma
na’munalarni biz zardushtiylarning muqaddas kitobi bo’lmish “Avesto” dan va
ulug’ bobomiz Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi halqlardan qolgan
yodgorliklar” nomli bebaho asridan topamiz.
Xorazm davlatchiligining shakillanish jarayoni uzoq yillar davom etgan.
Uning ildizlari mil. avv XII asrga borib tutashadi. Abu Rayhon Beruniyning xabar
berishicha, Siyovushning o’g’li Kayxisrav va uning avlodlarini Xorazmga ko’chib
kelishi bilan asta-sekin bu yerda yagona podsholikka asos solina boshlagan.
Ma’limki Siyovushiylar Xorazmga kelishishiga qadar bu yerda Sak-massaget
qabilalari ittifoqi mavjud bo’lib, uning tarkibiga bir qancha qabilalar: atasiylar,
derbiklar, asalonlar, saklar, xorazmiylar, qang’lilar kirgan.
1
I.Karimov. Xiva shahrining 2500 yilligi munosabati bilan so’zlagan nutqidan. O’zbekiston ovozi gazetasi.
Oktabr. 1997-yil
6
6

Bu ittifoqqa kirgan har bir qabila o’z doxisiga, podshosiga ega bo’lgan.
Xorazm vohasida istiqomat qiluvchi sak-massagetlar ittifoqini Xorazmiylar
boshqargan. Mana shu etnik guruhlar Xorazm vohasi o’zbek aholisining ildizlarini
tashkil qilgan.
Xorazm vohasi o’zbek halqining etnogenezida asosan ikki etnik element-
turkiy va fors-tojik elementlariqatnashgan. Al-Beruniyning ta’kidlashicha turkey
qabilalar Xorazmning eng qadimgi etnik guruhlaridan bo’lib, Xorazm halqi o’sha
etnosdan kelib chiqqan 1
.
Shuning uchun ham ular qadimgi turkiy qabilalarni o’zining ajdodlari deb
hisoblaydilar. Siyovush boshchiligida kelgan forsiyzabon qbilalarni esa yurtining
birinchi istilochilari deb biladilar.
Xorazm vohasida istiqomat qilgan sak-massaget, dan, qang’li va boshqa
qabilalar asosan o’rtoq hayot kechirganlar. Aholining aksariyat qismi shahar va
qishloqlarda yashagan, savdo-sotiq, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan
shug’ullangan. Vohaning cho’l-qum zonasida ishlagan aholi esa yarim o’troq,
yarim ko’chmanchi bo’lib, ovchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan.
Sak-massaget ittifoqiga kirgan qabilalar vatani “Xvayrizem” deb 2
, yaniy
“quyoshli o’lka” ( hvar-quyosh, zem-yer,o’lka)nomlangan.
Massagetlarning birdan-bir sig’inadigan xudosi Geradodning aytishicha – bu
quyoshdir. Strabonning xabar berishicha ham massagetlar quyoshni o’zining
xudosi deb hisoblaganlar. Haqiqatdan ham sak-massaget qabilalarida dunyoning
ikkita ibtidosi, ya’ni quyosh va suv yoki olov va suv bo’lib, yerdagi hayot
shularga bog’liqdir. Shuning uchun bo’lsa kerak Xorazmiylar o’z yurtini Xvay-
razem – quyoshli o’lka deb ataganlar. Shu bilan bir qatorda bu atama “Xorazimiy”
qabilasi nomidan kelib chiqqan degan tahminlar ham bor. Buning sababi shundan
iboratki, ko’pincha malakat, hudud va joylarning qadimgi nomlari bilan
bog’liqligi bizga tarixdan ma’lum. Shu nuqtai nazardan masalaga yondoshsak
“Xorazm” atamasi ham “Xorazmiy” qabilasi nomidan kelib chiqqan bo’lishi
2
2
1
1

Matyoqub Matniyozov, A.Satlikov jahon tarixi va madaniyatida Xorazm “Xorazm” nashriyoti 1999. 5-b
7
7

ehtimoldan uzoq emas. Siyovushiylar avlodining Xorazmga ko’chib kelishi tarixi
qisqacha shunday bo’lgan. Xorazmda mavjud rivoyatlarga ko’ra turon bilan Eron
oralig’ida chegara hududida joylashgan bitta o’rmondan Eron qo’shinlari
adashgan bir qizchani topib olganlar.
Qizcha sarviqomat va o’ta chiroyli bo’lgan. Uni Eron shoxi Kaykovus oldiga
olib ketganlar. Bir boqishdan shoh qizchaga oshiq bo’lib qolgan. Ma’lum vaqt
o’tgach, qizcha homilador bo’lib, Siyovushni tuqqan va shu zamon, bola ustidan
vafot etgan. Siyovush ota tarbiyasida qolgan. U juda kelishgan va xushsurat yigit
bo’lib yitishadi. Kiyin shoxning xotinlaridan biri unga oshiq bo’lib, yigitni yomon
yo’lga solishga urinadi. Natija chiqmagach o’gay ona Siyovushga tuxmat qila
boshlagan. Siyovush esa onasining fitnasidan qochib Turonga kelgan. Turon
xukumdori Afrosiyobning qizi Farangizga uylanib, Qang’dez shahrida istiqomat
qiladi. Biroq dushmanlar qaynota bilan qaynona kuyov o’rtasidagi yaqin
munosabatni buzishga va ularni bir-biriga dushman qilib qo’yishga muvaffaq
bo’ladilar. Qaynotasi unga qarshi fitna uyushtiradi. Bundan xabar topgan
Siyovush Xorazmga qochib ketadi.
Lekin ko’p vaqt o’tmay qaynonasi yuborgan qotillar tomonidan o’ldiriladi.
Siyovushning o’g’li Kayxusrav otasining qotillaridan o’ch olish maqsadida
Turonga qarshi urush boshlaydi. Uning sarkardalaridan biri Ashqash Xorazmni
zabt etadi.
Kayxusrav otasi qotillari Fran Xrasn (“Avesto”da, “Shohnoma’da esa
Afrosiyob) va Kersavazdudan (“Avesto”)da “Shohnoma”da esa Gersivezd o’ch
olgan, Xorazmga kelib, o’z mustaqil podsholigini tuzishga kirishadi.
Dastavval, u Xorazm vohasida qadimdan istiqomat qilib kelayotgan Sak-
massagetlar ittifoqiga birlashgan turkiy qabilalarni o’ziga bo’ysundirish uchun
kurash olib borgan. Kiyinchalik Kayxusrav (u mil. avv 1200 yildan to 1140-
yilgacha xukumronlik qilgan) va uning avlodalari Tajon va Murg’ab havzasida va
Turkman – Xuroson tog’lari etaklarida istiqomat qilayotgan ariy va Xorazmiy
qabilalari Xorazm podsholigi atrofiga birlashtirish hamda bu yerda mustaqil
qudratli davlat barpo etish uchun ko’p yillar davomida kurash olib borgan.
8
8

Bu maqsadga erishishida Siyovushiylarning o’sha davrda vujudga kelgan
tarixiy sharoit ham ancha qulay imkoniyatlar tug’dirgan.
Mil. avv II mung yillikning birinchi choragi davomida dastlab Sharqiy
Turkistonda istiqomat qilgan, kiyinchalik Markaziy Osiyoning Janubiy-g’arbiy
xudulariga kelib joylashgan, o’zlarini “Are” yoki “Areylar” (“oliyjanob insonlar”
“asilzodalar”) deb nomlangan xind-eron qabilalarining dastlabki bo’linishi ro’y
bergan.
Eron tillari guruxiga mansub ariylar Eron va O’rta Osiyoning Janubiy
xududlariga hamda qisman Xorazm voxasiga kelib joylashganlar. Hind tillari
guruxiga mansub ariylar bilan Hindiston yarim oroliga borib, joylashgan. Ariylar
bilan bir qatorda o’sha davrda Murg’ob va Gerurud (Tajon) daryolari havzasida
Turkman Huroson tog’lari atrofida Geradot va Gekatey Miletskiy Xuroson tog’lari
deb atagan qabila ham istiqomat qilgan. Bu qabilalar asosan sun’iy sug’orishga
asoslangan dehqonchilik bilan shug’ullanganlar “Avesto”da qayd qilinishicha
Kayxusrav va uning avlodlari o’sha qabilalarni Xorazm podsholigi atrofiga
birlashtirishga muvaffaq bo’lganlar. Kiyinchalik, mil. avv I asrda ham Eron
ahamoniylari Xorazmni o’ziga bo’ysundirgach o’z xukumronligini
mustaxkamlash maqsadida, qo’li ostidagi va Xorazmiy qabilalarni Xorazm
vohasiga ko’chirib, bu yerda dehqonchilik jamoalari tashkil qilinganlar.
Xorazm vohasiga ko’chib kelgan forsizabon qabilalar yerli aholi bilan
qo’shilib aralashib, o’z tili va madaniyatini biroz singdirganlar. Shuning uchun
ham haligacha Xorazm tili leksikasida turkiy so’zlari bilan bir qatorda fors 1-tojik
so’zlari ham ancha uchraydi. Lekin antropologik nuqtai nazardan qaraganda ular
mahalliy aholi “Genetikasini” tubdan o’zgartira olgan emaslar. Mil. avv II asrdan
milodning I asri mobaynida ko’p miqdorda turkiy qabilalarning O’rta Osiyoga,
jumladan Xorazmga ko’chib kelishi bu bu xududda Turk hoqonligining
o’rnatilishi natijasida til tarkibida turkey so’zlar ancha ko’paygan. Bu jarayon XII
asrgacha davom etadi. Ayniqsa saljuqiylar xukumronligi davrida turkey til
Xorazmda to’la xukumron bo’ldi. Shunday qilib mil. avv I ming yillikning
birinchi choragida bironza (jez) davrining oxirgi va ilk temir davrida uzoq davom
9
9

etgan tarixiy rivojlanish jarayonida Xorazm voxasida istiqomat qilgan turli turkiy
va fors tojik etnik guruxlarining qo’shilishi, aralashishi, bir-biriga singib ketishi
natijasida o’zbek halqi ajdodlarining ilk umumiy etnik birligi sifatida dastlabki
Xorazm elati shakillanadi. Siyovushiylar xududida mana shu elatga tayanib,
Xorazm atrofiga talaygina xududlarni birlashtitishga hamda ilk Xorazm
davlatchiligiga asos solishga muvaffaq bo’lganlar, lekin o’sha davrda
shakillanayotgan davlatshiligini ham tom ma’noda to’la qonli davlat deb bo’lmas
edi. Chunki hali davlat boshqaruvi yitarli darajada markazlashmagan, doimiy va
katta qo’shin bo’lmagan, ma’muriy apparat shakillanmagan edi. Bu hol xukumron
doiralarning iqtisodiy qudratining oshishiga va ularning halq ustidan to’la
xukumronlik o’rnatishiga to’sqinlik qilar edi. Kiyinchalik jamiyatda sinfiy
tabaqalanish ruy berib erkin jamoatchilar bilan bir qatorda quldorlar va
zodogonlar tabaqasi shakillanib, ular o’rtasida ziddiyat kuchaydi. Mehnatkash
tabaqani itovatda ushlab turish hamda vatanni tashqi dushmanlar xurujidan
ximoya qilish uchun kuchli va markazlashgan davlat apparati zarur bo’lib qoladi.
Shuday markazlashgan davlatni vujudga keltirgan jarayoni mil. avv VIII
asrga kelib o’z nihoyasiga yetgan.
Yirik qomusiy olim Geradot, taniqli nemis olimi Markvart amerikalik
sharqshunoslik olim Richard Fray, ingliz tarixchi olim B.Tarn va mashhur rus
arxiologi S.P.Tolstovlarning ta’kidlashicha axmoniylar istilosiga qadar Markaziy
Osiyoga qudratli Xorazm davlati mavjud bo’lib, uning tarkibiga sug’diyona
(Zarafshon havzasi) va Xurason (janubiy Turkmaniston, Shimoliy – Sharqiy Eron
va G’arbiy Afg’oniston) kirgan. Xorazmliklar boshqargan bu o’lkan harbiy
siyosiy uyushma olimlar tomonidan “Katta Xorazm” davlati deb atalgan. Bu
konfederatsiya Assuriya, Midiya va Eron podshohlarining tajovuzlariga qarshi
tuzulgan ham bo’lishi mumkin. 1

V.Markvart, V.Bartold, S.P.Tolstov, L.G’ulomov va boshqa olimlar
“Avesto”dagi “Armanam Vayja” aynan “Katta Xorazm” davlat uyushmasi
1
1

Tolistov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab.T.; 1964-yil. 47 b
10
10

xududlarining o’zginasidir, diydilar. Mil. avv. VIII-VII asrlarda O’rta Osiyo
halqlari, jumladan Xorazm halqi ham o’troq dehqonchilik madaniyatiga o’ta
boshladi, urbanizatsiya taraqqiy topdi, katta irrigatsiya inshoatlariqurila boshladi.
Xorazmdagi Chermanyob, G’ozovot, Gavxura kabi yirik kanallar faqat
markazlashgan davlat yordamida qurilishi mumkin bo’lgan. Undan tashqari o’sha
davrga kelib davlat dini qabul qilindiva mustahkamlandi.
Akademik Radlovning yozishicha “Sart” termini aslida sanskritcha “Sart
xaloxa” so’zidan kelib chiqqan bo’lib “Savdogar” “Karvon boshi” degan ma’noni
bildirgan. Yusuf Xos Xojib va Mahmud Qashg’ariy asarlarida (“Qutadg’u bilik”
“Devonu lug’atit turk”) ham “Sart” so’zi “Savdogar” ma’nosida tilga olingan.
XVI asr boshlarida Dashti-qipchoqdan kelgan Shayboniylar Mavaraunnahrni
egallab bu yerdagi o’troq aholini “Sart” deb, o’zlarini esa “o’zbek” deb ataganlar.
Demak, “Srat” atamasi dastavval savdogarlar va xunarmandchilik bilan
shug’ullanuvchilarni, undan so’ng esa o’zbek va tojiklarni va nihoyat faqat shahar
va qishloqda o’troq holda yashovchi o’zbeklarni anglatgan.
Xulosa qilib shuni aytish zarurki, odamlar vohasida qadimdan istiqomat
qilganlar.
Tarixiy rivojlanish jarayonida asrlar davomida Xorazm diyorida turli qabila –
elatlar ko’chib kelishgan, bu xududni bosib olgan bosmachilar ham ma’lim ta’sir
qilganlar.
Ular mahalliy halq bilan aralashib, sinchiklab yagona Xorazm halqini
shakillanishiga olib keladi. Natijada ularni birgalikdagi harakati oqibatida Xorazm
davlati tashkil topgan.

