Jamiyat, davlat va huquq mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	197.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Jamiyat, davlat va huquq mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Sotib olish

Jamiyat, davlat va huquq mavzusini o’qitishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish
Reja:
1. “Jamiyat”, “Davlat” va “Huquq” tushunchalari.
2. “Jamiyat, davlat va huquq” mavzusini o’qitishga doir DTS, o’quv
dasturi va o’quv adabiyotlarining tahlili
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Jamiyat, davlat va huquq tushunchalari.
O’zbekiston xalqi xotirasida XX sarning so’ngi o’n yilligidagi shonli tarixiy
voqealar abadiy muhirlanib qoldi. Ayni shu o’n yillikning boshlarida istiqlol sari
qadam qo’yildi. Ajdodlarimizning azaliy orzusi mustaqillik – o’z taqdirini o’zi
belgilash huquqi qo’lga kiritildi. Bu yillarda insonparvar, demokratik huquqiy
davlatni va fuqarolik jamiyatini bunyod etish uchun zarur zamin yaratildi 1
.
Xalqimiz va mamlakatimiz hayotida ro’y b е rayotgan bu kabi
o’zgarishlarning tub mohiyati huquqiy imkoniyatlar va d е mokratik tamoyillarni
hayotga to’la tadbiq etish bilan bog’liq. Biz d е mokratiya va erkinlikning
umume’tirof etilgan va asosiy tamoyillariga tayanadigan, ayni chog’da
mamlakatimizning tarixiy, milliy xususiyatlariga, xalqimizning dunyoqarashiga
asoslangan o’zimizga xos yo’lga sodiqmiz.
Mamlakatimizning rivojlanishi, dunyo miqyosida e’tiborga sazovor bo’lishi
kelajak avlodning har tomonlama kuchli va bilimli bo’lishini taqozo etadi.
Yuksak huquqiy madaniyatni shakllantirishda “Huquqshunoslik” faninig
o’rni beqiyosdir.
Shu o’rinda davlat qurilishi va uning taraqqiyoti jamiyatimizning
d е mokratik yangilanishi, iqtisodiyotimizni rivojlantirish, ma’naviy-ma’rifiy ishlar
bilan bog’liq bo’lgan vazifalarni amalga oshirishda Pr е zid е ntimiz I. A.
Karimovning «Islohot-islohot uchun emas, avvalo inson uchun, inson
manfaatlarini ta’minlash uchun» d е gan fikrini unutmasligimiz k е rak.
Davlat tushunchasining nima ekanligini va uning mohiyatini tushunib yetish
uchun avvalombor jamiyat, fuqarolik jamiyati tushunchalarini bilib olish kerak
bo’ladi. Demak, jamiyat nima? Bu kishilar majmuasi bo’lib, ular muayyan ehtiyoj
va muayyan manfaatlariga ko’ra birlashishi natijasida vujudga keluvchi ijtimoiy
munosabatlar mahsulidir.
“ Jamiyat – muayyan ehtiyoj va manfaatlariga ko’ra birlashgan kishilarning
ma’lum tarzda tashkil topgan majmuasi. Jamiyat birlashishga moyil bo’lgan
guruhlar, sinflar, qatlamlardan iborat. Davlat jamiyatning eng muhim tarkibiy
elimentidir. U jamiyatda asosan siyosiy funksiyalarni bajaradi. Jamiyat bilan
1 X. Odilqoriyev, R. Qayumov, X. Nazarov, M. Lafasov, Z. Karimov, O. Omonova O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasini o’rganish. Darslik. Sharq. T; 2003-yil.

davlat aslo bir narsa emas. “Jamiyat” tushunchasi “Davlat” tushunchasidan
kengdir” 2
.
Jamiyat – o’zini-o’zi tashkillovchi va boshqaruvchi tizim. Jamiyat-
maqsadlari, orzu-intilishlari, yashash tarzlari mushtarak bo’lgan odamlar
oilasidan iborat insonlarning ijtimoiy muhiti, jamiyat moddiy tarkibiy qismi,
jamiyat kishilarning hayot tarzlari, faoliyatining barcha turlari va ularning
natijalarini qamrab oladi, jamiyat kishilar hayoti va faoliyati o’tmish, hozir va
kelajakdan iborat vaqt mezonini aks ettiradi, jamiyat odamlararo ob’yektiv
ijtimoiy aloqa va munosabatlarning mahsuli va ko’rinishi, jamiyat bir butun yaxlit
olamning tarkibiy qismi, borliq, tabiatning o’ziga xos ko’rinishi, odamlar
uyushmasining maxsus shakli, jamiyat bir butunlikni, yaxlitlikni tashkil qiluvchi
ijtimoiy tizimdir 3
.
Jamiyatning yana bir ko’rinishi mavjud bo’lib, biz uni fuqarolik jamiyati
deb ataymiz. Fuqarolik jamiyati – yuksak darajadagi huquqiy madaniyatga ega
bo’lgan fuqarolardan iborat bo’lgan jamiyatdir 4
. Fuqarolik jamiyati nafaqat
davlatning kuchi bilan, balki unng a’zolari bo’lmish fuqarolarning o’zlari orqali
saqlab turiladigan va qat’iy tartibda qaror topgan jamiyatdir. Fuqarolik jamiyatiga
davlatning kuchli ta’siri talab etilmaydi. Davlat bunday jamiyatning nazorztida
bo’lishi kerak, chunki davlat – fuqarolik jamiyatining
“yollanma xizmatkori” 5
. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Biz uchun fuqarolik
jamiyati – ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustuvor bo’lib, u insonning
o’zo’zini kamol toptirishga monelik qilmaydi, aksincha yordam berdi.
Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to’la darajada ro’yobga
chiqishiga ko’maklashdi” 6
.
Davlat, huquq va jamiyat muayyan aloqadirlikdadir. “Jamiyat” – nisbatan
keng tushuncha. Davalat uning ichida mavjud bo’ladi. Davlat huquqni keltirib
chiqaradi, ammo huquq ham davlatni shakllantiradi va yo’naltiradi.
2 A. Saidov, U. Tadjixanov, X. Odilqoriyev Davlat va huquq asoslari. Darslik. Sharq. T; 2002-yil 8-bet.
3 I. Karimov, K. Tulenova, S. Valiyeva. Itimoiy falsafa. 2008-yil. 18-bet.
4 J. Yoqubov, E. Hayitboyev Huquqshunoslik. Darslik. Yangi asr avlodi. 2006-yil. 6-bet.
5 A. Saidov, U. Tadjixanov, X. Odilqoriyev Davlat va huquq asoslari. Darslik. Sharq. T; 2002-yil 8-bet.

