Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 445.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Физическая культура

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Jamoani istiqbolini belgilovchi tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish usullari

Купить
Jamoani istiqbolini belgilovchi tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish usullari Mundarija: Kirish……………………………………………………………………………....3 I.BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA JAMOAVIY TASHKIL ETILADIGAN TARBIYAVIY ISHLARNING AZARIY ASOSLARI ………..6 1.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlarini takomillashtirish pedagogik muammo sifatida…………………………………..…6 1.2. Jamoaviy bayram tadbirlari tashkil qilish prinsiplari…………………….......12 1.3.Tarbiyaviy jarayonni va tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar…………………………………………………………15 II.BOB. JAMONING ISTIQBOLINI BELGILOVCHI TARBIYAVIY TADBIRLARNING AFZALLIKLARI………………………………………...20 2.1.Jamoaning shakillantrish va unda shaxsni tarbiyalash faoliyati………………20 2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishda tadbirlarning o`rni ………………………………………………………………………………26 2.3.Tarbiyaviy ishlar jarayonini tashkil etishga texnologik yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlari…………………………………………………………………..28 III.BOB. TARBIYAVIY ISHLAR JARAYONINI TASHKIL ETISHGA TEXNOLOGIK YONDOSHUV………………………………………………....31 3.1.Jamoa ijodiy faoliyatini rivojlantirishda pedagogik texnologiyalarning o'rni…31 3.2.Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishningasosiy omillari:………………………...34 3.3.Tarbiyaviy ishlarda pedagogik texnologiyaning umumiy belgilari……………35 Xulosa………………………………………………………………………….…39 1 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………....42 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Muxtaram prizdidentimiz Sh.Mirziyoyev “Agar mendan sizni nima qiynaydi?” deb so‘rasangiz, farzandlarimizning ta’lim va tarbiyasi deb javob beraman. Har bir inson har kuni qiladigan ishini xuddi birinchi marta qilayotgandek qilishi kerak. Shundagina ishda rivojlanish bo ladi”, deyaʻ takitlaydi. Mehnat va kasb ta‘limi sohasida bilim olgan bo‘lajak mehnat va kasb ta‘limi o‘qituvchilari mehnat faoliyatini, mahoratini oshirish oily ta‘limning asosiy vazifalaridan biridir. Bu muammoni hal qilishning birdan bir yo‘li mehnat va kasb ta‘limi o‘qituvchilari mahoratini, faoliyatini oshirish eng avvalo pedagogik shart - sharoitlar hamda oily ta‘lim muassasidagi barcha imkoniyatlardan kelib chiqib, o‘ziga xos xususiyatlarni hisobga olinganligini ham nazarda tutadi. 1 Mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirish ta'lim va kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy maqsadi. Ijtimoiy munosabatlar ko‘lamining kengayishi o‘sib kelayotgan avlodni o‘ta murakkab xususiyatga ega munosabatlar jarayoniga har tomonlama yetuk etib tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Psixologik, intellektual va fiziologik jixatdan yetuk inson hayotiy qarama-qarshilik, xususan, turli buzg‘unchi g‘oyalar ta'siriga tushib qolish, nosog‘lom turmush kechirish va noqonuniy xatti- harakatlarni sodir etishdan o‘zini saqlab qola oladi. Shuningdek, shaxsning aqliy 1 O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y 2 salohiyatga egaligi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta'minlovchi asosiy omildir. O‘zbekiston Respublikasida, demokratik va huquqiy jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro‘y berayotgan voqea-xodisalarga shaxsiy munosabtini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy borlikda kechayotgan o‘zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai nazarning shakllanishi shaxs faolligini ko‘rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. Qolaversa, mustaqil fikr egasi bo‘lgan shaxs o‘z imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta oladi. Muvaffaqiyatli ravishda olib borilayotgan ta'limiy islohotlarning ham asosiy maqsadi erkin, mustaqil fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir. Bu xususida O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni e'tirof etadi: «Amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi har bir fuqaroning shaxs sifatida shakllanishi uchun, o‘z qobiliyatini, o‘z talantini ishga solib hayotini yanada yaxshilashi, ma'nan boyitishi uchun barcha imkoniyatni yaratib berishdan iboratdir».Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda, ham muhim ijtimoiy vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta'kidlansa, islom ta'limoti g‘oyalariga ko‘ra yetuklikning bosh mezoni – ilmlilik, bilimli bo‘lishdi. Xozirgi kunda zamonaviy pedagogik jamoa bilan juda yaxshi ishlashni bilishi va yahshi jamoa shakilantira olishi lozim. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning etakchi rol o‘ynashi to‘g‘risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari o‘rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanshini ta’minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab bo‘lmaydi. Jamoa 3 bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning etarli darajada uyushgan har qanday guruhdan ajratib turadi. O’zbekiston Pespublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng kelajagimiz vorisi bo’lgan yoshlar tarbiyasiga katta e’tibor qaratildi. 2 Darhaqiqat , yosh avlod ma’naviy tarbiyasi nechog’li ahamiyatli va kechiktirib bo’lmas masaladir. Chunki, bugungi yoshlar ertangi O’zbekistonning kelajagi va bunyodkorlaridir. O'zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o'z mustaqil siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yo'liga ega bo'lishi, xalq xo'jaligining turli sohalarida, jumladan xalq ta'limi tizimida ham o'sib kelayotgan yosh avlod ta'lim-tarbiyasi bilan bog’liq jarayonini qayta ko'rib chiqishni taqozo etmoqda. Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so'nggi yutuqlari asosida kelajagimiz bo'lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nihoyatda zarurdir. O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining «Ma'naviyat va ma'rifat» jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to'g'risida»gi farmonida ko'rsatilganidek, jamiyatda yuksak ma'naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an'analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g'oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir. Kurs ishining maqsadi: Jamoani istiqbolini belgilovchi tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish orqali o’quvchilarni bir jamoa bo’lib shakllanishini ta’minlash. Kurs ishining predmeti: Jamoani istiqbolini belgilovchi tarbiyaviy tadbirlar tizimi. 2 O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘ zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori Toshkent- 2018 4 Kurs ishining ob’ekti: Jamoani istiqbolini belgilovchi tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish jarayoni. Kurs ishining vazifalari: Jamoani istiqbolini belgilovchi tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish orqali o’quvchilarning tizimli jamoasini tuzish. 5 I.BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA JAMOAVIY TASHKIL ETILADIGAN TARBIYAVIY ISHLARNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlarini takomillashtirish pedagogik muammo sifatida O’zbekiston mustaqillikka erishgach, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Zero, jamiyatda kechayotgan islohotlarning samaradorligi uning fuqoralari ega bo’lgan ma’naviyatiga bog’liq. Shu sababli ham mamlakatimiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov yosh avlod tarbiyasi va uning ma’naviyatini shakllantirishga asosiy e’tiborni qaratib: ”Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo’lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va albatta, baxtli bo’lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi”5- degan edilar. Darhaqiqat , Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, yosh avlod ma’naviy tarbiyasi nechog’li ahamiyatli va kechiktirib bo’lmas masaladir. Chunki, bugungi yoshlar ertangi O’zbekistonning kelajagi va bunyodkorlaridir. 3 Demak, har jihatdan barkamol shaxslarni tarbiyalash mamlakatimiz oldida turgan dolzarb vazifa ekan, avvalo bunday shaxslarni tarbiyalab, voyaga yetkazish uchun boshlang’ich sinflarda tahsil olayotgan murg‘ak qalb egalarining ongiga ona Vatan, Vatanni sevmoq, Vatan taraqqiyotiga hissa qo’shish kabi tushunchalarni chuqurroq singdirish lozimki, shu ruhda tarbiya topayotgan yosh avlod kelajakda mamlakat, xalq manfaatlarini o‘z manfaatlari bilan uyg‘un holda ko’radigan, har jihatdan yetuk insonlar bo‘lib yetishadilar. Bunday shaxslarni tarbiyalab voyaga yetkazishda ta’lim va tarbiya jarayonining almashinib bo’lmas o‘z o’rni bor. Shuningdek, dars jarayonining 3 Tarbiyaviy ishlar metodikasi. T., «O'qtuvchi», 2021. 6 davomi sifatida yo’lga qo’yiladigan sinfdan va darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarning vazifasi ham o’quvchilar hayotini zavqshavqqa to’ldirish bilan birga mamlakatimiz rivoji uchun barkamol insonlarni tarbiyalab berishdan iborat. Maqsadga yo’naltirilgan holda tashkil etiladigan sinfdan va darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarning vazifasi o‘quvchilarning darsda olgan bilimlarini yanada mustahkamlash, amalda qo‘llay bilish, kasbga yo’naltirish, xalqimizning boy merosi, an’analari bilan yaqindan tanishtirish kabilarni o’z ichiga oladi. Ayniqsa, boshlang’ich sinflarda bunday tarbiyaviy tadbirlarni maktablarda ko‘proq tashkil etilishni taqozo etiladi. Chunki, kichik maktab yoshidagi bolalar o’ta qiziquvchan, o’yinqaroq, taqlidchan bo’ladilar, ular tadbirlarda ishtirok etishdan katta zavq oladilar. Tadbirlarni maktablarda tashkil etishda milliy qadriyatlarimiz namunalari boy manba bo’lib hisoblanadi. 