Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	1.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Jahon urbanizatsiyasining mintaqaviy xususiyatlari

boshqa mintaqalarga nisbatan sekinroq bo‘lishi mumkin, lekin yaqin kelajakda
shaharlashishning ko‘payishi kutilmoqda. Afrikada urbanizatsiya jarayoni qishloq
xo‘jaligi va tabiiy resurslarga bog‘liq iqtisodiy tizimlardan shaharlarga ko‘chish,
infratuzilma va ijtimoiy xizmatlar sohalarini rivojlantirishga olib keladi. Nairobi va
Lagos kabi shaharlar mintaqada muhim iqtisodiy va madaniy markazlarga
aylanmoqda. Bu hududda urbanizatsiya ko‘plab ijtimoiy va ekologik muammolarni
yuzaga keltirishi mumkin, jumladan, ish o‘rinlari yaratish, ta’lim va sog‘liqni
saqlash xizmatlarini ta’minlashda qiyinchiliklar mavjud.
III-BOB. O ZBEKISTONDA URBANIZATSIYA: MUAMMOLAR VAʻ
USTUVORLIKLAR.
3.1. O zbekiston urbanizatsiyasining asosiy bosqichlari
ʻ
O‘zbekiston urbanizatsiyasi tarixiy jihatdan ko‘p asrlik jarayon bo‘lib, uning
zamonaviy rivojlanishi so‘nggi o‘n yilliklarda ko‘zga tashlanadigan darajada
o‘zgarib bormoqda. O‘zbekistonning urbanizatsiyasi, asosan, qishloqdan shaharga
migratsiya, sanoatlashuv va infratuzilmaning rivojlanishi bilan bog‘liq. Shaharlar
soni va aholisi doimiy ravishda o‘sib borayotganini hisobga olgan holda,
urbanizatsiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy ta’sirlari har jihatdan
o‘rganilmoqda.
O‘zbekiston hududida shaharlar qadimdan mavjud bo‘lgan va bu shaharlar
bir nechta tarixiy davrlar davomida rivojlanib kelgan. Miloddan avvalgi III-II ming
yilliklarda, bu hududda sun’iy sug‘orish tizimlari ishlab chiqilgan va bu orqali
yirik dehqonchilik markazlari, shaharlar paydo bo‘lgan. Bu davrda Sopoltepa,
Jarkutan, Ko‘zali kabi qadimiy shaharlar mavjud edi, ular savdo va madaniyat
markazlari sifatida xizmat qilgan. O‘rta asrlar davrida Buxoro, Samarqand, Xiva
kabi shaharlar nafaqat O‘rta Osiyoning, balki butun Islom dunyosining yirik ilm-
fan va madaniyat markazlari sifatida mashhur bo‘ldi. Amir Temur davrida, bu
shaharlar o‘zining me’morchilik yodgorliklari va ilmiy ishlanmalari bilan dunyo
miqyosida e’tirof etildi. Samarqand va Buxoroda me’moriy yodgorliklar qurilgan,
masalan, Registon maydoni, Ulug‘bek madrasasi, Buxoro minorasi va boshqalar.
31

rivojlanayotgan mamlakatlarga iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarni ijobiy tomonga
burish imkoniyatini beradi.
2.3. Urbanizatsiya darajasi va demografik ko‘rsatkichlarning
solishtirmasi
Dunyoning turli mintaqalarida urbanizatsiya darajasi va aholi zichligi
o‘rtasida aniq bog‘liqlik mavjud. Bu bog‘liqlik iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik
omillar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, har bir mintaqaning o‘ziga xos
xususiyatlarini aks ettiradi. Dunyo bo‘yicha urbanizatsiya darajasi 2024-yil
holatiga ko‘ra, aholining taxminan 56% i shaharlarda yashashini ko‘rsatadi. Bu
jarayonning tez sur’atlar bilan davom etayotgani, turli mintaqalarda iqtisodiy va
ijtimoiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarmoqda. Turli mintaqalarda urbanizatsiyaning
darajasi va aholi zichligi o‘rtasida aniq bog‘liqlik mavjud.
Yevropa va Shimoliy Amerika mintaqalarida urbanizatsiya darajasi juda
yuqori, aholining 80% dan ortig‘i shaharlarda yashaydi. Bu mintaqalarda shaharlar
nafaqat iqtisodiy rivojlanish, balki madaniy va ilmiy markazlar sifatida ham ajralib
turadi. Shaharlar yuqori darajada rivojlangan infratuzilma, ta’lim va sog‘liqni
saqlash tizimlariga ega bo‘lib, bu ularning aholisining turmush sifatini oshiradi.
Urbanizatsiya darajasining yuqoriligi bu hududlarning iqtisodiy rivojlanishining
asosiy omilidir. Shaharlar sanoat, savdo, moliya va texnologiya sohalarida yetakchi
markazlarga aylangan. Masalan, London, Frankfurt, Paris va Amsterdam kabi
shaharlar global iqtisodiy markazlar sifatida tanilgan. Ushbu shaharlar nafaqat
yuqori darajadagi iqtisodiy imkoniyatlar, balki ilmiy tadqiqotlar va texnologik
yangiliklar markazlari sifatida ham katta ahamiyatga ega. Yevropa va Shimoliy
Amerikada urbanizatsiya jarayonining yuqori darajasi, aholi zichligining oshishiga
va shaharlar o‘rtasida kuchli migratsiya jarayonlariga olib kelgan. Ushbu
hududlarda aholining katta qismi shahar hayotiga o‘tgan, ammo qishloq joylaridagi
aholining soni unchalik o‘zgarmagan. Osiyo mintaqasida urbanizatsiya jarayoni
27

8. Qosimova T.S. «Atrof-muhitni muhofaza qilish va shahar
iqlimshunosligi». T.: Toshkent, 2005. 112 bet.
9. Soliev A., Nazarov M. «O‘zbekiston hududlari ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi». T.: Mumtoz so‘z, 2010. 212 bet.
10. Soliev A., Nazarov M. «Shaharlar geografiyasi». T.: Vneshinvedtprom,
2019. 320 bet.
11. Soliev A., Nazarov M. «Shaharlar geografiyasi». T.: Vneshinvedtprom,
2019. 320 bet.
12. Soliev A., Nazarov M. «O‘zbekiston hududlari ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi». T.: Mumtoz so‘z, 2010. 212 bet.
13. Xodjaeva G.A., Dauletbaeva D.D. «Qoraqalpog‘iston Respublikasi
shahar aholisining o‘sish dinamikasi». Geografiya: tabiat va jamiyat, 2022. 106–
108 betlar.
14. Soliev A., Nazarov M. «O‘zbekiston hududlari ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi». T.: Mumtoz so‘z, 2010. 212 bet.
15. Gazeta.uz - www.gazeta.uz
16. Kun.uz - www.kun.uz
17. Spot.uz - www.spot.uz
18. Kursiv.uz - www.kursiv.uz
42

joylardan biridir. Shahar, tarixiy obidalar va arxitektura yodgorliklari bilan
sayyohlarni jalb etadi. Shaharlarning iqtisodiy va madaniy markazlarga aylanishi
Yevropaning global iqtisodiy raqobatdagi o‘rnini mustahkamlaydi. Urbanizatsiya
jarayoni nafaqat sanoat va savdo sohasida, balki madaniyat va san'at sohalarida
ham rivojlanishga olib keladi. Yevropa shaharlarining iqtisodiy va madaniy
jihatdan o‘sishi, shaharlarni faqat yashash joyi sifatida emas, balki global ta'sir
o‘tkazadigan markazlar sifatida shakllantirmoqda.
2024-yilga kelib, Yevropa mamlakatlarida urbanizatsiya jarayoni yanada
chuqurlashib, shaharlar nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va ijtimoiy markazlarga
ham aylangan. Yevropa Ittifoqida aholining 75% dan ortig‘i shahar joylarida
yashaydi, bu raqam ba'zi mamlakatlarda 90% va undan yuqori bo‘lgan. Masalan,
Niderlandiyada urbanizatsiya darajasi 93,45% ni tashkil etadi.
Iqtisodiy markazlar. Yevropa shaharlarida sanoat, moliya va savdo
sohalari markazlashgan. London 2024-yilda Global Financial Centres Index
(GFCI) reytingida dunyoning eng yirik moliyaviy markazi sifatida tan olingan .
Frankfurt, Parij va Amsterdam kabi shaharlar ham Yevropaning asosiy moliyaviy
markazlari sifatida e'tirof etilgan . Londonning moliyaviy sektori Brexitdan keyin
40,000 ish o‘rni yo‘qotgan bo‘lsa-da, shahar hali ham global moliyaviy markaz
sifatida o‘z o‘rnini saqlab qolgan.
18

XULOSA
Jahon urbanizatsiyasi hozirgi kunda keng tarqalgan va doimiy
rivojlanayotgan jarayon bo‘lib, har bir mintaqaning o‘ziga xos xususiyatlari
mavjud. Rivojlangan mamlakatlar urbanizatsiya jarayonida yuqori infratuzilma,
zamonaviy texnologiyalar va iqtisodiy yuksalish bilan ajralib turadi, o‘rta va past
darajadagi rivojlanish darajasiga ega davlatlarda esa shaharlar ko‘payib,
infratuzilma va ijtimoiy xizmatlar tizimi tobora takomillashmoqda. O‘zbekiston,
shuningdek, urbanizatsiya jarayonining faollashgan davlatlar qatoriga kiradi.
Toshkent, Samarqand va Buxoro kabi yirik shaharlarda aholi sonining ortishi,
yangi infrastrukturaviy loyihalar va yangilanishlar amalga oshirilmoqda.
O‘zbekistonda urbanizatsiya jarayonining muhim ahamiyati bor. Yirik
shaharlarda iqtisodiy faollikning o‘sishi, ish o‘rinlari va infratuzilmaning
rivojlanishi mamlakatning ijtimoiy barqarorligini mustahkamlaydi. Ayniqsa,
Toshkentning megapolisga aylanishi, Samarqand va Buxoro kabi tarixiy
shaharlarning yangilanishi, nafaqat iqtisodiy o‘sish, balki madaniy va ekologik
jihatdan ham ahamiyatlidir. Shaharlar o‘rtasida yashil hududlarning kengayishi,
yangi yo‘llar qurilishi va jamoat transportining takomillashishi bilan birga,
ekologik barqarorlikni saqlash zarurati sezilmoqda.
O‘zbekiston urbanizatsiyasining istiqboli ham keng imkoniyatlarga ega.
Shahar va qishloqlar o‘rtasidagi uyg‘un rivojlanish, ekologik jihatdan barqaror,
40

Bundan tashqari, urbanizatsiya jarayonida sanoat chiqindilari, shuningdek,
transport vositalarining emissiyalari havoning ifloslanishiga olib keladi.
Shaharlarning ko‘payishi va sanoatning rivojlanishi havoning sifatini sezilarli
darajada yomonlashtiradi. O‘zbekistonning yirik shaharlarida, ayniqsa Toshkentda,
transport va sanoat sektorining o‘sishi natijasida havoning ifloslanishi masalasi
dolzarb bo‘lib qolmoqda. Bu, o‘z navbatida, aholining salomatligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi, nafas olish tizimi kasalliklari va allergik reaksiyalarni kuchaytiradi. Suv
resurslarining ifloslanishi ham ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Shaharlar
va sanoat joylashgan hududlarda oqava suvlar va sanoat chiqindilari ko‘pincha
tabiiy suv manbalariga tushib, ularni ifloslantiradi. Bu, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida
foydalaniladigan suv resurslari sifatini yomonlashtiradi va ekologik muammolarni
yanada chuqurlashtiradi. Urbanizatsiya jarayonida ekologik ta’sirlarni kamaytirish
va atrof-muhitni saqlash uchun ekologik toza texnologiyalarni joriy etish, tabiiy
resurslarni tejash va yashil infratuzilmani rivojlantirish muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, shaharlarning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun ekologik
nazorat va monitoring tizimlarini kuchaytirish zarurdir.
II-BOB. JAHON URBANIZATSIYASINING MINTAQAVIY
XUSUSIYATLARI
2.1 Rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiya
Rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiya jarayoni uzoq tarixga ega bo‘lib,
iqtisodiy va madaniy markazlarning shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Yevropa, Shimoliy Amerika va Osiyodagi rivojlangan mamlakatlarda
urbanizatsiyaning rivojlanish tendensiyalari va shaharlarning iqtisodiy va madaniy
markazlarga aylanishi quyidagicha tavsiflanadi:
Yevropa. Yevropa mamlakatlari urbanizatsiya darajasi bo‘yicha dunyoda
yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. 2020-yilga kelib, Yevropada aholining 74%
16