6 I. A. Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari. T; 1997-yil. 173-bet.

Jamiyat, davlat va huquq ta’sirida u yoki bu tomonga o’zgaradi. Huquq
hamma uchun majburiy bo’lib, davlat uchun ham, jamiyat a’zolari uchun ham
muhimdir.
Davlatdagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar qanchalik mukammal bo’lsa,
jamiyat va davlatning funksiyalari (vazifalari) shunchalik aniq ajralib turadi.
Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat uyg’un munosabatga ega. Jamiyat
o’zining ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga oid ko’plab muammolarni davlatning
yordamisiz va aralashuvisiz hal qiladi. Huquqiy davlat jamiaytning o’zi
eplaydiganmasalalarda fuqarolik jamiyati va uning ayrim a’zolariga vasiylik
qilishi shart emas. Fuqarolik jamiyati o’zini-o’zi boshqaradi va huquqiy davlat
siyosatiga, undagi huquqiy tizimga hal qiluvchi ta’sir o’tkaza oladi 7
.
“ Demokratik jamiyat – bu, eng avvalo, fuqarolik jamiyatidir. Chinakam
demokratiyaning oliy mazmuni – shaxslararo, millatlararo, davlat va
ijtimoiysiyosiy munosabatlarni uyg’unlashtirishdan ibprat. Bunda inson va
jamiyat, jamiyat va davlat hokimiyati tinch-totuv yashaydi” 8
.
“Davlat” tushunchasiga to’xtaladigan bo’lsak, jamiyat rivoji natijasida
ommaviy hukumron guruhlar paydo bo’la boshlagan. Bu ommaviy hukumron
guruhlar o’zlarining hukumronligi asosini tashkil etuvchi omillarni himoya qilish
maqsadida turli xil harakatlarni amalga oshirganlar. Jumladan, sun’iy tarzda
iqtisodiy qaramlik vujudga keltirilgan, tartibga soluvchi me’yorlar
(g’oyalar) o’ylab topilgan yoki tartibga solib turuvchi kuch (hokimiyat)
taskil etilgan.
“Davlat” tushunchasi keng ma’noli bo’lib, uning mohiyati deganda
davlatning maqsad va vazifalarini, kimga yoki qaysi sinf manfaati uchun xizmat
qilayotganligini, huquqiy jihatidan qanday tamoyillar bilan asoslanganligini
tushunish kerak.
Davlat kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichida paydo bo’ladi.
Ushbu bochqichda ilgari mavjud bo’lgan ijtimoiy mahsulotni t е ng taqsimlash
tizimi natija b е rmaydi, natijada jamiyatning yanada rivojlanishi uchun boshqarish
bilan shug’ullanadigan Sharq jamiyatlaridagid е k yoki Е vropa
7 J. Yoqubov, E. Hayitboyev Huquqshunoslik. Darslik. Yangi asr avlodi. 2006-yil.7-bet.
8 I. A. Karimov.” Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir” T.3 – T; O’zbekiston. 1996-yil. 362-263-betlar.

mamalakatlaridagid е k siyosiy va iqtisodiy sohalardagi nufuzli qatlamining ajralib
chiqishi zarurati tug’iladi. Bu esa, jamiyatning tabaqalanishiga olib k е ladi va
shunda dastlab (ibtidoiy jamoa tuzumda) jamiyatning barcha a’zolariga t е gishli
bo’lgan hokimiyat siyosiy mazmun kasb etadi, ya’ni u eng avvalo imtiyozli
ijtimoiy guruhlar, sinflar manfaatiga х izmat qila boshlaydi. Binobarin, davlatning
paydo bo’lishi hamisha ommaviy hokimiyatning mazmuni o’zgarib, siyosiy
hokimiyatga aylanishi bilan bog’liq bo’lgan. Bu esa, hokimiyatning ibtimoiy
jamoa tuzumidan farqli o’laroq, eng avvalo, jamiyatning imtiyozli qismi va sinfiy
manfaatlarga х izmat qilishini bildiradi. Bunday holatda sinfiy yondashuv mazkur
hokimiyatni tavsiflash, bunday davlatning mohiyatini ta’riflashga imkon yaratadi.
Davlat insoniyat va jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarida, turli
hududlarda turlicha davrlarda shakllangan siyosiy institutdir. Davlatning mazmun
mohiyatini anglashga bo’lgan turlicha qarashlar davlatning kelib chiqishi
haqidagi nazariyalami ham ma’lum guruhlarga ajratishga asos bo’ladi. Davlat va
uning mohiyati, kelib chiqishiga bolgan qarashlar har bir tarixiy davrda jamiyat
manfaatlari va ehtiyojlari bilan bog’liq holda o’zgarib boigan. Jamiyat davlatsiz
va o’z navbatida esa davlat ham jamiyatsiz taraqqiy etmasligi malum.
Davlat - jamiyatning shakllangan siyosiy instituti.
Davlat— bu suverenitetga, boshqaruv mexanizmiga hamda fuqarolar huquq
va erkinliklarini himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo’lgan shuningdek,
huquq normalarini yaratishga qodir, jamiyat siyosiy tizimining, turli shaxslar va
tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyatini va o’zaro munosabatini yo’naltiruvchi
siyosiy institutdir 9
.
Davlat - suverenitetga, boshqaruvning hamda fuqarolar huquq va
erkinliklarini himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo’lgan, shuningdek,
huquq normalarini yaratishga qodir bo’lgan ommaviy hokimiyatning
siyosiyhududiy tashkiloti.
Davlat - butun mamlakat miqiyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va
majburlov apparatiga ega bo’lgan, barcha uchun majburiy qonunlar
chiqaradiganva suverenitetga ega bo’lgan yagona siyosiy tashkilot.
9 Н . Н . MAHMUDOV, R.T. BERDIYAROV, G.M. ISROILOVA . HUQUQSHUNOSLIK. «Voris-nashriyot»
Toshkent – 2010-yil. 10-bet.