4 Bunday tadbirlarda o’quvchilar mashhur allomalarimiz, vatanparvar insonlarning Vatan uchun olib borgan kurashlari, xalq og’zaki ijodi namunalari bilan tanishib boradilar hamda ularda ham Vatanga e’tiqod, ota-onaga hurmat, mehnatsevarlik , insoniylik kabi hislatlar tarbiyalanib boradi. Mustaqillikdan keyin mavjud ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni dunyo andozalari darajasiga ko’tarish, milliy kadrlar tayyorlashning yangi tizimini barpo etish, barkamol insonni tarbiyalash Respublika ijtimoiy tarqqiyotida ustuvor soha deb belgilanganligi bois maktablarda tarbiyaviy ishlarni yo’lga qo’yishga alohida e’tibor qaratildi. Shu boisdan 1993 yil “Maktabdan va sinfdan tashqari ishlar konsepsiyasi” yaratildi. Ma’naviy yangilanish-islohotlar amalga oshirilayotgan har bir mamlakatda ro’y beradigan ijtimoiy hodisalardan biri bo’lib kelgan. Ma’naviy yangilanish-bu avvalo, xalqimizning boy milliy-ma’naviy merosini xolis o’rganish, yosh avlodni ana shu qadriyatlar ruhida tarbiyalash, 4 G’ulomova X ., Yo’ldosheva Sh., Mamatova G’., Boqiyeva H. husnixat va uni o’qitish mettodikasi T. D.T.U, 2019 y 70 b 7 ularning milliy tafakkurini har qanday yot qarashlardan poklashni taqozo etadi. Ma’lumki, har bir shaxs, jamiyatning ma’naviy takomili unda amalga oshiriladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning mazmuni, shakl, metodlariga bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari, nutq va maqolalarida ma’naviyat va ma’rifat masalalariga birinchi darajali ahamiyat berilgan.Unda bayon qilingan fikr va qoidalar asosida ma’naviyat va ma’rifatning ilmiy asoslari va uni rivojlantirishga qaratilgan qator dasturlar ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etilmoqda. Ma’rifatparvarlar M. Behbudiy, A.Avloniy, A.Shakuriy va boshqalarning ta’lim-tarbiyaviy g’oyalari ta’lim tizimida amalga oshiriladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning mazmunini takomilashtirishga asos bo’ladi. Shu bilan birgalikda ma’naviy-ma’rifiy ishlarning ilmiy-nazariy va metodik asoslari mamalakatimiz pedagog olimlari tomonidan ham tadqiq etilgan. Xususan shaxs ma’naviy madaniyati va uni shakllantirishning pedagogik xususiyatlari hamda unga yangicha metodologik yondashuv masalalari(O.Musurmonova) yoshlarni ma’naviy tarbiyalashda oila va milliy qadriyatlarning ahamiyati(M. Inomova) yuqori sinf o’quvchilarida axloqiy madaniyat va uni tarbiyalash(U.Mahkamov) masalalari shular jumlasidandir. Ayniqsa, S. Ochilovning “Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari ( O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. A. Karimov asarlari misolida) nomli tadqiqot ishi alohida ahamiyat kasb etadi. “Boshlang’ich ta’lim Konsepsiya”sida (mualliflar: Q. Abdullayeva, R. Safarova va b.) ta’lim jarayonini tashkil etish, uning samaradorligini oshirish va bu jarayonni rivojlantirishga qaratilgan qarashlar, pedagogik nazariya hamda bilimlar, ilmiy farazlar fondi sifatida boshlang’ich sinflarda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishning hal etilishi lozim bo’lgan jihatlari mavjudligini ta’kidlaydi. Shu bilan birgalikda boshlang’ich sinf o’quvchilarini ma’naviy-ma’rifiy tarbiyalashning turli qirralari 8 yoritilgan. Ammo, boshlang’ich sinflarda tashkil etiladigan bayram tadbirlarini interaktiv metodlar asosida takomillashtirish ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish tadqiq etilishi yetarli darajada emas. Bu esa “Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan bayram tadbirlarini takomillashtirish mavzusini tadqiq etishimiz uchun asos bo’ldi. Takomillashtirish omili safatida esa interfaol metodlar imkoniyatlarini o’rganishga harakat qilindi. O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Buning uchun esa boshlang’ich sinflarda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishga e’tibor bilan yondashish lozim. Chunki, boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirishda sinfgdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarning boy tizimidan unumli foydalanilsa, bolalarda yaxshi fazilatlarni shakllantirish , o’quvchilar ma’naviyatiga salbiy ta’sir ko’rstayotgan omillarning oldini olish mumkin bo’ladi. Bu tizim tanlovlar, sport musobaqalari, teatrlashtirilgan bayramlar, aytishuv shaklidagi tadbirlar, o’yinlar, badiiy kechalar, sinfdan tashqari o’qishlar, Mustaqillik bayrami, Konstitutsiya kuni, O’qituvchilar va Murabbiylar kuni, Navro’z bayrami, Yangi yil bayrami, Hosil bayrami, Alifbe bayrami ,Boysun bahori va boshqa qator tadbirlarni o’z ichiga oladi. Mazkur bayram-tadbirlar sinf rahbarlari, maktabning ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosarlarining yillik tarbiyaviy ishalr rejalarida ifodalanadi. Bu vazifalarni amalga oshirishda, jamiyatimizning kelajagi bo‘lmish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan o’tkaziladigan bayram tadbirlarini takomillashtirib boorish muhim ahamiyatga egadir. O’quvchilarni musiqiy ommaviy tadbirlarga jalb etish , tashkiliy tayyorgarlik jarayonida har bir tadbir mazmuni, mohiyati haqidagi suhbatlar, o’quvchilarni tasavvur va 9 tushunchalarini k е ngaytirish bilan xayotga faol va qizg’in munosabatlarini ham shakllantiradi. 5 Maktablarda o’tadigan turli sohadagi taniqli, ilm-fan, san'at madaniyat, adabiyot, qishloq xo’jaligi namoyondalari bilan uchrashuvlar ham katta ahamiyatga molik tadbirlardan hisoblanadi. Bunday tadbirlarga bag’ishlangan badiiy konts е rt dasturlari ham o’z navbatida tarbiyaviy xarakt е r kasb etadi. Ijodkorlarning san'at va madaniyat, uning xayotiy ahamiyati haqidagi fikrlari, o’z ijodlaridan namunalar o’qishi. Hayotiy tajribalari haqida suhbatlari har bir qatnashchining xayotga munosabatida ma'lum o’zgarishlar sari undaydi. Ma'lumki, maktab hayotida musiqa o’qituvchisining faoliyati juda xam ko’p qirralidir. Maktabda musiqiy-est е tik tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish, sinfdan tashqari va maktabdan tashqari faoliyatlar jarayonida uni takomillashtirish, mazmundorligini oshirib borish katta ma'suliyat yuklaydi. Mana shu faoliyatda uning qanchalik o’z kasbiga fidoyiligi, o’quvchi - yoshlarni s е vishi ular taqdiriga ma'suliyati namoyon bo’ladi. Xuddi shu ma'suliyat xissini to’ygan va o’z kasbini s е vgan va ulug’ maqsadlar sari intiluvchi o’qituvchi o’zining kasbiy faoliyati taqozosidan k е lib chiqib turli-turli tadbirlarni tashkil etish va o’tkazishga har doim mas'uliyat bilan yondashish lozim bo’ladi. Shunday ekan musiqa tarbiyasining ommaviy shakllari biz yuqorida to’xtalib o’tgan tadbirlar bilan ch е klanib qolmaydi. Musiqa o’qituvchisining maktab ma'naviyat ishlari bo’yicha dir е ktor o’rinbosari bilan bamaslahat tarzda vaqti-vaqti bilan o’quvchilarni san'at va madaniyat dargohlariga ekskursiyalar uyushtirish ham muhim ahamiyatga egadir. Xalqimizda “ming marta eshitganidan, bir marta ko’rgan afzal” d е gan maqol bor. 6 5 Yusuf Xos Hojib. Qutadg'u bilig. T., «Fan», 2017. 6 Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. “Nutq o’qitish “ T.: 2019 – 100 -163 b 10 Albatta san'at dargohlarida (t е atr, filarmoniya, ijodiyot uylari) va konts е rtlarga tashrif va u y е rdagi prof е ssional jamoalarning musiqa san'atining turli yo’nalishlari va janrlari bo’yicha ijrolari, xatto r е pit е tsiyalari o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi. San'atga ishtitoqmand yoshlarni xavaskorlarini kuchayishiga va o’z ko’rganlari va eshitganlarini “o’zicha” takrorlash va taqlid qilishga o’sha ko’rgan san'atkori darajasida ijro etishga intilib xarakat qilishiga olib k е ladi. Hozirgi kunda maktablarda ‘‘Alifb е ” bayramlarini qizg’in tayyorgarlik bilan o’tkazish an'anaga aylangan. Mana shu bayramlarni sinf o’qituvchisi va musiqa o’qituvchisining o’zaro hamkorligidagi tayyorlangan dastur asosida o’tkazilishi ularni qiziqarli , ta'sirli va ko’ngilli o’tishini ta'minlashda muhim omil bo’ladi. Hatto muhtaram Birinchi Prezidentimizning asarlarida ham tarbiya haqidagi fikrlar uzluksiz keltirilgan. “Yangi avlodni tarbiyalash xalqni tarbiyalash demakdir”. Shunday ekan yangi avlodni bor kuch-qudratimizni ishga slogan holda amalga oshirmog’imiz kerak. O’quvchilarni turli madaniy tadbirlarning kons е rt dasturlarida chiqishlariga intilish va sharoit yaratish o’quvchilar uchun o’ziga xos sinov vazifasini bajaradi. Ularda ishonch xissini tug’diradi va sahna madaniyati bilan tanishtiradi. Musiqiy ommaviy tadbirlarda o’qituvchi - rahbar o’zining asosiy maqsadini h е ch qachon unutmasligi kerak. Bu to’garak mashg’ulotini, ayrim bayram tadbirlariga tayyorlanayotgan kons е rt dasturimi yoki ko’rik tanlovlarga tayyorgarlikni, qatiy nazar o’quvchilarning musiqa xaqidagi vokal - xor va ijrochilik malakalarini shakllantirish, musiqiy - nazariy bilim, ko’nikma va shakllantirib borish bilan yondashish k е rak. Barcha tadbirlarni o’tkazish bilan u haqida suhbatlar o’tkazib borishi, san'at va madaniyat sohasidagi yangiliklardan o’quvchiishtrokchilarni xabardor qilib borishi lozim. Shuni ham ta'kidlab o’tshi joizki, musiqa tarbiyasining ommaviy shakllari ham o’z mazmun va mohiyatiga ko’ra