11
11

1.2. Xorazmshohlar shajarasi
Mil.avv. XIII asrda vujudga kelgan katta davlat birlashmasini Siyovushiylar
sulolasidan bo’lgan shohlar boshqarib borganlar. Kayxusravdan (mil.avv 1200 y)
to Ofrig’gacha (milodiy 305 y) bo’lgan Xorazmshohlar haqida to’la va aniq
ma’lumotlar yo’q. Biroq, shu oraliqda massagetlar ittifoqiga kirgan qabilalar
dohiylar (podshohlari) haqida ba’zi bir ma’lumotlar yunon tarixchilari va
geograflarining asarlarida uchraydi. Masalan mil.avv 529-yida Eron shohi Kirning
massagetlar ittifoqiga qarshi bosqinchilik xujumi munosabati bilan yunon
tarixchisi Geradot (mil.avv V asr) massagetlar malikasi Tumaris (Geradot –
Tomiris 530-521). Ktesiysaklar podshohi (dohiysi) Amorg (mil.avv 550-521)
derbiklar dohiysi Amorey va boshqalarni tilga oladilar.
Kayxusrav bilan Ofrig’ oralig’ida Xorazmshoh unvoniga sazovor bo’lgan
shohlardan bizga Kayxusrav (mil.avv 1200-1140yy), Saksafar (mil.avv 519-
517yy), Farasman (mil.avv 329-328yy) Xusrav (mil.avv 320) nomlari ma’lum,
xolos. To’la bo’lmagan ma’lumotlarga qaraganda, Ofrig’ (mil. 305 y) sulolasidan
22 ta Xorazmshoh hukumronlik qilgan: Ofrig’, Bugra, Shohssak, Askajaluk,
Arsamux, Xomg’ariy, Shavush, Saxr, Buzgor, Sabri, Askajbor, Shavshfar,
Suxtang (Saxbang), Suxar, Abu Abdulloh Muhammad.
Siyovushiylar – ofrig’iylar sulolasi Xorazmda mil.avv 1200.yildan milodiy
995-yilgacha hukumronlik qilgan.
Arablar istilosidan kiyin (712-y) Xorazmda davlat hokimiyati 2 qisimga
bo’linadi. Siyovushiylar – Ofrig’iylar sulolasidan bo’lgan shoh Kat shahrida,
arablar noibi esa Gurganj shahrida davlatni boshqarib o’tirganlar. 995-yilda
Gurganj vodeysi samoniylar noibi Ma’mun ibn Muhammad ofrig’iylar
sulolasining so’ngishohi (Kat) Abu Abdullohni o’ldirib, Janubiy va Shimoliy
Xorazmni birlashtiradi va o’zini Xorazmda hokim mutloq debe’lon qiladi.
Shu yildanoq Xorazmda Siyovushlar-Ofrig’iylar sulolasi tugatilib,
ma’muniylar sulolasi hukumronligi boshlanadi. Ma’muniy sulolasida 3ta shoh
davlat hokimiyatini boshqargan.
1. Ma’mun Ibn Muhammad ( 995-997 yy)
12
12

2. Ali Ibn Ma’mun ( 997-999 yy)
3. Ma’mun Ibn Ma’mun ( 999-1017 yy)
Mahmud G’aznaviy o’z sarkardalaridan biri Oltin toshlar sulolasidan ham
3ta Xorazmshoh hukumronlik qilgan:
1. Xorazmshoh Oltintosh (1030-1032 yy)
2. Xorazmshoh Xorun Ibn Oltintosh (1032-1034 yy)
3. Xorazmshoh Ismoil Xandan Ibn Oltintosh (1034-1038 yy)
Markaziy Osiyoda paydo bo’lgan Saljuq turklari bilan G’aznaviylar o’rtasida
nizo chiqib, 1040-yilda Dandonakan shahri yonida ular o’rtasida qattiq janglar
bo’lib, Saljuq turklari g’olib chiqadilar. Ular G’aznaviylar mulkini qo’lga kiritib,
Xorazmni ham o’ziga qarashli qiladi. Xorazm 1040-yildan Saljuq Sultonlari
tomonidan tayinlangan hokimlar boshqargan. Bu suloladan Xorazmshohlar
unvoniga ega bo’lgan 7 ta shoh xukumronlik qilgan:
1. Qutb ad-Din Muhammad (1097-1127 yy)
2. Alo-ad-Din Otsiz (1127-1156 yy)
3. Abul Fath-el Arslon (1156-1172 yy)
4. Sulton shoh Muhammad (1172-1193 yy)
5. Alo ad-Din Takash (1193-1200 yy)
6. Alo-ad Din Muhammad (1200-1220 yy)
7. Jalolad-Din Manguberdi (1220-1231 yy)
Xorazmning mustaqil faoliyat ko’rsata boshlashi XVI asr boshlariga to’g’ri
keladi. Bu davrga kelib Markaziy Osiyoga bir qancha xonliklar yuzaga keladi.
Mavjud ma’lumotlarga ko’ra 1512-yilda Shayboniyxondan ajralib chiqqan
o’zbeklarning bir guruhi Elbarsxon boshchiligida Xorazmning Vazir shahrida
mustaqil xonlik tashkil qilganlar. Kiyinchalik bu xonlik Xiva xonligi nomini
olgan. Yangi tashkil topgan Xiva xonligining poytaxti dastlab Vazir, Ko’hna
Urganch va kiyin Xiva shaharlari bo’lgan. (1512-1538 yy)
Xorazmda o’zbeklar sulolasiga asos slogan. Elbarsxon hukumronlik qilgan.
1538-1556 yy Avanishxon hukumronligi. 1557-1558 yy. Do’stxon Buchchaxon
13
13

o’g’li xukumronligi. U birinchi bo’lib 1557-yilda Xiva taxtiga o’tirgan va Xivani
Xonlikning poytaxti deb rasmiy ravishda e’lon qilgan.
1558-1602 yy Hoji Muhammadhon Oqtoy o’g’li xonlik qilgan.
1603-1623 yy Arab Muxammadxon Xojimxon o’g’illari tomonidan azoblab
o’ldirilgan.
1623-1624 yy Asfandiyorxon Arab Muhammad o’g’li xukumronligi.
1855-1864 yy Sayid Muhammad, Rahimxon o’g’li xukumronligi.
1864-1910 yy Bobojon To’ra Muhammad Rahimxon II xukumronligi.
1910-1918 yy Asfandiyorxon Muhammad Rahimxon o’g’li Yovmud
turkmanlari tomonidan qatl etlgan.
1918-1920 yy Xivaning so’ngi xoni Said Abdullaxon xukumronligi. U 1920-
yil 1-fevralda qamoqqa olingan va shu yili 12-iyulda surgun qilingan. Ukraina
qamoqxonalarida saqlangan.
1934-yilda qamoqdan ozod qilingan va Toshkent shahrida vafot etgan.
Xorazmshohlar davlati poytaxtlari haqida to’la va aniq ma’lumotlar yo’q.
Biroq mavjud arxiologok va yozma manbalarga ko’ra ayrim qal’alar poytaxt
bo’lganligi aniqlandi.
Ko’zali Qir – Xorazmshohlar davlatining dastlabki poytaxtlaridan biri
ko’zaliqir qal’asi bo’lgan degan taxminlar bor. Bu shaharning xarobalari hozirgi
turkmaniston Respublikasining Sariqamish xavzasida joylashgan bo’lib, uning
yoshi mil.avv VI-V asrlar bilan belgilanadi. Bu shahar o’sha davrda Siyovushiylar
sulolasi xukumdorlarining qarargohi bo’lgan.
Qo’yqirilgan qal’a – Qadimgi Xorazmning ajoyib tarixiy yodgorliklaridan
biri hisoblanadi. Qo’yqirilgan qal’a Oqchadaryo deltasi tekisliklarida, To’rtko’l
shahridan 22 km Shimoliy Sharqda, Ellik qal’a tumanida, Kuhna Kaltaminor ariqi
yonida joylashgan.
Arxiologik olimlarning ma’lumotlariga ko’ra Qo’yqirilgan qal’ada xayot
mil.avv IV asrdan milodiy XIV asrlargacha davom etgan. Bu qal’a Xorazmshohlar
davlatining ilmiy madaniyat markazi bo’lgan.
14
14

Doira shaklida qurilgan Qo’yqirilgan qal’a 18 qirraga ega bo’lib, uning
devorlarining aylanasi 865 metrni tashkil qiladi. Qal’a ikki devor bilan o’rab
olingan, uning markazida ikki qavatli silindir shaklidagi joy qad ko’targan.
Pastki qavat 9 xonali uydan iborat bo’lib, hamma xonalari 2 qavatli
gumbazlar bilan bostirilgan.
Qo’yqirilgan qal’aning doira shakilda quyoshga o’xshatib qurilishi,
birinchidan, qadimgi Xorazmliklarning quyoshga o’xshatib qurilishini bildirsa,
ikkinchidan sayyoralarni kuzatadigan rasatxona vazifasini hambajargan bo’lishi
kerak.
Qo’yqirilgan qal’aning tashqi devorlarida 9 ta burj istehkom bo’lib, ular
aylana shaklda qurilgan qal’a devori ostiga kelib yashiringan dushmanni
shinaklaridan o’qqa tutishda qulay sharoit yaratgan. Qal’a cho’l zonasi chizig’i
bo’ylab qurilgan bo’lib, cho’l – dashtdan bo’ladigan xujumlardan o’zlarini
mudofaa qilish imkoniyatini yaratgan.
Qo’yqirilgan qal’adan ko’p miqdorda ashyoviy yodgorliklar topilgan. Shular
ichida shoxli bug’uning surati solingan muhrlar, xosildorlik ma’budasi
Anaxitaning xaykalchalari, toshdan qilingan qiyofasi xozirgi yevropoid
xorazmliklarga o’xshash erkak kishining bleshi, musiqa chalayotgan xotin va
erkakning xaykali, oromiy imlosidan Sharqiy Eron tillari lahjasida bitilgan
qadimgi Xorazm yozuvi, qo’lda va kulolchilik charhida ishlangan turli spool
idishlar ularga bitilgan belgilar, devorlarga chizilgan naqishlar qo’sh parrakli skif
kamoni o’qining uchi va boshqa ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan ahyolar topildi. Bu
topilmalar mil.avv 331- yil Eron ahmoniylari asoratidan qutilgan. Xorazm
davlatining iqtisodiy, siyosiy, madaniy yuksalish bosqichiga ko’chganidan darak
berib turibdi. O’lkada bu davr ekin maydonlarining kengayishi va sug’orish
tarmoqlarining rivojlanishi bilan harakterlanadi. Shu bilan bir qatorda tarixiy
davomida nafaqatqo’shni ko’chmachi qabilalar bilan balki Old va O’rta Sharq
hamda Qora dengiz atroflaridagi davlatlar bilan aloqada bo’lgan, xullas,
arxiologik topilmalar o’sha zamonlarda Xorazm moddiy va ma’naviy
madaniyatining yuksak darajada bo’lganligidan dalolat beradi.
15
15

Birinchisi , mil.avv IV-III asrlarga taalluqli bo’lib, Shovot tumani xududida,
ikkinchisi ham mil.avv IV-III asrlarga mansub bo’lib Xiva tumani xududida,
uchunchisi, mil.avv IV-III asrlar bilan belgilanib, Yangiariq tumanida joylashgan,
to’rtinchisi milodiy III asrda bunyod etilgan bo’lib, Qoraqalpog’istonning
Ellikqal’a tumani xududida joylashgan.
Kat qal’asi – Siyovushiylar – Ofrig’iylar sulolasining so’ngi qarorgohi Kat
shahri bo’lib, u milodiy 305-yildan to 995-yilgacha Xorazmshohlar poytaxti
vazifasini bajargan. Arab sayyohi Ibn Xovkalarning ma’lumotlariga ko’ra
Xorazmshohlarning Darjosh degan poytaxti ham bo’lgan. Bu shaharni daryo
yuvib ketgan. Kiyin uning yaqinida aholi bosgqa poytaxt ham bo’lgan. Bu
shaharni unga Kat (Kos) deb nom brgan.
Milodiy 305-yilda Kayxusrav avlodidan bo’lgan Xorazmshoh Ofrig’ Kat
shahrining al-fil qismida daryoga yaqinroq joyda baland qasr qurdirib, shu
vaqtdan boshlab yangi yil xisobi boshladi va Afrig’iylar sulolasiga asos soldi.
Arab tarixchilari va sayyohlari al-Bolazuriy, at-Tabariy, Istaxdriy, Ibn
Xavkal, Ibn Kusta va Ibn Fadlanlar Kat shahri 3 qisimdan iborat bo’lib, 3 nom
bilan – “Fil”, “Kat”, ”Xorazm” nomlari bilan atalgan, deb xabar beradilar.
Shaharning “Xorazm” va Fil qisimlarini daryo yuvib ketgan 994-yilga kelib
ularning so’ngi izlari yo’q bo’lib nomlari ham tilga olinmay qolgan. Shaharning
uchunchi, daryodan uzoqda joylashgan katta qismi – Kat saqlanib qolgan.
Yoqut (1219-yilda Xorazmga kelgan arab sayyohi) Xorazmning qolgan eng
qadimiy poytaxti fil bo’lib, kiyinchalik esa Mansura deb atalgani haqida yozadi.
Yoqutning ta’kidlashicha, Kat Xorazm tilida tosh yoki karvuchdan ishlangan
devor, dashtdagi devor ma’nolarini bildiradi. “Xudud ul-olam” asarining
noma’lum muammolari Katni “Guz-turk mulklarining darvozasi! deb ta’riflaydi.
Bu kitobda yozilishicha, Katga Turkiston, Mavaraunnahr va Xazarning savdo
ahli kelib turar edi. Shahar juda boy bo’lib, savdogarlar bu yerda yostiqlarga
yopqichlar, kiyim, jun, chit ruxbin (sut maxsuloti) sotib olib ketar edilar. Shahar
obod savdo olib – sotiq qizg’in edi. Kiyinchalik Katning nomi o’zgarib Shayx
16
16

Abbos kiyim, jun, chit, ruxbin (sut maxsuloti) sotib olib ketar deb yuritilgan, va
nihoyat 1957-yildan bu shahar “Beruniy” deb nomlandi.
Gurganj (Ko’hna urganch) 995-yilda Siyovushiylar – Ofrig’iy sulolasi
tugatilib, uning o’rniga Ma’muniylar sulolasi keladi. Shu vaqtdan boshlab
Gurganchga yangi sulola keladi. Shu vaqtdan boshlab Gurganch sulola
shaharlaridan biri hisoblanadi. “Gurganch” nomi qanday ma’noni anglatishi
haqida yozma ma’lumot yo’q. bizning fikrimizcha “Gurganch” so’zi “Xurganch”
so’zining buzilib aytilgan shakli bo’lishi mumkin. Agar shunday bo’lsa,
“Gurganch” so’zi ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi “Hur” qismi” – erkin ozod
degan ma’noni, ikkinchi “Ganch qismi” esa boylik ma’nosini anglatadi. Demak,
Hurganch – erkin va boy shahar ma’nosini anglatadi.
Bu shaharni mahalliy xalq Gurganch deb, arablar Jurganiya deb, mo’g’illar
esa Urganch deb (XII asrdan) ataganlar. Gurganch shahri Xorazm hukumdorlari 4
ta sullolasining Xorazmshoh unvoniga ega bo’lgan. Ma’muniylar Oltintoshlar
Anushtaginlar hamda turklangan mo’g’ullardan chiqqan. Oltin O’rda xonlari
tomonidan qo’yilgan so’fiylar sulolasining poytaxti bo’lgan. Ma’muniylar sulolasi
hukumdorliga davrida Gurganj shahri go’zal va boy shaharga aylangan. Ma’mun
Akademiyasi tashkil qilinib, unda Sharqning buyuk allomalari Abu Rayhon
Beruniy, Ibin Iroq, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ijod qilgan. Ular jahon fani va
madaniyati taraqqiysiga ulkan hissa qo’shganlar.
Anushteginlar sulalasi hukumronligi davrida Gurganj yanada gullab
yashnadi. Sharqda ehg yiri va qudratli Xorazmshohlar imperyasining poytaxti.
Sharq va G’arb o’rtasidagi savdo- sotiq markaziga aylandi. Shaharda
me’morchilik, hunarmandchilik yuksaldi, go’zal binolar, maschit va madrasalar
quruldi. 1221-yilda Xorazmshohlar poytaxti Gurganj Chingizxon qo’shinlari
tomonidan bosib olindi va yer bilan yakson qilindi. Shahar aholisi qirib tashlandi,
asr qilindi, Xorazm boyligi talandi. Shundan kiyin Vazir shahri bir qancha yil
davomida poytaxt vazifasini bajarib turdi.
Vazir shahri XV asr o’rtalarida Ustyurtda, Ko’xna Urganchdan 60 chaqrim
uzoqlikda Jo’ji avlodidan bo’lgan Abulxayrixon nevarasi Mustafoxon yangi
17
17

xonlik tashkil etib, Vazirni poytaxt qilmoqchi bo’lgan. Ko’xna Urganchdan zo’rlik
bilan ko’pgina aholini Vazrga ko’chirgan edi. Biroq 1464-yilda Sulton Xusayn
Bayqaro Vazrni qo’lga kiritib, ko’chirilgan aholini Urganchga qaytishga ruxsat
etgan. Temuriylar Xukumronligi inqirozidan so’ng undan ajralib chiqqan Xorazm
o’z mustaqilligini uzoq saqlab qola olmadi. Dashti – Qipchoqdan kelgan o’zbek
xoni Shayboniyxon tomonidan istilo qilindi.
Keyin Katxudolar oqsoqollar, ruxoniylar maslahatlashib, Dashti-Qipchoqdagi
Shayboniyxonga raqib bo’lgan. Brka sulton urug’iga mansub Elbars va Bilbars
sultonlariga maktub yo’llab ularni Xorazmda xonlik taxtiga taklif qildilar. 1512-
yilda Elbars sulton Vazir shahri qal’asida Xorazmning xoni deb e’lon qilindi. Bir
qancha yil davomida Vazir shahri Xorazmning poytaxti vazifasini bajargan. O’sha
paytlarda poytaxt o’zgarib, goh Vazirga, goh Gurganchga, goh Xivaga ko’chirilib
turgan.
Xiva. Xiva Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biri hisoblanadi.
Arxiologlarning ma’lumotlariga ko’ra, Xivaga mil.avv VI asr oxiri V asr
boshlarida asos solingan. 1997-yil oktabr oyida Xivaning 2500 yilligiga
bag’ishlangan halqaro marosim va ilmiy konferensiya o’tkazildi.
Xiva shahri rasmiy ravishda 1557-yildan 1920-yilgacha Xiva Xonlarining
qarorgohi bo’lgan. Shu davr ichida Xivaga 50 dan ziyod xon hukumronlik qilgan.
1920-1925- yillarda Xiva Xorazm Halq Respublikasining poytaxti bo’lgan.
1925-1939-yillardan Xorazm okrugining markazi xozirgi kunda esa termon
markazi hisoblanadi, Xiva qal’asi Sharqdan G’rbga cho’zilgan bo’lib asosan ikki
qismdan iborat Ichanqal’a va Deshonqal’a.
Ichanqal’a xududida mil.avv VI-V asrlarda kichkina manzil mavjud bo’lib
kiyinchalik mil.avv IV-III asrlarda esa Ichanqal’a vujudga kelgan. Ichanqal’a
to`g`ri burchak shaklida qurigan bo`lib (650 x 400 m) Shimoldan Janubga
cho`zilgan. Uning hududi 26 gektarni tashkil qiladi. 2100 m uzunlikdagi
mustahkam mudofa devori bilan o’rab olingan. Devorning balandligi 7-8 m,
qalinligi 5-6 m ni tashkil etib aylana shakildagi figuralarga ega. Kaltaminor, Islom
Xo’ja madrasasi va Minoro va boshqa tarixiy obidalarni ko’rsatish mumkin. Bu
18
18

nodir tarixiy obidalar jahon sayyohlarini, umuman xorijiy mehmonlarni hayratda
qoldirmoqda.
Deshanqal’a, Xiva shahrining mudofa qobiliyatini oshirish uni qo’shni
qabilalar va ko’chmanchilar hujumidan yaxshiroq himoya qilish maqsadida
“1842-yilda Muhammad Yoqub Mextor rahbarligida Deshanqal’a devorlari
qurilgan.
Bu katta qurilishga xonlik aholisidan 4/1 qismi safarbar qilinib 30 kunda
amalgam oshirilgan.
Deshanqal’a shahar atrofidagi zich o’rnashgan rabotlarni hamda xonning
shahar tashqarisidagi 3 ta bog’ini – Rafaniq, Nurillabek, Nurillaboy bog’larini o’z
ichiga olgan. Deshanqal’a devorlarida pishgan g’ishtdan 10 ta darvoza ham
qurilgan. Xivaning 2500 yillik yubiliyi munosabati bilan shaharda katta
bunyodkorlik ishlari amalgam oshirildi. Ko’pgina tarixiy obidalar ta’mirlandi,
qayta tiklandi.
Shahar husniga husn qo’shildi. Asrlar osha bu muqaddas shahar o’z
go’zalligini yo’qotgan emas, bundan kiyin ham Sharq yulduzi kabi yarqirab
turadi.
19
19