Davlat - jamiyat siyosiy tizimining odamlar, guruh, sinif va tashkilotlarning
hamkorlikdagi faoliyatini va o’zaro munosabatini tashkil etuvchi, yo’naltiruvchi
va nazorat qiluvchi asosiy institut.
Davlat- hokimiyatning bosh instituti. Hokimiyat davlat orqali o’z siyosatini
amalga oshiradi 10
.
Davlat jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida paydo bo’lgan, davlat
hokimiyat vakolatini amalga oshiradigan siyosiy tashkilot sifatidayuzaga kelgan.
Bugungi kunda davlat tushunchasi, uning paydo bo’lishi to’g’risida turli
nazariyalar mavjud bo’lib ular ichida diniy, shartnomaviy, materialistik,
patriarxal va sinfiy kabi qator huquqiy maktablar mavjud. Davlat turli hududlarda
turlicha davrlarda yuzaga kelgan va insoniyat tarixiy, ijtimoiy taraqqiyoti
davomida shakllanib borgan. Lekin hozirga qadar huquqshunos olimlar
tomonidan davlat qachon va qanday holda shakllanganligi hamda uning tub
mohiyati xususida yagona to’xtamga kelinmagan. Davlatning paydo bo’lishi
haqidagi qarashlarning sharqiy yo’nalish nazariyotchilari va g’arbiy yo’nalish
nazariyotchilariga ham ajratishadi.
Davlat va huquqning k е lib chiqishi to’g’risidagi masala ko’p asrlar
davomida ko’plab mutafakkir faylasuflar, huquqshunoslar, iqtisodchilar va
tari х chilarni o’ylantirib k е lgan.
“Huquq” iborasi kundalik hayotimizda ko’p qo’llaniladigan tushuncha
bo’lib, “haq”, “haqiqat” so’zlaridan olingandir.
Huquqning paydo bo’lishida asosan uchta bosqichni ajratib ko’rasatish
mumkin.
Birinchi bosqich - huquqning paydo bo’lish bosqichi. U asosan ishlab
chiqaruvchi iqtisodiyot shakllari vujudga k е layotgan jamiyatga х osdir.
Ikkinchi bosqich – ushbu tartibga solish tizimi qoidalarining shakllanishi
davri. Bu bosqich ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotning turli shakllari to’liq
o’rnatilgan jamiyatlarda mavjud edi.
Uchinchi bosqich – bir qator ilk davlatlarda huquqning yozma tarzda
muayyan tizimga solinishi, ya’ni kodifikatsiyalashishidir.
10 J. Yoqubov, E. Hayitboyev Huquqshunoslik. Darslik. Yangi asr avlodi. 2006-yil.9-bet.

Hozirgi kunda huquq quyidagi ma’nolarda ko’llaniladi:
Birinchidan, muayyan jismoniy yoki yuridik sha х sning huquqi; ikkinchidan,
huquq hamma uchun majburiy bo’lgan, davlat tomonidan o’rnatiladigan va
bajarilishi ta’minlanadigan, muhofaza qilinadigan qoidalar, m е ’yorlar majmuidir;
uchinchidan, huquq ijtimoiy fan sohalaridan birining nomi bo’lib, davlat va
huquq haqidagi ilmlarni o’zida mujassamlashtiradi.
Aflotun va Arastu fanga siyosiy huquq tushunchasini kiritgan va uni tabiiy
hamda shartli huquqlarga ajratgan.
“Siyosiy huquq” - tabiiy huquq va shartli huquq qismlaridan iborat:
“Tabiiy huquq”- tan olish yoki tan olmaslikdan qat’i nazar hamma joyda bir
х il ahamiyatga ega bo’lgan qoidalardir.
“Shartli huquq” - insonlar tomonidan ularning х ohish-irodasiga ko’ra
o’rnatiladigan qoidalar majmuidir.
Qadimgi Rim mutafakkirlari huquqni ya х shilik, halol yashash, har kimga
o’ziga munosibini b е rish, o’zgalarga zarar y е tkazmaslik, ezgulik va adolat
san’atidir, d е b ta’riflaydi.
Sharq mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr Al-Farobiy huquqni fozil
odamlarning haqiqiy ba х tga erishish vositasi d е b tushungan. Huquq uning
fikricha, mamlakatda tinchlikni ta’minlash, havfsizlikni ta’min etish, taraqqiyotga
shart-sharoit yaratish, ijodiy m е hnatga imkon yaratish vositasidir.
Huquq haqida yuridik adabiyotlarda turlicha ta’riflar b е rilgan. Jumladan:
“Huquq - bu davlat tomonidan o’rnatiladigan yoki ma’qullanadigan va
qo’riqlanadigan, hamma uchun majburiy bo’lgan yashash qoidalaridir. Huquq
ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi r е gulyatordir” 11
.
“Huquq -davlat tomonidan b е lgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi
bilan himoya qilinadigan umummajburiy х ulq-atvor qoidalari tizimi” 18
dir.
Huquqni zamon talablari asosida to’g’ri tushunish amaliy faoliyat uchun
g’oyat muhim va zarurdir. Shu bois huquqqa davlat arboblari ham katta e’tibor
b е rib, uni tushunishda o’z munosabatlarini ifodalaydilar. Х ususan, O’zb е kiston
R е spublikasi Pr е zid е nti I.Karimov huquqqa shunday ta’rif b е rgan: “Huquq
11 «Davlat va huquq nazariyasi» A A’zam х o’jay е v va Sh.O’razay е v tahriri о stida T.., 255–
b е t 18
T о ji х an о v U, Said о v A «Davlat va huquq as о slari» o’quv qo’llanma T.. 1999 y 40-b е t.