Ma
daniy markazlar. Yevropa shaharlari san'at, adabiyot, arxitektura va ilm-fan
sohalarida ham muhim markazlarga aylangan. Parijda 2024-yilda Manifesta 15 —
zamonaviy san'at biennali o‘tkazildi, bu voqea shaharning madaniy hayotida
muhim o‘rin tutdi . Florensiya Renessans davrining markazi sifatida tanilgan
bo‘lib, san'at va arxitektura sohalarida inqilobiy o‘zgarishlarning tug‘ilgan joyi
hisoblanadi . Barselona esa san'at va madaniyatning markazi sifatida tan olingan,
2024-yilda Manifesta 15 ning mezboni sifatida shaharning madaniy ahamiyatini
yanada oshirdi. Rimda 2024-yilda Andy Warhol, MC Escher va
Impressionistlarning asarlari namoyish etildi, shuningdek, Rim Film Festivali va
Roma Summer Fest kabi madaniy tadbirlar o‘tkazildi .
???????????? Shimoliy Amerika. Shimoliy Amerika, xususan AQSh va Kanada, juda
yuqori darajada urbanizatsiyalashgan hududlar hisoblanadi. 2024-yilda AQShda
shahar aholisi 83% atrofida, Kanadada esa 81%ni tashkil etadi. Bu mamlakatlarda
19

Ushbu davrda urbanizatsiya shaharsozlik va savdoning yuqori darajasida namoyon
bo‘ldi.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, O‘zbekistonda sanoatlashuv va
shaharlashuv jarayonlari intensiv tus oldi. Bu davrda respublika hududida sanoat
tarmoqlari rivojlanib, shaharlarga yangi texnologiyalar, ishlov berish korxonalari
va yangi sanoat markazlari kiritildi. 1950-yillardan boshlab Toshkent, Samarqand,
Buxoro va boshqa yirik shaharlarda sanoat rivojlanishi o‘sdi, va bu shaharlarga
aholi ko‘chib o‘tishning jadallashuviga olib keldi. O‘zbekistonning rivojlanayotgan
shaharlarida infrastrukturaviy o‘zgarishlar yuz berdi: transport tizimi, yo‘l
tarmoqlari, elektr energiyasi va boshqa ijtimoiy xizmatlar yaxshilandi. 1980-
yillarga kelib, O‘zbekiston shaharlarida sanoat sektori yetakchi o‘rin egallagan va
bu o‘zgarishlar urbanizatsiya jarayonining tezlashishiga xizmat qilgan.
Mustaqillikka erishganidan keyin, O‘zbekiston urbanizatsiya jarayoni yangi
bosqichga o‘tdi. 1990-yillardan boshlab mamlakatda shaharlarning rivojlanishiga
yanada alohida e’tibor qaratildi. Shaharlarning infratuzilmasi, ijtimoiy xizmatlari
va ta’lim tizimi kengayib, yangi shaharsozlik siyosati amalga oshirildi.
O‘zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillarida, shaharlarning rivojlanishini
qo‘llab-quvvatlash maqsadida urbanizatsiyani boshqarish bo‘yicha hukumat
tomonidan bir qator islohotlar amalga oshirildi. Shaharlar infratuzilmasi, uy-joy
qurilishi va iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqildi. Toshkent,
Samarqand, Buxoro va Farg‘ona kabi yirik shaharlarda sanoat, savdo va xizmat
ko‘rsatish sohalari rivojlanib, ularning iqtisodiy ahamiyati oshdi. 2000-yillarga
kelib, shahar aholisi sezilarli darajada o‘sdi, va bu O‘zbekistonning urbanizatsiyasi
jarayonining tezlashishiga olib keldi.
Shaharlar va qishloqlar o‘rtasida iqtisodiy, ijtimoiy va infratuzilma
jihatlaridan sezilarli farqlar mavjud. Shaharlar, asosan, iqtisodiy markazlar sifatida
faoliyat yuritadi, chunki u erda ko‘proq ish o‘rinlari, yuqori maoshlar va turli xil
iqtisodiy imkoniyatlar mavjud. Shahar aholisi yuqori sifatli ta’lim, zamonaviy
sog‘liqni saqlash xizmatlari, infratuzilma va ijtimoiy xizmatlarga ega bo‘ladi.
32

sektor o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish orqali iqtisodiy barqarorlikni oshirish
mumkin.
5. Transport infratuzilmasini rivojlantirish. Shaharlarni rivojlantirishda
transport infratuzilmasining o‘rni katta. Shaharlararo aloqalarni yaxshilash, yangi
yo‘llar qurish, metrobus yo‘nalishlarini tashkil etish, avtomobil yo‘llarini
kengaytirish va transport tizimini modernizatsiya qilish zarur. Toshkent shahri,
shuningdek, transport infratuzilmasini rivojlantirish uchun yangi yo‘llar qurib,
metrobus yo‘nalishlarini tashkil etish rejalashtirilgan. Jamoat transportidan
foydalanuvchilar ulushi 60 foizga yetkazilishi kutilmoqda. Samarqand va Buxoro
kabi shaharlarda ham transport tizimini yaxshilash va yangilanishlarni amalga
oshirish kerak.
6. Shaharsozlik va urbanizatsiya strategiyalarini takomillashtirish.
Shaharsozlikni rivojlantirish uchun shaharlarni rejalashtirishda barqaror
urbanizatsiya tamoyillarini hisobga olish zarur. Shaharlar va qishloqlarni
rejalashtirishda ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy jihatlarni birgalikda inobatga olish,
aholi zichligini boshqarish va yashash sharoitlarini yaxshilash uchun shaharlarni
rivojlantirish bo‘yicha aniq strategiyalar ishlab chiqish kerak. Shaharlarni
rivojlantirishda turizm sohasini ham e'tiborga olish, tarixiy obidalarni saqlab qolish
va turizmni rivojlantirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va iqtisodiy o‘sishni
ta'minlash zarur.
Ushbu tavsiyalarni amalga oshirish orqali O‘zbekiston urbanizatsiyasini
barqaror va samarali rivojlantirish mumkin. Bu, nafaqat shaharlar va qishloqlar
rivojini yaxshilash, balki ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash
uchun ham muhimdir.
39

jarayonning salbiy ta’sirlari ham mavjud. Aholining shaharlarga ko‘chishi ijtimoiy
tengsizlikni kuchaytirishi, shahar hududlarida qashshoqlik va ishsizlikni keltirib
chiqarishi mumkin. Shaharlarning tez o‘sishi natijasida ijtimoiy xizmatlar,
infratuzilma va ish o‘rinlari yetishmovchiligi yuzaga kelishi mumkin. Bu, ayniqsa,
arzon uy-joy, ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlariga ehtiyoj sezilayotgan
hududlarda ko‘proq namoyon bo‘ladi. Urbanizatsiya jarayonida shaharlarda
mehnat bozorining o‘zgarishi ham kuzatiladi. Aholining qishloq joylaridan
shaharga ko‘chishi, ko‘pincha kam ta’limli va malakasiz ishchilarni ko‘paytirishi
mumkin, bu esa ishsizlik va ijtimoiy adolatsizlikni kuchaytiradi. Bu holat
jamiyatdagi ijtimoiy farqlarni kengaytirib, shaharlar orasidagi farqlarni yanada
keskinlashtiradi. Shaharlarda ijtimoiy integratsiya jarayonlari va madaniyatlararo
muloqot o‘sib boradi, bu esa ijtimoiy hayotni boyitadi va madaniy almashinuvni
kuchaytiradi. Shaharlarning rivojlanishi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy jihatdan
ham yangi imkoniyatlar yaratadi. Biroq, ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish va
barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun samarali siyosat va ijtimoiy dasturlar
zarurdir.
Ekologik omillar . Ekologik omillar urbanizatsiya jarayonida muhim rol
o‘ynaydi, chunki shaharlarning kengayishi va sanoatlashuvi atrof-muhitga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Shaharlar tez o‘sish jarayonida tabiiy resurslarni haddan tashqari
sarflaydi, bu esa ularning kamayishiga olib keladi. Misol uchun, shaharlar va
sanoat joylashgan hududlarda suv resurslari, energiya va xom ashyo talabining
ortishi, ularning cheklanganligini yuzaga keltiradi. O‘zbekiston misolida, Orol
dengizining qurishi va tuproqning sho‘rlanishi ekologik inqirozga sabab bo‘lgan.
Bu hududdagi urbanizatsiya va qishloq xo‘jaligi faoliyatlari, ayniqsa, suv
resurslarining noto‘g‘ri boshqarilishi, Aral dengizining qurishiga olib keldi. Aral
dengizining qurishi faqat tabiiy muammolarni yaratibgina qolmay, balki bu
hududda yashovchi aholi uchun sog‘liqni saqlash, qishloq xo‘jaligi va yashash
sharoitlari masalalarini jiddiylashtirdi.
15

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda jahonning barcha mintaqalarida
urbanizatsiya jarayoni tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bu jarayon nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy, madaniy va ekologik o‘zgarishlarga ham sabab
bo‘lmoqda. Jahon urbanizatsiyasi so‘nggi o‘n yilliklarda shaharlarning o‘sishi,
yangi iqtisodiy markazlarning paydo bo‘lishi, qishloq aholisining shaharlarga
migratsiyasi va ekologik masalalar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan
muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu jarayonlarning mintaqaviy xususiyatlari
har bir davlatning o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlariga bog‘liq. Rivojlangan
mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasidagi urbanizatsiya darajasi va
strukturasidagi farqlarni o‘rganish, bu jarayonning dunyo miqyosida qanday
rivojlanishini tushunish uchun zarurdir. O‘zbekiston uchun ham urbanizatsiya
jarayoni ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonning urbanizatsiya
darajasi va rivojlanish tendensiyalari so‘nggi yillarda diqqatga sazovor
o‘zgarishlarga uchragan. Ayniqsa, yirik shaharlarda aholining ko‘payishi, sanoat
va xizmatlar sohasining rivojlanishi, shuningdek, ichki va tashqi migratsiya
jarayonlari yangi ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Bularning barchasi O‘zbekiston urbanizatsiyasining barqaror rivojlanishini
ta’minlash zaruratini yanada oshirmoqda.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning so‘nggi yillarda urbanizatsiya va
shaharlarda yashash sharoitlarini yaxshilash borasidagi qarorlari ham juda
3