bir maqsad yo’lida xizmat qiladi. Shunday ekan musiqa darslarida olingan 11 malakalar mana shunday ish shakllarini tayyorgarlik va o’tkazilishi jarayonida amaliy ahamiyat kasb etishi lozim. Manaviyat insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch qudratidir. U yo’q joyda h е ch qachon baxt - saodat bo’lmaydi. Ma’naviy barkamollikka erishmay turib , komil inson darajasiga yetish mumkin emas. ko’xna tarix balki yangi tarix ham buning ko’plab misollarnni b е radi d е ya ta'kidlaydi. Ma'naviy yangilanish-bu avvalo o’zb е k xalqining boy milliy ma'naviy m е rosini chuqur o’rganish, yosh avlodni ana shu qadriyatlar ruhida tarbiyalash, milliy mafkura, milliy tafakkurimizni ular ongiga singdirish muayyan tamoyillarga tayanib ish tutgandagina o’z samarasini b е radi. Tarbiya nazariyasida erishilgan yutuqlarni umumlashtirilgan holda ma'naviy ma'rifiy ishlar samaradorligini b е lgilovchi asosiy tamoyillar sirasiga milliy – yuksaltirish, ta'lim va tarbiya birligi, xayotiylik, yaxlitlik, amaliylik, ommaviylik o’quvchilarni yosh, aqliy xususiyatlarini hisobga olish uzviylik, ma'naviy - ma'rifiy ishlar omillari ta'sirining muvofiqlashganligi kiradi. Shunga ko’ra umumta'lim maktablarida o’tkaziladigan madaniy – ommaviy tadbirlarning (ularning juda ko’pchiligi milliy bayramlar bilan bog’liqdir) maqsadi ham o’quvchi yoshlarda ma'naviy bilim, ma'naviy extiyoj, ma'naviy ko’nikma va e'tiqodni tarbiyalashga qaratilmog’i zarur. Bu esa o’z navbatida milliy ma'naviy tarbiyani est е tik tarbiya bilan o’zaro uyg’unligini ta'minlaydi, tarbiyaviy ishlarni samaradorligini va ta’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. Har qanday bayram yoki atoqli sanalarga tayyorgarlik ko’rish va ularni o’quvchilar ishtirokida o’tkazish ta'limiy va tarbiyaviy maqsadlarni ko’zlagan holda tashkil etilishi zarur. Umumta'lim maktablarida o’quvchilar ishtirokida o’tkazilayotgan ma'naviy - ma'rifiy ishlar holatini o’rganish sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarning boy tizimi mavjudligini ko’rsatadi. Bu tizimda (tanlovlar sport musobaqalari kons е rtlar, 12 badiiy k е chalar, uchrashuvlar, siyosiy tadbirlar) o’z mazmun va mohiyatiga ko’ra milliylik xarakt е r kasb etuvchi bayramlar Mustaqillik bayrami, 1 – oktyabr o’qituvchil ar va murabbiylar kuni, 8 -d е kabr konstituttsiya kuni, yangi yil bayrami , Navruz bayrami, 9 - may Xotira va qadrlash kuni, Xosil bayrami, Boysun bahori, “Alifb е ” bayrami alohida o’rin tutadi. Mazkur bayramlar umumxalq bayrami sifatida barcha tashkilot, muassasa, jamoat uyushmalarida k е ng nishonlanadi. Bu bayramlar maktabda sinf rahbari, ma'naviy - ma'rifiy ishlar bo’yicha dir е ktor o’rinbosarining yillik tarbiyaviy ishlar r е jalarida o’z aksini topadi. Zamon talabi asosida o’quvchi - yoshlarni milliy to’y hamda milliy istiqlol mafkurasi ruxida ma'naviy axloqiy tarbiyalashda bayramlarda ijro etiladigan qo’shiq sh е 'r, aytishuvlarning ahamiyati juda kattadir. Qo’shiqlardagi yuksak axloqiylik, ma'naviy barkamollik, insoniy fazilatlarni ulug’lovchi, vatanni, oilasini tabiatni madx etuvchi g’oyalar yoshlarni madaniy - ma'rifiy dunyoqarashlarni takomillashtirishda ahamiyati b е qiyosdir. Chunki, bayramlarning mohiyati, hususiyati va maqsadini oshirib b е radigan, tasirchanligini oshiradigan musiqa bo’lib, ularsiz tadbir xaqiqiy bayram shukuhini b е ra olmaydi. Maktabda o’tkaziladigan bayramlar yoshlarni ilm-fanni, qadriyatlarimizni faqat turli adabiyotlardan o’qib o’rganish bilan ch е klanib qolmasdan, buyuk m е rosimizni amalda ko’rib, uni tashkil etish va o’tkazishda ishtrok etib ongli idrok etishlariga yordam b е radi. Bunda o’quvchilarni musiqa darslari, sinfdan tashqari to’garak ishlari va ayrim bayramlarni o’tkazishiga tayyorgarlik jarayonida sahna sirlaridan xabardor etib ham borish k е rakdir. Bunda eng yaxshi usullardan biri bayram tadbirini tashkil etish va qatnashish uchun o’quvchilar o’rtasida tanlov o’tkazish k е rak bo’ladi. Tanlovda har bir ishtirokchining sahnada ifodali o’qiy olishiga, nutqning aniq ravon, talafuziga , 13 musiqiy usullarda raqs tusha olishga, qo’shiq kuylash iqtidorini, e'tiborda tutish lozim bo’ladi. 7 1.2. Bayram tadbirlari ishlarini tashkil qilish prinsiplari Darhaqiqat, ma’naviy - ma’rifiy tarbiya printsiplari - bu ta’lim muassasalarida barkamol avlodni tarbiyalash maqsadida tashkil etiladigan ma’rifiy tadbirlarning yo’nalishiga, mazmuniga, metodlari va tashkiliy shakllalriga, tarbiya jarayoni ishtirokchilarining o’zaro munosabatlariga qo’yiladigan asosiy talablarni ifodalaydigan qoidalardir. Mamlakatimiz taraqqiyotining muhim sharti kadrlarni tayyorlash tizimining mukammal bo’lishiga bog’liq. Buning uchun esa bugungi va ertangi kun avlodlarini ma’naviy-ma’rifiytarbiyalamoq zarur Ma’naviy - ma’rifiy ishlarning printsiplari o’qituvchi - tarbiyachilarga yo’l - yo’riq ko’rsatuvchi talablar, qoidalar yig’indisi hisoblanib, u barkamol insonni tarbiyalashning vazifalari bilan belgilanadi va umuminsoniy tarbiya to’grisidagi ta’limotga hamda ilmiy pedagogik ma’lumot erishgan yutuqlarga asoslanib, uning qonuniyatlarini aks ettiradi. Shuning uchun ma’naviy - ma’rifiy tarbiya jarayonida bu printsiplarga rioya qilish uning samaradorligini oshiradi, sifat ko’rsatkichini rivojlantiradi. Hozirgi zamon jahon va milliy pedagogika nazariyalariga asoslanib, ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarini quyidagicha guruhlash mumkin: - ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining ijtimoiy yo’nalganlik printsipi; - ixtiyoriylik, mustaqillik , o’yin va romantika printsipi; - ishda ijodkorlik, tashabbuskorlik, yangilikka intilish nuqtainazaridan yondashish prinsipi; ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining rejaliligi va tadbirlarning o’quvchi 7 Z. Mirtursunov ―Xalq pedagogikasi T., 2023‖ 14 — tarbiyalanuvchilar kuchiga mosligi prinsipi; ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining muntazamliligi, davomiyligi, uzviyligi va o’zaro ta’sirchanligi prinsipi; ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarini tashkil etishda tarbiyalanuvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish prinsipi. Inson yer yuzidagi mavjudotlardan, o’zining maqsadga yo’naltirilgan harakatlari bilan keskin farq qiladi. Maqsad esa insonni ma’rifiy faoliyatga yo’naltiradi. Endi mazkur ma’naviy - ma’rifiy ishlar prinsiplarini tavsiflashga o’tamiz: Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlarining ijtimoiy yo’nalganligi prinsipi. Bu prinsip tarbiya ishlarini tashkil etish va amalga oshirishda ijtimoiy taraqqiyot, mamlakatning goyaviy — siyosiy, ijtimoiy - iqtisodiy va ma’naviy - madaniy rivojidan kelib chiqqan holda, darsdan va sinfdan tashqari tashkil qilinadigan ishlar mazmunini , to’garak, klublar, birlashmalar faoliyatini mamlakat tarakkiyoti bilan bog’lanishi, shuningdek fan, texnika, madaniyat, san’at yutuqlariga asoslanishni nazarda tutadi. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlariga ishtirok etishning ixtiyoriyligi prinsipi. Bu prinsip ta’lim muaassasalarida tashkil etiladigan sinfdan tashqari ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlari fakul’tativlar. To’garaklar, turli klublar va x.k. larga ishtirok etish o’quvchi talabaning qiziqishi, istak - xohishi, qobiliyatiga qarab tanlashning ixtiyoriy bo’lishini ta’minlashga qaratilgan. Ixtiyoriylik printsipi, o’quvchilar ixtiyorini inobatga olib, uni toliqtirmaslik va zo’riqtirmaslik uchun, ta’lim muassasalarida tashkil qilinadigan darsdan tashqari ishlarning ikkitadan ortiq bo’lmasligini inobatga olishni ham nazarda tutadi. Bu prinsip talaba - o’quvchilarning qiziqishlari, tashabbuslari asosida ma’naviy - ma’rifiy ishlarni tashkil qilish lozimligini nazarda tutadi. Har qanday tadbir, avvalo o’quvchi - talabalarning mustaqilligiga asoslanishi, o’qituvchi - tarbiyachi ularni ruhlantirishi, faoliyatini rivojlantirishi lozim. Shunda o’quvchi - talabalarda tashabbuskorlik, 15 qiziqishlar, ijodiy qobiliyat rivojlanadi. Har qanday tadbirni ular yuqori ko’tarinki ruhda qiziqish bilan , tashabbus bilan mustaqil ijro etishga o’rganadilar. Ularda o’z- o’zini boshqarish his - tuygu taraqqiy etadi. Bu prinsipni asosan kichik va katta maktab o’quvchilariga qo’llash maqsadga muvofiq. Chunki kichik va o’rta maktab yoshi o’quvchilari asosan o’yin faoliyatiga ko’prok ehtiyoj sezadilar. Ammo shu o’rinda — bu ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan ma’rifiy tarbiyaning yo’nalishiga, mazmuniga, metodlari, tashkiliy shakllariga, tarbiya jarayonining ishtirokchilarining o’zaro munosabatlariga qo’yiladigan asosiy talablarni ifodalaydigan qoidalardir. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining prinsiplari o’qituvchi - tarbiyachilarga yo’l - yo’riq ko’rsatuvchi talablar, qoidalar hisoblanib barkamol insonni tarbiyalashning vazifalari bilan belgilanadi va umuminsoniy tarbiya to’grisidagi ta’limotga ilmiy pedagogik ta’lim erishgan yutuqlarga asoslanib, uning qonuniyatlarini aks ettiradi.15 Shuning uchun ma’naviy - ma’rifiy tarbiya jarayonida bu prinsiplarga rioya qilish uning samaradorligini oshiradi, sifat ko’rsatkichini oshiradi. Hozirgi zamon pedagogikasida ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarning prinsiplari quyidagicha guruhlashgan. Bular, ma’naviy - ma’rifiy toifalarning ijtimoiy yo’nalish kasb etish prinsipi, ixtiyoriylik, mustakillilik, o’yin, romantika, ishda ijodkorlik, tashabbuskorlik, ratsionalizatorlik nuqtai nazaridan yondoshish , rejalilik, tarbiyaviy tadbirlarning o’quvchilar kuchiga mosligi, muntazamliligi, davomiyligi, o’zaro ta’sirchanligi va tarbiyalanuvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish prinsiplaridir. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining ijtimoiy yo’nalish kasb etish prinsipi. Bu prinsip tarbiyam ishlarini tashkil etish va amalga oshirishda ijtimoiy taraqqiyot va mamlakatning goyaviy - siyosiy, ijtimoiy - iqtisodiy, ma’naviy – madaniy rivojidan kelib chiqib, darsdan va sinfdan tashqari tashkil qilinadigan ishlar mazmuni, to’garak, klublar, birlashmalar faoliyatini 16 qonuni asosida tashkil qilinib quyi guruhlardan aniqroq va osonrok tadbirlar, yuqori guruhda murakkabroqlarini o’tkazishni nazarda tutishi lozim. Ma’naviy - ma’rifiy tadbirlarning yana bir muhim prinsipi. Tadbirlar ishtirokchilarining yosh va individual xususiyatlarini hisobga olishdir. Bu degani tadbirlarning vazifalari, mazmuni o’quvchi - yoshlarning yoshlariga mos bo’lib, ular sogligiga , dunyoqarashiga ma’naviy - axloqiy salohiyatiga aqliy zakovatiga salbiy ta’sir ko’rsatishdan yiroq bo’lishi lozim. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining qayd etilgan prinsiplariga asoslansa, ularning yaxlitligi, o’zaro hamkorligi, bir-birini to’ldirili shiga e’tibor qaratilib ulardan samarali foydalanilsa umumiy o’rta maktab, kasb hunar kolejlari o’quvchilarning ta’limiy – tarbiyaviy rivojlanuvchanlik faoliyatlari maqsadli yo’lga qo’yilishi, barkamol insonning to’liq shaxs bo’lib shakllanishi kafolatlanadi. Jamiyatni, ijtimoiy -siyosiy, iqtisodiy madaniy rivojlantiris hda umum ta’lim maktablarida olib boriladigan ma’naviy ma’rifiy tarbiya ishlarini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha mazmunini belgilash va rejalashtirish talabga muvofiq. 1.3.Tarbiyaviy jarayonni va tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar Tarbiyalanayotgan barkamol avlodda ya’ni bo‘lajak mutaxassislarda ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirish ko‘p qirrali va murakkab jarayondir. Talabalarning ma’naviy-axloqiy shakllanishi bir-biri bilan uzviy bog‘liq va biri ikkinchisini taqozo qiladigan yaxlit ta’lim-tarbiya ishlarini muntazam va izchil ravishda bajarishni talab etadi. Tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishning aniq va mukammal tizimi, yaxlit tizimli yondashuvgina ma’naviy-axloqiy tarbiyaning samaradorligini ta’minlaydi. Tarbiyaviy ishda mukammal tizimning mavjudligi bir xil ishni ortiqcha takrorlayvermaslikka, talabaga nisbatan biri ikkinchisiga to‘g‘ri kelmaydigan qarama-qarshi ta’sirlarning oldini olishga, bo‘lajak mutaxassislarga 17 bir xil talablar qo‘yish va yaxlitlik bilan ta’sir o‘tkazishga imkon beradi 8 . Tarbiyaning maqsadi - ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanishi, yo‘nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir. Tarbiya jarayoni shaxsning muayyan maqsad asosida ijtimoiy hayotga tayyorlovchi tarixiy-ijtimoiy tajribaga suyangan holda olib boriluvchi faoliyat jarayonidir. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya jarayoni yosh avlodni muayyan maqsad yo‘lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirshga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir O‘zbekiston Respublikasida barkamol shaxsni, yuksak ma’naviy-axloqli, yuqori malakali, raqobatbardosh mutaxassisni tarbiyalash maqsadi ta’lim-tarbiya ishlarining mazmunini belgilaydi. Ta’lim- tarbiyaning maqsadi va mazmuni tarbiyaviy vazifa shaklida ifodalanadi, aniqlanadi. Tarbiyaviy jarayon, tarbiyachi yoki tarbiyaning texnik va boshqa vositalari, ta’lim-tarbiyaning shakl-usullari tarbiya texnologiyasi deb ataladi. Pedagogik amaliyotda tarbiya texnologiyasi yordamida aniq ifodalangan tarbiyaviy vazifani tarbiyalanuvchi o‘zlashtirib, egallab oladi. Tarbiyachi boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik rolini bajaradi. 8 Jalolova G. «Bolalarni maktabga tayyorlashda noan’anaviy o‘yinlardan foydalanish».- T-.:2004. 18 Oliy ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish talabalar tomonidan mavjud ilmiy bilimlarni puxta o‘zlashtirilishini kafolatlovchi yondoshuv hisoblanadi. Bizga yaxshi ma’lumki, «ta’lim texnologiyasi» tushunchasi talim jarayonining mohiyati, uning bosqichlari,o‘ziga xos xususiyatlari, shuningdek, o‘qituvchi va talaba o‘rtasida kechadigan ta’limiy munosabatlarning mazmunini anglatishga xizmat qiladi. «Pedagogik texnologiya» tushunchasi esa o‘z mohiyatiga ko‘ra pedagogik faoliyatning eng muhim ikki jihati, ya’ni, ta’lim hamda tarbiya jarayonining texnologiyalashtirilishini ifoda etishi zarur. Biroq so‘nggi yillar mobaynida zamonaviy pedagogik texnologiyalar va pedagogik faoliyatni uyushtirish jarayonida ulardan foydalanish mavzusida yaratilgan manbalarning deyarli barchasida ta’lim jarayonining texnologiyalashtirish muammosi uchun asosiy ob’ekt tarzida qabul qilinganligining guvohi bo‘ldik. Holbuki, barkamol shaxsni shakllantirish muammosining ijtimoiy zaruriyat sifatida e’tirof etilayotganligini nazarda tutadigan bo‘lsak, tarbiya jarayonini tashkil etishga nisbatan yangicha yondoshuvni qaror toptirish, mazkur 19 jarayonni texnologiyalashtirishga erishish muhim pedagogik vazifadardan biri ekanligini yanada chuqurroq anglaymiz. Tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish-aniq maqsadga va ijtimoiy g‘oyaga asoslangan hamda talabalarda ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik-psixologik faoliyatning tashkiliy texnik jihatdan uyushtirilishi demakdir. Ta’lim jarayonidan farqli o‘laroq, tarbiya, jarayonini texnologiyalashtirishda ushbu jarayonning samarasini qisqa muddat oralig‘ida ko‘ra olish imkoniyati yo‘q. Tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari, talaba va o‘qituvchi o‘rtasida yuzaga kelish ehtimoli bo‘lgan ziddiyatlar tarbiyaviy jarayonni texnologiyalashtirishga nisbatan ijodiy va mas’uliyatli yondoshish zarurligini taqozo etadi. Tarbiya jarayonini texnologiyalashtirishda mazkur jarayonni loyihalashtirish hamda uning asoslarini belgilash muhim ahamiyatga ega. Tarbiya jarayonini loyihalashtirishning asoslari qatoriga: 1) tarbiyaviy tadbir mavzusiga doir materiallarni yig‘ish; 2) tarbiyaviy tadbirning maqsadi va vazifalarini belgilash; 3) tarbiyaviy tadbirning mazmunini ishlab chiqish; 4) tarbiyaviy tadbirning shakli, metodlari va vositalarini tanlash; 5) tarbiyaviy tadbirni tashkil etish va o‘tkazish (davomiyligi) vaqtini belgilash, 6) tarbiyaviy tadbir ssenariysini ishlab chiqish; 7) talabalar faoliyatini nazorat qilish, shuningdek, ularning faollik darajalarini norasmiy (talabalarni bu haqida xabardor qilmasdan) baxolash; 8) loyihani amaliy faoliyatda qo‘llash; 9) tarbiyaviy tadbirni amaliy jixatidan tashkil etish jarayoni; 10) tarbiyaviy tadbirning o‘tkazilish holati (samarali yoki samarasiz, 20 muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz tashkil etilganligi)ni muxokama qilish va yakuniy xulosa chiqarish kiradi. Oliy o‘quv yurtlari amaliyotidan ma’lumki, uzoq yillar davomida mazkur muassasada faoliyat olib borayotgan o‘qituvchilarning aksariyati tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishga nisbatan “Tarbiyaviy ishlar rejasida belgilangan tadbirlarni o‘tkazishga majburman” qabilida yondoshib kelganlar. Ularning asosiy e’tibori o‘zlari rahbarlik qilayotgan guruh talabalarini avvaldan tayyorlangan ssenariyni yod olish va unga qat’iy amal qilishga majburlash, shuningdek, “Oliy maktab ma’muriyati hamda jamoasi oldida izza bo‘lib qolishga yo‘l qo‘ymaslik” tamoyiliga muvofiq tarbiyaviy tadbirni uyushtirishga qaratilgan edi. Endilikda tarbiyaviy tadbirlarning o‘tkazilishiga nisbatan bunday yondoshuvlardan voz kechish maqsadga muvofiq. Zero, tayyor senariy asosida muayyan tadbirni tashkil etish jarayonida uning asosiy sub’ektlari bo‘lgan talabalar faol ishtirokchi va tadbir natijasini belgilovchi shaxs sifatida emas, balki oddiy ijrochi tarzida ko‘zga tashlanadilar. Bu holat esa bir qator salbiy oqibatlarning kelib chiqishiga zamin hozirlaydi. 21 II.BOB. JAMONING ISTIQBOLINI BELGILOVCHI TARBIYAVIY TADBIRLARNING AFZALLILARI 2.1.Jamoaning shakillantrish va unda shaxsni tarbiyalash faoliyati Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a'zolari o‘rtasidagi shaxslararo ma'naviy-psixologik munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhni tashkil qiluvchi ayrim a'zolar o‘tasidagi tanlash munosabatlari mazmunini ifodalaydi. Jamoaning har bir a'zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o‘rinni egallaydi. O‘quvchining jamoadagi o‘rni uning shaxs sifatida shakllanishi va kamolotga erishishiga muhim ta'sir ko‘rsatadi. Kasb-hunar kollej yoki sinfdagi rasmiy va norasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo‘lganda, jamoaning rasmiy etakchilari norasmiy munosabatlar tizimida ko‘zga ko‘ringan o‘rinni egallagan holdagina uchinakam jamoa bo‘la oladi. Shuningdek , norasmiy guruhlar (mikroguruhlar) umumjamoa ijtimoiy manfatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo‘lgandagina jamoa o‘zini chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin. Yashash joylarida o‘zaro birikkan o‘quvchilar guruhlari qanchalik aail va inoq munosabat asosida tashkil topgan bo‘lmasin haqiqiy jamoa bo‘la olmaydi. Ijtimoiy ahamiyatga ega yagona maqsadning mavjudligi Birgalikdagi umumiy faoliyatning tashkil etilishi Majburiy, mas'uliyatli munosabatning yo’lga qo’yilishi Saylangan umumiy rahbariy organga egalik Jamoa Chinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga moyillik faoliyatini tashkil eta olishi, jamoa a'zolari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik va ishchanlik xarakteridagi aloqa va munosabalarni qaror toptirishi lozim. Jamoaning majburiylik belgisi unga o‘qituvchiik rahbarlikning yo‘lga qo‘yilishidir. Shunday qilib , jamoa bir necha (a'zo) kishidan iborat guruh bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy maqsad asosida tashkil topadi. Jamoa tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyat uning oldiga qo‘yilgan maqsad 22 mazmunini ifoda etadi. Jamoa a'zolari o‘rtasida qaror topgan o‘zaro birlik, shuningdek , ular o‘rtasida tashkil etiluvchi munosabat jarayonidagi tenglik jamoaga rahbarlik qilish, jamoa a'zolarining guruh etakchilariga bo‘ysunishlari, shuningdek, ular tomonidan jamoa oldidagi javobgarlik hissini anglashlari uchun zamin yaratadi. Jamoa faoliyatini tashkil etish shaklari. Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli murakkab jarayondir. Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy , jamoa, guruh va individulal shakllarda tashkil etiladn. Faoliyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham (ya`ni ularda o`quvchilarning muayyan guruhlari ishtirok etadi) o`z mohiyatiga ko`ra uni amalga oshirish jarayonida faoliyat maqsadga (masalan, ma`ruza, konsertva hokazo) erishish uchun katnashchilariing o`zaro muomalasini nazarda tutmaydi. Biroq, bundan oldingi holda bo`lgani kabi, bu shakllarda bevosita tengdoshlar bilan birgalikda qatnashish ba`zi hollarda ularning faoliyatidagi ishtirokini faollashtiradi, boshqa hollarda aksincha bo`ladi. Bu ko`p jihatdan o`quvchilarning faoliyat mazmuniga, munosabatiga (ijobiy, passiv yoki salbiy) bog`liq bo`ladi. Faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning maqsadiga erishish uchun o`quvchilarning o`zaro muomalaga kirishishlarini nazarda tutuvchi faoliyat shakllari jamoa shakllari deyiladi, bu muomala jarayonida o`quvchilar o`rtasida jamoa aloqalar vujudga keladi. Bu shakllar obyektiv jihatdan o`zida muomala uchun muayyan shart- sharoitlarga ega bo`ladi. Ular o`quvchilarga ishning muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vazifalarni o`zaro taqsimlab chiqish imkonini beradi, katnashchilar o`rtasida aloqa ta`sirining paydo bo`lishiga olib keladi. Misol tariqasida o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning jamoa shakllaridan biri-bilimlarning ijtimoiy ko`rigini qarab chiqamiz. U biror fan bo`yicha o`tkaziladi. Unda ikkita parallel sinf yoki bir sinfdan ikkita komanda 23 ishtirok etishi mumkin. Ko`rikning dasturi ishlarning har-xil turlaridan (yozma, og`zaki, grafik masalalar yechish, topshiriq uchun topshiriqlarni bajarish va shu kabilar) tashkil topadi, ularni bajarish umuman olganda 40-60 daqiqadan oshmaydi. Ko`rik oxirida hay`at a`zolari har bir qatnashchiga va umuman komandadagi o`rtacha bahoni e`lon qiladi. Bu o`rinda bilish faoliyati bilan bog`liq bo`lgan muomala ko`rikka hozirlik ko`rish vaqtidayoq boshlanadi va uni o`tkazish jarayonida juda samarali davom etadi. Bunga sabab shuki , ko`rikka doir dastlabki topshiriqlar jamoadan tayyorgarlik rejasini muhokama etishni, vazifalarni taqsimlashpi yoki guruh bo`lib ishlashni talab qiladi. Ko`rik jarayonida muomala uning hamma qatnashchilar o`rtasida sodir bo`ladi, chunki ulardan har biri muayyan vazifaga ega bo`lib, o`z harakatlarini boshqa qatnashchilar bilan muvofiqlashtirgandagina vazifani muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. Jamoa muomalani tashkil etishning samarali shakllaridan biri guruhiy ishdir, bunda mazkur ish bolalarshing tarkib jihatidan uncha katta bo`lmagan (eng ko`pi bilan kishi 5 ta bo`lishi kerak) guruhlarida amalga oshiriladi. Bunday kichik guruhlarda barcha a`zolar bir-birlari bilan bevosita muomalada bo`ladilar va bir- birlariga bevosita biror ta`sir ko`rsatadilar. Jamoaning vujudga kelish uchun to‘rt bosqich zarur. Jamoaning shakllanish bosqichlarida dastlab o‘qituvchi butun guruhga talab qo‘yadi hamda mazkur jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga alohida e'tibor qaratadi. Navbatdagi bosqichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a'zolari oldiga ma'lum talablarni qo‘yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa umumiy holda jamoaning har a'zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi. 24 So‘nggi (to‘rtinchi) bosqichda esa jamoaning har bir a'zosi o‘z oldiga mustaqil ravishda jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo‘yish layoqatiga ega bo‘ladi. Jamoaga qo‘yilayotgan talablar mazmunidagi farq jamoa rivojlanishi bosqichini aniqlovchi yorqin tashkiliy ko‘rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy faoliyati mazmuni, jamoa a'zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular o‘rtasidagi ijodiy hamkorlik, shuningdek , ularning xulq-atvori axloqiy kamolot darajalarini ko‘rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo‘ladi. Jamoani shakllantirishda uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur. Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo bo‘lishi ushbu davr uchun xarakterli hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday a'zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o‗qituvchi faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faollar o‘qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqich jamoa faolining o‘qituvchi talabini qo‘llab-quvvatlash hamda o‘z navbatida uning o‘zi bu talablarni jamoa a'zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tafsiflanadi. Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo bo‘lgan va u bilan bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Jamoa faoli bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish orqali bu ishga uni jalb etadi. Ushbu bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya'ni, jamoa o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi. O‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib borishi mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda jamoaning muhim ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirilishi, tadbirlarni o‘tkazishga tiyyorgarlik, uni o‘tkazish hamda faoliyat natijalarini muhokama qilish 25 jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini ko‘rsatuvchi omillar sanaladi. Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a'zolarida motiv (raqbat)larning paydo bo‘lishi, ijodiy hamkorlik va o‘zaro yordam munosabatlarining tez sur'atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli beqiyosdir. Ammo jamoa faolining jamoa a'zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga namuna bo‘lishi, o‘z burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o‘z mavqelaridan noo‘rin foydalanmasliklari juda muhimdir. Bu o‘rinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga nisbatan ―jamoa vijdoni deya bergan ta'rifini‖ eslab o‘tish joizdir. Jamoa faoli birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo‘lsada, ayni paytda uning o‘ziga ham oshirilgan talablarning qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir. Jamoaning rivojlanishi bu bosqichda to‘xtab qolishi mumkin emas, chunki faoliyat ko‘rsatayotgan kuch jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning rivojlanishi ushbu bosqichda to‘xtatib qolinsa, jamoa faolining guruhning boshqa a'zolari bilan qarama-qarshi qo‘yish xavfli tug‘ilishi mumkin . Bu bosqichda jamoaning barcha a'zolarining alohida faollik ko‘rsatishga erishishlari zarur sanaladi. Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichi. Jamoa faliyatida bu bosqich anchagina sermahsul hisoblanadi. A.S.Makarenkoning aniqlashiga ko‘ra, bu davrda butun jamoa ―ayrim o‘zini chetga olib qoluvchi, injiq shaxs larga talab qo‘ya boshlaydi. Jamoa ishiga ushbu ‖ bosqichda faqat faolgina emas, balki uning butun a'zolari qiziqadi. Jamoa hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. O‘qituvchi mazkur yo‘nalishda maqsadga muvofiq va izchil ish olib borgan sharoitdagina ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda u yoki bu tadbir rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning a'zolari xatti-harakati jamoa bo‘lib muhokama qilinadi, turli mavzularda 26 suhbatlar va ma'ruzalar uyushtiriladi , o‘quvchilar o‘rtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-g‘oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ‘iboti tashkil etiladi. O‘qituvchi jamoa a'zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar ekan, jamoa a'zolarining ijodiy tajribasiga hissa qo‘shish imkonini beradigan o‘zaro munosabatlarini shakllantirishga ta'sir ko‘rsatadigan shakl va metodlardan foydalanadi. Jamoaning har bir a'zosida, ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish ko‘nikmasini hosil qila olishi jamoa a'zolari orasida barqaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. Jamoadabarqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi — uning a'zolarini ijobiy, madaniy-ma'rifiy mazmunga ega bo‘lgan ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etishlaridir. Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki jamoaning har bir a'zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni qo‘ya boshlaydilar. Jamoa rivojlanishining to‘rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning barcha a'zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida o‘z-o‘zlariga talablar qo‘ya olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki , har bir bosqich jamoa a'zolarining o‘ziga nisbatan muayyan talab qo‘yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har bir talab o‘ziga xos yo‘nalishi (masalan o‘yindan umuminsoniyat baxti yo‘lida kurashishiga intilish o‘rtasidagi farq) bilan ajralib turadi. To‘rtinchi bosqich jamoa a'zolarining o‘ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar qo‘ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa a'zolarining har biri uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat jamoaning muayyan shaxsni yanada rivojlantirishdagi roli va o‘rnini pasaytirmaydi. 27 To‘rtinchi bosqichda amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas'uliyatlidir. Mazkur bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo‘yish uchun mutlaqo qulay sharoit yaratiladi . Bugungi kunda o‘qituvchi-olimlar (L.I.Nikova vaboshqalar) bolalar jamoasining rivojlanish jarayonining mohiyatini tahlil qilar ekanlar, uni qo‘yidagi uch bosqichga bo‘ladilar: a) jamoani dastlabki jipslashtirish; b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir a'zosini individual rivojlantirish; v) jamoaning umumiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish. Jamoa hayotida muhim o‘rin tutuvchi har bir bosqichni ajratib ko‘rsatish yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning etakchi ahamiyatini ta'kidlaydi. A.S.Makarenko jamoa a'zolari o‗rtasida yuzaga keluvchi munosabatlarining ichki xususiyatlariga katta ahamiyat bergan edi. Pedagog jamoada shakllangan eng muhim quyidagi belgilarni ajratib ko‘rsatgan edi: 1) major — doimiy tetiklik, o‘quvchilarning faoliyat (harakat)ga tayyorliklari; 2) o‘z jamoasining qadriyatlari mohiyatini tushunish, uning uchun g‘ururlanish asosida o‘z qadr-qimmatini anglash; 3) jamoa a'zolari o‘rtasidagi do‘stona birlik; 4) jamoaning har bir a'zosida qaror topgan do‘stona birlik; 5) tarbiyali, ishchan harakatga yo‘llovchi faollik; 6) hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga amal qilish ko‘nikmasi. Jamoani shakllantirishda jamoa a'zolari va ularning faoliyatlariga qo‘yiladigan yagona talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab o‘quvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi, shuningdek, jamoat joylari hamda oiladagi xulq-atvor qoidalarni o‘z ichiga oladi. 28 Puxta o‘ylab qo‘yilgan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning o‘rnatilishini ta'minlaydi. O‘qituvchilar tomonidan qo‘yilgan talablar quyidagi sharoitlarda ijobiy natija beradi: 1. Qo‘yilayotgan talablar o‘quvchi shaxsini hurmat qilish tuyg‘usi bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi kerak. 2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan holda qo‘yilishi lozim. 3. Jamoaga nisbatan qo‘yilayotgan talablar aniq bo‘lishi lozim. 4. O‘quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi hamda muomalasiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar, ularda ma'naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi shart. O‘quvchi qo‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, talab qo‘yish metodikasini ham o‘zlashtira olgan bo‘lishi kerak. O quvchilar‖ jamoasiga nisbatan talablarni qo‘yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish, tajriba orttirish hamda o‘quvchilar faoliyat, shuningdek, qo‘yilayotgan talablarning bajarilish qolatini muntazam suratda nazorat qilib turishdan iborat. O‘quvchilarni talablar bilan tanishtirish ko‘pincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda ta'lim muassasasining direktori yoki o‘quv ishlari bo‗yicha direktr o‗rinbosari istiqbol rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o‘uvchilarni tanishtiradi. Batafsil tanishtirish ayrim hollarda amalda ko‘rsatish, keyinroq sinflar bo‘yicha sinf majlislari yoki maxsus suxbatlarni uyushtirish asosida amalga oshiriladi. 2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishda tadbirlarning o`rni Boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish samaradorligi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijodkorlik faoliyatini rivojlantirish ularning 29 mamlakat ijtimoiy muammolarini to’g’ri baholay olishlari bilimlarni chuqur va mustahkam o’zlashtirishlari, erkin va mustaqil ijodiy fikr yuritishlariga yo’lladi. Tadqiqotlarimiz mobaynida o’quvchilarda ijodkorlik faoliyatining yuqori darajasi uni muntazam ravishda mustaqil faoliyatga jalb qilish orqali rivojlantirildi. Bu o’quvchi tomonidan maxsus turdagi o’quv topshiriqlari- mustaqil ishlarni bajarish, shu jumladan komp ь yuterli ishbop o’yinlari, darsliklar va boshqa adabiyotlar natijasida amalga oshdi. Mazkur tadqiqot ishining 1-2- boblarida boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishning nazariy- uslubiy jihatlari, hamda bu borada tarixiy tajribalar, pedagog- psixologlarning ilmiy qarashlarini yoritishga harakat qildik. Shu bilan birgalikda tadqiq qilinayotgan masala doirasida innovatsion usullar tavsifi , boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy faoliyatini rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari va imkoniyatlari, hozirgi paytda foydalanilayotgan dastur va darsliklarning tahliliy natijalari, hamda uning amaliyotdagi maktablar ahvoli, ilg’or pedagogik tajribalarning o’rganilishi masalalari ko’rib chiqildi. Bu esa maktab o’quvchilarida ijodiy faoliyatni rivojlantirishda maxsus pedagogik tzim yaratilishini ilmiy metodik jihatdan asoslashga imkoniyat berdi. Ushbu bobda biz kichik maktab yoshdagi o’quvchilarda ijodiy faoliyatni rivojlantirish metodlaridan foydalanish tizimini bayon qilamiz. Mazkur bobda dastlab eksperimental o’qitish mazmuninig tashkiliy masalalari o’z aksini topgan Tajriba- sinov natijalari uning ko’p qirraliligi, o’quvchilar sonini yetarli darajadagi o’lchami va o’rgatuvchi- nazoratli topshiriqlar majmuining xilmaxilligi bilan belgilanadi. Eksperimentlarning mazmuni, shakl va yo’llarini optimal holda loyihalash uchun yoxud belgilangan vazifalar ichida ta’limiy-tarbiyaviy maqsadga erishish uchun biz o’quv elementlari mohiyatini o’quvchilarga uzatish yo’llarini aniqlashga kirishdik. Buning uchun tajribada qatnashayotgan o’quvchilarning ijodiy faoliyatining rivojlanganlik darajasini, 30 bilim olishga intilishi doirasida aniqlashga harakat qildik. Shu bilan birgalikda boshlang’ich maktab o’quvchilari aniq fan sohalariga oid kitoblarni , davriy nashrlarni kam o’qishi, ataylab Internet orqali bilimdonlikni oshiruvchi ma’lumotlarni ko’p ham izlamasliklari aniqlandi. Tajriba – sinov ishlari 2006- 2007, 2007-2008 va 2008-2009 o’quv yillarida Navoiy viloyatining umumta’lim maktablarida davlat ta’lim standartlari, me’yoriy hujjatlari talablarini hisobga olgan holda o’quvchilarda ijodiy faoliyatni shakllantirish maqsadida o’tkazildi. Ma’lumki, har qanday fan o’ziga tegishli voqea va hodisalarni bosqichmabosqich o’rgangan holda rivojlanib boradi. Maktab o’quvchilarida ijodiy faoliyatni rivojlantirish yo’llari, vositalarini aniqlash, o’quv jarayonini tashkil etish hamda mazmunini boyitish bozor iqtisodiyoti sharoitida avloddan ijodkorlik qobiliyatini kamol toptirish bilan aloqada amalga oshiriladi. Maktab ta’limida bunday rivojlanishi o’quvchilarga beriladigan qadriyatlar, bilim,faoliyat usullari yoki ichki manbalar ular tomonidan erishilgan samaradorlik darajasiga ega bo’ladi. Birinchi holatda ta’lim insoniyat tajribasini o’zi tiklashini, madaniy-tarixiy an’analardan foydalanish va asrashni ta’minlaydi. Ikkinchi holatda esa o’quvchining uning mahsuldor ijodiy faoliyatin orqali shaxsiy imkoniyatlarini rivojlashtirishga turtki bo’ladi. Shuningdek, ta’lim standartlari ikki komponentga bo’linadi; tashqi va ichki, lekin ular o’rtasi o’zaro aloqa mavjud bo’ladi. 2.3.Tarbiyaviy ishlar jarayonini tashkil etishga texnologik yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlari Pedagogik san’at vaziyat bilan bo І li і . Bu erda har gal hamma narsa go’yo yangidan sodir bo’lgandek tuyuladi. Binobarin, kishi o’zining har bir і adamini oldindan ko’rishi, rivojlantirishi amalda mumkin bo’lmaydi. Pedagogning mehnati – bu behad izlanish, azob u і ubatli kechinmalar, ilhom, betakror ishlar, hafsalaning pir bo’lishi, o’quvchilar bilan birgalikda boshdan kechirilgan і uvonchdan і anoat 31 hosil qilish kabilardir. Pedagogik san’at – bu qandaydir qo’l bilan tutib bo’lmaydigan, faxm-farosat bilan amalga oshiriladigan jarayondir. Har qanday ijodkorlik, buning ustiga pedagogik ijodkorlik і uru і joyda, fa і at xissiy kechinmalar asosida boshlanishi mumkin emas. Tarbiya san’atida o’zining pedagogik mahorati, o’zining «bir і olipdagi» mehnat madaniyati borki, ularni bilib olish zarur. Pedagog kadrlarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish butun tizimi ana shuni bilib olishga і aratilishi kerak. Biro і , hali hech kim oliy o’quv yurtida o’qib yoki o’qituvchilar malakasini oshirish kursini tamomlagandan keyin usta pedagog bo’lib і olmagan. Pedagogik mehnat ustalari ta’lim muassasalarida vujudga keladi, o’quvchilar bilan muomalada shakllanadi. Xo’sh, pedagogik maxorat nima, u nimalardan tashkil topadi? Bu faxm-farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi і iyinchiliklarni engishga і odir bo’lgan pedagogning o’quvchilar і albi qanday ekanligini xis і ilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo’lgan o’quvchiga mohirlik bilan avaylab yondashish, donolik va ijodiy dalillik, ilmiy taxlil, xayol va fantaziyaga bo’lgan і obiliyat mujassamidir. Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, faxm-farosat bilan bir і atorda pedagogikaning metodika soxasidagi malakalar ham kiradi, ular tarbiyaga ozro і kuch sarflab, ko’pro і natijalarga erishish imkonini beradi. Albatta, pedagogning mahorati erishilgan narsalar chegarasidan tash і ariga chi і ishga doimo intilishni ham nazarda tutishi lozim. Demak, tarbiyaviy tadbirlar jarayonida pedagog pedagogik mahoratga ega bo’lish bilan birga, u o’quvchi і albini tushunishi, uning і izi і ish va moyilliklarini xis і ilishi kerak. Shunga ko’ra tarbiyaviy tadbirlarni rejalashtirishi va o’tkazishi lozim. Albatta, rejalashtirish o’quvchilarning maslaxatisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Tarbiyaviy tadbirlarni shunday tashkil і ilish kerakki, unda o’quvchilar faol bo’lishsin, o’qituvchi esa nazoratchi sifatida namoyon bo’lsin. Shundagina 32 ko’zlangan ma і sadga ani і va tez erishish mumkin. O’quvchilar bilan tarbiyaviy tadbirlar o’tkazishda o’qituvchining muomala odobi ham juda katta axamiyatga egadir. O’qituvchining o’quvchilar bilan bevosita yoki bilvosita muomalasi o’tkazilishi lozim bo’lgan tarbiyaviy tadbirlarga tayyorgarlik jarayonida sodir bo’ladi. Mazkur jarayonni o’quvchilarning muomalasiga ta’sir ko’rsatishning o’ziga xos vositasi deb і arash mumkin. Muomala – bu ma’lumotlar, axborotlar jarayonidir. Ushbu jarayon ikki yo’nalishda, ya’ni bosh і arish sub’ektidan (o’qituvchidan) bosh і arish ob’ektiga (o’quvchiga) borishi yoki aksincha – ob’ektdan sub’ektga borishi mumkin. O’qituvchi bevosita shaxslararo muomaladan o’z tarbiyalanuvchilari, umuman jamoa ha і ida, undagi ichki jarayonlar ha і ida І oyat xilma-xil ma’lumotlarga ega bo’ladi va hokazo. O’z navbatida o’qituvchi muomala jarayonida o’z o’quvchilariga ham ustoz va shogird odobi an’analari mavzusiga і aratilgan ma’lumotlarni ma’lum і iladi. Bunda o’qituvchi o’tkazilishi kerak bo’lgan tarbiyaviy tadbirlar mazmuni, shakli, vositalari ha і ida o’z tarbiyalanuvchilariga ma’lumot berish bilan birga, ularning ishlash jarayonlari ha і ida ham tushuncha beradi. «Ustoz va shogird odobi an’analari» mavzusidagi o’quv-tarbiyaviy tadbirni o’tkazish metodikasi O’quv-tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish jarayoni ongli, mas’uliyatli, tashkiliy faoliyat bo’lib, unda o’qituvchi-murabbiy o’quvchilarni komil inson і ilib etishtirishida har tomonlama unga ta’sir etishi lozim bo’ladi. Ular o’quv-tarbiyaviy tadbirlarni tashkil і ilishida o’sib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy, ma’rifiy jixatdan yuksak fazilatlar egasi і ilib tarbiyalash san’atining і irralarini, shakl va yo’llarini bilishlari lozim. O’quv-tarbiyaviy tadbirlarni tashkil і ilish or і ali milliy ong va milliy isti і lol mafkurasini shakllantirishga xizmat і iladi. O’qituvchi- murabbiylar o’quv-tarbiyaviy tadbirlarning mazmundorligini ta’minlashda boy 33 milliy va umuminsoniy і adriyatlardan shuningdek, ustoz-shogird odobidan keng foydalanishi hamda o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishga oid bo’lgan metodlarni bilishi kerak. O’quv-tarbiyaviy tadbirlarni tashkil і ilishning metodik asoslari ajdodlarimizdan і olgan xal і o І zaki ijodiyoti, yozma yodgorliklar, Markaziy Osiyolik mutafakkirlar, ma’rifatparvarlar va olimlarning boy merosidir. Shu bilan birga o’qituvchi o’zining pedagogik mahorati va tarbiyachilik san’atiga suyangan holda tarbiyaviy tadbirlarni tashkil і ilishning shar і ona, milliy va o’ziga xosligiga asoslanadi va pedagogik ta’sir ko’rsatish or і ali amalga oshiriladi. O’quv-tarbiyaviy tadbirlarni tashkil і ilish va o’tkazish milliy isti і lol talablariga javob beradigan barkamol insonni tarbiyalashga і aratilgan bo’lishi lozim. Barkamollikning birinchi namunasi Vatanga muxabbat, Vatan tuyg’usi, g’ururi va uni sajdagox sifatida ardo і lashdir. Vatanga muxabbat zaminida vatanparvarlik, insonparvarlik tuy І ulari shakllanadi. Ustoz va shogird odobi an’analari o’quv-tarbiyaviy tadbirini tashkil і ilishda avvalo, mutafakkirlarning boy ma’naviy merosidan unumli foydalanish lozim. Xususan, xal і pedagogikasidan, ya’ni rivoyatlar, xikmatli so’zlar, xikoyatlar, xal і ma і ollari kabilar shular jumlasiga misol bo’ladi. Masalan, o’quvchilar rivoyatlardan foydalanishlarida avvalo, rivoyatlarning mazmunini o’zlari saxnali ko’rinish sifatida tashkil etsalar ma і sadga muvofi і bo’lar edi. Chunki, ustoz va shogird odobi an’analari mavzusiga oid tarbiyaviy tadbirning o’quvchilarga necho І li ta’sir etishi ham mazkur jarayonda namoyon bo’ladi . 34 III.BOB. TARBIYAVIY ISHLAR JARAYONINI TASHKIL ETISHGA TEXNOLOGIK YONDOSHUV 3.1.Jamoa ijodiy faoliyatini rivojlantirishda pedagogik texnologiyalarning o'rni Darsdan tashqari faoliyatni zamonaviy tashkil etish ijodiy jarayon bo'lib, o'qituvchidan chuqur bilim, malaka va xohish talab qilgani kabi o'quvchilardan ham ularning intilishlari va ehtiyojlarini talab etadi. O'quvchilarning qiziqishlarini rivojlantirish tarbiyaning mualliflik ttzimini shakllantirishning yagona yo'lidir. Bu holda tarbiya shaxs kamolotini boshqarish jarayoni, uning ijtimoiylashuvi va rivoji uchun sharoit va imkoniyatlar yaratish mezoni sifatida qaraladi. Darsdan tashqari faoliyat (dam olishni tashkil etish) esa shaxsning ijodiy imkoniyatlarini yuqoriga ko'tarish (birinchi navbatda, o'qituvchining), uning ijtimoiy faolligini amalga oshirish maydoni sifatida tasavvuretilishi mumkin. Hordiq kishilarning yangilanish, tiklanish, uning jismoniy va ma'naviy kuchini ko'paytirish, shaxsini boyitish, ijodiy faolligini chuqurlashtirish va amalga oshirish uchun ular tomonidan rejalashtirilgan va mo'ljallangan shaxsiy vaqtining bir qismidir. Shaxs o'z faoliyati asosida shakllanib boradi. Jamiyatda yashash, boshqa kishilar bilan hamkorlik qilish, o'zaro faoliyat yuritish kishining faqat jamoa ishlaridagi ishtiroki orqali shakllantiriladi. Jamoaviy ijodiy faoliyat metodikasi nihoyatda samarali metodika sifatida tarbiyani individuallashlirish tamoyillarini, ishningjamoaviy shakllarida ham tashkil etish imkoniyatini beradi. Jamoaviy ijodiy faoliyat o'quvchilarni ijodga yo'naltiradi, harakat qilishning zarur shakllari va mctodlarini topish vazifalarini belgilaydi, maqsadni aniqlashga o'rgatadi, ishni tashkil etishga yordam beradi, jamoa va alohida o'quvchilarning tashabbusini qo'llab-quvvatlaydi va kuchaytiradi, o'z qobiliyatidan yanada 35 yaxshiroq foydalanish imkoniyatlari haqida maslahat beradi, o'quvchilar va jamoaning axloqiy jihatdan rivojlanishini kuzatadi, tartibga soladi. Uning vazifasi: hamkorlik sharoitini vujudga keltirish, do'stona o'zaro yordam, ma'naviy-ruhiy sharoitni yuzaga kcltirishdan iborat. Biz jamoaviy ijodiy faoliyatni ham metodika, ham ishtirokchilarining o'zaro faoliyati loyihalashtiriladigan, pedagogik jarayonni tashkil etuvchi texnologiya sifatida qaraymiz. Jamoaviy ijodiy faoliyat metodikasini amalga oshirish quyidagi bosqichlar bilan uzviy bog'langan: Pedagogik maqsad:.. o'qrtuvchi o'quvchilar guruhining ishi bilan bog'liq maqsad va vazifalarda o'z mavqeyini belgilab oladi: — ulami amalga oshirish mumkin bo'lgan yo'llar, shakllar va metodlami belgilaydi; — dastlabki suhbatni (guruh yig'ilishi, umumiy yig'ilish) o'tkazish rejasi va metodikasini ishlab chiqadi. suhbatyo'nalishini belgilaydi; — u yoki bu ish haqida ko'zlangan maqsad (uning o'tkazilishi umumiy fikrga ko'ra ko'zlangan maqsadni amalga oshirishga yordam beradi). Jamoaviy ijodiy faoliyat bo"yicha aniq ishni tanlashda maktabda an'anaga aylangan shakllarni ham hisobga olish mumkin. Hamorlikda loyihalash. MuvalTaqiyat tashabbus (ijodiy) guruhini tashkil etish. Bunda izchillik va rivojlantirishni ta'minlash lozim: Jamoaviy ijodiy faoliyat loyihasini tayyorlash quyidagilardan iborat: a) ishning mazmuni; b) tayyorlashning turli bosqichlarida hal etilishi lozim bo'lgan vazifalar; d) ishni tayyorlash va o'tkazish dasturi. 36 Dasturda jamoaviy ijodiy faoliyatga tayyorgarlik ko'rish chog'ida bajarilishi zarur bo'lgan bir qator ishlar borki, shular asosida ijodiy guruhlar uchun vazifalar shakllantiriladi. Ishni tayyorlash. Pedagogik jarayondagi eng mas'uliyatli bo'lgan bu bosqichda quyidagilar zarurdir: — har bir o'quvchini sezish, uning jamoadagi o'rnini belgilash, kayfiyatini his qilish; — o'z vaqtida yordam ko'rsatishga harakat qilish; — vaziyatdan kelib chiqib. boshlang'ich loyihani qayta loyihalash bahonasida tashabbuskor guruhni o'zi bilan almashtirilishiga yo'l qo'ymaslik. Ishni o'tkazish. Kcyingi lahlil uchun asos bo'lgan bu bosqichda ishni loyihalash jarayonida barcha ishtirok etishi mumkin bo'lganlar va mehmonlar uchun „tomoshabinsiz" ish qoidalarini amalga oshirish nihoyatda muhimdir. Reflcksiya (o'tkazilgan ish tahlili). Maqsadi —- tajriba orttirish, hamkorlik va individual faoliyat tahlili, tahlil amaliyoti va mahoratini egallash. Vazifasi - faoliyat natijalarini baholash, topshiriq ishtirokchilarining hayotiy tajribalarini o'stirish. Natijalar (istiqbolni aniqlash). Bu bosqich jamoa bo'lib hamda uni tashkil etuvchi shaxslar shakllanishining zarur sharti hisoblanadi. Uning maqsadi hamkorlik an'analarini shakllantirish, ulami qo'llab-quvvatlashdan iborat. Ta'lim muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlar va tadbirlarda ham hozirgi kun talabi asosida yangi shakllar, usiublar va usullarni qo'llash talab 37 etilmoqda. Tarbiyaviy ishlarga yangicha yondoshuv qo'shimcha ma'lumotlarni, tavsiyalarni, texnologik usullarni foydalanishiii talab qiladi. Bu tavsiyalardan har bir o'qituvchi o'quv-tarbiya jarayonida o'z imkoniyati, sharoiti, o'quvchilarning saviyasidan kelib chiqqan holda foydalanishi mumkin. Jamoaviy ijodiy faoliyat texnologiyasi bo'yicha darslar ham, bayramlar ham, tanlovlar ham, shanbaliklar ham tashkil etilishi va o'tkazilishi mumkin. Tarbiyaviy ish zurnz rejalashtirishning asosiy omillari: • Vatanga muhabbat va insonparvarlik. • Milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish. • Jismoniy barkamollik (sog'lom avlod uchun). • Ota-onalar bilan ishlash. • Ma'naviy tarbiya (odob-axloq). • Go'zallik tarbiyasi. • Iqtisodiy tarbiya. • Lvkologik tarbiya. Bu ishlarni rejalashlirishda lanlanadigan mavzular quyidagi talablarga javob berishi kerak: Tarbiyaviy tadbirlar rejasi va undagi mavzular davr talabiga javob berishi. 