ijtimoiy hamjihatlik va k е lishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga
erishish, erkinlik, adolatparvarlik va t е nglikni vujudga k е ltirish
vositasi” 12
dir.
Huquq-ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy munosabatlarda o’zaro munosabatlarni
muvofiqlashtiruvchi norma. Huquq ko’p qirrali tushunchadir, shuning uchun
uning hamma jihatlarini qamrab olishning imkoni yo’qdir. Shunday bo’lsada,
uning tushunchasini tashkil etuvchi quyidagi asosiy b е lgilarni ko’rsatish mumkin:
huquqning barcha uchun majburiyligi; huquqning qonun va boshqa aniq
shakllarda ifodalangan bo’lishi; huquqning davlat tomonidan o’rnatilishi,
muhofaza qilinishi; huquqning ijtimoiy tartib-intizom, erkinlik, adolatparvarlik,
t е nglikni ta’minlash vositasi ekanligi; huquqning sub’ е ktiv va ob’ е ktiv
huquqlarga bo’linishi va sub’ е ktiv huquqlar orqali harakat qilishi; huquq
ehtiroslarni jilovlash vositasi ekanligi 13
.
Huquq paydo bo’lishining asosiy b е lgilarini A.Saidov bilan
U.Toji х anov larning “Davlat va huquq nazariyasi” darsligida quyidagicha
ko’rasatgan: uning ijtimoiyligi, normativ hususiyatga egaligi, majburiyligi,
rasmiyligi, muayyan jarayon ekanligi, sha х siylashtirilmaganligi,
institutsiyaviyligi, ob’ е ktivligidir 14
. Mazkur b е lgilarning majmui huquq haqida
to’laroq tushunchaga ega bo’lish imkonini b е radi.
Huquqning mohiyatiga k е lsak, huquqning insoniyat uchun х izmat qilishi
bilan b е lgilanadi. Shuning uchun huquqning mohiyatini aniqlash uchun uning
kimga х izmat qilishini, kimning irodasini ifodalashini aniqlash zarur.
Davlat va huquq paydo bo’lganidan buyon kishilik jamiyati hayotida muhim
ahamiyat kasb etib kelmoqda. Davlat ham, huquq ham o’ta murakkab, serqirra
ijtimoiy hodisalar bo’lganligi bois insoniyat azaldan ushbu sirli fenomenlarning
та ’ по -mazmunini anglashga jiddiy qiziqish bildirib keladi. Qadim zamonlardan
buyon aql daholarining sa’y-harakatlari bilan davlat va huquq haqida teran
nazariy ta’limot yaratildi. Ushbu ta’limot bugungi kunda “Davlat va huquq
nazariyasi” deb nomlanadi. Davlat va huquq nazariyasi umumbashariy
12 Karim о v I.A. O’zb е kist о nning siyosiy-ijtim о iy va iqtis о diy istiqb о lining as о siy tam о yillari T..
«O’zb е kist о n», 26-b е t.
13 H.T. О dilq о riy е v “Davlat va huquq nazariyasi” T о shk е nt. TDYUI. 2000 203-b е t
14 A.Said о v, U T о ji х an о v «Davlat va huquq nazariyasi». T..Ad о lat. 2001. 97-100-b е tlar.

xususiyatga ega, uning universal qoidalari, xulosalari va ta’riflari jug’rofiy
joylashuvi, milliy mansub- ligidan qafi nazar, har qanday davlatga va huquqiy
tizimga birdek taalluqlidir. Davlat va huquq to’g’risida nazariy bilimga ega
bo’lish bu ikki hodisaning mohiyati va mazmunini, rivojlanish qonuniyatlarini,
ularga ta’sir etuvchi omillarni to’g’ri talqin qila bilish yuqori malakali yurist
mutaxassislarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Chunki, fuqarolik,
ma’muriy, jinoiy, moliya, mehnat huquqi kabi huquq sohalarining maqsadi,
mazmunini bilish uchun davlat va huquq nazariyasi fani fundamental asos bo’lib,
davlat va huquqning tushunchasi, rivojlanishi va ularning faoliyat qilish
tamoyillariga oid nazariy bilimlarni hosil qiladi.
Jamiyatni yangilash sharoitidayuridik fanning asosiy vazifasi- milliy
huquqiy ta’limotni, ijtimoiy munosabatlarning qonuniyatlarini va huquqiy
qoidalarini o’iganishda, talqin qilishda, ularga ilmiy baho berishda yangi
jamiyatning xususiyatlarini hisobga olgan holda yondashish va amaliyot uchun
har tomonlama mukammal, asoslangan nazariy xulosa, taklif va tavsiyalar ishlab
chiqish hisoblanadi. Bu esa huquq sohalari bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini
amalga oshirish va tashkil qilish jarayonida amaliyot bilan uzviylikni ta’minlash
borasida tub o’zgarishlar yasashni, yangi shakl va usullarni o’zlashtirishni
talabqiladi 15
.
Huquq - ijtimoiy munosabatlarni normativ tartibga soluvchi tizim bo’lib,
uning asosiy qismi qonunchilikda o’z ifodasini topadi, rasmiy manbalarda
normativlik va rasmiy xarakterga ega bo’lib, qonuniylik va adolatparvarlik
qoidalariga asoslanadi.
Huquq - tenglik, adolat va erkinlik g’oyaiariga asoslanib, ko’p jihatdan
qonunchilikda va boshqa huquqiy manbalarda o’z ifodasini topuvchi hamda
ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi hamma uchun majburiy huquqiy
normalar yig’indisidir. Hozirgi zamon huquqshunoslari huquq tushunchasini o’z
asarlarida turlicha talqin etmoqda, qarashlarning xilma-xilligi asosida esa fikrlar
tobora takomillashib ‘bormoqda.
15 Ro’zinazarov Sh.N. Yuridik fanlarining rivojlanishi va zamonaviy muamrnolari Mas'ul muharrir: H.R.Rahmonqulov.-
T.: 2006.-7 b.