2.2. Rivojlanayotgan davlatlarda urbanizatsiya
Rivojlanayotgan mamlakatlarda urbanizatsiya jarayoni Afrika, Osiyo va
Lotin Amerikasi mintaqalarida tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bu jarayonning
har bir mintaqada o‘ziga xos ijtimoiy va iqtisodiy ta’sirlari mavjud. Shaharlarning
o‘sishi, aholining shaharlarga ko‘chishi va bu o‘zgarishlarga tayyorlanmagan
infratuzilmaning rivojlanishi bir qator muammolarni keltirib chiqaradi. Bu
muammolarni hal qilish uchun rivojlanayotgan mamlakatlar ko‘p jihatdan iqtisodiy
va ijtimoiy siyosatlarni o‘zgartirishga, yangi infratuzilma va xizmatlarni
takomillashtirishga harakat qilmoqda.
Afrika. Afrikada urbanizatsiya jarayoni juda tez rivojlanmoqda, ammo bu
jarayonning tezligi bilan birga bir qator qiyinchiliklar ham yuzaga kelmoqda.
2024-yilda Afrikadagi shahar aholisi 650 milliondan oshgan, va bu ko‘rsatkich
2035-yilga kelib 1 milliardga yetishi kutilmoqda. Shaharlarning o‘sishi ko‘plab
mamlakatlarda iqtisodiy imkoniyatlarning ko‘payishiga olib kelmoqda, ammo bu
o‘sish ko‘pincha rejalashtirilmagan bo‘lib, shaharlar infratuzilmasi va xizmatlar
yetishmovchiligi bilan duch kelmoqda. Bundan tashqari, Afrikada urbanizatsiya
natijasida 2022-yilda 400 milliondan ortiq odam shanty shaharlarida yashagan. Bu
holatni bartaraf etish uchun mintaqada yangi uy-joy siyosatlari ishlab chiqilmoqda,
ammo bu jarayonning uzoq muddatli natijalari hali aniq emas. 2030-yilda bu
raqam 1,3 milliardga yetishi mumkin. Shaharlarning o‘sishi natijasida ko‘plab ish
o‘rinlari yaratilmoqda, ammo bu ish o‘rinlari rasmiy sektorda emas, balki norasmiy
sektorda bo‘ladi, bu esa ishchilar huquqlarini himoya qilishni qiyinlashtiradi.
Ijtimoiy jihatdan, Afrikada urbanizatsiya ko‘pincha tengsizlikni kuchaytiradi.
Mamlakatlar o‘rtasida ijtimoiy va iqtisodiy farqlar mavjud bo‘lib, ko‘plab
shaharlar aholisi uchun ta’lim, sog‘liqni saqlash va uy-joy xizmatlariga kirishish
qiyinlashmoqda. Shunday qilib, Afrikada urbanizatsiya nafaqat iqtisodiy
o‘sishning sur’atlarini tezlashtirgan, balki ko‘plab ijtimoiy muammolarni ham
keltirib chiqargan.
24

urbanizatsiya iqtisodiy rivojlanish va infratuzilmaning yuqori darajasi bilan bog‘liq
bo‘lsa, Osiyo va Afrika mintaqalarida urbanizatsiya jarayoni tez sur’atlar bilan
rivojlanmoqda. Bu jarayonning ijtimoiy va iqtisodiy ta’sirlari mintaqaga qarab
farqlanadi. Yevropada shaharlar yuqori darajada rivojlangan bo‘lsa, Osiyo va
Afrikada shaharlashuv darajasi ko‘proq migratsiya va iqtisodiy imkoniyatlar bilan
bog‘liq.
Shahar va qishloq aholisi o‘rtasidagi taqqoslashda aniq sifatlarga asoslangan
farqlarni ko‘rish mumkin:
Ko‘rsatkich Shahar aholisi Qishloq aholisi
Aholi zichligi Yuqori — shaharlarda aholining zichligi
yuqori, bu shaharlarda ko‘p odamlarning
yashashi bilan bog‘liq. Past — qishloqlarda aholi zichligi
past, yerlar kengroq va ko‘proq
bo‘sh joylar mavjud.
Iqtisodiy
imkoniyatlar Ko‘proq ish o‘rinlari va yuqori maosh —
shaharlar iqtisodiy faoliyatning
markazlari bo‘lib, ko‘plab kompaniyalar,
sanoat va xizmatlar mavjud, maoshlar
ham yuqori. Kamroq ish o‘rinlari va past maosh
— qishloqlarda iqtisodiy
imkoniyatlar cheklangan, asosan
qishloq xo‘jaligi va kam miqdorda
sanoat mavjud, maoshlar past.
Ta’lim Yuqori sifatli ta’lim muassasalari —
shaharlarda yuqori sifatli maktablar,
kollejlar va universitetlar mavjud, keng
imkoniyatlar taqdim etiladi. Ta’lim imkoniyatlari cheklangan —
qishloqlarda ta’lim resurslari
kamroq, maktablar va oliy ta’lim
muassasalari yetishmasligi mumkin.
Sog‘liqni
saqlash Zamonaviy tibbiy xizmatlar —
shaharlarda tibbiy xizmatlar yaxshi
rivojlangan, sog‘liqni saqlash
muassasalari yuqori sifatli, mutaxassislar
ko‘p. Sog‘liqni saqlash xizmatlari
yetishmasligi — qishloqlarda tibbiy
xizmatlar kamroq, ko‘p joylarda
shifoxonalar va klinikalar yetarli
emas, tibbiy yordamni olish
qiyinroq.
29

Kurs ishining predmeti. Urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi, uning
ijtimoiy-iqtisodiy, demografik va hududiy jihatlardagi ta’siri hamda mintaqaviy
xususiyatlarini o‘rganishdir.
Kurs ishining obyekti. Jahon va O‘zbekiston miqyosida kechayotgan
urbanizatsiya jarayonlari va ularning hududiy xususiyatlari.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. URBANIZATSIYANI O RGANISHNING NAZARIY JIHATLARIʻ
1.1. Urbanizatsiya tushunchasi va uning mohiyati
Urbanizatsiya (lotincha urbanus — “shaharga oid”) — bu jamiyat hayotida
shaharlarning ahamiyati ortib borishi, aholining qishloq joylardan shaharlarga
ko‘chib borishi, shaharlar soni va ulardagi aholi ulushining oshishi bilan
kechadigan murakkab va ko‘p qirrali geografik, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik
jarayondir. Urbanizatsiya jamiyat taraqqiyotining muhim bosqichlaridan biri
hisoblanadi. Bu jarayon asosan sanoatlashtirish, infratuzilma rivoji, transport
tarmog‘ining kengayishi, xizmat ko‘rsatish sohasi va zamonaviy texnologiyalarni
o‘zlashtirish bilan chambarchas bog‘liq. Urbanizatsiya jarayoni o‘z mohiyatiga
ko‘ra tabiiy emas, balki jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq
holda yuz beradi. Bu jarayon odamlarning ish izlab shaharlarga ko‘chishi, ta’lim va
sog‘liqni saqlash kabi xizmatlardan foydalanish imkoniyatini oshirishi natijasida
vujudga keladi.
Tor ma’noda urbanizatsiya aholining shaharlarga to‘planishi, shahar aholisi
ulushining ortishi va qishloq joylarda yashovchi aholining kamayishi jarayoni
sifatida talqin qilinadi. Biroq keng ma’noda urbanizatsiya faqat demografik emas,
balki shahar turmush tarzining butun jamiyatga yoyilishi, ijtimoiy ong va
5

yanada jadal rivojlandi. Mustaqillikdan so‘ng, urbanizatsiya jarayoni yangi
bosqichga o‘tdi, va shaharlarni rivojlantirish uchun katta investitsiyalar va
islohotlar amalga oshirildi. O‘zbekistonning urbanizatsiya jarayoni iqtisodiy,
ijtimoiy va madaniy sohalarda sezilarli o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Bu
jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mamlakatning kelajakdagi
rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi.
3.2. Yirik shaharlarda urbanizatsiya tendensiyalari
O‘zbekistonning yirik shaharlari — Toshkent, Samarqand va Buxoro —
urbanizatsiya jarayonida muhim o‘rin tutadi.
Toshkent: Megapolisga aylanish yo‘lida . Toshkent, O‘zbekistonning
poytaxti va eng yirik shahri, urbanizatsiya jarayonida asosiy o‘rinlardan birini
egallaydi. 2024-yil holatiga ko‘ra, shahar umumiy maydoni 43,873 gektar bo‘lib,
aholisi 3 milliondan oshadi. 2045-yilgacha esa shahar aholisi 7,4 million kishiga
yetishi kutilmoqda. Bu o‘sish shahar rivojlanishining qanday tezlikda amalga
oshirilayotganini va uning yanada kengayishiga tayyorligini ko‘rsatadi. Toshkentni
rivojlantirish uchun 2045-yilgacha mo‘ljallangan bosh reja tasdiqlangan bo‘lib,
ushbu rejada shaharni uchta asosiy zonaga ajratish ko‘zda tutilgan. Birinchi zona
— konservatsiya zonalari bo‘lib, bu yerda madaniy merosga ega bo‘lgan binolar,
tarixiy joylar, yashil hududlar o‘zgarmasdan qoladi. Ikkinchi zona —
rekonstruksiya zonalari bo‘lib, bu yerda mavjud hududlarda qo‘shimcha qurilishlar
amalga oshiriladi. Uchinchisi esa renovatsiya zonalari bo‘lib, bu hududlarda
eskirgan uy-joylar, binolar yangilanishi va ta’mirlanishi rejalashtirilgan.
Ekologik masalalarni hal etish maqsadida, shahar atrofidagi yashil hududlar
uch barobar ko‘paytirilishi va 25 ming gektarga yetkazilishi ko‘zda tutilgan. Bu
orqali Toshkentda yashil maydonlarning soni oshib, aholi jon boshiga to‘g‘ri
keladigan yashil maydon 6 kvadrat metrgacha oshiriladi. Bu esa shahar
ekologiyasini yaxshilash, havoni tozalash va yashash sifatini oshirishga yordam
34

bo‘lgan mamlakatlar bo‘lib, bu yerda shahar aholisi umumiy aholining 75% dan
ortig‘ini tashkil etadi. Bunday davlatlarga AQSh, Kanada, Avstraliya, Yaponiya va
ko‘plab Yevropa mamlakatlari kiradi. Ikkinchi guruhga o‘rta darajadagi
urbanizatsiyalashgan mamlakatlar kiradi, bu yerda shahar aholisi ulushi 50% dan
75% gacha bo‘ladi. Uchinchi guruh esa urbanizatsiya darajasi past bo‘lgan, ya’ni
shaharliklar ulushi 50% dan kam bo‘lgan mamlakatlardir. Bu guruhga ko‘plab
Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi davlatlari kiradi. Biroq urbanizatsiya faqat ijobiy
tomonlari bilan emas, balki salbiy oqibatlari bilan ham ajralib turadi. Aholining
shaharlarga katta miqdorda ko‘chishi ekologik muammolarni kuchaytiradi,
chiqindilar muammosi, havo ifloslanishi, transportdagi tirbandliklar va yashash
uchun yetarli joyning yetishmasligi kabi muammolar paydo bo‘ladi. Shuningdek,
shahar infratuzilmasining ortiqcha yuklanishi ijtimoiy xizmatlar sifatining
pasayishiga olib keladi, ijtimoiy tengsizlik kuchayadi, norasmiy turar-joylar
(mahalliycha «toshkentcha») paydo bo‘ladi.
1.2. Urbanizatsiyaning turlari va bosqichlari
Urbanizatsiya — bu shaharlar sonining ko‘payishi, aholining shaharlarda
to‘planishi va shahar hayotining jamiyatda ustunlik kasb etish jarayonidir. Bu
jarayon turli shakllarda namoyon bo‘lib, uning turlari va rivojlanish bosqichlari
mavjud.
Urbanizatsiyaning asosiy turlari:
1. Demografik urbanizatsiya : Demografik urbanizatsiya shaharlarga aholi
ko‘chishining va shahar aholisi ulushining ortishining asosiy shaklidir. Aholining
qishloq joylaridan shaharlarga ko‘chishi jamiyatdagi yangi imkoniyatlar, yaxshi
ish o‘rinlari, ta'lim va sog‘liqni saqlash xizmatlarining yaxshilanishi kabi omillar
bilan bog‘liq. Bu jarayon shahar aholisining ortishini va qishloq joylaridagi aholi
sonining kamayishini keltirib chiqaradi. Demografik urbanizatsiya jarayonining
tezlashuvi, shuningdek, shaharlarning inflyatsiya va boshqa iqtisodiy
o‘zgarishlarga ta'sir qiladi. Aholining shahar joylarga ko‘chishi shaharlarning
yanada rivojlanishiga turtki bo‘lishi mumkin.
9

urbanizatsiya jarayoni rivojlanishda davom etmoqda va shaharlar mamlakatlarning
iqtisodiy, madaniy, va texnologik markazlariga aylangan.
Iqtisodiy markazlar :
 New York : AQShning eng yirik shahridan biri bo‘lib, global moliya
markazi sifatida dunyo iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaydi. 2024-yilga kelib, New
Yorkda ishchilar soni 4,6 milliondan ortiq bo‘lib, shahar iqtisodiyoti yiliga $1,7
trilliondan ortiq yalpi ichki mahsulotga ega.
 Los Angeles : Sanoat, texnologiya va kinematografiya sohalarining
markazi. Los Angeles shahrida 2024-yilda sanoat sektori yiliga $1,2 trilliondan
ortiq daromad olib keladi. Kinematografiya va yirik media kompaniyalar,
jumladan, Disney, Paramount, va Warner Bros. Los Angelesda joylashgan.
 Toronto : Kanadadagi eng yirik iqtisodiy markaz bo‘lib, sanoat va moliya
sektorlari bilan ajralib turadi. 2024-yilda Toronto shahrining iqtisodiy salohiyati
$365 milliarddan oshadi. Shahar, shuningdek, texnologiya va ilm-fan sohalarida
ham rivojlanib bormoqda.
Madaniy markazlar :
 Hollywood : AQShdagi eng taniqli madaniy markaz bo‘lib, kino
sanoatining poytaxti sifatida tanilgan. 2024-yilda Hollywoodda yiliga 500 dan
ortiq film ishlab chiqariladi va global kinematografiya sanoatining 35% dan
ko‘proq ulushini tashkil etadi.
 Nashville : AQShning musiqiy markazi bo‘lib, bu shahar «Country Music
Capital» deb ataladi. Nashvilleda yiliga 3,000 dan ortiq musiqiy tadbirlar
o‘tkaziladi, shahar esa musiqa sanoati bo‘yicha $10 milliarddan ortiq daromad
olishga muvaffaq bo‘ladi.
 Toronto : Madaniyat va san’at sohalarida rivojlangan shahar bo‘lib, yiliga
50 dan ortiq xalqaro san’at festivallari va film ko‘rgazmalariga mezbonlik qiladi.
Toronto shaharida 2024-yilda 300 dan ortiq san’at galereyasi va muzeylar faoliyat
yuritadi.
20