1.3. Xorazmda davlat boshqarish tartibi va uslubining takomillashib
borishi
Arxiologik tadqiqotlar hozirgi Xorazm vohasiga, Amudaryoning quyi qismi,
Orol dengizining Janubiy sarhadlaridan, to Sirdaryogacha cho’zilgan keng
maydonga mil.avv VI-III ming yilliklarda turli urug’ va qabilalar yashab
kelganligi aniqlangan. Topilgan ashyoviy yodgorliklar ajdodlarimizni o’sha
zamonlarda chayla uylarda yashab, ovchilik va baliqchilik bilan tirikchilik
qilganliklarini tasdiqlaydi.
Mil.avv III ming yillik oxirida va II ming yillik boshlarida iptidoiy odamlar
hayotida qadimgi tosh qurollari bilan birga bironzadan yasalgan mehnat
qurollaridan foydalanishi yo’lga qo’yildi. Shu bilan birga cho’l va sahrolarda
chorvachilik daryo qirg’oqlarida esa iptidoiy dehqonchilik bilan shug’ullanishga
o’tildi.
Mil.avv II ming yillik oxiri va I ming yillik boshlarida Xorazm vohasida
yashagan iptidoiy jamoa hayotida temirdan foydalanish boshlanadi.
Temirdan yasalgan mehnat jang qurollarini ixtiro qilinishi bilan ular
hayotida inqilobiy o’zgarishlar yuzaga keladi.
Mehnat taqsimoti chuqurlashib, chorvachilik, dehqonchilik va
hunarmandchilik alohida kasb sifatida ajralib chiqadi.
Odamlar tirikchilik qilish qulay bo’lgan ma’lum zonalarga to’plana
boshladilar.
Daryo qirg’oqlarida dehqonchilik maydonlari kengaydi. Daryodan ariqlar
chiqarib sug’orma dehqonchilik madaniyati vujudga keladi. Atrofi qo’rg’on bilan
o’rab olingan qal’a – qishloqlar qad ko’taradi. Iptidoiy chaylalar o’rnini paxsa
xom g’isht va yog’ochdan qurilgan uylar egallay boshlaydi. Boshqacha aytganda
odamlarning turmush sharoiti va madaniy hayotida jiddiy o’zgarishlar yuz bera
boshlaydi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi, mehnat qurollarining takomillashuvi hamda
turmush tarzining o’zgarishi bilan iptidoiy odamlar hayotini muayyan darjada
tartibga solinishini, uni boshqarishni taqozo etadi. Binobarin jamoa a’zolari
20
20

hayotini boshqarishning ilk ko’rinishlari aynan urug’ qabilachilik davridayoq
vujudga keladi.
Urug’ jamoasi zamonlarida bir ota-onadan tarqalgan qon-qarindoshlarning
dastlabki uyushmasi edi. Tirikchilik tashvishi hamda tashqi dushman
hujumlaridan saqlanish zaruriyati iptidoiy odamlarning qon-qarindoshlikka
asoslangan uyushmasini shakillanishiga olib kelgan edi.
Urug’ jamoalariga urug’ boshliqlari yoki urug’ oqsoqollari boshchilik qilgan.
Urug’ boshliqlari kundalik hayotiy masalalarni oqsoqollar kengashi a’zolari
yordamida hal etgan. Urug’ boshliqlari va oqsoqollar tajribali bo’lishi va jasur
kishilardan saylab qo’yilgan bo’lib, ular jamoa a’zolarinin teng huquqli ekanligini
ta’milash, asosiy ishlab chiqarish qurollariga egalik qilishni shuningdek, jamoada
mehnat qilish va iste’molning umumuiyligini ta’minlash kabi hayotiy vazifalar
bilan shug’ullangan. Jamoada qaror topgan udum an’ana va qoidalar buzulganida,
bunday shaxslarga nisbatan oqsoqollar kengashi qaroriga binoan choralar
qo’llanilgan.
Urug’ va qabilalarda kohinlar-ruhoniylarning mavqiyi yuqori bo’lagan.
Xorazmliklarda juda qadimdan ajdodlar ro’xiga sig’inish, olovni-quyoshni, yerni
va suvni muqaddas deb bilish, ularga topinish odatlari bo’lgan. Bu diniy udumlar
islomgacha davom etgan bo’lib shularning rasm-rusumlari, kohinlar otashparastlar
ibodatxonalarida doimo yonib turgan olovning o’chib qolmasligini ta’minlash
uchun ham ma’sul edilar.
Halqimizda hozirgacha saqlanib kelayotgan “o’tag’asi” degan tushuncha
uzoq tarixga ega. Bir xududda yashagan, qon-qarindosh, tili , dini, etiqodi, urf
odatlari bir-birlariga yaqin o’nlab urug’lar yanada yuksakroq etnik uyushmaga,
qabilaga birlashdilar. Qabilalar ham o’z navbatida qabila boshliqlari va kohinlar
tomonidan idora qilingan. Urug’ boshliqlaridan tashkil topgan oqsoqollar kengashi
bu yerda ham eng obro’li maslahat organi hisoblangan qabilani ichki va tashqi
hayotiga dahildor masalalar anashu kengashda hal qilingan.
Bir-birlariga yonma - yon qo’shni bo’lib, yashayotgan qabilalar zamon
taqozosi bilan yanada yuksakroq uyushmaga, ya’niy qabilalar ittifoqiga
21
21

birlashdilar. Bu uyushma ayni vaqtda bularning harbiy siyosiy ittifoqi ham edi,
uning asosiy vazifasi jamoa mulkini , dehqonchilik makonlarini, yaylovlarini
muhofaza qilish edi. Ana shu ittifoqqa kuchli, jasur qabilalardan biri boshchilik
qilgan. O’sha qbilaning boshlig’i o’z navbatida ana shu ittifoqning raxnomosi –
podshosi hali hisoblangan.
Antik yunon tarixchilari va geograflari, Geradot, Strabon, Arrian va
boshqalarning bergan ma’lumotlariga qaraganda Amudaryo havzasida, Orol
dengizining janubiy tamonlarida tarixda massagetlar nomi bilan yuritilgan.
Qabilalar ittifoqining mavjudligi ma’lum. Jasur ayol Tumaris massagetlarning oliy
hukmdori bo’lgan. Massagetlar ittifoqiy harbiy demokratiya uslubida
boshqarilgan. Mil.avv I ming yillikning boshlarida Xorazm xududida Markaziy
Osiyoda birinchilardan bo’lib, davlatchilikka asos solindi.
O’rta Osiyo hududidagi ilk davlat tizimlari to’g’risida qadimgi yozma
tarixning eng noyob manbasi hisoblangan “Avesto” kitobi, qadimshunos
olimlarning turli hududlarda olib brogan arxeologik – qidiruv ishlari, ularning
muhim natijalari muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, qadimgi Yunon, Rim va
Eron manbalari asosida bu masalani oydinlashtirish, etarli fikrlarni aytish mumkin
bo’ladi. Bu o’rinda Yunon, Rim mualliflaridan Geradot,Polibiy, Ktesiy, Strabon,
Arrian va boshqalarning asarlari, yodnomalari, Forsiy mixnat yozuvlari,
shuningdek, arxeologik izlanishlar olib brogan Ya. G’ulomov, S.Tolstov, V.
Masson, A.Asqarov, E. Rtveladze, A. Sa’dullaevlarning ilmiy tadqiqotlari alohida
ahamiyatga molikdir.
Xorazm davlati egallagan hududlar hozirda Xorazm erlari chegaralanib
qolmay, balki undan janubga, ya’ni Marv (Turkmaniston), Hirot (Avg’onistonning
shimoli) atroflariga qadar ham yoyilgan.
Miloddan . avvalgi .so’nggi ming yillikning boshlariga tegishli “Amirobod
madaniyati”, Quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o’ziga xos sun’iy
sug’orish inshooti tizimi hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo’lgan shahar –
qal’alar- Qal’aliqir, Ko’zaliqir va boshqalar bular Xorazm vohasida davlat
tuzumlari mavjudligidan dalolat beradi – Umumelatlar, qavm – qabilalar
22
22

manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o’zgarishlar davlat boshqaruv yo’li
bilangina amalga oshirilishi mumkin bo’ladi. Qadimshunos Ya. G’ulomov
tomonidan Xorazmda aniqlangan 200 km uzunlikdagi, eni bir necha metrdan
iborat bo’lgan kanal o’zagi, obod dehqonchilik madaniyati Xorazm davlati
qadimdan insoniyatning yirik madaniy markazlaridan biri sifatida shuhrat
topganligidan dalolat beradi. “Avesto” da Xorazm Markaziy Osiyoda rivoj topgan,
o’z hududi, chegaralariga ega bo’lgan davlatlardan biri sifatida tilga olinishi ham
bejiz emas. Geradot ma’lumotiga qaraganda, qadimgi Oks daryosi bo’yida 360
dan ziyod sun’iy sug’orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho’lni, sahroli
hududlarga suv chiqarilib, dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib
borilgan. Geradot taassurotlarida Xorazm o’lkasida yashagan aholi
dehqonchilikdan katta tajribaga ega bo’lib, ular donli, dukkakli ekinlar, masalan,
bug’doy, arpo, suli, meva – sabzavotchilik mahsulotlarini etishtirganliklarini qayd
etib borganlar. Xorazm shaharsozligida xom g’isht, paxsalardan keng
foydalanilgan, binolarning tashqi va ichki ko’rinishlariga maxsus ishlov berilib,
ularning mustahkamligi, o’ziga xos ko’rkamligi ta’minlangan. Xorazm vohasida
huranmandchilik, tog’ – kon ichlari ancha rivoj topgan. Bu erdan qazib olingan
qimmatbaho zumrad toshlarga ishlov berilib, yuksak sifat ko’rsatgichiga
eyganidan keyingina u muhim tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan.
Xorazm zumradi, Sharqning bir qator, jumladan, Eron, Xitoy, Hindiston,Misr
singari mamlakatlarga ham yuborilgan.
Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shug’ullangan, ularning
tuya, ot, qo’y – echkilardan iborat suruvlari bo’lgan.
Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to’g’risida ma’lumotlar
hozirgacha aniq emas. Rivoyatlarga ko’ra, Xorazmning qadimiy siyosiy sulolasi
Siyovushlar bo’lganligi zikr etiladi. “Avesto” da ta’kidlanishicha, Siyovush
Kaykovusning o’g’li bo’lgan. Siyovushronning o’limidan so’ng uning nabirasi
Kova Xisrav bobosi qotilidan o’ch olib, Xorazmda birinchi sulolaga asos soladi.
Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida
ta’kidlashicha, Xorazmga aholi miloddan avvalgi . 1292- yilda kela boshlagan deb
23
23

ko’rsatadi. Siyovushning Turonga kirib kelgan sanasi esa miloddan avvalgi .
1200- yil belgilangan.
Miloddan avvalgi. III asrlarda Xitoyning shimoliy g’arbiy chegaralaridan
Sirdaryoning o’rta oqimi havzalarigacha bo’lgan juda katta maydonda turkey tilda
so’zlashuvchi ko’p sonli chorvador qabilalari yashab kelgan. Ular xunnlar, sak
usunlar, yuechjilar va boshqa nomlar bilan mashhur bo’lganlar. Ular yaylovlar
uchun doimo bir – birlari bilan to’qnash kelganlar. Ayni paytda siyosiy
hukmronlik uchun ham kurash qizg’in edi.
Shimoliy – G’arbiy Xitoy va Sharqiy Turkiston hududlaridan Markaziy
Osiyoga ko’chmanchi chorvador qabilalarning kirib kelishi bu mintaqada muhim
siyosiy o’zgarishlarga olib keldi.
Hozirgi O’zbekiston hududida Qadimgi Xorazm davlatidan tashqari Choch,
So’g’d hududlarini o’z ichiga olgan qudratli Qang’ podsholigi (Miloddan . av.III
asr) Parkana –Farg’ona davlati, Baqtriya, Yunon – Baqtriya davlati tashkil topdi.
Yunon – Baqtriya davlatining asosini Baqtriya, So’g’diyona, Marg’iyona tashkil
etadi.
Qang’ davlatining joylashgan o’rni haqida olimlar o’rtasida yangicha
qarashlar mavjud. A. Asqarovning fikricha, hozirgi Toshkent va Sirdaryo
viloyatlari ham Janubiy Qozog’iston erlarida yashovchi sak qabilalarning
makedoniyalik Iskandar qo’shinlari va Salavkiylarga qarshi kurashlari jarayonida
miloddan avvalgi .III asrda yarim o’troq Qang’ davlati tashkil topadi degan
xulosaga keldi.
A. Asqarovning fikricha, Qang’ davlatining asosiy erlarini Toshkent
vodiysi, Talas vodiysi, Chu daryosining quyi oqimlaridan, daryosigacha bo’lgan
joylarni tashkil etgan. Qadimgi Xorazm va So’g’d erlari ham Qang’ davlatiga tobe
bo’lgan.
Qang’ davlatining ikkita markazi – Qanxa (Qang’diz) va O’tror (Turband)
shaharlari bo’lgan. Qanxa shahri Toshkent vohasida, O’tror shahri esa Aris
daryosi quyi oqimida joylashgan.
24
24