Huquq tushunchasi, uning mazmun-mohiyati xususida, paydo bo’lishi va
o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida olimlar tomonidan qator fikrlar bildirilib,
ularning ta’riflari turli davrlarda turlicha talqin qilingan.
Qadimdan insoniyat huquq masalalari bilan jiddiy shug’ullanib keladi, lekin
tadqiqotchi olimlarning har biri unga o’z qarashlarini singdirib borgan.
Vaqt o’tishi bilan huquq haqidagi tushunchalar o’zgarib borgan, uning
mohiyatini tushuntirishga ham turlicha qoidalar asosida yondashib kelingan.
Huquq xususida bugungi kunda yuridik adabiyotlarda turlicha ta’rif berilgan
bo’lsada, ularning har birida o’ziga xos ma’no-mazmun mavjud. Huquqshunos
Laurens Fridmanning aytishicha, huquq tushunchasi shishadek nozik, sovun
ko’pigidan hosil bo’ladigan pufaklarday omonat, vaqtdek tutqich bermas
ko’pdan-ko’p ma’nolarga ega.
Huquq bu davlat tomonidan o’rnatilgan yoki ma’qullangan va
qo’riqlanadigan, hamma uchun majburiy bo’lgan yashash qoidalaridir.
Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi regulyatondir 16
.
Shuningdek, huquq davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va
uning kuchi bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalari
tizimidir 24
, - deya ta’riflashadi. Boshqacha aytganda, huquq davlat tomonidan
o’rnatiladigan, barcha shaxslar uchun bajarilishi va rioya etilishi majburiy
bo’lgan, davlatning vakolatli organlari tomonidan qo’riqlanadigan va bajarilishi
ta’minlanadigan umummajburiy qoidalar majmuidir.
Huquq tushunchasi va mohiyatini yoritishda turlicha qarashlar mavjud
bo’lib, huquqqa istisnosiz faqat yuridik normalar tizimi deb qarovchi normativ
yondashuv, huquqni uning tomonidan boshqariladigan ijtimoiy munosabatlar
bilan bir xil, tenglash- tiruvchi sosiologik yondashuv va huquqni ozodlik va
adolat mezonlari bilan bog’lovchi falsafiy yondashuvlar shakllandi. Huquq
tushunchasini ikki xil ma’noda ya’ni me’yorlar, qoi- dalar yig’indisi sifatida
ham, ma’lum bir sub’ektlarga jismoniy va yuridik shaxslarga tegishli huquq
sifatida ham qarash mumkin.
16 Qarang: Davlat va huquq nazariyasi. A.A'zamxo'jayev va Sh. O’razavyev tahriri ostida - T.: 1992,-255 b
24
Tojixonov U
; Saidov A. Davlat va huquq asoslari. o’quv qo’llanma. -T.: 1999,- 40 b.

Huquq bevosita davlat bilan bogliq bo’lib, davlatsiz huquq bo’la olmaydi,
chunki huquqni aynan davlat o’rnatadi, rasmiylashtiradi, bajarilishini ta’minlaydi
va bevosita rioya etilishini nazorat qiladi. Xuddi shuningdek, davlat ham
huquqqa ehtiyoj sezadi, huquq qoidalari orqali hokimiyatni tutib turadi,
vakolatlarini qonun chiqarish yo’li bilan asoslaydi hamda davlatdagi ijtimoiy
munosabatlarai tartibga solishga xizmat qiladi.
Huquq tushunchasi, uning ma’ni-mazmum xususida Aflotun va Arastu,
I. Kant, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino kabi olimlar o’z asarlarida tavsif berib
o’tganlar. I. Kant huquq to’g’risida fikr bildirib, adolatni amalga oshimvchi,
qonun sohibining erki irodasini ifodalovchi hamda tabiiy isbot talab qilib
bo’lmaydigan qoidalar majmui sifatidata’rifberadi. Farobiyo’zining “Fozil
odamtar shahri” asarida huquqni fozil kishilami haqiqiy baxtga erishish vositasi,
davlatda tinchlikni ta’minlash, taraqqiyotga sharoit yaratish hamda insonni
asrash, ehtiroslarni jilovlab turuvchi va tartibga soluvchi qurol sifatida
ta’kidlaydi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov huquqqa ijtimoiy
hamjihatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik,
adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi sifatida yondashiladi, deya
ta’rif beradi 17
. Huquq bilan axloq o’rtasida ancha farqlar bo’lib, ularga
quyidagilar kiradi: Huquq va axloq o’rnatilishi, shakllanishi va manbalariga,
ularni ta’minlash usullariga, o’z qoidalarining ifodalanish shakliga, kishilar
ongiga ta’sir etish xarakteri va usullariga, insonning xiilqiga nisbatan
qo’yiladigan talabtarga, ta’sir doirasiga, tegishli qoidalari buzilganda
qoidabuzarga nisbatan belgilanadigan javobgarlikning xarakteri va qollanish
tartibiga, ta’sir chora- larining xususiyatiga va boshqa jihatlariga ko’ra farqlanadi.
Umuman, huquq bu davlat tomonidan o’rnatiladigan, jamiyat- dagi ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishga xizmat qiluvchi, ma’lum hujjatlarda o’z
ifodasini topgan, davlat organlari tomonidan yaratilgan va qo’riqlanadigan barcha
uchun umummajburiy bo’lgan normativ hujjatlar yig’indisidir. Shuningdek,
huquq o’ziga xos bir qator xususiyatlarga ega bolib, bu belgilar ma’lum huquq
haqidagi tushunchalarni to’laroq, batafsil yoritish va to’ldirishga imkon beradi.
17 Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.3-t,-T.: «O’zbekiston»,1996.-20 b