Shuningdek, Shimoliy Amerika shaharlarida texnologiya, ilm-fan, va ta’lim
sohalarida ham muhim rivojlanishlar mavjud. AQShda Silikon vodiysi (California)
va Toronto kabi shaharlar innovatsiya va startaplar uchun jozibador markazlar
hisoblanadi. Shimoliy Amerika urbanizatsiyasi ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishga
katta ta’sir ko‘rsatib, global miqyosda o‘zining madaniy va iqtisodiy ahamiyatini
yanada mustahkamlamoqda.
Osiyo. Osiyo, dunyoning eng tez rivojlanayotgan urbanizatsiya jarayonlariga
ega hududlaridan biri hisoblanadi. Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya kabi
mamlakatlar urbanizatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlar hisoblanadi. 2024-
yilda Osiyoda shaharlarda yashovchi aholining ulushi 50%dan ortiqni tashkil etadi,
bu ko‘rsatkichning yildan-yilga ortib borishi kuzatilmoqda.
Iqtisodiy markazlar :
 Tokio . Yaponiya poytaxti Tokio, Osiyoning eng yirik iqtisodiy markazi
bo‘lib, 2024-yilda shahar yalpi ichki mahsuloti (YIM) $1,9 trillionga yetadi. Tokio
dunyoning moliya, sanoat, texnologiya va savdo sohalarida yetakchi shaharlaridan
biridir. Yaponiyaning avtomobil sanoati va elektronika tarmog‘i Tokio orqali
butun dunyoga eksport qilinadi.
 Seul . Janubiy Koreyaning poytaxti Seul, Osiyoning eng yirik iqtisodiy
markazlaridan biri hisoblanadi. 2024-yilda Seul shahrining YIM $1,2 trilliondan
ortiq bo‘lib, texnologiya, avtomobilsozlik va elektronika sanoati sohalarida
yetakchidir. Seulda LG, Samsung kabi dunyo miqyosidagi yirik kompaniyalar
joylashgan.
 Pekin . Xitoyning poytaxti Pekin, iqtisodiy jihatdan Osiyo va dunyo
miqyosida muhim rol o‘ynaydi. 2024-yilda Pekin shahrining YIM $1,5 trilliondan
oshadi. Xitoyning siyosiy, moliyaviy va sanoat markazi sifatida Pekin xalqaro
savdo, texnologiya va investitsiyalar uchun muhim shahar hisoblanadi.
 Shanhay . Xitoyning tijorat va moliya markazi bo‘lib, 2024-yilda shahar
iqtisodiyoti $1,1 trilliondan ortiq daromad keltiradi. Shanhay dunyoning eng yirik
portlaridan biri bo‘lib, xalqaro savdo va sanoat markazi sifatida tanilgan.
21

yashil maydonlarni ko‘paytirish, suv resurslarini tejash, qayta tiklanadigan
energiya manbalaridan foydalanish orqali ekologik izni kamaytirish mumkin. Iqlim
o‘zgarishiga moslashuv, shaharlarni iqlim o‘zgarishiga moslashtirish, tabiiy
ofatlarga qarshi chidamlilikni oshirish, shaharlarning barqaror rivojlanishida
muhim ahamiyatga ega. Ekologik muammolarni hal etish maqsadida, shahar
atrofidagi yashil hududlar 3 karra ko‘paytirilib, 25 ming gektarga yetkazilishi
rejalashtirilgan. Bu orqali aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yashil maydon 6
kvadrat metrgacha oshiriladi.
3. Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash. Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash
uchun ta'lim va sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish zarur. Shahar va qishloq
joylarida ta'lim va sog‘liqni saqlash xizmatlarini teng ravishda taqdim etish,
aholining sifatli xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish zarur. Ta'lim tizimining
yangilanishi, pedagogik metodlarni takomillashtirish, yuqori sifatli ta'lim
muassasalarini yaratish va innovatsion ta'lim texnologiyalarini joriy etish bo‘yicha
chora-tadbirlar amalga oshirilishi kerak. Shuningdek, sog‘liqni saqlash tizimini
yaxshilash, tibbiy xizmatlarni kengaytirish va tibbiyot muassasalarini
modernizatsiya qilish zarur. Ijtimoiy xizmatlar, madaniy markazlar va sport
inshootlarini qurish orqali aholining ijtimoiy farovonligini oshirish mumkin.
Shaharlar va qishloqlar o‘rtasida tenglikni ta'minlash, ijtimoiy xizmatlar va
infrastrukturani rivojlantirish aholi salomatligi va farovonligini oshiradi.
4. Iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash. Iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash
uchun investitsiya muhiti yaratish, yangi sanoat tarmoqlarini rivojlantirish zarur.
Investitsiyalarni jalb qilish uchun shahar va qishloqlarni rivojlantirish, ularning
iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash kerak.
O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini oshirish uchun sanoat va qishloq
xo‘jaligini diversifikatsiya qilish, yangi tarmoqlarni rivojlantirish zarur. Yangi
texnologiyalarni joriy etish, yuqori samarali ishlab chiqarish tizimlarini yaratish,
kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish orqali iqtisodiy o‘sishning barqarorligini
ta'minlash mumkin. Iqtisodiy resurslarni samarali boshqarish, davlat va xususiy
38

Buning aksincha, qishloqlarda maoshlar past, ta’lim va sog‘liqni saqlash
imkoniyatlari cheklangan, va infratuzilma rivojlanmagan. Shaharlar ko‘pincha
yuqori aholi zichligiga ega, bu esa ko‘plab iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni keltirib
chiqaradi. Aholi zichligining yuqoriligi shaharlarning turli muammolariga,
jumladan, transport, uy-joy muammolari, atrof-muhitning ifloslanishi va boshqa
masalalarga olib keladi. Qishloqlarda esa bu muammolar ancha kamroq uchraydi,
ammo qishloq aholisining yashash shartlari shaharlar bilan solishtirganda ancha
past bo‘ladi.
O‘zbekiston urbanizatsiyasining zamonaviy jarayoni davlat tomonidan
amalga oshirilayotgan islohotlar bilan yanada jadal rivojlanmoqda. O‘zbekistonda
2000-yillardan boshlab shaharlar infratuzilmasi yangilanib, shaharsozlik sohasida
katta islohotlar amalga oshirildi. Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa
shaharlarda zamonaviy infratuzilma qurilishlari amalga oshirildi. Yangi uy-joylar,
ko‘priklar, transport tizimlari va boshqa infratuzilma obyektlari qurildi. 2020-yilga
kelib, O‘zbekistonda shahar aholisi umumiy aholi sonining 50,6% ini tashkil etdi.
Bu, o‘z navbatida, urbanizatsiyaning tez sur’atlar bilan rivojlanishini ko‘rsatadi.
Yangi uy-joy qurilishi va transport tizimi yaxshilanishi, shaharlarni kompleks
rivojlantirishni ta’minlash uchun muhim chora-tadbirlar amalga oshirildi.
2020-yilda O‘zbekistonda Urbanizatsiya agentligi tashkil etildi. Ushbu
agentlik, shaharlarni kompleks rivojlantirish, uy-joy qurilishi, transport tizimini
yaxshilash, ekologik muammolarni bartaraf etish va ijtimoiy xizmatlarni
ko‘paytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Agentlik, shuningdek,
shaharlarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini samarali boshqarish maqsadida
yangi siyosatlar ishlab chiqmoqda. Bu jarayonning muvaffaqiyatli amalga
oshirilishi O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim ahamiyatga
ega. O‘zbekiston urbanizatsiyasining rivojlanish jarayoni tarixiy jihatdan katta
o‘zgarishlarni boshdan kechirgan. Qadim zamonlardan boshlab, bu hududda
shaharlar rivojlangan bo‘lib, ular o‘zining ilm-fan, madaniyat va savdo markazlari
sifatida rivojlanib kelgan. XX asrda sanoatlashuv va shaharlashuv jarayonlari
33

madaniyatdagi o‘zgarishlar, mehnat munosabatlarining o‘zgarishi, urbanistik
turmush tarzi va iste’mol madaniyatining shakllanishini ham o‘z ichiga oladi.
Urbanizatsiya aholining bandlik darajasiga, yashash sharoitlariga, transportga,
ekologik holatga, ijtimoiy xizmatlarga ham sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Urbanizatsiya jarayoni tarixan XIX asrda Yevropada boshlangan sanoat
inqilobi davridan boshlab jadal tus oldi. O‘sha davrda sanoat markazlarining paydo
bo‘lishi natijasida odamlar ish izlab shaharlarga ko‘chib kela boshladilar. XX asrda
urbanizatsiya jarayoni jahon miqyosida tezlashdi. 1950-yillarda jahon aholisi
orasida shaharliklar ulushi 29 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, bugungi kunda bu
ko‘rsatkich 55 foizdan oshdi va yil sayin o‘sib bormoqda. Jahon banki va BMT
ma’lumotlariga ko‘ra, 2050-yilga borib dunyo aholisining qariyb 70 foizi
shaharlarda yashashi kutilmoqda. Urbanizatsiya rivojlangan mamlakatlarda
barqaror va tartibli tarzda, rivojlanayotgan davlatlarda esa ko‘proq tartibsiz va
nazoratsiz ko‘rinishda kechmoqda. Urbanizatsiyaning salbiy tomonlari ham
mavjud. Aholining haddan tashqari shaharlarga to‘planishi natijasida turli
muammolar yuzaga keladi: uy-joy taqchilligi, transport tirbandliklari, ekologik
ifloslanish, ishsizlik va ijtimoiy tengsizlik kuchayadi. Ayni vaqtda, urbanizatsiya
yaxshi rejalashtirilgan va boshqariladigan bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish, innovatsiyalar
rivoji va zamonaviy infratuzilmalarning shakllanishiga xizmat qiladi.
Urbanizatsiya madaniy hayotga ham ta’sir ko‘rsatadi — san’at, adabiyot,
ommaviy axborot vositalari, fan va texnologiyalar kabi sohalar asosan shahar
markazlarida shakllanadi va rivojlanadi. Bugungi kunda urbanizatsiya nafaqat
ijtimoiy-iqtisodiy, balki siyosiy va ekologik siyosatning ham markaziy
yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘rilmoqda. Shu sababli urbanizatsiyani boshqarish,
uning barqaror shakllarini yaratish va rivojlantirish global miqyosda dolzarb
masala bo‘lib qolmoqda. Urbanizatsiya jarayonlari har bir mintaqada o‘ziga xos
tarzda kechadi. Rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon asosan me’yoriy
rivojlanishga asoslangan bo‘lsa, rivojlanayotgan davlatlarda tez o‘sish, tartibsiz
qurilish va ijtimoiy infratuzilma muammolari bilan bog‘liq. Demak, urbanizatsiya
6