Qang’ davlati haqida Xitoy manbalarda ham ma’lumotlar bor. Xitoy
tarixchisi Si – Ma- Syan’ miloddan avvalgi . II asrning oxirlarida O’rta Osiyoga
kelgan Xitoy elchisi va sayyohi Ijan’ – Syan’ ma’lumotlariga asoslanib, bu
hududda ko’chmanchi Qang’yuy yoki Qandzyuy davlati mavjudligi haqida
yozadi. Uning ta’kidlashicha, Qang’yuy davlati aholisining urf – odatlari
yuechjilar urf –odatlariga o’xshash ekan.
Xitoy manbalaridagi ma’lumotlarga ko’ra, Anvsi (Parfiya) shimolda
Qang;yuy bilan chegaradosh bo’lgan.
Bu ma’lumotlarga ko’ra, Qang’yuy yoki Qanha davlati tarkibiga qadimgi
Xorazm, Choch va So’g’diyona ham kirgan. Miloddan . av.II asrda Qang’yuy
davlati o’z taraqqiyotining yuksak darajaga erishadi.
Qang’ davlati o’sha davrda vujudga kelgan ilk quldorlik davlatlardan biri edi.
Miloddan . av.I ming yillikning I yarimida Xorazmda patrialxal quldorlik
jamiyati shakllana borib, mil,avv. II asrda ham bu jarayon davom etadi. Bu
jamiyat chorvador yarim o’troq jamiyati bo’lib, ularning asosiy mulki boyligi
chorva, chorva mollari boqiladigan yaylovlarda bo’lgan. Boy chorvador toifasi
chorvadorlar harbiy aristokratiyasini tashkil qilgan. Bunday hodisa chorvador
zodagonlarga, patriarxal qullarga bo’linish ro’y bergan. Hunarmandchilikning
qishloq xo’jalikdan ajralish jarayoni yuz berdi.
Xorazmda patrialxal quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo’lsada, urug’ -
qabilachlik tartiblari saqlanib qoladi. Jamiyat negizini urug’ tashkil qilgan. Bir
necha urug’ birlashmasi qabilani, bir necha qabilalar birlashmasi qabilalar
ittifoqini tashkil qiladi. Urug’ qabila, qabilalar ittifoqi alohida saylangan
oqsoqollar boshliqlari tomonidan saylangan. Qanha davlatida qurilgan
shaharlarning ko’p bo’lishiga qaramay yangi shaharlar qurilishiga, sug’orish
inshootlarini barpo etishga alohida e’tibor berilgan. Jonbos qal’a shular
jumlasidandir.
Qang’yuylar davrida Xorazmda pul munosabatlari vujudga kelib ular o’z
tangalarini Kushon podsholari tangalariga taqlid qilib zarb qila boshlaganlar.
Tanganing yuz tomonida shoh tasviri, orqasida esa Xorazmlik chavandoz tasviri
25
25

solingan. 1940 – yilda Tuproqqal’adan topilgan “nomsiz podsho” tasviri
tushirilgan tangalar o’sha davrda tanga zarb qilish texnikasi va tasviriy san’atni
yuksak darajada bo’lganligidan darak beradi.
Xorazmda miloddan avvalgi . II – I asrlarda va milodiy I yuz yilliklar
davrida harbiy texnika sohasida ham katta yutuqqa erishilgan.S. P. Tolstovning
fikricha, harbiy taktikaning yangi usuli qo’llannilgan va keyin butun O’rta
Osiyoga yoyilgan. Bu yangi texnikaning mohiyati shundan iboratki, jang vaqtida
og’ir sovut kiygan, o’q – yoy, uzun nayza, qilich va pichoq bilan qurollangan va
zixrlangan otga mingan chacandoz zich saf tortib hujum qilganlar. O’q – yoy
uchlari tez va muvozanat saqlash uchun ularning ketiga burgut paridan ishlangan
alohida moslama taqilgan.
Arxeologik qazishmalar natijasida Ural hududidan topilgan ilk Xorazm
tangalari kumush buyumlar, Xorazm davlati Volga Bo’yi, Kavkaz oldi va janubiy
Ural oldi hududlari bilan keng iqtisodiy va madaniy aloqada bo’lganligidan
dalolat beradi.
Milodiy I asr boshlarida kelib Xorazm davlati Kushonlar imperiyasi
tarkibiga kiradi.
Xullas, Qanha davri Xorazm tarixida o’lkaning iqtisodiy, siyosiy, harbiy va
madaniy jihatdan rivojlanishi bilan tasniflanadi. Xo’jalikning eng asosiy tarmog’i
dehqonchilik va chorvachilik hisoblanadi. Bu davrda sug’orish inshootlari qal’a
devorlari qurilgan, sug’orilgan maydonlar kengaytirilgan.
Bu davlatlar uyushmasiga siyovushiylar sulolasidan chiqqan podsholar
hukmronlik qiladi. Tarixda davlat Xorazmshohlar davlati nomi bilan mashhur
bo’ldi. Xorazm atrofiga bir qncha qabila va elatlar birlashib, mill.avv VIII asrda
“Katta Xorazm” davlati vujudga kelgan. Katta Xorazm ko’pgina siyosiy
uyushmalarning ixtiyoriy birlashuvidan tashkil topgan konfederatsiya tipidan
davlat bo’lib u ham harbiy demokratiya prensiplari, asosida boshqarilgan.
Bizgacha yitib kelgan yozma manbalardan Xorazmshohlar davlatining o’sha
davrdagi boshqarilish tartibi, mahkamalar va hukmdorlari haqida yetarli
ma’lumotlarga ega emasmiz. Mavjud ma’lumotlardan shu narsa ma’lumki,
26
26

Xorazmshoh unvoni bilan yuritilgan shaxs davlatning oily hukmdori bo’lgan. U
davlatning hali unchalik murakkab bo’lmagan boshqarmalari, xo’jalik ishlari,
moliyaviy osoyishtalikni ta’minlash, harbiy mudofaa mahkamalari, yordamida
idora qilgan,
Oily hukumat qoshidagi kengash bu davrda ham eng muhim organlardan
hisoblangan. Mamlakat hayotining dolzarb masalalari aynan shu kengash
mahkamasidan hal etilgan. Davlat muassasalari xo’jalik tashkilotchilik ya’niy
dehqonchilik, qurilish, soliqlarni o’z vaqtida to’plab xazinani boyitishlik, savdo,
hunarmandchilik, ariq zovurlar hamda qal’alar qurilishi mamlakatda
osoyishtalikni ta’minlash va mudofaa ishlarini tashkil etish vazifalari bilan
shug’ullangan. Zardushteylik dini ruhoniylari esa diniy-ma’rifiy ishlar bilan
shug’ullanganlar. Milodning X – XII asrlari Xorazmda davlatchilikni
rivojlanishida, xususan ma’muriy boshqaruv tizimining takomillashuvida alohida
bosqich bo’ldi.
Ma’limki 712 yilda Xorazm arab istilochilari tomonidan bosib olinib, bir
asrdan ko’proq muddat ularning qo’li ostida bo’ldi. Arablar istilosidan so’ng ikki
hokimiyatchilik qaror topgan edi. Janubiy Xorazm (poytaxti Kat)da Siyovush-
afrig’iylar sulolasidan bo’lgan hukmdorlar otirdi. Ularning har ikalasi ham
arablarga, sungra samoniylarga belgilangan miqdorda soliq to’lab turganlar.
Gurganch amiri Ma’mun ibn Muhammad (995 – 997 yil) 995 yilda Katni zabt etib
Ofrig’iylarni so’ngi shohi Abu Abdullohni taxdan uloqtirib, butun Xorazmni
yagona davlatga birlashtiradi.
U o’ziga Xorazmshoh unvonini qbul qiladi. Gurganch Xorazmshohlar
davlatining poytaxti bo’ldi. Ma’muriy jihatdan bu davlat viloyatlarga , viloyatlar
esa shahar va qishloqlarga ajralib boshqarilgan. Ma’lumki ular davrida Xorazmda
davlat boshqaruvining ancha takomillashgan tizimi vujudga keltiriladi.
27
27

2. XORAZMNI JAHON TARIXI VA MADANIYATI
XORAZMNI JAHON TARIXI VA MADANIYATI
TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI
TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI
2.1. Xiva shahrini vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti
Ko’hna va hamisha navqiron Xorazm va Xiva shahri jahonga ko’p va
mashhur allomalar, fozilu-fuzolalar, mutaffakiru-ma’rifatparvarlar, muhandislar,
musiqa va ijrochilik san’atining yetuk namayondalarini yetkazib bergan dunyoviy
fan va ma’daniyat markazlaridan biridir.
Buyuk ajdodlarimiz al – Xorazmiy, Beruniy, al – Zamahshariy, Pahlavon
Mahmud, Abulg’oziy, Feruz , Munis, Ogahiy, Komil Xorazmiy kabi o’nlab buyuk
olijanob insonlarning nomlari jahon xalqlari uchun aziz va mo’tabardir.
Xorazm vohasining betakror va o’ziga xos tarixiy ma’daniy merosi bevosita
Xiva shahri bilan aloqadordir. Xiva Xorazmning eng mashhur shaharlaridan biri
bo’lib, u nafaqat O’rta Osiyoning, hatto butun Sharq davlatlarining iqtisodiy va
madaniy madaniyatiga bevosita ta’sir ko’rsatdi. Uch asrdan ko’proq Sharqda nom
taratgan xonlikning ma’muriy va madaniy markazi bo’lib kelgan. Xiva eldileada
viloyatining yirik sanoat va hunarmandchilik ma’rifat va madaniyat markazlaridan
hisoblanadi.
Xivada shu kungacha saqlanayotgan tarixiy va me’moriy yodgorliklarining
asosiy qismi XVIII – XIX asrga taaluqlidir. Xorazm vahosida ilk shaharlarning
vujudga kelishi miloddan avvalgi VII – Vi asrlarga to`g`ri keladi. Antik hsaharlar
suv havzalari bo`ylarida, davlat chegaralari hududlarida iqtisodiy, ma’muriy,
madaniy va harbiy markaz sifatida vujudga kelgan.
Antik qal’alarning vujudga kelishi va rivojlanishida sug`orma dehqonchilikka
o`tish va irrigatsiya inshoatlarining qurilishi savdo va hunarmandchilikning
rivojlanishini muhim rol o`ynagan.
Qadimgi Xorazm vohasidan topilgan ilk shahar qal’alardan Ko’zaliqir,
Qal’aliqir va Oybo`g`ir qal’alardir.
Antik davr Xorazm tarixida iqtisodiy va madaniy hayotning ancha
rivojlangan davri bo`lib, bu davrda shahar qurulishlari keng shakllanadi. Bu
davrning katta va mashhur qal’alaridan Jonbosqal’a, Quyqirilgan qal’a,
28
28

Qo`rg`oshin qal’a, Tuproqqal’a, Oybug`ur qal’alar hisoblanadi. Jonbosqal’a
miloddan avvalgi IV asrga oid bo`lib uning hajmi 200x170 m. to`g`ri
to`rtburchakli qalinligi 5 m. balandligi 2 – 10 m. devor bilan o`rab olingan.
Qal’aga kirish uchun bitta darvoza bo`lgan. Darvoza devoir va devorda ikki
qatorli shinaklar joylashgan. Darvoza murakkab qurulma bilan mustahkamlangan.
U shahar devoridan ancha oldinga chiqib, uning tuzulishi bir necha aylanma
yo`lakdan iborat.
Tarixiy taraqqiyot ishlab chiqaruvchi kuchlarning, shu jumladan
mehnat qurollarining yanada takomilashuviga olib keldi. Bu davrda iqlim
sharoitida o`zgarishlar sodir bo`lib, odamlar soy, buloq, ko`l, yaylov va keng
adirlarga yashaganlar. Qadim davr odamlarinign qo`lga kiritgan yutuqlaridan biri
baliqchilik va u bilan bog`liq bo`lgan hunarmandchilikning paydo bo`lishi va
rivojlanishidir. Yarim yer to`la tipidagi kulbalar, uy – joy qurilishi, to`qimachilik,
kemasozlik va boshqa bilimlarning paydo bo`lishi yangi tosh davri bilan
bog`liqdir.
Yangi tosh davridan boshlar Markaziy Osiyo mintaqasida madaniy xo`jalik
vujudga kelib, uning asosiy yo`nalishini belgilab berdi. Markaziy Osiyoning
janubi – g`arbida miloddan avvalgi VI ming yillikdan Joytun madaniyati qaror
topib, qabilalar ibtidoiy dehqonchilik va chorvachilik xo`jaliklariga o`tganlar.
Markaziy Osiyoning boshqa hududlariga esa ovchilik, baliqchilikdan iborat
xo`jalik an’analari davom etgan.
Miloddan avvalgi v VI-III ming yilliklarga oid turmush tarsi, ovchilik va
baliqchilikka asoslangan madaniyat izlari Xorazm vozasida topilgan Kaltaminor
madaniyati yodgorliklari misolida o`rganildi. Bu arxeologik madaniyat izlari
To`rtko`l tumani janubidagi Kaltaminor kanali yaqinidan topilib, bu xildagi
yodgorliklar Oqdaryo xavzasi, yuqori uzboy, Maxovdaryo, Orolining shimoliy –
sharqiy hududlarida ham uchraydi. Arxeologik jihatdan yaxshi o`rganilgan
yodgorlilardan Jonbos– 4 makoni bo`lib, uning maydoni 26X17 m, balandligi 8 –
10 m.ni tashkil etadi. Chayla xodachalar va qamishdan qurilgan bo`lib, uning
rejalashtirilishi tuxumsimon shaklda bo`lgan. Chayla o`rnida yog`och qamish va
20 dan ortiq o`choq topilgan. Har bir o`choq atrofida spool idishlar, baliq, yavvoyi
29
29

cho`chqa, bug`u, qirg`ovul, suv qushlarining suyaklari topilgan. Makonning
o`rganilgan joyida aylana shaklda chuqurlar qilingan, ular to`sin uchun
mo`ljallangan. S. P. Tolstoyning fikricha, bu manzilgohda 100 – 125 ga yaqin
kishi yashagan.
Manzilgoh o`rtasida o`choq izlari topilib, unda doimo olov yonib turgan.
Manzilgohda bitta urug` oilasi hayot kechirib, ona rahbarlik qilgan. Manzilgohda
ko`plab topilgan spool buyumlari shu yerda yashagan odamlar loydan idish –
tovoq yasashi bilganligini ko`rsatadi. bu shu yerda yashagan qabilalarning
hayotida suv katta rol o`ynaganligini bildiradi.
Kaltaminorlarning asosiy mashg`uloti ovchilik bo`lib, ular ko`pgina baliq
ovlaganlar. Topilgan suyaklarning aksariyati baliq suyaklaridir. Shimoliy –
g`arbiy Ustyurtning Joyronquduq va Aydabol qudug`I atrofida neolit davri
yodgorliklari topildi. 1, 6, 7, 13, 17, 19, 23, 24, 26 kabi joy makonlari o`rganildi.
Bu makonlardan neklues, parraklar, qirg`ichlar, o`q uchlari, pichoqsimon
parraklar, qo`lda yasalgan spool idishning siniqlari ham topilgan. Bu makonlar
miloddan avvalgi VI – III ming yilliklarga taalluqli degan taxmin bor.
Ustyurtning shimoli – g`arb timonida Buloq, Qo`sh Buloq, Beleli, Chuqur,
To`qsanboy, umuman 60 dan ortiq neolit manzillari o`rganildi. Kaltaminor
madaniyatini tekshirgan arxeolog A.V. Vinogradov yodgorliklarni quyidagi
guruhlarga ajratadi: Qavat, Bayraliqazon, Mamur. Kaltaminor madaniyatining
oxirgi bosqichiga oid makon Qavat – 7 atroflicha o`rganildi. Aylana holda
ustunlar yordamida 32x19 m. makon o`rtasida katta o`choq joylashgan. Juda ko`p
guruhchalar topilib, bular ustunlarga mo`ljallangan. Ularning aylanasi 1 – 1,2 mni
tashkil etadi.
Kaltaminor madaniyati yodgorliklarining umumiy maydoni katta emas.
Jonbos 4 26x17m, Jonbos – 12 30x30 m, Jonbos – 5 17x35mga teng. Kaltaminor
madaniyatining umumiy tuzilishi, rivojlanishi, etnografik o`xshashligini S. P.
Tolstoy andamanlar kulbasiga o`xshaydi.
Kaltaminorliklarning ovchilikda ishlatadigan qurollari, asosan
chaqmoqtoshdan va suyakdan ishlangan. Suyakdan yasalgan qurollar oz bo`lib,
30
30

asosan, kamon o`qi uchlari, pichoq sinig`I, suyak va chig`anoqlardan ishlangan
silindr shakldagi munchoqlar ko`p topilgan. Bular ayollarning bezaklari
to`g`risidagi ma’lumotlar beradi. Makonning markaziy qismida katta o`choq izi
topilib, S. P. Tolstoy fikricha, bu o`choqda olov hamma vaqt yog`ib turgan. Ulug`
oqsoqoli anna shu o`choq yoniga o`tirgan.
Kaltaminor madaniyati o`z tarixiy taraqqiyoti jarayonida 3 bosqichi o`tagan:
1) Ilk Daryosoy bosqichi (miloddan avvalgi v VI – V ming yilliklar)ni
qamrab oladi.
2) O`rta bosqich Jonbos-4 (minavvalgi V – IV ming yilliklar)ga va so`nggi
3) Ozboy bosqichi (miloddan avvalgi IV –III ming yilliklar)ga to`g`ri keladi.
Bu bosqichlar o`rtasida tafovutni mehnat qurollarida va spool buyumlarning
yasalishi, shakli va rangida ko`rish mumkin. Bu davrga oid yodgorliklardan biri
neolit davriga oid qabristonlarning topilishi va o`rganilishidir. Shunday
qabristondan biri Amirdaryo quyi oqimining chap qirg`og`ida joylashgan
Shumanoy tumani hududida topilgan Kasanjol qabristonlardir. Bu yerda marhum
tanasiga qizil rang sepilib, uni yerdan lahm kavlab, so`ng ana shu go`rga zebu –
ziynat va idish tovoqlar bilan ko`milgan 1
.
Kaltaminor madaniyatining yillik sanasini arxeologik olimlar arxeologik
ma’lumotlarga suyangan xolda miloddan avvalgi VI ming yillikning oxiri va 11
ming yillikning boshlari bilan belgilanmoqda.
Xullas, Kaltaminor madaniyatidan shu narsa ma’lum bo`ldiki, ajdodlarimiz
qadim zamonlardan sivilizatsiyaning ilk ko`rinishlarida yashaganligidan dalolat
beradi .
Shahar darvozasidan qarama – qarshi tomonga 30 m, kenglikda ko`sa o`tgan
bu ko`cha shaharni ikki mahhallaga ajratgan va shaharning shimolida joylashgan
ibodatxonaga olib boradi. Devor minoraga ega emas. Shahar mudofaasida butun
shahar aholisi qatnashgan.
1
1

Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 1- kitob.T.; 1992-yil.98 b
31
31