V. K. Babayev huquqdagi adolat va ozodlik bosh tamoyillarini bayon etib,
bu tamoyillar huquqning boshqa, ya ’
ni huquqni shakllantirish va uni amalga
oshirishdagi demokratizm, qonuniylik, milliy tenglik, insonparvarlik,
fuqarolarning qonun oldidagi tengligi, davlat va shaxs o’rtasidagi o’zaro
mas’uliyat tamoyillarida o’z rivojini topadi, deb hisoblaydi.
Huquq mohiyatini to’g’ri tushunish faqat huquqshunoslik fanining samarali
rivojlanishiga xizmat qilibgina qolmay, balki amaliyotchi huquqshunoslar uchun
ham, huquqni qollanish va muhofaza etish bo’yicha faoliyatlarida nihoyatda
zamrdir. Huquqning nima ekanligini yaxshi bilmay turib, uning to’g’ri
qollanilishi, qonuniylik, huquqiy mas’uliyat haqida gapirish mumkin emas.
Huquq umumijtimoiy mohiyatga ega bo’lib, barcha kishilarning
manfaatlariga xizmat qiladi, tashkiliy birlikni, intizomni, barqarorlikni va ijtimoiy
adolatning qarortoptirishni ta’minlaydi.

Huquq - davlat tomonidan o’rnatilgan yoki maqullangan va uning kuchi
bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalarining tizimi.
“Huquq” iborasi ikki ma’noda qo’llaniladi. Ob’yektiv huquq –
umummajburiy xulq-atvor qoidalarining yig’indisi. Bu normalar u yoki bu
insonning, sub’yektning irodasi hamda xohish-istagidan qat’i nazar mavjud
bo’ladi. Sub’yektiv huquq- muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli
bo’lgan huquq. Masalan, fuqaro Aliyevning ma’lum narsaga, aytaylik,
avtomabilga nisbatan mulk huquqi. Sub’yektiv huquq yuridik jihatdan shaxs
erkinligini ta’minlaydi, unga mustaqillik beradi va tashabbus ko’rsatishiga imkon
yaratadi. Sub’yektiv huquq ob’yektiv huquqqa asoslanadi, ob’yektiv huquq
bo’lmasa, sub’yektiv huquq ham bo’lmaydi. Sub’yektiv huquq insondan
(yoki tashkilotdan), mansabdor shaxsdan ajralmagan holda mavjud bo’ladi.
Huquq davlat bilan chambarchas bog’langan.
Davlatsiz huquq mavjud bo’lishi mumkin emas, chunki aynan davlat
huquqni shakllantiradi va huquqiy normalarning amalga oshirilishini kafolatlaydi,
huquqni muhofaza qiladi.
O’z navbatida, davlat ham huquqsiz mavjud bo’lishi mumkin emas. Aks
holda, u ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi vositadan mahrum
bo’ladi.
Huquqning asosiy belgilari quyidagilar:
* davlat yo’li bilan o’rnatilishi;
* barcha uchun majburiyligi;
* huquq normalarining qonunlar va boshqa muayyan manbalarda
ifodalanishi;
* sub’yektiv huquqlar orqali harakat qilish;
* davlat tomonidan ta’minlanganligi 18
.

1.2. “Jamiyat, davlat va huquq” mavzusini o’qitishga doir DTS, o’quv
dasturi va o’quv adabiyotlarining tahlili.
18 J. Yoqubov, E. Hayitboyev Huquqshunoslik. Darslik. Yangi asr avlodi. 2006-yil. 26-bet.

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko ‘lamli
islohotlar huquqshunoslik fanlarining rivojlanishini ilmiy-nazariy, amaliy va
o’quv uslubiy tadqiq qilib o’rganish, o’quvchilar ongiga huquqiy bilimlami
singdirish barobarida huquqiy ong va madaniyatni takomillashtirishni zaruriyat
qilib qo’ymoqda. Ayniqsa, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modemizatsiya va isloh etish sharoitida
huquqshunoslik fanlarining rivojianishi va zamonaviy pedagogik
texnologiyalar asosida o’quvchilarga yetkazib berish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov e’tirof etganidek,
"... davlat ta’lim standartlarini, o’quv dasturlari va o’quv adabiyotlarini
takomillashtirish, oliy va o’rta maxsus ta’lim tizimida ta’lim yo’nalishlari va
mutaxassislarini bugungi kun talablari nuqtai nazalridan qayta ko’rib chiqish
zarur" 19
. “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog’lom o’sishi,
balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo’lgan, uyg’un
rivojlangan insonlar bo’lib, asr talablariga to’liq javob beradigan barkomol avlod
bo ‘lib voyaga etishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o’z
oldimizga maqsad qilib qo’yganmiz ” 20 .

Mamlakatimizda kuchli fuqarolik jamiyati va huquqiy demokratik davlatni
shakllantirish jarayonida, davlat va huquq masalalarini o’rganish, mehnat
munosabatlariga oid tushunchalarga ega bo ‘lish, oilaviy
munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi va qonun hujjatlari talablaridan
xabardor bo’lish, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatining huquqiy
asoslarini bilish muhim vazifalardan hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning "Jahon moliyaviy
iqtisodiy inqimzi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va
choralari" asarida ilgari surilgan g’oyalarda yuridik fanlarni o’rganish borasida
ham muhim vazifalarni belgilaydi.
Mazkur kurs ishi o’rta maxsus ta’lim tizimida o’tiladigan
19 Karimov I.A. O’zbekiston Koastitutsiyasi-biz uchun demokratik taraqqiyot yo’lida va fuqarolik jamiyatini
barpo etishda mustahkam poydevordir.// Xalq so'zi.-2009 yil. 6-dekabr.
20 Karimov I.A. Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir/ -T.:
O’zbekiston, 2010. 74-75 b.