Infratuzilma Yaxshi rivojlangan infratuzilma —
shaharlarda transport,
kommunikatsiyalar, energiya ta’minoti
va boshqa infratuzilma tizimlari yaxshi
rivojlangan. Infratuzilma rivojlanmagan —
qishloqlarda infratuzilma kam
rivojlangan, ba’zi hududlarda yo‘l,
suv, gaz va elektr ta’minoti
cheklangan.
Ijtimoiy
xizmatlar Yaxshi rivojlangan — shaharlarda
ijtimoiy xizmatlar, jumladan, bolalar
bog‘chalari, pensiya tizimi, ijtimoiy
yordamlar yaxshi tashkil etilgan. Kam rivojlangan — qishloqlarda
ijtimoiy xizmatlar cheklangan, faqat
zaruriy xizmatlar mavjud, yordam
olish qiyin.
Mintaqalar bo‘yicha taqqoslash:
Yevropa va Shimoliy Amerika. Yevropa va Shimoliy Amerika
mintaqalarida urbanizatsiya darajasi yuqori bo‘lib, aholining 80% dan ortig‘i
shaharlarda yashaydi. Bu hududlarda iqtisodiy rivojlanish va infratuzilmaning
yuqori darajasi urbanizatsiyaning asosiy omillaridan hisoblanadi. Yevropa va
Shimoliy Amerika shaharlarida iqtisodiy markazlar, innovatsion texnologiyalar,
yuqori sifatli ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlari mavjud. Masalan, Londonda va
Nyu-Yorkda ko‘plab sanoat va moliya sohalarida yetakchi kompaniyalar
joylashgan. Yuqori infratuzilma, ilg‘or transport tizimlari, va ijtimoiy xizmatlar
shaharlarda yashovchi aholi uchun osonlik yaratadi.
Osiyo. Osiyo mintaqasida urbanizatsiya jarayoni tez sur’atlar bilan
rivojlanmoqda. Xitoyda urbanizatsiya darajasi 2023-yil oxirida 66,16% ni tashkil
etdi va kelgusi besh yil ichida 70% ga yetishi kutilmoqda. Osiyoda, ayniqsa Xitoy,
Hindiston, Janubiy Koreya, Yaponiya va Indoneziya kabi mamlakatlarda
shaharlashuv tez o‘smoqda. Bu jarayon iqtisodiy, texnologik va ijtimoiy
o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Xitoyning Shanhay va Pekin shaharlarida sanoat va
moliya sektorlari juda rivojlangan, bu esa boshqa sohalarni ham rag‘batlantiradi.
Shaharlar markazlarida yangi iqtisodiy imkoniyatlar, ta’lim va tibbiyot xizmatlari
rivojlanmoqda, ammo ushbu o‘sish ba’zida atrof-muhitga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Afrika. Afrika mintaqasida urbanizatsiya darajasi pastroq bo‘lib, aholining
taxminan 43% i shaharlarda yashaydi. Bu mintaqada urbanizatsiyaning sur’ati
30

shaharni turizm markaziga aylantirish uchun amalga oshirilmoqda. Jamoat
transporti tizimi ham rivojlanmoqda, yangi avtobus yo‘nalishlari va metro tizimi
barpo etilishi rejalashtirilmoqda. Samarqandda tarixiy obidalarni saqlab qolish va
ularni turizm maqsadlarida foydalanish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rilmoqda.
Samarqand — O‘zbekistonning eng katta turistik markazlaridan biri sifatida butun
dunyo bo‘ylab sayyohlarni jalb etadi. Shaharning tarixiy obidalari, jumladan,
Registon maydoni, Bibi-Xonim masjidi, Shohizinda majmuasi va boshqa ko‘plab
yodgorliklar, samarali saqlash va tiklash ishlari orqali sayyohlar uchun yanada
jozibador bo‘ladi. Bu esa shahar iqtisodiyotining rivojlanishiga, shu jumladan,
turizm sohasiga katta hissa qo‘shadi. Samarqandda urbanizatsiya jarayoni
davomida turizm, ta’lim va madaniyat sohalarida yangi loyihalar amalga
oshirilmoqda. Yangi turistik komplekslar, zamonaviy mehmonxonalar va madaniy
markazlar ochilmoqda. Shaharni tarixiy va zamonaviy arxitektura uyg‘unligi bilan
bezash shuningdek, aholi va sayyohlar uchun qulay yashash sharoitlarini yaratish
muhim maqsadga aylangan.
Ko‘rsatkich Toshkent Samarqand Buxoro
Aholi soni 3 million (2045-
yilgacha 7,4 mln) O‘sib bormoqda O‘sib bormoqda
Yashil
hududlar 25 ming gektar (3
karra ko‘paytirish) Kengayish
rejalashtirilgan Kengayish
rejalashtirilgan
Transport
infratuzilma Yangi yo‘llar,
metrobus
yo‘nalishlari Yangilanishlar
amalga
oshirilmoqda Yangilanishlar
amalga
oshirilmoqda
Tarixiy
obidalar Saqlab qolish va
rivojlantirish Saqlab qolish va
rivojlantirish Saqlab qolish va
rivojlantirish
O‘zbekistonning yirik shaharlari — Toshkent, Samarqand va Buxoro —
urbanizatsiya jarayonida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Toshkent megapolisga
aylanish yo‘lida bo‘lsa, Samarqand va Buxoro tarixiy obidalarni saqlab qolish va
ularni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Ushbu shaharlarda urbanizatsiya
36

beradi. Transport infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha katta ishlar amalga
oshirilmoqda. Toshkentda yangi yo‘llar qurilishi va metrobus yo‘nalishlarining
tashkil etilishi rejalashtirilgan. Bu esa jamoat transportining samaradorligini
oshirish va avtotransportda yukni kamaytirishga imkon yaratadi. Transport
tizimining rivojlanishi jamoat transportidan foydalanuvchilar ulushining 60 foizga
yetishiga imkon beradi. Toshkentning urbanizatsiyasi faqat shahar qurilishi bilan
cheklanmaydi. U yerda yashovchi aholi uchun barcha infratuzilma xizmatlari,
jumladan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy xizmatlar va madaniy muassasalar
rivojlanmoqda. Bosh reja va bu boradagi islohotlar Toshkentni megalopolisga
aylantirishni maqsad qilgan, bu esa O‘zbekistonning boshqa shaharlari va
mintaqalari bilan taqqoslaganda yangi darajaga olib chiqadi.
Samarqand: Tarixiy va zamonaviy uyg‘unlik . Samarqand —
O‘zbekistonning eng qadimiy va tarixiy shahri bo‘lib, bu yerda urbanizatsiya
jarayoni tarixiy meros va zamonaviy talablarni uyg‘unlashtirishga qaratilgan.
Shahar O‘zbekistonning madaniy markazlaridan biri sifatida o‘zining noyob
yodgorliklari va madaniy obidalari bilan tanilgan. Urbanizatsiya jarayonida
Samarqandning aholisi o‘sib bormoqda, bu esa shahar infratuzilmasi va ijtimoiy
xizmatlar sohasida yangi yondashuvlarni talab qilmoqda. Samarqandda so‘nggi
yillarda uy-joylar qurilishi faol rivojlanmoqda. Bu borada shahar atrofida yangi uy-
joy komplekslari, turistik zonalar va maishiy xizmat ko‘rsatuvchi inshootlar barpo
etilmoqda. Aholi sonining o‘sishi, shuningdek, yangi infratuzilma ehtiyojlarini
keltirib chiqarmoqda. Bu jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun
shaharsozlik va arxitektura yondashuvlari yanada muhim bo‘lib qolmoqda, chunki
tarixiy shaharni rivojlantirishda arxitektura va madaniy merosni saqlash o‘ta
muhim ahamiyatga ega.
Samarqandda transport tizimi ham yangilanmoqda. So‘nggi yillarda shahar
bo‘ylab yo‘l tarmoqlari kengaytirilmoqda, yangi yo‘llar va ko‘priklar qurilmoqda.
Bu orqali shahar ichidagi va shaharlararo transport tizimi samaradorligi
oshirilmoqda. Samarqandning transport infratuzilmasini yangilash, asosan,
35

axborot vositalari, kutubxonalar, muzeylar, teatrlar va boshqa madaniy muassasalar
jamiyatning ma’naviy yuksalishiga xizmat qiladi. Madaniy jihatdan faol shahar
aholisi zamonaviy dunyoqarash, tanqidiy fikrlash va innovatsion yondashuvlarga
moyil bo‘ladi. Urbanizatsiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatlari bir-biri
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, jamiyat hayotining barcha jabhalariga chuqur ta’sir
ko‘rsatadi.
Urbanizatsiya jarayoni insoniyat tarixida chuqur ildizlarga ega bo‘lsa-da,
uning zamonaviy shakli sanoat inqilobi davridan boshlab shakllangan. XIX asrda
Yevropada ro‘y bergan sanoat inqilobi natijasida qishloq xo‘jaligi jamiyatidan
sanoatlashgan jamiyatga o‘tish yuz berdi. Sanoat ishlab chiqarishining jadal
rivojlanishi natijasida ko‘plab yangi zavod va fabrikalar barpo etildi, bu esa
qishloq aholisi uchun shaharlarda yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga olib keldi.
Shu tariqa, odamlar katta miqdorda qishloqlardan shaharlarga ko‘cha boshladi. Bu
jarayon urbanizatsiyaning boshlanish bosqichi sifatida qaraladi. XX asrning
birinchi yarmi urbanizatsiya jarayonining turli hududlarda tarqalishi bilan
xarakterlanadi. Ayniqsa, Yevropa va Shimoliy Amerikada shaharlarning tez
sur’atlarda rivojlanishi kuzatildi. 1950-yilga kelib, jahon bo‘yicha shaharliklar
ulushi 29% atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2010-yilda bu ko‘rsatkich 50% dan oshdi. XXI
asr boshlarida urbanizatsiya global miqyosga yetdi va hozirgi kunda jahonda
shahar aholisi ulushi 54% dan ortiqni tashkil etmoqda. Prognozlarga ko‘ra, bu
raqam kelgusi yillarda yanada oshib boradi.
Zamonaviy urbanizatsiya jarayoni ikki asosiy yo‘nalishda kechmoqda:
miqdoriy va sifat jihatdan. Miqdoriy o‘sish deganda shaharlarda aholining son
jihatdan ko‘payishi tushuniladi. Bu, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda kuchli
ko‘zga tashlanadi. Sifat jihatdan esa urbanizatsiya shaharlarning infratuzilmasi,
transport tizimi, ekologik muvozanat va ijtimoiy xizmatlar darajasining oshishi
bilan ifodalanadi. Shaharlar nafaqat aholi soni bo‘yicha, balki yashash sifati va
iqtisodiy faolligi bilan ham farqlanadi. Urbanizatsiya darajasiga qarab, jahon
mamlakatlari uch toifaga bo‘linadi: birinchisi, urbanizatsiya darajasi yuqori
8