Qo`y qirilgan qal’a – aylana shaklida bo`lib, aylanasi 80 m, qalinligi 5 m.
devor bilan o`rab olingan. 9 minoraga ega. Qal’a markazida ikki qavatli silindr
shaklida uy joylashgan, uning aylanasi 42 m, S. P. Tolstoyning fikricha,
sayyoralarni kuzatadigan joy bo`lgan. Yodgorlikdan suyaklarni saqlaydigan,
loydan qilingan ostadonlar ko`plab topilgan. Ostadon va uning qismi hamda
qopg`og` odam haykalchalari bilan bezatilgan. Bu yodgorlikdan miloddan avvalgi
III – II asrda oid qadimgi Xorazm yozuvi bo`lib, u oromiy yozuvida tush bilan
yozilgan. Bu obida ibodatxona yoki Xorazm zadagonining saroyi bo`lishi mukin.
Xorazmning gullab – yashnagan davrga to`g`ri keladi.
Tuproq qal’a. (Shovot tumani hududida joylashgan) Qal’ani tekshirish ishlari
1958 – 60, 1979 – 80 yillarda olib borildi. Shahar aylana shaklida bo`lib, uning
hajmi 260 m, ichki devoir tomonidagi umumiy maydoni 4 gektar. Mudofaa devoir
bilan o`rab olingan, hozirgacha saqlanib qolgan devorning balandligi 0,7.3 mni
tashkil qiladi. Devorda yarim aylanali burjlar (24 ta) saqlanib qolgan, ular
orasidagi masofa 22 – 30 m, devorga yaqin joydan 32 – 42 m handak o`tgan.
Shaharning qurilishi va rivojlanishi miloddan avvalgi IV – III asrlar bilan
belgilanadi.
Oybug`ir qal’a - bu yodgorlik Shumaynaydan 41 km. Shimoliy – g`rabda
joylashgan. Qal’a 1946 yilda o`ragnilib, miloddan avvalgi IV, milodiy I asr bilan
belgilanadi. To`g`ri burchakli bilan, umumiy maydoni 10 ga. Yodgorlikning uch
tomonidagi devorlari yaxshi saqlangan. Sharqiy devor uzunligi – 120 m, shimoliy
– 412 m, g`arbiy paxsa devorining balandligi 6.1 m, qurilgan burjning o`rni
saqlanib qolgan. U devordan 5,6 m, devor bilan burj o`rtasidagi masofa 48 – 53 m,
qal’aga kirish joyi g`arbiy devor o`rtasida joylashgan. arxeolog M.
Mambetullayev qal’aning vujudga kelishi, tarixini uch davrga bo`ladi: Miloddan
avvalgi V – III asrlar, Miloddan odiy I – IV va XI asrlar.
Ayoz qal’a – Sulton Uvays tog’i yaqinida joylashgan. U ikki qatorli devor
bilan o’rab olingan. U harbiy ahamiyatga ega inshoat bo’lib, milodiy II- IV
asrlarda bunyod etilgan. Bu qal’a Xorazmning tashqi xujumlardan himoya
32
32

qilishda katta rol o’ynagan. Bundan tashqari milodiy II asrga oid Ayoz qal’a – 2-
3- ham topilgan. Bu yodgorliklar ham ixcham va mustahkam qilib qurilgan va
mudofaa ahamiyatiga ega bo’lgan.
Qirqqiz tepa – Xozaraspdan shimoli – g’arbda joylashgan. U to’g’ri
burchakili bo’lib, umumiy maydoni 75x95 m. tepaning shimoliy – g’arbiy
burchagida katta bo’lmagan tepalik bo’lib, uning balandligi 2,5 m, hajmi esa
25x30 m. bu shahar arki ham bo’lgan. Uning rivojlanishi miloddan . av. IV – II
asrlarga oiddir.
Olma otishgan yodgorligi xiva shahridan 18 km Kattabog’ qishloq kengashi
hududida joylashgan. Shahar to’rt burchak shaklga ega bo’lib, uning kengligi 170
m. Yodgorlikda arxeol;ogik tekshirishlar olib borilmagan. Yodgorlikning ustki
qismida saqlanib qolgan spol siniqlariga qarab, uning vujudga kelishi milodning I
– VIII asrlariga oiddir.
Xorazmning antik davr shaharlari juda puxta, qurilgan. tashqi ko’rinishining
bir xilda bo’lishi, geografik joylashishi, mudofaa inshoatlarning mustahkamligi,
bilan ajralib turadi. Bu inshoatlarqadimiy xorazmliklarda qurilish san’atining,
me’morchilikning, muhandischilikning yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat
beradi. Mustahkam va go’zal inshoatlarni bunyod etilishi Xorazm aholisi ishtirok
etgan.
Yirik qal’alarni barpo etish uchun ko’p kuch, mablag’ zarur edi. Faqat
boy, mustaqil, qudratli, davlat bunday ishlarni amalga oshirishi mumkin edi.
Miloddan . av.IV – I asrlarda Xorazm shunday quldorlik davlatlardan biri bo’lgan.
Miloddan odning I – IV asrlarida Xorazm vohasi shaharlar rivojlanishi
bilan bir qatorda hunarmandchilik, savdo – sotiq ishlari keng taraqqiy topgan.
Miloddan odning IV – V asrlarida O’rta Osiyoda, shu jumladan,
Xorazmda ham jamiyat ichki ziddiyatlarining kuchayishi, ko’chmanchi
qabilalarning tez – tez xujumlari, o’zaro urushlar natijasida shahar madaniyati
inqirozga uchraydi. Gullab yashnagan shahar, qal’alar, dehqonchilik vahalari
xarobaga aylandi.
33
33

Xullas, Xorazm vohasida qum, sahrolar bag’rida shu kungacha saqlanib
qolgan xarobalar, ko’xna obidalar bu fikrni tasdiqlaydi.
Bular orasida 63 ta madrasa, 93 ta masjid va maqbaralar mavjud. Akademik
Yahyo G’ulomov Xivaning Ichan qal’a hududida ikkinchi jahon urushidan oldingi
yillarda o’zining dastlabki arxiologik qazilmalarini o’tkazdi. Olim topilgan
ashyoviy dalillarga asoslanib, Xivani Orta Osiyoda paydo bo’lgan eng qadimgi
shaharlardan biri ekanligini isbotladi. Qadimshunos olim bu haqda quyidagi
fikirni bayon qildi “Xiva ham Janubiy Xorazmning qadimgi shaharlari sirasiga
kiradi. Shaharning eng qadimgi mustahkam qismi “Ichan qal’aning” ichki qismi
hisoblanadi.” 1
Arxiologik izlanishlarning ta’kidlashicha, Xiva boshqa qal’alar kabi
bosqinlarni o’z boshidan kechirgan. Arxiologik olim Yahyo G’ulomov o’z fikrini
davom ettirib: “Ichan qal’a” doirasidagi Xiva shahri Ko’shon davri shaharlari
sirasiga kiradi. Fortifikatsion inshoatlar shahar planning ko’p marta o’zgartirilishi
munosabati bilan uning qadimgi alomatlari devorga o’ralgan pletalarga va
burjlarning asoslarida onda sonda saqlanib qolgan. Xiva aftidan – hech qachon o’z
ornini o’zgartirmagan” degan edi. Biroq urush yillariva urushdan keyingi o’tgan
davrda ancha vaqtgacha Xivaning eng qadimiy davr tarixini o’rganish to’xtab
qoldi. 70-yillar oxiridan olimlar orasida bu masalaga qiziqish ortadi. Arxeolik
tadqiqotlar Xivaning eng qadimgi qismi Ichan qal’a doirasida o’tkazildi.
Shaharning 6 joyida umumiy hajmi 1200 kvadrad metr joyida qazish ishlari olib
borilgan. Natijada qal’aning 7 mrtrlik chuqurlikdagi madaniy qatlam ostida
Xivaning antik davriga oid ashyoviy dalillar topilgan. Topilgan buyumlar Ichan
Qal’aning antik davrdan to O’rta sarlar oxirigacha bo’lgan davrdagi tarixiy
rivojlanishi bosqichlarini aniqlash imkonini berdi. Arxeolik olim A. Arqarovo’z
tadqiqotlarida shu manbalardan foydalanib,Xiva shahrining o’z tarixi davomida
o’nta rivojlanish bosqichini boshidan kechirganini ko’rsatib berdi. 2
Birinchi
bosqich bu Ichan qal’a hududida shahar hayotining shakillangan davri bo’lib, bu
1
1

M. Matniyozov, A. Sotliqov. Jahon tarixi va madaniyatida Xorazm. “Xorazm” nashriyoti 1999 yil 42 bet
2
2

Ko’rsatilgan a sar, 42-bet.
34
34

mill. avv. VI-V asrga to’g’ri keladi. Qozish ishlari davomida shu davrga oid
parchalar va paxsa devor qoldiqlari topildi. Bu esa, Xivaning Ichan Qal’a doirasi
bundan taxminan 2500 yil oldin paydo bo’lgan, degan xulosa olib keladi.
Xivaning navbatdagi bosqichi mill. avv. IV-III asrlarga to’g’ri keladi. O’sha
davrda Xivaning Ichan Qal’asi to’la o’zgartirilib, qal’aning atrofi mudofa devori
bilan o’rab olingan. Qal’aning paxsa devori ustidan kvadrat shakildagi xom
g’ishtdan ishlangan ikki qator devor qurilgan. Bu davrda Xiva aholisi deh-
qonchilik , hunarmandchilik bilan shug’ullangan.
Mill. avv. II-I asrlarda Xiva shahri hayotida inqiroz yuz bergan.
Shaharning pastki qismi qum ostida qolgan. Qal’aning o’sha davrdagi devorlari
vayron bo’lgan. Bu tushkunlik, ehtimol tashqi istilochilar hujumi oqibatida yuz
bergan. To’rtinchi bosqich milodning I-IV asrlariga, ya’ni Kushonlar davrida
Xivada yana yuksalish yuz bergan. Shaharda qurilish ishlari kengaygan. Shahar
atrofi mustahkam devor bilan o’ralgan. Qal’adevorining eni 8-9 metrgacha
kengaytirilgan. G’arbiy devorning qoq o’rtasida shahar hokimining saroyi qad
ko’targan. Biroq IV asr oxiriga kelib tashqi hujumlar va ichki siyosiy mojorolar
tufayli Xiva qal’asida yana tushkunlik ro’y berdi. Shaharning katta qismi yana
ko’chma qumlar ostida qolgan. Bu inqiroz davri beshinchi bosqichi V asr
oxirigacha davom etadi. Xivaning navbatdagi oltinchi yuksalish davri arablar
istilosigacha (VI-VII asrlar) davom etadi. Bu davrda Xivada va Xorazimning
boshqa shaharlarida madaniy hayot yana tez rivojlangan. Xiva Xorazimning
taraqqiy etgan savdo va hunarmandchilik markazlaridan biriga aylangan Xivaning
hududiy chegarasi kengaygan. Qal’a atrofida badavlat dehqonlarning bahaybat
chegarasi kengaygan. Qolgan (7-10) bosqichlar XIII asrlardanboshlanib, hozirga
davrgacha davom qiladi. Bu davrda Xiva goh rivojlangan goh esa inqirozga yuz
tutgan.
Xiva yoki Xivan nomining etimologik ma’nosi hozircha aniqlangani yo’q.
xiva so’zi birinchi marta X asrda o’tgan arab geografikdan Istahriy ibn Rusta ibn
Xazqal,Mudaddasiy Yoqut al- Hammoviy ( XII asr) asarlarida keltirilgan.
Yoqutning ko’rsatishicha, bu shaharni “Xivaq” deb yozganlar. Xalq uni XIX asrda
35
35

“Xiva” deb yurita boshlagan. 1
Garchi arxeolog olinmar tomonidan Xivaning yoshi
masalasida umumiy bir fikrga kelishgan bo’lsa-da, Xiva nomi bu atamaning
ma’nosi haqida tarixchi va tilshunos olimlar orasida har xil fikrlar mavjuddir.
Arxeolog olimlarning takidla-shicha, Xiva qal’asi qum barmonlari ustida mil.avv
VI-V asrlarda bunyod etilgan. Bu davr antik Xorazmda qudratli davlat hokimiyati
qaror topgan, sug’orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilikning rivoj topgan
davri bo’lgan. Xivaning qad ko’targan joyi geografik jihatdan savdo-sotiq uchun
qulay bo’lgan, qal’a madaniy voha bilan qum cho’ zonasini tutashgan chrgarasida
joylashgan. Qal’aning atrofi dehqonchilik qilish uchun juda qulay bo’lgan.
Shuningdek, atrofdagi qum-sahrolarda ko’chib yurgan ko’chmanchi chorvador
aholi bilan yaqin qo’shnisi aloqasida bo’lib, o’zaro manfaatli savdo-sotiq va
madaniy aloqalarga yo’l qo’yigan. Bunday holat Xivani juda rivojlanib kengayib
borishiga imkon yaratgan. O’sha davrdan boshlab Xiva Xorazmning savdo va
hunarmandchilik rivojlanayotgan nufuzli shaxarlar qatoriga kirgan. Xiva qal’asi
dastlabki davrlarida unchalik katta bo’lmagan. Akademik Yahyo G’ulomovning
ta’kidlashicha uning sathi hozirgi “Ichan qal’a” doirasida Shimoldan janubga
cho’zilgan unchalik katta bo’lmagan shahar ko’rinishida bo’lgan. Xivaning atrofi
to’rt burchakli paxsa va xom g’ishtdan qurilgan qalin va mustahkam devor bilan
o’rab olingan. Qal’aning Shimoliy tomonida bitta darvoza bo’lgan. IX-X asrlarga
kelib Xorazmda siyosiy-iqtisodiy vaziyat ancha barqarorlashadi. Xorazm arab
xalifaligining uzoq davom etgan qaramligidan qutulib, mustaqil rivojlanish yo’liga
o’tadi. 995 yilda Shimoliy Xoram hukmdori Ma’mun ibn Muhammad
Xorazmning Janubiy viloyatlarini yagona davlatga birlashtirib, davlat markazini
Kat (hozirgi Beruniy) shahridan Gurganj (hozirgi ko’hna Urganch) shahriga
ko’chiradi. 1017 yilda Xorazmshoh Ma’mun fitnachilar tomonidan qatl qilingach,
Xorazm va Xiva Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olindi va g’aznaviylar
hukmronligi uzoq cho’ziladi. 1040 yilda Dandonagan ostonasidagi
mag’lubiyatdan so’ng g’aznaviylar saltanati territoriyasida va O’rta Osiyo yangi
1
1
Ko’rsatilgan asar, 47-bet.
36
36

siyosiy saltanat Saljuqiylar hukmronligi boshlandi. Xorazm va Xiva shahri
Saljuqiylar hukmronligi ostiga o’tdi. Saljuqiylar xukmdorlari Xorazmni o’z noibi
turk G’ulomi Anush-Tegin yordamida boshqarib keldilar. Anushtegin vorislaridan
Otsiz (1117-1150 y) va Aloaddin Takash (1172-1200y) Saljuqiylardan
Xorazmning mustahkamligini ta’minladilar. Ular mustaqil Xorazmshohlar
davlatiga asos soldilar. Takash va Aloaddin Muhammad (1200-1220 y)
hukmronligi davrida bu davlat butun O’rta Osiyoni, Xuroson, Eron, Ozarbayjon
va Dashti qipchoq cho’llarini o’ziga bo’ysundirgan, Sharqdagi eng yirik
imperiyaga aylangan Xorazm zaminidan qadimgi ipak yo’li savdosi yana jonlana
boshladi. 1
Shuningdek, bu yerda shahar xayoti savdosi va hunarmandchilik ham tez
taraqqiy qiladi. Daryoning har ikki qirg’og’ida yangi-yangi shaharlar va obod
qishloqlar vujudga keladi. Bu davrda Volga bo’yi, Shimoliy Kavkaz, Qora dengiz
bo’yi, Rus va Yevropa davlatlari bilan savdo va madaniy aloqalar o’rnatgan. Bu
Xorazmshohlarning halqaro maydonda qanchalik muhim o’rin tutganligidan
dalolat beradi.
X-XIII asrlarda ham Xorazm o’zining ana shu mavqeini saqlab keldi. O’sha
davrda yashagan arab sayyohlari Xorazm va Xivada uchta muhim savdo yo’lining
tutashganligini aytadilar. Bular Movaraunnahrdan, Xurosondan va Jurjondan
boshlangan savdo yo’llari bo’lib, ular Xiva orqali Gurganjga o’tgan. So’ngi
Gurganjdan boshlangan yo’l esa Ustyurt orqali Volga bo’ylariga, undan Xazar,
Rus va Bulqor davlatlariga tutashgan. Shu munosabat bilan bu davrga kelib,
Xorazmning Xiva va boshqa shaharlarida iqtisodiy va madaniy hayot, qurilishi
obodonchilikishlari yana rivojlanadi. Xivaning arablar bosqini oqibatida vayron
qilingan paxsa devorlar qaytadan tiklandi. Shahar ichkarisida maschit, madrasa,
hammom, bozor va savdo rastalari, turar joy binolari qurilishi rivojlandi.
Istaxriy va “Hudud al-Alam” muallifi bu haqda shunday yozadi: “Xorazm
(Xiva) ser xosil, oziq-ovqatga va meva matolarga juda boy shahar. Bu yerda
1
1

O’sha asar, 48 bet.
37
37

chetga chiqariladigan paxta va yung matolar ko’plab ishlab chiqariladi. Ulardagi
boylikning asosiy qismi…. Savdo va chorvachilikdan olinadi. 2