“Huquqshunoslik” fanining namunaviy o’quv dasturiga asoslangan holda
ishlab chiqilgan. Kurs ishini yozish jarayonida O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, amaldagi qonun hujjatlaridan, “Ta’lim to’g’risida”gi qonun,
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda mamlakatimizda nashr qilingan
adabiyotlardan, yetuk mutaxassis va huquqshunos olimlarning ilmiy asarlaridan
foydalanildi.
Bugungi kunda yurtboshimiz I.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Yosh
avlodimizning qalbi va ongini asrash, ularni milliy va umumbashariy qadriyatlar
ruhida tarbiyalash, farzandlarimizning dunyoda ro’y b е rayotgan siyosiy
jarayonlarning ma’no-mazmuni va asl sabablarini chuqur anglashi, o’z atrofida
sodir bo’layotgan voq е alar haqida haqqoniy ma’lumotlarga, eng muhimi, o’z
mustaqil fikriga ega, sodda qilib aytganda, oqni qoradan ajratishga qodir
bo’lishiga erishish ta’lim-tarbiya va manaviy-ma’rifiy ishlarimizning asosiy sharti
va m е zoni bo’lishi darkor” 21
kabi vazifalari ilgari surilmoqda. Bu vazifalarni
bajarish yo’llaridan biri bozor munosabatlarining iqtisodiy va huquqiy asoslarini
sodda, tushunarli tilda ommaga е tkazuvchi qo’llanmalar, darsliklar, ilmiy
ommaviy asarlar yaratish va yuqori malakali muta х assis kadrlar tayyorlash, ularni
bozor iqtisodining huquqiy bilimlari bilan y е tarli qurollantirish, bo’lg’usi
muta х assis kadrlarda zamonaviy tafakkurni rivojlantirish lozimligidir.
Yurtimizda ta’limga kata e’tibor berilib kelinmoqda. Bu esa yangi-yangi
dasturlar, darsliklar, o’quv qo’llanmalar yaratishni talab qiladi. Bunga
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi”, Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 5-yanvardagi “Uzluksiz ta’lim
tizimi uchun davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to’g’risida”gi
5-sonli, 1998-yil 13-maydagi “O’zbekiston Respublikasida o’rta maxsus, kasb-
hunar ta’limini tashkil etish to’g’risida”gi 204-sonli qarori, 2000-yil 16-
oktabrdagi “O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini
tasdiqlash to’g’risida”gi 400-sonli qarori hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining 1997-yil 29-avgustdagi qarori bilan tasdiqlangan “Jamiyatda
huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi” va boshqa bir qator huquqiy
hujjatlar misol bo’la oladi.
21 I.Karim о v “Eng as о siy m е z о n-hayot haqiqitini aks ettirish” T., “O’zb е kist о n”, 2009, 8-9 b е tlar

Yuz berayotgan o’zgarishlar oldimizga yoshlarning huquqiy davlat tizimi
va mohiyatini chuqurroq anglashi, qonun asoslarini o’rganishini, qonunlarga
hurmat bilan munosabatda bo’lishni, qonun talablarini so’zsiz bajarishini
hamda o’z huquq va burchlarini bilishlarini talab etmoqda.
Yuksak huquqiy madaniyatni shakllantirishda Respublikamiz o’rta
maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o’qitolayotgan
“Huquqshunoslik” fanining o’rni va ahamiayti cheksizdir.
№ Darsning
mavzusi Dars
soati Dars
turi Reting
nazor
at turi Ko’rgazmali
qurollar va
texnik
vositalar Foydalanilgan
adabiyotlar va
qo’llanmalar Uy
vazifasi Izox
I BOB. J A M I Y A T, D A V L A T V A H U Q U Q. (6 soat)

1 Jamiyat,
davlat va
huquq.
2 Nazar
iy Plakatlar
“Fuqarolik
jamiyati” I.A.Karimov.
O ’ zbekiston
kelajagi buyuk
davlat . T .,
“ O ’ zbekiston ”
1992 О .
Karimo
va,
Huquqsh
unoslik
T.,
2003.8-
17 b
Tan
ishi
sh
2 Jamiyat,
davlat va
huquq.
2 Arala
sh J.N Plakatlar
“Fuqarolik
jamiyati” O . A . Karimova ,
H . N . To ’ ychiyev
a.
Davlat va huquq
asoslari. T.,
“O’qituvchi”,
1996.
17-19
bet
Ko
nsp
ekt
3 Jamiyat,
davlat va
huquq.
2
Semi
nar
J.N
Test
O. A. Karimova,
Z. M. G’afforov.
Davlat va huquq
asoslari. T.,
8-20
bet
Tah
lil

“O’qituvchi”,
1995.
2- ilova
“Huquqshunoslik” fanidan mаvzular bo’yicha ishchi o’quv reja
№ Mavzular Nazariy
(Ma’ruza) Semina
r Jami Mustaqil
ish
1 Jamiyat, davlat va huquq. 3 3 6 4
3-ilova

№

6.

Huquq-
shunoslik * huquqiy ta’limga oid asosiy tushuncha, qonuniyat va
g’oyalarni bilish;
* davlat tuzilishi, boshqaruv shakli, boshqaruvni
amalga oshirishning demokratik va antidemokratik
usullarini, ularning o’ziga xos xususiyatlarini
tushuntira olish; * davlat organlarining tuzilish
asoslarini tavsiflab berish; * axloq va huquqning
o’zaro bog’liqligi va tafovutlarini bilish;
* huquq me ’ yorlarini bilish hamda hayotda
o ’ zlarining xatti - harakatlarini ana shu me ’ yorlarga
monand
boshqara olish malakasiga ega bo’lish;
* huquq tizimlarini, uning sohalarga bo’linishini, bu
sohalarning huquqiy munosabatlarini tartibga
solishdagi ahamiyatini tushuntira olish;
* huquqni qo’llashni tashkiliy va huquqiy muhofaza
qiluvchi funsiyalarini hamda o’z huquqlaridan
foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lish;
* huquqiy davlatning belgilarini, uni shakllantirish
yo’llari va muammolarini, O’zbekistonda insonparvar,
demokratik, huquqiy demokratik, huquqiy davlat va
fuqarolik jamiyati qurish asoslarini tushuntira olish; *

Prezident asrlarini bilish, ularda ilgari surilgan
g’oyalar asosida mushohada yuritaolish;
* o’zbek milliy davlatchiligi va uning taraqqiyoti
haqida tasavvurga ega bo’lish;
* O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul
qilinishi, uning tuzilishi va mazmunini tavsiflay olish;
* inson va fuqarolarning Konstitutsiyaviy huquqlari
va erkinliklari tizimlarini va ulardan foydalanish
kafolatlarini bilish;

№

6.