2. Iqtisodiy urbanizatsiya : Iqtisodiy urbanizatsiya shaharlar iqtisodiy
markazlarga aylanishi bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonni anglatadi. Bu shaharlarning
sanoat, xizmat ko‘rsatish, biznes va iqtisodiy faoliyat markazlari sifatida
rivojlanishini ta'minlaydi. Iqtisodiy urbanizatsiya tez-tez yangi ish o‘rinlari
yaratishga va iqtisodiy o‘sishning tezlashishiga olib keladi. Sanoat va xizmatlar
shaharlarda to‘planib, bu ularning infratuzilmasi, transport tizimi va mehnat
bozoriga bo‘lgan talabni oshiradi. Bu o‘zgarishlar, shuningdek, yangi iqtisodiy
tarmoqlarni yaratish va shahar iqtisodiyotining diversifikatsiyasini kuchaytirish
imkoniyatlarini keltirib chiqaradi.
3. Madaniy urbanizatsiya : Madaniy urbanizatsiya shahar hayotining
madaniy qadriyatlar, turmush tarzi va ijtimoiy munosabatlarga ta'sirini anglatadi.
Shaharlar turli madaniyatlar va millatlarning bir joyda yashashiga imkon beradi, bu
esa madaniy almashinuv va o‘zaro tushunishni kuchaytiradi. Madaniy
urbanizatsiya shaharlar madaniy markazlar sifatida faoliyat yuritishi, san'at,
adabiyot, ilm-fan va boshqa sohalarda rivojlanishga turtki berishi mumkin. Shahar
hayotining madaniy va ijtimoiy xarakteri aholi orasida yangi turmush tarzining
shakllanishiga olib keladi, bu esa umumiy jamiyatni rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi.
4. Ekologik urbanizatsiya : Ekologik urbanizatsiya shaharlarning atrof-
muhitga ta'sirini va ekologik muammolarni o‘z ichiga olgan jarayonni ifodalaydi.
Shaharlarning o‘sishi atrof-muhitga jiddiy bosim o‘tkazishi mumkin, chunki bu
o‘sish bilan birga yangi turdagi chiqindilar, havoning ifloslanishi, transport
muammolari va yashash joylari yetishmasligi kabi ekologik muammolar yuzaga
keladi. Ekologik urbanizatsiya jarayoni shaharlar ekologik barqarorligini
ta'minlashga qaratilgan turli strategiyalarni ishlab chiqishni talab qiladi. Bu jarayon
shaharlarning barqaror rivojlanishiga, energiya samaradorligini oshirishga va atrof-
muhitni himoya qilishga qaratilgan sa'y-harakatlar bilan bog‘liq.
Urbanizatsiyaning turlari bir-biriga o‘zaro ta'sir qiladi. Masalan, demografik
urbanizatsiya iqtisodiy o‘sish uchun imkoniyat yaratadi, iqtisodiy urbanizatsiya esa
10

takomillashtirib, yashash sharoitlari barqarorlashadi, ammo iqtisodiy va ekologik
muammolar yana yangi shakllarda yuzaga keladi. Bu bosqich ko‘pincha
rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa urbanizatsiyaning yuqori darajasiga yetgan
yirik shaharlarda yuz beradi. Aholi shaharlardan qishloq hududlariga, kichik
shaharlar yoki yaqin atrofdagi hududlarga ko‘chishi kuzatiladi, chunki bu
hududlarda yashash sharoitlari yaxshilanadi va yangi iqtisodiy imkoniyatlar
yaratiladi.
Har bir bosqichda o‘ziga xos ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolar
ham mavjud bo‘lib, bu muammolarni hal qilish uchun strategiyalar ishlab chiqish
zarurati tug‘iladi. Rivojlanishning har bir bosqichi shaharlarning barqaror o‘sishi
uchun yangi imkoniyatlar yaratadi, lekin bu jarayonlar ehtiyotkorlik bilan
boshqarilishi kerak.
Shahar va qishloq joylashuvi, iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi.
Shaharlar va qishloqlar iqtisodiy faoliyatda muhim o‘rin tutadi, lekin ular orasida
farqlar mavjud. Shaharlar odatda iqtisodiy faoliyat markazlari bo‘lib, sanoat,
savdo, transport va xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanishi bilan ajralib turadi.
Shaharlar iqtisodiy resurslar, texnologiyalar va ish kuchini birlashtirish orqali
samarali ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Bularning barchasi shaharlarni iqtisodiy
o‘sishning markazlariga aylantiradi. Shaharlar, shuningdek, bilim va
innovatsiyalarni jalb qiladigan va rivojlantiradigan markazlar sifatida ham xizmat
qiladi, chunki ular ilmiy tadqiqotlar, ta'lim va texnologik innovatsiyalarni
rivojlantirish uchun mos sharoitlarni yaratadi. Qishloq joylari esa, ko‘pincha,
asosan qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanadi. Bu joylarda yer bilan ishlash,
dehqonchilik va chorvachilik faoliyatlari asosiy iqtisodiy faoliyat bo‘lib, ular oziq-
ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish va tabiiy resurslardan foydalanishga qaratilgan.
Shuningdek, qishloq joylarida ijtimoiy muhitda mehnat bozoriga kirish
imkoniyatlari kamroq, infratuzilma esa shaharlarga nisbatan zaifroq bo‘lishi
mumkin.
12

dan ortig‘i shahar joylarida yashaydi, bu raqam Yevropaning ko‘plab davlatlarida
80% va undan yuqori bo‘lgan. Masalan, Niderlandiyada urbanizatsiya darajasi
90% dan oshgan, shuningdek, Belgiyada ham shahar aholisi 98% ga yetadi. Bu
ko‘rsatkichlar yuqori darajada sanoatlashgan va xizmat ko‘rsatish sohasi
rivojlangan davlatlarda yuqori bo‘lib, shaharlarning o‘sishi va iqtisodiy rivojlanishi
bir-biriga bog‘liq. Iqtisodiy jihatdan Yevropa shaharlari jahon bozorida eng yirik
moliyaviy markazlar, sanoat markazlari va savdo hublariga aylangan. Misol uchun,
London nafaqat Buyuk Britaniyaning, balki dunyoning moliyaviy markazi sifatida
tanilgan. Londonda Britaniya Fond Birjasi va dunyoning eng yirik investitsiya
kompaniyalari joylashgan. Frankfurt, Germaniya, esa Yevropa Markaziy
Bankining joylashgan joyi bo‘lib, Yevropadagi eng muhim iqtisodiy markazlardan
biridir. Parij esa, Fransiyaning moliya, sanoat va xizmatlar markazi bo‘lib, uning
Yevropa Ittifoqidagi o‘rni beqiyosdir. Amsterdam, Niderlandiya, Xalqaro
Gollandiyalik Bank (ING) kabi global kompaniyalarning boshqaruv markazlari
joylashgan bo‘lib, Yevropaning eng yirik moliya markazlaridan biridir.
Shaharlarning iqtisodiy markazlarga aylanishi bilan birga, ular madaniy
markazlarga ham aylangan. Parij san'at va madaniyatning markazi sifatida tarixan
tanilgan. Fransiyaning poytaxti Parij, san'at, moda, kino va dizayn sohalaridagi eng
yirik global markazlardan biridir. Xususan, Parijda joylashgan Lourr muzeyi,
Champs-Élysées, Eiffel minorasi va boshqa tarixiy obidalar dunyo miqyosida
sayyohlarni o‘ziga jalb qiladi.
Florensiya Italiyada Renessans davrining markazi bo‘lib, madaniy merosi va
san'at galereyalari bilan mashhurdir. Florensiyada Michelangelo, Leonardo da
Vinci va Botticelli kabi buyuk san'atchilarning asarlari saqlanadi. Barselona
Ispaniyaning eng katta madaniy va san'at markazi bo‘lib, Antoni Gaudí
arxitekturasi bilan mashhur. Gaudí tomonidan qurilgan Sagrada Familia va Park
Güell Barselonaning o‘ziga xos brendiga aylangan. Shuningdek, Rim butun dunyo
uchun diniy, madaniy va tarixiy markaz sifatida e'tirof etilgan. Rimda joylashgan
Vatikan, katolik dunyosining markazi sifatida, eng muhim diniy va madaniy
17

Osiyo. Osiyoda urbanizatsiya jarayoni juda tez rivojlanmoqda. Xitoy,
Yaponiya, Janubiy Koreya kabi mamlakatlar shaharlashuvning yuqori darajasiga
yetgan. 2024-yilda Xitoyda shahar aholisi 60%dan oshgan. Shaharlar iqtisodiy
markazlarga aylangan va ko‘plab sanoat va xizmatlar sektorlari ushbu hududlarda
jamlangan. Bu jarayonning ijtimoiy ta’sirlari ko‘plab jamiyatlar uchun yangi
imkoniyatlar yaratgan, ammo bir vaqtning o‘zida ijtimoiy tengsizlikni
kuchaytirgan. Shaharlarning o‘sishi ko‘plab iqtisodiy imkoniyatlarni yaratgan
bo‘lsa-da, bu o‘sish ko‘plab shaharlar aholisi uchun yetarli darajada infratuzilma
va xizmatlar ta’minlanmasdan amalga oshirilgan. Bu esa ta’lim, sog‘liqni saqlash,
uy-joy va boshqa xizmatlarga kirishishning qiyinlashishiga olib kelgan. Xitoyda,
masalan, shaharlarning o‘sishi natijasida ko‘plab yangi ish o‘rinlari yaratilgan,
ammo bu ish o‘rinlari ko‘pincha past maoshli va xavfli sharoitlarda bo‘ladi. Shu
bilan birga, shaharlarda yashovchi aholi soni ko‘paygani sayin, ularning ijtimoiy
25

investitsiyalar oqimi o‘sadi. Shuningdek, shaharlarning infrastrukturasi rivojlanadi,
bu esa transport va kommunikatsiya tizimlarining samarali ishlashini ta'minlaydi.
Urbanizatsiya shaharlarning madaniyat va san’atning rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Shaharlar turli millat va madaniyat vakillarining bir joyda yashashini ta'minlab,
madaniy almashinuvni kuchaytiradi. Turli etnik guruhlar, san'atkorlar, olimlar va
boshqa madaniy faoliyat sohalarining vakillari shaharlarda birgalikda yashashga va
ishlashga imkon yaratadi. Bu esa yangi madaniy shakllar, san'at asarlari, adabiyot
va musiqaning rivojlanishiga olib keladi. Madaniyatning boyishida shaharlar,
shuningdek, ilm-fan va innovatsiyalar uchun muhim markazlarga aylanishadi.
Urbanizatsiya ijtimoiy tuzilmaning o‘zgarishiga olib keladi. Shaharlarning
kengayishi yangi ijtimoiy qatlamlarning shakllanishiga sabab bo‘ladi. Qishloqdan
shaharga ko‘chib kelgan aholi yangi turmush tarzini qabul qilishi va shahar
ijtimoiy tizimiga integratsiya bo‘lishi zarur bo‘ladi. Shaharlar ijtimoiy
mobilizatsiyaning o‘sishiga va turli sinflar o‘rtasidagi farqlarni kamaytirishga
yordam beradi. Biroq, shaharlar o‘zida ijtimoiy tengsizlikni, ishsizlikni, uy-joy
muammolarini va boshqa ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Shaharlar ijtimoiy aloqalarni, yangi munosabatlar va urf-odatlarni yaratadi, bu esa
ijtimoiy tizimning dinamikasini o‘zgartiradi. Urbanizatsiyaning ta’siri
shaharlarning iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi,
ammo bu jarayonni boshqarish va muammolarni hal etish uchun qat’iy siyosat va
strategiyalar talab etiladi.
23

muhimdir. Masalan, 2020-yil 6-mayda imzolangan “O‘zbekiston Respublikasida
barqaror urbanizatsiyani rivojlantirishga doir davlat siyosatini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni shaharsozlik va urbanizatsiya jarayonlarini
yanada samarali boshqarishga qaratilgan yangi yondashuvlarni ishlab chiqish,
shahar infratuzilmasini yaxshilash va barqaror rivojlanishni ta’minlash maqsadida
qabul qilindi. Ushbu farmon orqali davlat, iqtisodiyot va ijtimoiy sohalarda
urbanizatsiyaning ta’sirini baholash, shaharlar o‘rtasidagi farqlarni bartaraf etish,
ekologik barqarorlikni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqildi. 2021-yil
30-apreldagi “Shaharsozlik va urbanizatsiya sohasidagi innovatsion
yondashuvlarni joriy etish to‘g‘risida”gi qaror ham urbanizatsiya jarayonida yangi
texnologiyalarni, ekologik va ijtimoiy jihatlarni inobatga olgan holda,
shaharlarning rivojlanishiga yangi yo‘nalishlar kiritishga qaratilgan. Bu qaror
urbanizatsiya jarayonining samaradorligini oshirish, shaharlarning yashash
muhitini yaxshilash va aholining ijtimoiy farovonligini ta’minlashda katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi. Urbanizatsiya jarayonining nazariy asoslarini,
jahon miqyosida uning rivojlanish bosqichlari va mintaqaviy xususiyatlarini
o‘rganish, shuningdek, O‘zbekiston shaharlarida urbanizatsiya jarayonining
kechishini tahlil qilish hamda bu boradagi muammolar va ustuvor yo‘nalishlarni
aniqlashdan iboratdir.
Kurs ishining vazifalari:
 Urbanizatsiyaning mohiyatini va nazariy asoslarini o‘rganish;
 Urbanizatsiya turlari va bosqichlarini tahlil qilish;
 Jahonning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida urbanizatsiya
xususiyatlarini solishtirish;
 O‘zbekistondagi urbanizatsiya holatini o‘rganish;
 Barqaror urbanizatsiya yo‘nalishlari bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
4