Ammo mug’ullar istilosi ( 1120 – 1221y ) boshqa joylarda bo’lgani kabi
Xorazmning shahar va qishloqlarini vayronaga aylantirdi. Xorazmshohlar markazi
Gurganj, shuningdek Hazorasp va boshqa yuzlab shahar va qishloqlar mug’ul
qo’shinlari tomonidan vayron qilindi.
Mug’ullar istilosidan so’ng Xorazm ikki qismga ajratiladi. Shimoliy qismi
Urganch shahri bilan Chingizxon vorislaridan Jo’ji ulushiga qarashli bo’ldi.
Janubiy Xorazm bo’lsa Kat, Xiva, Hazarasp shaharlari Movarounnahrda qaror
topgan Chig’atoy ulusiga qarardi.
XIV asr 60 yillariga kelib Shimoliy Xorazmda siyosiy xokimiyat Oltin O’rda
xonlari saroyida alohida mavqeyiga ega bo’lgan turk qo’ng’irot qavmiga mansub
bo’lgan sufiylar sulolasi qo’liga o’tdi. Shu davrda Xiva Xonligining Rossiya bilan
savdo va elchilik aloqalari tobora kengayib bordi. 1819 va 1842 yillarda Xivaga
Rossiya hukumatining N. Muravoyev va N.I. Danilevekiy boshchiligidagi maxsus
elchilar va savdogarli guruhi tashrif buyurdi. Xiva solnomalarida 1852-1853
yillarda Xivadan Rossiyaga 252 tuyada turli xildagi tovarlar yuborilganligi haqida
ma’lumotlar bor. Hatto Xiva savdogarlari Nijny – Novgorod yarmarkalarida ham
o’z maxsulotlari bilan faol ishtirok etganlar. Rossiyadan Xivaga metall,
to’qimachilik maxsulotlari bilan faol ishtirok etganlar. Rossiyadan Xivaga metall,
baliq yilimi, turli bo’yoqlar, muyna terilari, qurol-aslahalar va boshqa tovarlar
keltirib sotilgan. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Xivadan Rossiyaga chiqarib
sotilayotgan mahsulotlar orasida paxta va paxtadan tayyorlangan gazlamalar va
kalovalarga talab ortib bordi. Shu jihatdan Xiva xonligi O’ta Osiyo xonliklari
qatorida Rossiya xukumatining e’tiborini o’ziga ko’proq jalb qila boshladi.
Xivadagi jahonga mashhur tarixiy me’moriy obidalarni bunyod etishda usta Adina
Muhammad, Muhammad Murod Hazoraspiy, koshinkor naqqosh Nurmuhammad
usta Qalandar o’g’li usta Muhammad Pano, usta naqqosh Abdullajin, o’ymakor
usta Nodir Muhammad usta naqqosh Ro’zimat Masharif o’g’li, o’ymakor usta Ota
Shix o’g’li, usta naqqosh Abdulla Bolta o’g’li kabi mohir ustalarning alohida
38
38

xizmatlari katta. Xivadagi ana shu me’moriy san’at asarlari ularning aql-zakovati,
qalb harorati mohir qo’llari bilan bunyod etildi.
Xiva nafaqat betakror tarixiy yodgorliklari, shuningdek so’lim bog’lari, zilol
suvli quduqlari va hovuzlari bilan mashhurdir. Ular ham Xivaning o’ziga xos
go’zalligiga shukuh baxsh etadi. Xxhurmatli Prezidentimiz I. Karimov o’zining
Xivaning 2500 yillik to’yida so’zlagan nutqida shunday degan edi: “Xorazm va
Xiva zaminida yashagan Pahlavon Mahmud, Sulton Vays, Nasriddin Rabg’uziy,
Sulaymon Baqirg’oniy, Bohavuddin Valod va uning buyuk farzandi Jaloliddin
Rumiy, Abulqosim al-Xorazmiy, Ismoil Jurjoniy, Sirojiddin Sakkokiy, Munis,
Ogahiy, Bayoniy, Safo Mug’oniy Chokar, Sheroziy, Xojixon Bola Baxshi kabi
allomalar, shoirlar va sanatkorlar nomini faxr bilan tilga olamiz. Ichan Qal’a va
Deshan qal’adagi tarixiy memoriy obidalar, madrasalar va boshqa yodgorliklar
halqimizning asrlar davomida avloddan-avlodga meros tariqasida o’tib kelayotgan
yuksak salohiyatini va nodir san’ati jahonga namoyish etmoqda. Prezidentimiz
farmoni bilan 1997 yil oxirida Xivada ochilgan Xorazm Ma’mun akademiyasi
viloyatimizning ma’daniy hayotida katta voqea bo’ldi. Bu ilmiy tadqiqot markazi
Xorazm va Xiva tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu azim shahar
tavalludining 2500 yilligini halqaro miqiyosda keng nishonlanganligi bunga
isbotdir.
39
39

2.2. Xivaning nafis san’ati, adabiyoti va tarixiy obidalarini jahon
madaniyatida tutgan o’rni.
Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga kelib, Xorazmda siyosiy
voqealar yuz berdi. Ibtidoiy jamao tuzumi sinfiy jamiyat bilan almashindi.
Quldorlik davlatiga asos solildi. Bu hol esa Xorazm ahalosining xalq sifatida
shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Xorazmda qudratli davlat
hokimiyatining barpo bo`lishi dehqonchilik va sun’iy sug`orish ishlarini
rivojlantirib yubordi. Endilikda kanal qazish, damba qurish, Yangi yer
o`zlashtirish kabi hayotiy zarur vazifalarni hal qila oladigan ana shunday
xokimiyat vujudga kelgandi. Shu munosabat xorazmda sug`orma dehqonchilik
ham o`z taraqqiyotining navbatdagi bosqichga o`tdi. Ekin maydonlari bevosita
daryodan tortilgan kanallar yordamida sug`orilgan bo`ldi. Shu sababli kichik
ariqlar keskin kamayib, yirik kanallar qurildi.
Xorazmda antik irrigatsiya xo`jaligining taraqqiyot etishi Qang`ay darida,
ya’ni miloddan avvalgi I ming yillikning o`rtalari va milodning boshlariga to`g`ri
keladi. Bu davrda xorazm quldorlik davlatining iqtisodiy, siyosiy va harbiy qutrati
yuksaldi. Xorazm Eron, Hindiston va Xitoy davlatlari bilan iqtisodiy, savdo
aloqalarini keng y`olga qo`ydi. Qadimgi xorazmda o`nlab yirik kanallar qurildi va
u kanallar atrofida Jonbos qal’a, Tuproqqal’a, Olma otishgan qal’a kabi o`nlab
shaharlari qad ko`tardi. Xorazmda qadimda qurilgan kanallar orasida 70 km.gacha
chozilgan Gavhura kanali, Bozor qal’a, Qirqqiz kanali, uzunligi 200 km. gacha
Chirmaniyon kanali, Hayqonik (Polvoyop) Madra (G`azovot) va Vadak (Shovot)
kanallari alohida ahamiyatga ega. Bu kanallardan qum sahrolari xisobdan suv
chiqarib, o`zlashtirish imkonini bergan. S. P. Tolstoyning fikricha, o`sha davrda
Xorazmda Amudaryo va Sirdaryo oralig`idagi keng maydonlarga suv chiqariladi
va shu yerlarda dehqonchilik qilingan.
Bu vaqtga kelib Xorazmda sug`oriladigan maydonlar hozirgidan uch barobar
ko`p bo`lgan. Faqat Amudaryoning quyi oqimida 1m3 mln.ga dan 700 ming
gektargacha maydonga suv chiqarilgan. Biroq so`nggi asrlarda ana shu
maydonlarning ko`pchilik qismi ma’lum ijtimoiy – siyosiy sabablar tufayli ishdan
40
40

chiqadi. Arxeologik tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, antik Xorazmda qishl;oq
xo`jaligida dehqonchilik, polizchilik va bog`dorchilik tarmoqlari ancha taraqqiy
etgan.
Xorazmning antik davr irrigatsiya xo`jaligiga xos xususiyat shu endiki,
chiqarilgan kanallar sathi juda sayoz, eniga bo`lsa, nihoyatda keng qilib quriladi.
Buning shu ediki, kanallar sayoz bo`lsa. Uning keng bo`lishi juda foydali edi.
Agar kanallarning eni keng bo`lmasa, toshqin suvlar sig`mas edi. Kanal o`zining
keng bo`lishi toshqin suvningbir maromda bug`lanib turishini ham ta’minlagan.
Bel, ketmon, o`roq, omoch, ot arava, chiqir va boshqalar qadimiy
xorazmliklarning dehqonchilik va irrigatsiya qurilishida qo`llanib, qilingan asosiy
mehnat qurollari bo`lib, ulardan keyingi asrlarda ham keng foydalanib kelingan.
Miloddan avvalgi IV – VI asrlariga kelib Xorazmning ijtimoiy – siyosiy
hayotida jiddiy o`zgarishlar yuz berdi. Quldorlik tuzumi feodal tuzum bilan
almashadi. Bu o`zgarish ijtimoiy hayotida keskin ichki ziddiyatlar va tashqi
hujumlarning kengayishi bilan qo`shilib ketadi. Ana shunday ziddiyatlarning
ko`chayishi tufayli shahar hayoti izdan chiqib, savdo va hunarmandchilik
rivojlanishi susayadi. Bu vaqtda kelib Xorazmning rivoj topgan Anqo qal’a,
Qirqqiz qal’a, Tuproqal’a kabi antik qal’alari o`z mavqeini batamom yo`qotadi.
VII asr boshlariga kelib Xorazmda birmuncha siyosiy barqarorlik yuzaga keladi.
Iqtisodiy va madaniy hayotda yana qayta ko`tarilish sezila boshlandi. Eski
kanallar qayta tiklandi, ishga tushurildi. Bir qancha u qadar katta bo`lmagan
kanallar bunyod etildi. Ana shu atrofida Butgut qal’a, Qavat qal’a kabi mustahkam
va hashamatli qol`alar qad ko`tardi. Bu xol Xorazmning qishloq xo`jaligiga ham
ta’sir etdi. Suv xo`jaligining texnik jihatidan ham takomilashadi. Antik davrdagi
sayoz va o`zan keng kanallari ancha chuqur, lekin satxi birmuncha keng kanallar
o`z xususiyatlariga ko`ra, Xorazmning xozirgi zamon magistral kanallari
chuqurlashuvi bilan sug`orishda yana bir murakkab muammo vujudga keladi. Bu
ham bo`lsa pastdan oqayotgan suvni yuqoriga ko`tarib ekin maydonlariga yetkazib
berish muammosi edi. Ariqdagi suvni yuqoriga ko`tarib tarqatadigan maxsus
41
41

qurilma chigir ixtiro qilganlar. Chiqir – bu yog`ochadan ishlangan bo`lib, uning
yaratilishi o`sha davr irrigatsiya tarixiga buyuk kashfiyot edi.
Ya. G`ulomovning ta’kidlashicha, ko`xna Xorazmda chiqirdan foydalanish,
miloddan avvalgi VI – VII asrlariga to`g`ri keladi. Xorazmda eng qadimiy
chiqirlar mamlakati bo`lib, ulardan foydalanish asrimizning 30 yillari oxiricha
davom etadi.
Xullas, sun’iy sug`orish ishlarining rivojlanishi mamlakatni
obodonlshtirishda, ijtimoiy – siyosiy hayotning barqarorlashishiga katta ijobiy
ta’sir ko`rsatdi.
Xorazmda madaniy taraqqiyotining juda ko’p soxalari halq amaliy san’ati
rassomchilik, raqs san’ati, adabiyoti va sheriyati o’tmishiga borib taqaladi.
Arxiologik tadqiqotlar bilan Tuproqqal’a, Ayouqal’a, Xumbiz tepa qazishmalarida
topilgan yodgorliklar bu fikrni yana bir marta tasdiqlaydi. Darhaqiqat, arxiologik
topilmalar antik davrdayoq Xorazmda halq amaliy san’atining zargarlik,
o’ymakorlik, chilangarlik, rivoj topganligini ko’rsatdi. Xiva xunarmandlari
tomonidan yuksak did bilan ishlab chiqilgan maxsulotlar nafaqat xonlikning
o’zida balki qo’shni chorvadorlar orasida, ayniqsa xorijiy davlatlarda ham yuqori
baholangan.
Xunarmandlar shaharning yuksak madaniyatli tabaqasini tashkil qilgan.
Xorazm ayniqsa, Xiva o’zining miskorlari, ganch, yog’och va tosh o’ymakorlari
bilan mashhur bo’lgan. Xivada miskorlik va zargarlik san’ati ham yuqori darajada
rivoj topadi. Ular Xorazmning shu boradagi qadimiy ananalarining mohirlik bilan
ijodiy rivojlantiradilar. Tilla va kumushdan rangdor toshlar qadalib yasalgan
ayollar taqinchoqlari , uzuk, bilak uzuk, quloq sirg’a, sochga, manglayga va
ko’krakka taqiladigan turli tumorlar va boshqalar. Shuningdek, misdan yasalgan
bo’rtma va o’yma naqshli lagan, siloncha, choynak, payola, qumg’on va o’yma
naqishli lagan va boshqa buyumlar Xivada zargarlik va misgarlik san’atini
qanchalik yuqori darajada bo’lganligini ko’rsatdi.
Halq amaliy san’atining to’qimachilik soxasiga ham etibor kuchaygan. Paxta
tolasi, jun, ipak qandir va kanopdan to’qilgan turli to’qimachilik maxsulotlari
42
42

rangdor, gulli va gulsiz matolar – bo’z, guldor chit, shoyi, ichki va ustki
kiyimboshlar, ko’rpa to’shaklar, chopon, olachalar tayyorlangan. Xivaning
to’qimachilik maxsulotlari turkman, qozoq, qoraqalpoqlarga va yana Rossiya
bozorlariga chiqarilib sotilgan. O’sha davrda Xivada yana duradgorlik,
yog’ochsozlik, xaratlik va boshqa xunarmandchilik kasblari ham muhim ahamiyat
kasb etgan. Yog’ochdan turli xildagi asbob – uskunalar, eshik – deraza, darvoza
ustunlar, to’qish va ip yigirish dastgohlari, arava, chiqir, beshik, arjo, sandiq,
bolalarning o’yinchoqlari yasalgan. Abulg’oziy Baxodirxon o’zbek halqining
ma’daniyati tarixida o’zining ikki asari – “Shajarai-turk” va “Shajarai taraqima”
asarlari bilan mashhur. Bu ikkala asar ham turkiy tilning Xorazm shevasida oddiy
fuqorolar uchun tushunarli soda tilda yozilgan. Abulg’oziyxon juda iste’dodli olim
bo’lgan. U tarix, geografiya, etnografiya, adabiyot, tabobat va boshqa ilimlarni,
shuningdek, arab va fors tillarini puxta egallagan. O’z asarini yozishda qo’l yozma
asaridan tashqari, halq og’zaki ijodidan, hikoya rivoyat va turli afsonalardan
ustalik bilan foydalangan. Xorazmiyning “Muhabbatnoma” nomli asari ham o’sha
davr o’zbek adabiyoti tarixida alohida ahamiyat kasb etadi. Asar turkiy tilda va
noma janrida yozilgan dastlabki asarlardan bo’lib, unda ma’shuqaning husn-
jamoli visol ishtiyoqi va lirik qahramonning muhabbat iztirobi she’riy uslubda
tasvirlanadi. Pahlavon Mahmud forsiy tilda ijod qilgan. Xayoliy shunos
shoirlardan. U chuqur falsafiy mazmun bilan sug’orilgan bir mingdan ortiq
ruboyining muallifidir.Shundan bir necha yuztasdi bizgacha ytib kelgan. Uning
ruboyilarida insoniylik, saxovat, mardlik, jasurlik, insof va diyonat kabi yuksak
g’oyalar keng targ’ib etiladi.
XV-XVI asrlar Xorazm va Xiva adabiy muhiti o’zbek adabiyotiga
Muhammad Solih (1455-1535) va Majlisiy kabi buyuk siymolarni beradi. Navoiy
va Bobur asarlarida iste’dodli shoir sifatida ta’riflangan. Muhammad Solih
o’zining “Shayboniynoma” asari bilan o’zbek adabiyotida tarixiy doston janrga
asos slogan shoirlardandir. Majlisiyning “Qissai Sayfulmulk” dostoni yozma va
og’zaki san’atlarni o’zaro umumlashtirishning yorqin namunasidir. XIX asrda
Xiva xonligida tarixnavislik va tarjimonlik ishiga alohida e’tibor berildi.
43
43