Huquq-
shunoslik * Konstitutsiya va qonunlarga rioya qilish, ularni hurmat
qilish, malakalariga ega bo’lish;
* O’zbekiston Respublikasining milliy davlat milliy
davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishini va ularning huquqiy
asoslarini bilish; * O’zbekiston Respublikasining davlat
hokimiyat tizimi: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud
hokimiyatiga
bo’linishini, ularning tuzilishi va vazifalarini tushuntira olish;
* O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat va ijro etuvchi
hukumat boshlig’i (O’zbekiston Respublikasining 2007-yil
11aprelda qabul qilingan Qonuni bilan O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi 89-moddasiga kiritilgan
tuzatishga muvofiq Prezident faqat Davlat boshlig’i ) sifatida
fuqarolarning huquq va erkinliklariga, Respublika
Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarga rioya etilishiga kafil
bo’lishni, Respublika suvereniteti, xavfzizligi va hududiy
yaxlitligini muhofaza qilish, milliy davlat tuzilishi
masalalariga oid qarorlarni ro’yobga chiqarish borasida zarur
chora-tadbirlar belgilanishini, xalqaro munosabatlarda
Respublika nomidan ish ko’rishni bilish;
* iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ma’rifiy sohalarga oid
qonunlarning mazmunini bilish va ulardan hayotda foydalana
olish;
* ta’lim sohasi va yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy
tamoyillari, yoshlarning ma’naviy, ma’rifiy, jismoniy
kamoloti uchun barcha huquqiy asoslar mavjudligini bilish,
o’z kelajagini buyuk davlat bunyodkori sifatida his etib,
mamalakat taraqqiyotiga munosib hissa qo’shishga astoydil
intila olish;
* javobgarlik turlarini qo’llash usullarini bilish;
* mehnat nima, mehnatning shaxsiy tarbiyalashdagi o’rni,

mehnat huquq manbalarining, mehnat shartnomalarining
tuzish tartibini, ularni ishga qabul qilish yo’llarini, ularni
mehnatini muhofaza qilinishi asoslarini, mehnat intizomi
tushunchasini bilib, kelgusida ishga kirish jarayonida olgan
bilimlarini hayotga tadbiq eta olish;
* oila va nikoh, nikohdan o’tish shart-sharoitlari, ota-ona
va farzandlarning mulki, shaxsiy huquq va burchlari, nikoh
shartnomalari, farzandlikka olish, vaiyat va homiylik
tushunchalariga ega bo’lish;
* oilada har bir shaxsning o’rni, ota-ona muqaddas inson
ekanliklarini, ularni hurmat qilish, g’amxo’r bo’lish, oilada
hamma bir-birlariga qarindoash ekanligini anglash;
* nikoh yoshiga yetmasdan nikohiy munosabatda
bo’lishning salbiy oqibatini bilish;
* nikohga kirish mas’uliyatini chuqur his eta bilish;
* ajralishning oldini ola bilish;

№

6.

Huquq-
shunoslik * tabiat qanday qonunlar asosida muhofaza
qilinishligini, tabiat ob’yektlariga nimalar kirishini bilish;
* yerdan, suvdan, atmosfera havosidan foydalanish,
ekologiya tushunchasi, alohida muhofaza qilish
qonunlarini qonunlarini buzganliklari uchun javobgarlik
turlarini bilish;
* jinoyat tushunchasi, ayb qilish nimadan iborat
ekanligi, jinoyatni keltirib chiqaruvchi omillarni,
jinoyatda ishtirokchilikni, ularning turlarini, voyaga
yetmaganlar jinoyatini, ularni javobgarligini, jinoyatning
oldini olish yo’llarini bilish;
* jazo, jazo turlari, jazodan ozod qilish, jazoni
yengillashtirish, og’irlashtirish sabablarini, ayb va uning
shakllarini, qasddan jinoyat qilish sabalarini, har xil

turdagi jinoyatlar va ular qo’llaniladigan jazo choralarini
bilish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Saidov, U. Tadjixanov, X. Odilqoriyev Davlat va huquq asoslari.
2. Darslik. Sharq. T; 2002-yil
3. X.T. Odilqoriyev, I. T. Tutleyev, N. P. Azizov, A. A. Tadjiyev, X. X.
Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. Sharq T; 2009-yil
4. A.Saidоv, U Tоjiхanоv «Davlat va huquq nazariyasi». T..Adоlat.
5. 2001.
6. X. Odilqoriyev, R. Qayumov, X. Nazarov, M. Lafasov, Z. Karimov,
7. O. Omonova O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish.
Darslik. Sharq. T; 2003-yil.
8. X.T. О dilq о riy е v “Davlat va huquq nazariyasi” T о shk е nt. TDYUI.
9. 2000 -yil
10. J. Yoqubov, E. Hayitboyev. Huquqshunoslik. Darslik.
11. Yangi asr avlodi. T; 2006-yil
12. Н . Н . MAHMUDOV, R.T. BERDIYAROV, G.M. ISROILOVA.
HUQUQSHUNOSLIK. «Voris-nashriyot» Toshkent – 2010-yil.
13. Tojixonov U
; Saidov A. Davlat va huquq asoslari. o’quv qo’llanma. -T.: 1999

Jamiyat, davlat va huquq mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Sotib olish