Urbanizatsiya jarayoni qishloq joylaridan shaharlarga aholining ko‘chishi va
iqtisodiy faoliyatning markazlashishini anglatadi. Aholi shahar joylarga ko‘chishi
orqali, iqtisodiy faoliyatning markazlashuvi kuchayadi, bu esa shaharlar iqtisodiy
rivojlanishini tezlashtiradi va yangi ish o‘rinlarini yaratadi. Bu jarayon, ayniqsa,
qishloq joylarida ishlab chiqarish faoliyatining kamayishi, shaharlarda esa sanoat
va xizmatlar sohasining o‘sishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Urbanizatsiyaning intensiv va
ekstensiv bosqichlari shaharlarning rivojlanish darajasiga bog‘liq. Ekstensiv
urbanizatsiya jarayonida shaharlar tez o‘sadi, lekin infratuzilma, xizmatlar va
yashash sharoitlari yetarli darajada rivojlanmagan bo‘ladi. Bu ko‘pincha
rivojlanayotgan mamlakatlarda yoki urbanizatsiya jarayonida boshlang‘ich
bosqichda bo‘lgan hududlarda kuzatiladi. Infratuzilma va xizmatlarning
rivojlanishiga katta e'tibor qaratish zarurati mavjud. Intensiv urbanizatsiyada esa,
shaharlar rivojlanishi yanada barqaror bo‘lib, infratuzilma va xizmatlar sifati
yaxshilanadi, shaharlar barqaror rivojlanadi. Bu bosqichda shaharlar nafaqat
iqtisodiy jihatdan o‘sadi, balki yashash sharoitlari va ijtimoiy xizmatlar ham
yaxshilanadi.
1.3. Urbanizatsiya jarayoniga ta’sir qiluvchi omillar
Urbanizatsiya jarayoni jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik sohalariga
chuqur ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu omillar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib,
urbanizatsiyaning tezligi, shakli va sifatini belgilaydi.
Iqtisodiy omillar. Iqtisodiy omillar urbanizatsiya jarayonini
shakllantiruvchi asosiy faktorlardan biri bo‘lib, sanoatlashuv va infratuzilmaning
rivojlanishi shaharlarning iqtisodiy faoliyat markazlariga aylanishiga sabab
bo‘ladi. O‘zbekiston misolida Toshkent shahrining iqtisodiy salohiyati 2019-yilda
15,3 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yilda bu ko‘rsatkich 23,7 trillion
so‘mga yetgan. 2024-yilda Toshkent shahrining iqtisodiy salohiyati taxminan 27
trillion so‘mga, 2025-yilda esa 30 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda. Bu o‘sish
shaharda sanoat, savdo, xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanishi bilan bog‘liq
13

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR VA AGROBIOTEXNOLOGIYALAR
FAKULTETI
2-1 Geo22 guruh talabasi Yoqubova Madina ning
“ Jahon urbanizatsiyasining mintaqaviy xususiyatlari” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: Yoqubova Madina
Ilmiy rahbar: ______________________________________
Buxoro-2025

bo‘lib, yangi ish o‘rinlari yaratish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat
qiladi. Shaharlarning iqtisodiy salohiyati o‘sishi, shuningdek, ta’lim, sog‘liqni
saqlash va boshqa ijtimoiy xizmatlarning sifatini yaxshilashga imkon beradi.
Sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalarining kengayishi shaharlarga yangi ishchi
kuchlarini jalb etadi va iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi. 2024-yilda Toshkentda
sanoat sohasida 10% o‘sish kuzatilishi mumkin, bu esa yangi ish o‘rinlarini
yaratadi. 2025-yilda esa, transport va infratuzilma sohasidagi investitsiyalar
natijasida shahar iqtisodiyoti yanada barqaror bo‘lishi kutilmoqda. Toshkent
shahridagi infratuzilmaning rivojlanishi ham iqtisodiy o‘sishning turtkisi bo‘lib,
yangi transport tizimlari, kommunikatsiya texnologiyalarining yaxshilanishi
shaharning iqtisodiy salohiyatini oshiradi. Shuningdek, 2024-yilda
O‘zbekistonning umumiy iqtisodiy o‘sishi 6,5-7% atrofida bo‘lishi, 2025-yilda esa
7,5-8% ga yetishi kutilyapti. Bu o‘sish urbanizatsiya jarayonini yanada
tezlashtiradi va shaharlarda iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga olib keladi.
Iqtisodiy o‘sish Toshkent va boshqa shaharlar uchun yangi imkoniyatlar yaratib,
urbanizatsiya jarayonining davom etishiga turtki bo‘ladi. Bu jarayonning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, yuqori sifatli infratuzilma va yangi ish
o‘rinlarining yaratilishi orqali jamiyatda ijtimoiy va iqtisodiy farovonlikni
ta’minlaydi.
Ijtimoiy omillar . Ijtimoiy omillar urbanizatsiya jarayonining muhim
turtkilaridan biri hisoblanadi. Aholining shaharlarga ko‘chishi, ya’ni migratsiya
jarayonlari urbanizatsiyaning asosiy ijtimoiy omili bo‘lib, bu jarayonning
kuchayishi shaharlarda yangi ish o‘rinlarini yaratish, ta’lim va sog‘liqni saqlash
xizmatlarining yaxshilanishi, shuningdek, ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi
bilan bog‘liq. O‘zbekistonning yirik shaharlariga, ayniqsa Toshkentga, qishloq
joylaridan aholining ko‘chishi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy imkoniyatlarni
yaxshilashga olib keladi. Shaharlarda ta’lim tizimining rivojlanishi, sog‘liqni
saqlash xizmatlarining kengayishi va yangi ish o‘rinlarining ochilishi, qishloq
joylaridan ko‘chgan aholi uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Biroq, bu
14

bugungi zamonaviy jamiyat taraqqiyotining ajralmas qismi bo‘lib, uning ijobiy va
salbiy jihatlarini to‘g‘ri boshqarish orqali davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorligiga erishish mumkin.
Urbanizatsiya jamiyat taraqqiyotining murakkab va ko‘p qirrali jarayoni
bo‘lib, u nafaqat shaharlarning o‘sishi yoki aholining joylashuvidagi o‘zgarish,
balki kengroq ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlarni ham o‘z ichiga oladi.
Bu jihatlar urbanizatsiyani nafaqat demografik hodisa, balki kompleks ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy evolyutsiya sifatida o‘rganishga asos bo‘ladi. Ijtimoiy
jihatdan urbanizatsiya aholining hayot tarzini tubdan o‘zgartiradi. Qishloq
hayotining an’anaviy modeli o‘rniga shahar hayotining dinamik, tezkor va ko‘proq
ixtisoslashgan mehnatga asoslangan modeli kirib keladi. Odamlar orasidagi
ijtimoiy munosabatlar kengayadi, kasbiy va ma’naviy aloqalar murakkablashadi.
Shahar muhitida fuqarolarning ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniy xizmatlardan
foydalanish imkoniyatlari kengayadi. Bu esa inson kapitalining rivojiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ijtimoiy tengsizlik, ishsizlik, turar-joy
muammolari kabi salbiy oqibatlar ham urbanizatsiyaga hamroh bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiy jihatdan urbanizatsiya shaharlarning ishlab chiqarish, innovatsiya
va xizmat ko‘rsatish markazlariga aylanishiga olib keladi. Yirik sanoat korxonalari,
ilmiy-tadqiqot markazlari va biznes tuzilmalar ko‘pincha shahar hududlarida
joylashadi. Bu esa iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi, texnologik yangiliklar tezroq
tarqaladi va yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Shaharlarning infratuzilmasi – transport,
aloqa, energiya tizimlari – ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi. Bundan
tashqari, shaharlar tovarlar va xizmatlar uchun katta bozor vazifasini bajaradi.
Biroq nazoratsiz urbanizatsiya ko‘pincha iqtisodiy muvozanatsizlik, resurslar
taqchilligi va ekologik muammolarga sabab bo‘ladi. Madaniy jihatdan
urbanizatsiya xilma-xil madaniyatlarning uchrashuv va uyg‘unlashuv maydoniga
aylanadi. Turli millat, til, din va urf-odat vakillarining bir joyda yashashi madaniy
almashinuvni kuchaytiradi. Shaharlar adabiyot, san’at, musiqa, teatr va kinoning
rivojlanishida asosiy markaz bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, ommaviy
7

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. URBANIZATSIYANI O RGANISHNING NAZARIYʻ
JIHATLARI
1.1. Urbanizatsiya tushunchasi va uning mohiyati………………………………. 5
1.2. Urbanizatsiyaning turlari va
bosqichlari…………………………………….. 9
1.3. Urbanizatsiya jarayoniga ta’sir qiluvchi
omillar …………………………….. 13
II-BOB. JAHON URBANIZATSIYASINING MINTAQAVIY
XUSUSIYATLARI
2.1. Rivojlangan mamlakatlarda
urbanizatsiya …………………………………... 16
2.2. Rivojlanayotgan davlatlarda
urbanizatsiya ………………………………….. 23
2.3. Urbanizatsiya darajasi va demografik ko‘rsatkichlarning
solishtirmasi……... 26
III-BOB. O ZBEKISTONDA URBANIZATSIYA: MUAMMOLAR VA
ʻ
USTUVORLIKLAR.
3.1. O zbekiston urbanizatsiyasining asosiy
ʻ
bosqichlari........................................ 30
3.2. Yirik shaharlarda urbanizatsiya
tendensiyalari................................................ 33
3.3. Barqaror urbanizatsiyani rivojlantirish bo‘yicha taklif va
tavsiyalar............... 36
XULOSA……………………………………………………………………….. 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 40
2

jarayoni ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda sezilarli o‘zgarishlarni yuzaga
keltirmoqda.
3.3. Barqaror urbanizatsiyani rivojlantirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar
O‘zbekiston urbanizatsiyasini barqaror va samarali rivojlantirish bo‘yicha
takliflar va tavsiyalar quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin:
1. Shaharlar va qishloq joylashuvining uyg‘unlashgan rivojlanishi.
Shahar va qishloq joylashuvining uyg‘un rivojlanishi, urbanizatsiya jarayonining
muhim omillaridan biridir. O‘zbekistonning urbanizatsiya darajasi o‘sib
borayotganini hisobga olgan holda, shahar va qishloq hududlari o‘rtasidagi
integratsiyalashgan rivojlanish zarur. Bu jarayon, aholi migratsiyasini boshqarish
va hududlararo tenglikni ta'minlashga yordam beradi. Shaharlar o‘rtasidagi
farqlarni kamaytirish uchun iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlash kerak.
Shahar va qishloqlarda hamma uchun bir xil imkoniyatlar yaratish, ularning
o‘rtasidagi farqlarni kamaytirish va ijtimoiy muvozanatni ta'minlash uchun ish
o‘rinlari yaratish, infratuzilma tizimlarini rivojlantirish, ta'lim va sog‘liqni saqlash
xizmatlarini teng ravishda taqdim etish lozim. Shuningdek, qishloq hududlarida
kichik va o‘rta bizneslarni rivojlantirish, ularni shahar bozorlariga integratsiya
qilish orqali iqtisodiy barqarorlikni oshirish mumkin.
2. Ekologik barqarorlikni ta'minlash. Barqaror urbanizatsiyani
rivojlantirishda ekologik barqarorlikni ta'minlash juda muhimdir. Shaharlarni
yashil infratuzilma bilan ta'minlash, ekologik toza transport vositalarini joriy etish
va chiqindilarni qayta ishlash tizimini takomillashtirish zarur. Shahar hududlarida
37

iqtisodiy samarali shaharlar qurish mamlakatni yangi bosqichga olib chiqishi
mumkin. Shu bilan birga, urbanizatsiyaning o‘ziga xos muammolariga, masalan,
aholi zichligining ortishi, uy-joy va infratuzilma muammolariga e'tibor qaratilishi
kerak. Bu jarayonda ekologik toza texnologiyalarni joriy etish, yashil iqtisodiyotni
rivojlantirish, shuningdek, aholi uchun sifatli yashash sharoitlarini yaratish davlat
siyosatining asosiy yo‘nalishi bo‘lishi lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ata-Mirzaev O.B. «Narodonaselenie Uzbekistana: istoriya i
sovremennost’». T.: Ijtimoiy fikr, 2009. 223 bet.
2. Ahmadjonova D. «Urbanizatsiya zamonaviy tendensiya mavzusi va
hozirgi kun kuzatish obyekti». Journal of Uzbekistan’s Development and
Research, 2024. 1814 maqola.
3. Egamberdieva M.M. «Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaharlarning
rivojlanishining mintaqaviy muammolari (Toshkent viloyati misolida)».
Geografiya fanlari nomzodi ilmiy darajasi olish uchun yozilgan dissertatsiya. T.:
2008. 163 bet.
4. Xoldarov T.Q. «O‘zbekiston geourbanistik vaziyatining ayrim
masalalari». Yosh olimlar, 2024. 23–25 betlar.
5. Mavlonov A.M., Cho‘l sharoitida shaharlarning shakllanish va rivojlanish
muammolari (Buxoro viloyati misolida). G.F.N. darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya. Buxoro, 2019. 180 bet.
6. Mavlonov A.M. «Cho‘l sharoitida shaharlarning shakllanish va rivojlanish
muammolari (Buxoro viloyati misolida)». G.F.N. darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya. Buxoro, 2019. 180 bet.
7. Qosimova S.T. «Atrof-muhitni muhofaza qilish va shahar
iqlimshunosligi». T.: Istiqlol, 2005. 112 bet.
41