Abulg’oziy Bahodirxonning bu sohadagi xayrli ishlarni davom ettirgan tarixchi
olimlar, shoir – bastakorlar ytishib chiqdi. Shular orasida Munis, Ogahiy,
Xudayberdi ibn Qo’lmuhammad Bayoniylarning alohida xizmatlari bor. Ular
tomonidan o’zbek tilida xiva xonligi tarixiga oid o’nlab tarixiy asarlar
yozildi.O’rta Osiyo va jahon tarixiga oid asarlar arab va fors tillaridan turkiy tilga
o’girildi va ayrimlari nashir etildi. Shermuhammad Munis (1778-1829 y) Xiva
xoni saroyida bosh miroblik vazifasida xizmat qildi. Shu bilan birga u
tarixnavislik, tarjimonlik she’riyat va bastakorlik bilan mashhur bo’ldi. Munis o’z
davrining juda istedodli olim, shoir va bastakorlaridan edi. U 1809 yilda
Muhammad Rahimxon I ning topshirig’i bilan “Firdavsul iqbol” yoki
“Iqbolnoma” asarini yozishga kirishdi. Bu asar Xorazm tarixining XVI asrdan to
1813 yilgacha bo’lgan voqealarini o’z ichiga oladi. Lekin “Firdavsul iqbol”
Munisning bevaqt vafoti bilan tugallanmay qoladi. Ushbu asar xonning topshirig’i
bilan Munisning jiyani Muhammad Rizo Ogahiy (1809-1874y) tomonidan davom
ettiriladi va nihoyasiga yitkazilgan. Bu asar Xorazmning so’ngi uch yuz yillik
tarixini o’rganishda tengi yo’q manbadir. Shuni takidlash lozimki, Munis va
Ogahiy asarlarni tarixiy voqealarga juda boy, voqealar xranologik izchillik bilan
xolisona yozilgan.
1873 yilda Xiva xonligi rus qo’shinlari tomonidan istilo qilingach, Munis va
Ogahiy asarlari o’lja qilingan va 300 ta qo’lyozmalar qatorida Petrburgga olib
ketilgan. Xozir ham shu yerda Rossiya fanlar akademiyasining Sharqshunoslik
institute kutubxonasida saqlanmoqda. Shuning uchun ham mashhur tarixchilardan
B.B. Bartold, S.P. Tolstov, P.P. Ivanov, Ya. G’ulamov, M. Yo’ldoshev va
boshqalar Munis va Ogahiyning tarixiy asarlari mazmuniga yuqori baho berdilar.
Shermuhammad Munis o’z davrining serqirra sohibi va qomusiy olimi edi. U
istedodli tarixnavis olim bo’lishi bilan birga yana mashhur shoir, mohir tarjimon
va hattot, Xasos san’atkor, davlat arbobi hamda suv ilmining yituk bilimdoni edi.
U xon saroyida bosh miroblik lavozimida ishlagan. Ijtimoiy – siyosiy va adabiyot
faoliyatida ilg’or, taraqqiyparvar yo’nalishi tarafdorlaridan biridir. Uning
44
44

“Firdavsul-iqbol” asari yituk tarixchi olimligidan “Munis ul-ushshoq” devoni
iste’dodli shoirligidan guvohlik beradi.
Munisning “Munis ul-ushshoq” sheriy devoni 8500 baytdan iborat, unga
shoirning asosiy adabiy merosi, g’azallari mustazod va muhammaslari, masnaviy
va tuyuqlari joylangan. Xorazm adabiy muhitining yirik namoyondalaridan yana
biri Muhammad Rizo Ogahiy, Munislar xonadonida dunyoga keldi va tarbialandi.
Bu Ogahiyning o’z davrining yetuk shoiri, olimi, tarjimon va taraqqiyparvar
davlat arbobi bo’lib, yetishuvida muhim ahamiyat kasb etdi. Ogahiy Muhammad
Rahimxondan keyin o’tgan yetitta xonning hukumronligi davrida yashadi va ijod
qildi. Munisdan keyin xon saroyida boshmiroblik lavozimida ishladi. O’sha
davrda xonlikda yuz bergan ijtimoiy- siyosiy voqealar uning ko’z o’ngida yuz
berdi, hamda uning ijodiga muayyan ta’sir ko’rsatadi. Ogahiy o’z asarlarida
hukmron, badavlat tabqalarini adolatga, insofga, diyonatga chaqiradi. Shuni
ta’kidlash lozimki, maqomchilik san’ati XIX asr Xiva xonligi tarixida musiqa,
bastakorlik, ijrochilik, raqqoslik, dostonchilik boshqa sohalari yuksak taraqqiyot
bosqichiga erishilgan davr bo’ldi. Xorazimda va Xivada yana shu sohalarda
iste’dodli siymolar yetishib chiqdi. Xorazimning o’tmishi tarixida musiqa
bastakorchilik, ,masxarabozlik san’ati sohasida erishgan yutuqlari endilikda yangi
ijodiy yo’nalishlarda boyidi va rivojlantiriladi.
XVIII asr oxirida va XIX asr Xorazimda musiqa madaniyatining
rivojlanishida alohida bosqich bo’ldi. Xorazimda musiqa madaniyatining rivojiga
bebaho xissa qo’shgan, uni boyitgan va yuqori pog’onaga chiqib olishida o’z
hissalarini qo’shgan shoirlari, bastakorlar, ijrochilar, maqomchilar va dostonchilar
yetishib chiqdi. Munis ,Ogahiy, Bayoniy, Komil Xorazmiylar bu ko’hna
san’atning sayqal topishi va takomillashuvida muhim rol o’ynaydilar. XIX asr
oxiri XX asr boshlarida Xorazim musiqa va maqomchilik maktabining safi
Muhammad Yoqub va Matyusuf Xorazim Safo, Mug’ammiy Xudoybergan,
Muxirkon, Said Fayzullo Hojixon Bolta o’g’li maqomchilar bilan to’ldi. Xorazim
musiqa san’atining rivojlanishida ularning ham munosib hissalari bor. Shunday
qilib XIX asr oxiri va XX asr boshlari Xorazim va Xivaning madaniy hayotida
45
45

ulkan burulish davri bo’ldi, shu davrda madaniyatimiz xasinasiga bebaho hissa
qo’shgan mashhur allomalar, tarixi olimlar, shoirlar, tarjimonlar musiqa va
ijrochilar yetishib chiqdi. Ular tomonidan yaratilgan ma’naviy boylik mustaqil
Respublikamizning ma’naviy yuksalishiga xizmat qilmoqda. Darhaqqiqat azim
shahar Xivadagi har bir tarixiy me’moriy obida betakror san’at asari hisoblanadi.
Bu haqida yurtboshimiz I.A.Karimov o’zining Xivaning 2500 yilligi munosabati
bilan so’zlagan sermazmun nutqida shunday degan edi: “Xiva yurtimizning
ziynati bo’lib, qolmay, umuminsoniy sivilizatsiyasi uchun ham xizmat qiladi
Ichan qal’a va Dishan qal’adagi me’moriy yodgorliklar, madrasalar xalqimizning
asrlar davomida avloddan- avlodga o’tib kelayotgan yuksak salohiyati, nafis
mahoratiga milliy madaniyatimizga qo’yilgan bebaho yodgorliklardir”. 1
Ichan
qal’adagi ana shunday qadimiy nodir me’moriy yodgorliklardan biri Shayx Said
Olloviddin va Pahlavon Mahmud maqbaralari hisoblanadi. Said olloviddin
maqbarasi XIV asrga doir me’moriy yodgorliklardir. Bu maqbara Xivaning
mashhur shayxi Said Olloviddinga ( vafoti 1302-yil) atab uning shigirdi Ashir
Kulol tomonidan bunyod etilgan.
Ikki xonadon iborat bo’lgan bu maqbara ustki tomonidan gumbaz bilan
qoplangan bo’lib, xonalarning ichri tamoni koshin parchalari bilan bezatilgan. Ana
shu maqbaralarning janubiy tomonidan yana buir salobatli yodgorligi – Pahlavon
Mahmud maqbarasi majmuasi qad ko’tarib turadi. Bu majmua XIV – XIX asrlar
mobaynida shahslangan bo’lib u nafaqat O’rta Osiyoda shuningdek butun sharq
olamida me’morchilik san’atining eng nodir yodgorliklaridan hisoblanadi. Bu
kompilks Xivaning mashxur xayyomshunoslik shoiri faylasufi, zabardast
pahlavoni va moxir xunarmandi Paxlavon Maxmud dastlab shoirning g’aribona
kulbasiga urinda shogirdlari tomonidan xom g’isht va sinchkari usulida oddiygina
ko’rinishda bunyod etilgan. Xivadagi me’moriy obidalar ichida madrasa va masjid
aloxida o’rin tutadi. Madrasa va masjidlar musulmon olamining ilm-fan, ma’rifat
va madaniyat maskanlari bo’lgan. Ular avvalo yoshlarga ilm o’rgatgan va yana
yoshlarni umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbialangan.
1
1

I.A.Karimov. Xivaning 2500 yilligi munosabati bilan so’zlagan nutqi.
46
46

Ichan qal’adagi ana shunday madrasalardan biri Arabxon madrasasi edi.
Bu madrasa 1616 yilda Arab Muhammadxon tomonidan poytaxtning Xivaga
ko’chirilishi munosabati bilan ko’chirilgan eng ko’hna madrasalardandir.
Burjlari minora-gul dastali Madrasaning shimoliy-g’arbiy tomonidan masjit
joylashgan, madrasaning peshtoqlari oddiy bezatilgan. Lekin shunga qaramasdan
arabxon madrasasi o’zining yuksak salobati ixchamligi hamda mutanosibligi bilan
alohida e’tiborini o’ziga jalb etadi. Xivaning g’arbiy darvozasi yonida bunyod
etilgan san’at yodgoliklaridan biri xonning Ko’hna Ark saroyidir.
Ko’hna Ark saroyi atrofi baland va mustahka devor bilan o’rab olingan,uziga
xos o’rta asr qurg’onini eslatadi. Ko’hna Arkning shimoliy qismida Muhammad
Rahimxon II harami joylashgan. Ichan qal’adagi Sherg’oziyxon madrasasi
(1719y) Muhammad Amin Inoq madrasasi (1785 y) va juma masjit (1789 y)
XVIII asrda bunyod etilgan noyob me’moriy yodgorliklardandir. Juma maschid
Muhammad Amin Inoq farmoni bilan eski o’rnida qayta quruladi. Bu maschid
haqidagi ma’lumotlar X asrdayoq arab tarixchisi tomonidan tilga olinadi. Juma
maschid o’ziga xos me’moriy qurulishlardan hisoblanadi. U gumbaz va xonalarsiz
ravoqsiz imorat. Maschid to’rt burchakli bo’lib, maydoni uzunasiga 55 metr va
eniga 16 metr. Maschid minorasining balandligi 32 metr. Maschid juma
namozidan bir necha ming kishiga mo’ljallangan. Maschid atrofi g’isht devor
bilan o’rab tekis shiftini 213 ta ustun ko’tarib turadi. Juma maschid o’zining
qurulish uslubi jihatdan Xorazimning ko’hna poytaxtiga o’xshatib qurulgan
bo’lishi mumkin. Juma maschiddagi ustunlardan 21 tasi juda qadimiydir. Ular X-
XII asrlarga taaluqli. Ana shu usunlar Kat va Ko’hna Urganchdagi jome
maschidlar ma’lum sabablarga ko’ra vayron bo’lganidan so’ng Xiyvaga olib
keltirilgan.
Toshhovli qurulishidaXorazimning mashhur usta va Xivaqiy usta va naqqosh
Abdullajin va boshqalar ishtirok etgan. Toshhovlidagi me’moriy yodgorliklar
o’zining benihoyat go’zalligi va puxta yechimi bilan ajralib turadi. Islom Xo’ja
minorasi hozirgi kunda Xivaning ramzi hisoblanadi. O’sha davirda Muhammad
Raximxon II farmoni bilan Deshan qal’adagi Nurillaboy bog’ida yana bir
47
47

memoriy majmua qurilgan. Bulardan tashqari 1911-1913-yillarda Deshan qal’ada
Ovrupa usulida qurilgan kasalxona, pochta-telegraf va dorixona binolari qimmatli
memoriy yodgorliklardan hisoblanadi. Binobarin qishloq hovlisi daraxtzor
orasidagi xushmanzarali oromgoh joyga o’xshaydi Xiva o’ymakorlik san’atining
nodir yodgorliklari hisoblanadi.

2.3. Ma’mun akademiyasini tashkil topishi va uning jahon ilm-fan
taraqqiyotida qo’shgan hissasi
48
48

X asrning oxirlariga kelib O’rta Osiyoda saroylarga ilm ahlini yig’ishi,
ma’rifat – ma’naviyat masalalarini davlat siyosati darjasida tutish odat tusiga kirib
qoladi. Bu borada Xorazmning hukimdorari – xorazmshohlari alohiida o’rin
tutadi. Xorazmda qadimiy poytaxt Katda ( hozirgi Beruniy) 305-yildan to 995-
yilgacha afrig’shtilar hukm suradi. Lekin 712-yildan boshlab Xorazimning
ikkinchi qadimiy shahri Gurganj arablari tomonidan qo’yilgan ameriyning
qarorgohi vazifasini bajaradi. 995-yili Gurganch Amiri Ma’mun ibn Muhammad
Afrig’iylar sulolasiga barham beradi. Kat shahrini bosib oladi va poytaxtni
Gurganchga ko’chirib, o’zini Xoprazmshoh deb e’lon qiladi.
Amiri ibn Ma’mun ana shunday og’ir siyosiy muhitga dono va zukko
maslahatchilarga muhtoj edi. Uning baxtiga tog’asi Beruniyning ustozi, Abu Nosir
ibn Iroq o’z davrining o’ta bilimdon olimi edi. U tirikligidayoq davrining
Ptololimi degan laqabni olgan edi. 1004- yilning boshida Ibn Iroq takilfi bilan
Beruniy Gurganchga qaytib keladi va Ma’mun saroyiga ilm ahli uchun qulay
sharoit yaratiladi, ikki shaxs yaqin va o’rta sharqdagi ko’plab olimlar bilan
shaxsiy yozishmada edilar. Ularning taklifi bilan NIshopur, Balx, Buxoro va hatto
arab iroqlaridan ko’plab olimlar Ganjaga keladilar.
Ular qatoriga mashhur tabib va faylasuflar Abu Ali ibn Sino, Abu Sahiy,
Masihiy, al -Xo’jandiy, kimyogar olim Abdul hokim Muhammad ibn Abdumalik
as- Solibi va boshqalar bor edi. Shu tariqa 1004- yildan boshlab Gurganchda
“Dorulhikma” va maorif (bazi bir manbalardan “Majlisi ulamo”) nomini olgan
limiy muassasa to’la shakillanadi. Xo’sh XXasrlarda tarixchi olimlar tomonidan
bu ilmiy muassasa har tomonlama o’rganiladi va o’z faoliyati nuqtai nazaridan
davrining akademiyasi bo’lgan isbotlandi. Unga “Ma’mun akademiyasi” nomi
beridi. Ali ibn Ma’mun vafotidan keyin 999- yilda uning ukasi Ma’mun ibn
Ma’mun Xorazimshohlar taxtini egallagan. U Beruniyni saroyga yaqinlashtiradi
va 1017- yilgacha Xorazimshohning eng yaqin maslahatchisi bo’lib xizmat qiladi.
Ma’mun akademiyasi uchun yanada ko’proq imkonoyatlar ochiladi. O’sha vaqtda
akademiyasi Beruniy qo’l ostida 60 ga yaqin yetuk olimlar fanning turli sohalarida
xususan, aniq fanlar matimatika, astronomiya, fizika (riyoziyot), geometiriya
49
49