Madaniy markazlar :
 Tokio . Tokio shaharida an’anaviy va zamonaviy madaniyatlarning
uyg‘unlashuvi kuzatiladi. Bu shahar, anime, manga va yapon teatri kabi san’at
shakllarining markazidir. Tokio, shuningdek, xalqaro madaniy tadbirlar, san’at
ko‘rgazmalari va festivallar bilan ham ajralib turadi.
 Seul . Seulning madaniy merosi an’anaviy koreys san’ati, musiqasi va
teatrini o‘z ichiga olgan. Seulda, shuningdek, zamonaviy san’at va moda sanoati
keng rivojlanmoqda. K-pop (Koreya pop musiqasi) xalqaro miqyosda Seulning
madaniy markaz sifatidagi rolini mustahkamlamoqda.
 Pekin . Pekin, Xitoyning eng qadimgi va boy madaniy merosiga ega
shaharlaridan biri bo‘lib, u yerda an’anaviy xitoy san’ati, adabiyoti va arxitekturasi
alohida o‘rin tutadi. Pekin shahrida joylashgan Forbidden City, Temple of Heaven
kabi tarixiy yodgorliklar Xitoyning madaniy merosining muhim qismini tashkil
etadi.
 Shanhay . Shanhay shahrida qadimiy va zamonaviy madaniyatlar
uyg‘unlashadi. Shanhay o‘zining arxitekturasi, teatr va san’ati bilan tanilgan. Shu
bilan birga, zamonaviy san’at va moda sohalarida ham muhim markaz sifatida
tanilgan.
Osiyodagi urbanizatsiya jarayoni, rivojlanayotgan iqtisodiy markazlar,
yuqori texnologiyalar va madaniy meroslar bilan boyitilgan shaharlar, dunyoning
eng muhim global markazlaridan biriga aylangan. Urbanizatsiya Osiyoda nafaqat
iqtisodiy, balki madaniy va ijtimoiy sohalarda ham muhim o‘zgarishlarni olib
kelmoqda.
Urbanizatsiyaning ta’siri. Urbanizatsiya jarayoni iqtisodiy faoliyatning
markazlashishiga olib keladi. Shaharlar iqtisodiy resurslarni to‘plagan, sanoat,
savdo, moliya va xizmat ko‘rsatish sohalarida keng imkoniyatlar yaratadi.
Shaharlarning o‘sishi bilan yangi ish o‘rinlari yaratiladi, bu esa aholining
daromadlarini oshirishga va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini tezlashtirishga yordam
beradi. Shaharlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar kuchayib, global savdo va
22

juda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Xitoyda 2023-yil oxirida urbanizatsiya
darajasi 66,16% ni tashkil etdi. Xitoyning iqtisodiy o‘sishi, sanoatlashuv va
infratuzilmaning rivojlanishi bu jarayonning kuchayishiga sabab bo‘lmoqda. 2028-
yilga borib, Xitoyda shaharlashgan aholi sonining 70% ga yetishi kutilmoqda.
Yaponiyada va Janubiy Koreyada ham urbanizatsiya darajasi yuqori. Osiyoda
shaharlar iqtisodiy markazlar sifatida o‘z o‘rnini mustahkamlamoqda. Tokio,
Pekin, Seul va Shanhay kabi shaharlar global iqtisodiy markazlarga aylangan.
Ushbu shaharlar sanoat, texnologiya, va moliya sohalarida yetakchi bo‘lib, yuqori
darajada ishlab chiqarish va innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqishda katta
ahamiyatga ega. Osiyodagi shaharlar o‘rtasidagi iqtisodiy farqlar,
urbanizatsiyaning tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan mintaqalarda ko‘proq seziladi.
Osiyoda urbanizatsiya jarayoni qishloq joylaridan shahar joylariga migratsiyani
kuchaytirgan. Shuningdek, shaharlar o‘rtasida mehnat kuchi va iqtisodiy
imkoniyatlarga ko‘proq talab bor, bu shaharlarning kuchli rivojlanishiga ta’sir
qilmoqda.
Afrika mintaqasida urbanizatsiya darajasi nisbatan pastroq bo‘lib, aholining
taxminan 43% i shaharlarda yashaydi. Biroq, bu jarayon tez sur’atlar bilan
rivojlanmoqda va 2050-yilga borib, Afrikada shaharlashgan aholi sonining 60% ga
yetishi kutilmoqda. Afrika mintaqasida urbanizatsiya jarayonining sust sur’atlar
bilan rivojlanishi iqtisodiy tarmoqlarning o‘sishiga to‘sqinlik qilmoqda. Lekin,
uzoq muddatda shaharlardagi iqtisodiy o‘sishning ortishi kutilmoqda. Hozirgi
kunda Lagos, Nairobi, Kinshasa kabi shaharlar iqtisodiy markazlar sifatida
rivojlanmoqda, ammo ularning iqtisodiy o‘sish darajasi hali ham Yevropa yoki
Osiyo mintaqalari bilan taqqoslanadigan darajada emas. Afrikada urbanizatsiya
jarayonining pastligi, shuningdek, qishloq joylaridagi aholi sonining hali ham ko‘p
bo‘lishi bilan bog‘liq. Biroq, ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar, shuningdek, ta’lim
va sog‘liqni saqlash tizimlarining rivojlanishi bilan bu jarayon tezlashmoqda.
Dunyo bo‘yicha urbanizatsiya darajasi va aholi zichligi o‘rtasida aniq bog‘liqlik
mavjud. Yevropa va Shimoliy Amerika mintaqalarida yuqori darajada
28

madaniy va ekologik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Urbanizatsiyaning bu
turli turlari shaharlarda ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Shaharlarni rivojlantirishda bu turlarni muvozanatli boshqarish zarur
bo‘lib, shaharlarning har bir sohasida barqaror o‘sish va rivojlanish imkoniyatlarini
yaratadi.
Urbanizatsiyaning rivojlanish bosqichlari quyidagi uch asosiy bosqichdan
iborat:
1. Ekstensiv urbanizatsiya : Ekstensiv urbanizatsiya jarayoni shaharlarning
soni va hajmining tez o‘sishini anglatadi. Bu bosqichda yangi shaharlar quriladi,
ammo shaharlarning infratuzilmasi va xizmatlar sifati hali yetarli darajada
rivojlanmagan bo‘ladi. Ko‘pincha, bu jarayon rivojlanayotgan mamlakatlarda,
ayniqsa qishloq joylardan shaharlarga aholi ko‘chib kelayotgan hududlarda
kuzatiladi. Shaharlar ko‘payishi bilan birga, ularning infrastrukturalari, jumladan,
transport tizimi, suv va elektr ta'minoti, ta'lim va sog‘liqni saqlash xizmatlari kabi
sohalarda muammolar yuzaga kelishi mumkin. Shuningdek, bu bosqichda ijtimoiy
tengsizlik va ekologik muammolar ham oshadi.
2. Intensiv urbanizatsiya : Intensiv urbanizatsiya bosqichida shaharlar
rivojlanadi va bu rivojlanish asosan shahar infratuzilmasining yaxshilanishi,
xizmatlar sifatining oshishi va yashash sharoitlarining yaxshilanishi bilan
bog‘liqdir. Bu bosqichda, shaharlarning iqtisodiyoti va madaniy hayoti yanada
rivojlanadi, mehnat bozorida ixtisoslashuv va diversifikatsiya kuchayadi.
Aholining shahar hududida zichligi oshib, shaharlar barqaror ravishda rivojlanadi.
Infratuzilma va xizmatlar sifatining yaxshilanishi shaharlarning global
iqtisodiyotdagi o‘rnini kuchaytiradi. Bu jarayon rivojlangan mamlakatlarda va
yuqori darajada industrializatsiyalashgan hududlarda keng tarqalgan.
3. Post-urbanizatsiya : Post-urbanizatsiya bosqichida shaharlar o‘zining
yuqori darajada rivojlanishiga erishgan bo‘ladi. Bu bosqichda, shaharlarning o‘sish
tezligi sekinlashadi va aholi ko‘chishi asosan shahar markazlaridan chekka
hududlarga yoki kichik shaharlarga ko‘chishadi. Shaharlar o‘z infratuzilmasini
11

va madaniy ehtiyojlari ham ortib bormoqda. Shaharlarning o‘sishi natijasida
ijtimoiy strukturalarda ham o‘zgarishlar yuz bermoqda. Ko‘plab shaharlar aholisi
orasida yangi ijtimoiy qatlamlar shakllanmoqda, masalan, yuqori darajadagi
maoshlar va yuqori turmush darajasiga ega bo‘lgan shaxslar bilan, kam
ta’minlangan guruhlar o‘rtasida farqlar kuchaymoqda. Bu farqlar, o‘z navbatida,
jamiyatda yangi ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi.
Lotin Amerikasi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida urbanizatsiya jarayoni
tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. 2024-yilda mintaqadagi shahar aholisi 80%dan
oshgan. Urbanizatsiya jarayoni iqtisodiy rivojlanish bilan chambarchas bog‘liq.
Shaharlar sanoat, xizmatlar va savdo markazlariga aylangan, bu esa iqtisodiy
o‘sishning tezlashishiga yordam beradi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida
urbanizatsiya jarayonini boshqarishdagi asosiy muammo esa tez o‘sayotgan
shaharlar uchun yetarli infratuzilma va xizmatlarni ta’minlashdir. Lotin Amerikasi
shaharlarida ham ijtimoiy tengsizlik masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Shaharlar
aholisi orasida ta’lim, sog‘liqni saqlash va uy-joyga bo‘lgan ehtiyojlar
qiyinchiliklar tug‘diradi. Lotin Amerika mamlakatlarida, masalan, Braziliya va
Mexikada, shaharlar orasida farqlar juda katta. Shahar aholisi orasida yuqori
darajada boy va kambag‘al guruhlar mavjud, bu esa ijtimoiy ziddiyatlarni
kuchaytiradi.
Lotin Amerikasi mamlakatlarida shaharlarning o‘sishi bilan birga ko‘plab
yangi ish o‘rinlari yaratilib, iqtisodiy o‘sish sur’atlari tezlashmoqda. Biroq, bu
o‘sish ko‘pincha norasmiy sektorda bo‘ladi, bu esa iqtisodiy o‘sishning barqaror
bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda urbanizatsiya jarayoni
ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu jarayonning tezligi
va ko‘lamining ortishi bilan birga, infratuzilma va xizmatlar yetishmovchiligi,
ijtimoiy tengsizlik va muhojirlar oqimi kabi muammolarni hal qilish zarurati ortib
bormoqda. Urbanizatsiya jarayonini boshqarish uchun samarali siyosatlar va
rejalashtirish talab qilinadi. Ushbu jarayonni muvaffaqiyatli boshqarish,
26

Купить