(handaea), meditsina (tibbiyot), biologiya shuningdek tarix til adabiyot,
huquqshunoslik va dinshunoslik muammolari boyicha ilmiy izlanishlar olib
borilgan o’z ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani rivojiga bebaho hissa qo’shgan
tubandagi alomatlarni ana shunday dargohda faoliyat ko’rsatganilgoi ma’lum:
buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad iab Ahmad-al Beruniy (973-1048y)
tabiatshunoslik tabbib va faylasuf Abu Ali ibn Sino (980-1037 y) buyuk astranom
Abu Nasr Mansur ibn Iroq (958-1034 y) faylasuf va tabbib Abu Sahl Masihiy
(970-1042 y) matematik va astranom Abu Nasr Mansur ibn Iroq (958-1034 y)
faylasuf tabib va shoir Abu Xayir ibn Xammar (942-1018 y) Abu Abdulloh Ilohiy
(vaf. 1068 y) Abu Mansur Qamariy Mahmud Hamid ibn Xidr al-Xunsaidiy
tarixshunos olimlardan Abu Mansur as-Saolibi (961-1038 y) . Kimyogar olim
Abdul Hokim Muhammad ibn Abdumalik as-Solih, al-Xorazmiy, al-Hamdamiy
AbuAbdulloh al-Biyon Haysaburiy (vaf. 1004 y) Ahmad ibn Muhamad as Suhayli
Al-Xorazmiy (vaf. 1027 y) Ahmad ibn Muhammad as-Sahriy (vaf. 1015 y)
Ahmad ibnXamid an-Naysaburiy va boshqa olimlar bo’lgan.
Prof. H.Hasanov va O.Abdullayevlar Yoqut Hammaviy tomonidan berilgan
ma’lumotga asoslanib akademiyada yana 3 nafar xorazimlik olimlarning ham
faoliyati ko’rsatganliklarining takidlaydilar. Bular kimyogar olim Abu Hokim
Muhammad ibn Abu Mashx as-solih Xorazmiy, Kosiy, Ahmad ibn Hamid an-
Naysaburiy. Mashhur tabiatshunos olimAbu Abdulloh Husan ibn Ibrohim at-
Taboriy al-Natuliy Xorazimshoh Ma’mun saroydagi olimlar shuhrati tez
oradauzoq yerlarga taqaladi. Bu esa shuhratparast Maxsud G’aznaviyning
g’ashiga tegmay qolmadi. Uyushtirgan fitna natijasida 1017-yilning bahorida Abu
Abbos Ma’mun II o’ldiriladi va o’sha yilning iyunida kuyovi uchun qasos olish
bahonasi bilan Mahmud G’aznaviy Xorazmga bostirib kiradi. Katta qirg’inlar,
talon-tarojlik natijasida Ma’mun akademiyasi faoliyati tugatiladi va bu yerdagi
olimlar sair olinadi va tarqalib ketadilar. Iron qal’adagi muhtasham me’moriy
ko’rinishlardan yana biri Ko’hna Ark yaqinidagi Muhammad Aminxon Madrasasi
va minoradur. Bu ikkala yodgorlik Muhammad Aminxon farmoni bilan qurilgan.
Madrasa bilan bir vaqtda uning yonida Ko’kminor (Kaltaminor) qurilishga
50
50

boshlab yuborilgan edi. Bu minora xonlik salobatini namoyon etadigan O’rta
Osiyodagi eng baland va hashamatli minoralardan bo’lishi kerak edi. Umuman,
musulmon Shahrida bo’lganidek, Xivadagi minoralar ham diniy va harbiy
strategik ahamiyatga ega bo’ldi. Islom Xo’ja minorasi hozirgi kunda Xivaning
ramzi hisoblanadi. O’sha davirda Muhammad Raximxon II farmoni bilan Deshon
qal’adagi Nurillaboy bog’ida yana bir me’moriy majmua tarkibiga saroy bog’,
Asfadiyorxonning yozgi qabulxonasi va boshqa imoratlar bor. Bulardan tashqari
1911/13yillarda Deshon qal’adaovrupa uslubida qurilgan kasalxona pochta-
telegraf va dorixona binolari qimmatli me’moriy yodgorliklardan hisoblanadi.
Deshon qal’adagi yuqorida nomlari qayd etilgan tarixiy me’moriy
qurilmalarda mahalliy ustalar bilan birga rus va nemis ustalari ham ishtirok
etganlar. Mahalliy ustalardan usta Xudaybergan Xo’ja usta Nurmat usta Ro’zmat
Masharif o’g’li va boshqalar qurulishda fidokorlik ko’rsatib, o’zlarining o’lmas
san’ati va hunarmandchiligini jahonga namoyish etdilar.
Inobarin, qishloq hovlilari daraxtzor orasidagi xushmanzarali oramgoh joyga
o’xshaydi. Shahar va qishloq, hovlilaridagi darvozalar, eshik va ustunlar mahalliy
ustalar tomonidan o’yma naqshlar bilan chiroyli bezatilgan bo’lib, ularning har
biri Xiva o’ymakorlik san’atining nodir yodgorligi hisoblanadi. O’yma naqshli
Xiva eshiklari va ustunlari nodir san’at asari sifatida jahonning ko’p davlatlaridagi
milliy mo’ziylarni nodir yodgorilk sifatida bezab turibdi.
O’rta Osiyo, jumladan Xorazimlik olimlar jahon ilm- fani taraqqiyotiga
salmoqli hissa qo’shganlar.
Xorazim, umuman butun o’zbek elini jahonga tanitgan mashhur qomusiy
olimlardan biri Abu Ja’raf Muhammad bin Muso al Xorazmiy al Katrob edi. U
taxminan 783 yili Xorazimda Xiva yaqinidagi Rash shahrida tug’ulgan. Uning
oilasi mugzardushtiy bo’lgan. Al Xorazmiy dastlabki bilimini oilsida xususiy
mualimlaridan oldi. So’ngra ilm-fan markazi Marvga kelib madrasa talimini oldi
va bilimi, aql zakovati bilan tezda tanilib qoladi. 809 yildan al – Xorazmiy
Marvda xalifalik toibi, ilm-fan xomiysi al-Ma’mun saroyida faoliyat ko’rsatadi.
51
51

819 yilda al-Xorazmiy xalifalik taxtiga o’tirgan halifa Xorun ar Rashidning
o’g’li Ma’mun (813 – 833 y ) saroyiga taklif etildi. Olim umrining oxirigacha
Bog’dod yaqinidagi Katrobbul degan joyda yashadi. Al Xorazmiy bu yerda
“Baytul – xikma” ga rahbarliok qildi, shu bilan birga Bog’dod madrasasida
talabalarga dars berdi. Xalifalikning turli viloyatlariga ilmiy ekspeditsiyalar
tashkil etdi. Xalifa Vosiq (842-877 y) al Xorazmiyga katta ishonch bildirib unga
Quyi Volga, Xozar hoqonligidagi elchixonasiga boshliq qilib tayinloaydi. Lekin
bu vaziyatda u uzoq ishlamaydi va butun hayotini Bog’dod akademiyasida ilmiy
ishga safarbar etdi. Bu qomusiy olim al-Xorazmiy 850 yili Bog’dodda olamdan
o’tdi.
Abu Rayhon Beruniy o’z ijodi bilan fanda yorqin iz qoldirgan buyuk
allomalardan biridir. Beruniyning “ At-Tafhim” asarining arabcha va forscha
nusxalari dunyoning ko’p davlatlari Tehron, Berlin, Oksford, Istambul va boshqa
shaharlar kutubxonalarida saqlanmoqda. Astranomiyaga oid “Qonuniy –
Ma’sudiy” asari qo’l yozmasi esa Fransiya, Germaniya, Angliya, Turkiya, Misr
kutubxonalarida mavjud. Beruniyning ushbu asari 11 bo’limdan va har bir bo’lim
esa bir necha boblardan iborat. Bu asarda olamning tuzulishi haqida Ptolomiy
qarashlar, Sferin astronomiya quyosh, oy, yulduzlar va planetalar harakati va
boshqa masalalar bayon etilgan. Beruniy astranomiya fanlarining yangi fikirlar va
xulosalar bilan boyitdi. U o’sha vaqtda yerning harakati haqida hukimron bo’lgan
Ptolomiy sistemasiga zid bo’lgan yangi fikirlarni bayon etdi. “Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar” asarida Beruniy turli xalqlarning kalendar sistemasi , oy
manzillari, qabila va joy nomlari haqida ma’lumotlar beradi.
“Kartografiya” kitobida astranomiya , kartografiyaning va geografiyaning
amaliy ahamiyati haqida gapiriladi. Beruniy ushbu asarni savdogar va sayyohlar
uchun cho’lda va dengizda yulduzlar yordamida yo’l topishda, dehqonchilik va
chorvochilik bilan shug’ullanuvchilar uchun, yer yuzidagi mamlakatlar , tog’lar,
daryolar va dengizlarning vaziyatini aniqlash uchun, qo’shinning harbiy yurushi
va karvonlarni jo’natganda yaqin yo’llarni axtarib topish uchun muhim qo’llanma
52
52

ekanligini ko’rsatadi. Beruniy til, adabiyot va she’riyat bilan shug’ullangan. Uning
asarlarida ana shu masalaga bag’ishlangan yangi, ilg’or fikrlarni uchratamiz.
Shunday qilib Abu Rayhon Beruniy fan tarixida so’nmas iz qoldirgan
qomusiy olimlardan biri uning asarlarini insoniyatning bebaho boyligi bo’lib,
hozirgi zamon fanining taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko’rsatib kelmoqda.
Xorazim mehnatkashlari hali yaqindagina bir- birlariga aloqador tarixiy
voqeaning guvohi bo’ldilar, jahon madaniyati durdonasi sanalmish Xiva shahri
o’zining 2500 yillik to’yini keng nishonladi. Shu unutilmas voqeadan bir necha
kun keyin Respublikamiz Prezidenti I.Karimovning imzosi bilan Xorazimda
Mamun akademiyasining qaytadan tashkil etish to’g’risida maxsus farmon e’lon
qilindi. Zero, bu ikkala voqea Xorazim tarixida yangi sahifa ochgab unutilmas
voqealardan hisoblanadi. Shuni takidlash joizki, mumtoz shahar Xivaning 2500
yillik to’yining jahon miqyosida nishonlanishi, shuningdek Pezidentimiz
tomonidan e’lon qilingan yuqoridagi tarixiy farmon tasodifan o’z – o’zidan yuz
bergan voqealar emas. Zero Xorazm diyori va uning qadimiy poytaxti Xiva
shahridagi ko’k – yashil koshinlar bilan bezatilgan me’moriy yodgorliklar,
saroylar, karvansaroylar, bozor rastalari, masjid-u, madrasalar va maqbaralar
umuman o’tmishdan bizgacha meros bo’lib saqlanib kelgan asari otiqalar ota -
bobolarimiz buyuk dahosidan ma’noviy boyligimiz qudratidan guvohlik beruvchi
godgorliklardir.
Xulosa.
53
53

President Islom Karimov rahnamoligida mustaqil mamlakatimizda ilmiy
qadiriyatlarni tiklash, boy tariximizni, madaniy merosimizni o’rganish xalqimiz
manaviyatini yuksaltirish borasida ibratli ishlar amalgam oshirilmoqda.
Buyuk bobokalonimiz Amir Temur, Ulug’bek, Bobur, Naqishbandiy, imom
Buxoriy, Motrudiy, G’ijdivoniy kabi tariximiz osmonidagi yorqin yulduzlarning
tavallud to’ylari xalqaro miqyosda nishollangani buning yorqin dalilidir.
Shuningdek qadimiy shaharlarimiz, ota-bobolarimiz aqil –zakovatining boqiy
haykallari – Buxoro va Xivaning 2500 yilligi tantanali nishonlanishi ham ana shu
ezgu ishlarning mantiqiy davomi bo’lib, buyuk tariximizni anglashga,
yurtdoshlarimiz qalbida aziz va go’zal Vatanimiz bilan faxirlanish tuyg’ularini
uyg’otishga xizmat qiladi.
Sababi, biz yuqorida aytib o’tganimizdek, o’zbek davlatchiligining tamal
toshlari bundan 2700 yil muqaddam ayni Xorazm vohasida qo’yilgan. Shu
ma’noda, milliy davlatchiligimiz tarixi qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston, Eron
vaYunoniston kabi davlatlar tarixi bilan bir o’rinda turadi.
Xoroazm va Xiva tarixi xalqimizning yozuv ilm – fan, san’at, madaniyat va
manaviyat sohalarida yuksalish bosqisqichlarini o’zida mujassam etadi va jahon
sevilizatsiyasiga katta hissa qo’shadi.
Zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto” ham aynan Xorazim zaminida
yaratilgan. Hozirgi kunda maktablarida va oliy o’quv yurtlarida muhim o’rin
tutadigan algebra, algoritim kabi kashfiyotlar Muhammad Muso al – Xorazmiy
tomonidan ana shu go’zal vohada dunyoga kelgan.
Bundan ming yil muqaddam odamzod tarixidagi ilk Akademiyalardan
bo’lmish – Ma’mun Akademiyasi Xorazim zaminida tashkil topgan va bu
Akademiya Xorazm zaminida qaytadan tashkil topdi. Bugun biz Xorazim tarixiga
nazar solar ekanmiz, tarixning eng suronli davrlarida ham ajdodlarimiz ozodlikka,
ma’rifatga, yaratuvchilikka intilib yashaganligiga guvoh bo’lamiz.
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan kiyin milliy davlatchilik tariximiz
va qadimiy shaharlarimizga bo’lgan munosabat tubdan ijobiy tomonga o’zgardi.
54
54

Prezidentimiz I.A. Karimov takidlaganidek: “…. Biz tarixiy xalq an’analari
va marosimlari asosida odamlar ongini shakillantirish omillarini kuchaytirishimiz
zarur.” 1
Darhaqiqat yurtboshimiz rahnamoligida mustaqil mamlakatimizda milliy
qadriyatlarni tiklab, boy tariximizni, madaniy merosimizni o’rganish, xalqimiz
ma’naviyatini yuksaltirish borasida ibratli ishlar amalgam oshirilmoqda.
Jahon sivilizatsiyasida Xorazmning tutgan roli va o’rnini aniqlashga oid
manba va adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlar qiyosiy tahlil qilib, quyidagicha
xulosaga kelindi:
- birinchidan, Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm xalqining
shakillanishi ilmiy tahlil qilindi;
- ikkinchidan, Xorazmshohlar shajarasini o’ziga xos xususiyatlari ochib
berildi;
- uchunchidan, Xorazmda davlat boshqarish tartibi va uslubining
takomillashib borishini izchil tadqiq etildi;
- to’rtinchidan, Xivani jahon madaniyati markazlaridan biri sifatida
shakillanishi va tarixiy taraqqiyoti ilmiy tahlil qilindi;
- beshinchidan, Xivaning nafis san’ati, adabiyoti, me’moriy obidalarini
tarixiy ahamiyati yoritib berildi;
- oltinchidan, Ma’mun akademiyasining tashkil etilishi va uning faoliyatini
jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rnini mavjud manba va adabiyotlar asosida qiyosiy
tahlil qilindi.

T
T avsiyalar
avsiyalar
Mazkur Bitiruv Malakaviy ishni yakunlab quyidagi taklif va tavsiyalarni kiritishni
lozim topdik.
1
1
Islom Karimov. “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. – T.: <<O’zbekiston>> NMIU, 2011. – 89-bet.
55
55

1. Xorazmshahlar shajarasiga doir birashuralar chop etish.
2. Xiva shahrini vujudga kelishi va tarixi haqida ilmiy-ommabop hujjatli felm
yaratish.
3. Ma’mun akademiyasi va uning jahon ilm – fan taraqqiyotida qo’shgan
hissasini maxsus kurs sifatida ta’lim jarayoniga kiritish.
4.Ushbu ishni maktablarda, akademik letsiylar va kasb-hunar kollejlarida tarix
fanining bir bo’lagi sifatida mustaqil ish, referatlar va darsliklarda
foydalanishlari mumkin.
Adabiyotlar ro’yxati.
1. O’zbekiston respublikasi konstitutsiyasi. T. , 2010 -y.
56
56

2. Islom Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida Xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari taraqiyot kafolotlari. T. ; “O’zbekiston” 1997-yil.
3. Islom Karimov. Xivaning 2500 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimida so’zlagan nutqi “Xorazm haqiqati” 1997- yil 22- oktabr.
4. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.; “Turkiston” 1998- yil
22- avgust.
5. Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat yingilmas kuch. T.; “Ma’naviyat”
2008-y
6. Islom Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.; ”O’zbekiston”
2010-yil.
7. Islom Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsipsiyasi. T.;
“O’zbekiston” 2010-y
8. Islom Karimov. O’zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida. T.;
“O’zbekiston” 2012-y.
9. KarimovI.A..Inaon xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’// Xalq
so’zi,2012,10 may
10. Abulg’oziy Bahodirxon. Shajarai turk. T.; 1992 – yil.
11. A.R. Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan
asarla r. tom. T.; 1968- yil.
12. Boltayev A. Xiva xonlari shajarasi. Qo’lyozma 101 varaq.
13. Beruniy o’rta asrning buyuk olimi. T.; 1950 –yil.
14. Bo’latova V.A, Notxin I.I. Arxetuktorni pamyatniki Xiva. T.; 1963–yil.
15. Джаббаров И.М. городиского ремисло узбеков Хоразима в колтсе
Х I Х и ночом ХХ в. историко этнографичиский очрк. М.: 1954-г.
16. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 1 va 2- kitob.T.; 1992-yil.
17. Insoniyotning ilmiy va madaniy merosi uchunchi ming yillikka, Buxoro
va Xiva shaharlarining 2500 yilligiga bag’ishlangan xalqaro simpozium
tezislari. T.: 1997-yil.
57
57

18. M. Matniyozov, A. Sotliqov. Jahon tarixi va madaniyatida Xorazm.
“Xorazm” nashriyoti.1999-yil.
19. Tolistov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab.T.; 1964-yil.
20. Xiva ming gumbaz shahri. T.: 1997-yil.
21. Ya.G’ulomov. Xorazmning sug’orilish tarixi (Qadimgi zamomlardan
hozirgacha) – T.; 1959- yil.
22. Ya . G ’ ulomov . Памятники города Хиви (Труди институте язика,
летиратури Узбикистанского филияла Анссир Серий Историй
архиология, Вип. 3. Тошкент .:
1.
1. WWW.EURASIA.ORG.RU
WWW.EURASIA.ORG.RU .
.
2.
2. www.history.ru
www.history.ru
3.
3. HTTP://WWW.PHILOS.MSU.RU/FAC/HISTORY/
HTTP://WWW.PHILOS.MSU.RU/FAC/HISTORY/

4.
4. HTTP://WWW.AUDITORIUM.RU
HTTP://WWW.AUDITORIUM.RU

5.
5. WWW.MUSEUM.RU
WWW.MUSEUM.RU

6.
6. www. ziyonet.net.
www. ziyonet.net.

58
58

Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli

Купить