3.2.Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishningasosiy omillari: Tarbiyaviy ta'sir tarbiyaviy ishlarning kompleksi sifatida o'ziga o'yinlar, tarbiyaviy suhbatlar va individual jihallarningelementlarini qamrab oladi; har bir ish liar bir tarbiyalanuvchining axloqiy, ijtimoiy va boshqa fazilatlari shakllanganligi darajasini kompyuter orqali tashxislash bilan boshlanadi. tarbiyaviy la'sir tashxislash natijalarining faol tahlili va ideal shaxs bilan qiyoslaganda muayyan fazilatlarning shakllanganlik darajasiga yetganligini anglash bilan yuzaga keladi. 38 tarbiyalanuvchilar kishilar orasida hayot uchun zarur bo'lgan fazilatlami o'zlashtiradilar, o'zlarini anglashni o'rganadilar, o'z-o'zini kamolga yetkazish yo'llarini tasavvur qiladilar;’ shaxsiy kamolotga yetish dsturi (tashxislash natijalaridan qat'iy nazar) individual maslahatlar, tarbiyaviy ishlami tashkil etish natijasida niustahkamlanadi. Tanlangan mavzular milliy va umuminsoniy qadriyatiar qamrovida bo'lishi. Tarbiyaviy tadbirlar uzviylik qoidasiga amal qilingan bo' lishi. => Mavzular o'quvchilarningyoshi va b i l i m saviyasiga mos bo'lishi. Tarbiyaviy ishlami amalga oshirish bosqichida o'qituvchining mas'uliyatli lahzalari talaygina. Birinchidan, dasturda ko'zda tutilgan ishlami tayyorlangan ssenariy asosida uning borishiga tuzatishlar kiritib, vazifasini amalga oshiradi va kuzatib boradi. Ikkinchidan, o'qituvchi butun jamoa va ayrim tarbiyalanuvchilarni kuzatib boradi, chunki u biladiki, tarbiyaviy ishlar tarbiyalanuvchilarda muayyan fazilatlami rivojlantiradi, bu fazilatlarning shakllanganlik darajasini aniqlashga imkon beradi. Uchinchidan, o'qituvchi tashkiliy masalalaming aniq hal etilishini kuzatib boradi. Umuman, bu bosqichdagi boshqaruv faoliyati darsdagi ayni shunday faoliyatdan kam farqianadi, ammo u murakkabroq, chunki hisobga olish, nazorat qilish va ko'plab omillarga tuzatish kiritish lozim bo'ladi: — tarbiyalanuvchilarni o'zining ishtiroki bilan chegaralab qo'ymaslik kerak. — tarbiyalanuvchilarga o'z fikrlari va hissiyotlarini erkin ifodalashlari uchun xalaqit bermaslik lozim. — hodisalarning rivojini diqqat bilan kuzatish va uning nazoratdan chekkaga chiqishiga yo'l qo'ymaslik kerak. 39 — nomaqbul harakatlami oqilona va o'z vaqtida tuzatish. — bo'lib o'tayotgan jarayonni sezdirmasdan qayd etib borish lozim. — natijalarni e'lon qilish. — jamoaviy muhokama yoki individual pedagogik tahlil hamda yutuq va kamchiliklarning sabablarini ochish maqsadi qo ' yiladi . 3.3.Tarbiyaviy ishlarda pedagogik texnologiyaning umumiy belgilari O'zbekiston Respublikasi huquqiy demokratik jamiyat qurish yo'lidan borar ekan, o'z fuqarolarining, ayniqsa, yangi jamiyat barpo etishga bel bog'Iagan, o'sib kelayotgan avlod va mutaxassislarning ma'naviy shakllanishiga alohida e'tibor qaratilgan. „Hozirgi davrda jamiyat rivojining asosiy maqsadi, — deb ta'kidlagan edi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov, — mustaqillikning m i l l i y g'oya va mafkurasini mamlakatimizda yashayotgan har bir kishining dunyoqarashi, ma'naviy asosiga aylantirish kerak". Milliy mafkura vazifalari maxsus tashkil etilgan ma'naviy-ma'rifiy ishlar jarayonida amalga oshiriladi. Tarbiyaviy jarayon umumiy o'rta, o'rta-maxsus va kasbhunar, oliy ta'lim muassasalarida o'ziga xos mohiyat kasb etadi. Pedagog xodimlar, o'qituvchilar va tarbiyachilar milliy istiqlol g'oyasi bilan qurollangan bo'lib, uni har bir fuqaro ongiga yetkazish malakalariga ega bo'lishlari kerak. Ta'lim muassasalarida tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish asosiga ilg'or milliy, ma'naviy-axloqiy qadriyatiar va mezonlar, xalq pedagogikasi, marosimlar, bayramlar, o'yinlar va boshqalar qo'yilishi kerak. Ularni tashkil qilish, o'tkazishda tarbiya texnologiyalaridan yoki interfaol metodlardan foydalanish o'quvchilarda o'z yurtiga mehr-muhabbat, vatanparvarlik, oilaparvarlik, kasbiy fidoyilikning shakllanishiga yordam beradi. 40 Tarbiyalanuvchilar faoliyatining darsdan tashqari tizimini loyihalash ulaming darsdan tashqari faoliyat tizimida o'qitishning nazariy va amaliy qismini to'ldiradi. Uning asosiy vazifasi darsdan tashqari vaqtini o"zini-o'zi tarbiyalash bilan shug'ullanish uchun oqilona taqsimlashga yordam berishidir. O'quvchilarning darsdan tashqari faoliyatini loyihalash. Tarbiya texnologiyasi tlegancla biz tarbiyaning ma'lum maqsadlariga erishishga qaratilgan maxsus pedagogik uslublar tizimini lushunamiz. Har qanday tarbiya metodikasi tarbiya texnologiya laridan tashkil topadi. Masalan, jamoani rejalashtirish, o'smirlar bilan aloqa o'matish, pedagogik diagnostika texnologiyasi va boshqalar. Agar texnologiya — bu tarbiya metodikasining yakunlangan qismi bo'lsa (uning birligi), uslub esa, o'z navbatida, bu umumiy yoki shaxsiy pedagogik madaniyatda qayd etilgan tarbiya texnologiyasiga nisbatan yakunlangan elementdir. Agarda uslub biror-bir tarbiya masalasi bilan barqaror bog'liq bo'lsa, u oddiy tarbiyaviy texnologiya bo'lib qoladi. Masalan, sinfni mikroguruhlarga bo'lish (qiziqishi bo'yicha, qur'a tashlash bo'yicha, yetakchilari bo'yicha), hamkorlikdagi faoliyatda o'yin rollarini yaratish usullari, guruhning muhokamada so'zga chiqish tartibi va boshqalar — bularning barchasi tarbiyaning aniq uslublariga misollar. Lekin ulardan hech biri qandaydir aniq tarbiyaviy masala bilan to'g'ridan to'g'ri bog'liq emas. Shuning uchun mana shu uslublarni turli xil texnologiyalarga kiritish mumkin. Mikroguruhlarga ajratish uslubini jamoa bo'lib maqsadni belgilashda ham, hamkorlikda rejalashtirish va umumiy ishlarni bajarish texnologiyasida ham qo'llash mumkin, Shuningdek, guruhli tahlilni tashkil q i l i s h usuli sifatida ham, muloqot reytingida mashqiar o'tkazish usiubi sifatida ham qo"llash mumkin. Shunga mos ravishda ishlab chiqilayotgan pedagogik yordam texnologiyalari ham ilgari ma'lum bo'lgan uslublar yo'nalishidan iborat bo'lishi mumkin, lekin 41 ularning ma'lum tartibda tuzilgan kctma-ketliklari yangi tarbiya vazifalariga javob bera boshlashi mumkin. Pedagogik yordam texnologiyasi — bu o"sib borayotgan odamning boshqalardan o'zining farqini anglab yetishiga yordam bcruvchi o'z kuchi jismoniy, intcllektual, ma'naviy, ijodiy vositalardan foydalanishi tizimidir. Bu ta'lim olishda mustaqil va muvafaqqiyatli ilgari borishi, shaxsiy hayot yo'li va hayot mazmunini tanlashi uchun zarurdir. Ushbu texnologiyani amalga oshirish o'quvchining savolidan boshlanadi: „Men kim bo'laman?", „Qanday bo'lishim kerak?" Pedagog bilan birgalikda mana shu savollarni muhokama qilish yana boshqa bir mustaqil savolni ham keltirib chiqaradi: „Qanday yashash kerak?" Maxsus tashkil etilgan maslahatlar orqali aynan mana shu o'quvchiga xos bo'lgan individual hayot tarzi asta-sekin tuziladi, intellektual, emotsional, jismoniy yuklamalar quiay rejimi tanlanadi. O'quvchi pedagog yordamida muvafaqqiyat va baxtsizliklarga bardosh berishning o'zi uchun mos usullarini topadi, mehnat faoliyatining mos turini aniqlaydi, bo'sh vaqtini, uzluksiz ish shakllari, odamlar bilan munosabatlar xususiyatlarini beigilaydi. „Pedagogik yordam" tushunchasining semantik ma'nosi, birinchi navbatda, faqatgina biror narsaga kamroq ega bo'lgan odamgagina yordam ko'rsatish va qo'llab-quvvatlash mumkinligidan iborat. Shuning uchun bolaning o'z.ida biror narsani bilish istagi paydo bo'lsa va bu yo'lda uning oldida qiyinchiliklar paydo bo'lsa, pedagogik yordam harakatga keladi. Slumday qilib pedagogik yordam texnologiyasi, birinchi navbatda, vaziyatga javob qaytarishdan iborat bo'ladi. O'z navbatida, bu texnologiya turli uslublardan iborat. Ulardan biri — baholash algoritmik uslub hisoblanadi. 42 Bola faoliyatini tuzatish va baholash munosabati: „yaxshiyomon", „to'g'ri- noto'g'ri", „mumkin-mumkin emas" kabilar ma'lum yosh bosqichida belgilar xulqi doirasini beigilaydi. Bu uslub o'qituvchi obro'si hali juda kuchli bo'lmagan kichik maktab yoshidagi o'quvchilar uchun ancha samarali bo'ladi. Pedagogik yordam texnologiyasini amalga oshirish uchun yangi bir uslub — ijtimoiy ko'nikmalar kursini kiritish maqsadga muvofiq. Ushbu kurs yetuk madaniyat, ijtimoiy munosabatlar, shaharlararo munosabatlar, qaror qabul qilish, o'zini anglash kabi fanlardan iborat bo'lishi mumkin. Ushbu ikki fan — akademik emas, balki laboratoriya-amaliy mashg'ulotlaryoki o'zini namoyon etish va o'zaro aloqalar hamda hamkorlik tajribasi uchun jamoani ijodkorlik bo'yicha mashg'ulotlar ko'rinishida qurilishi juda muhim. Pedagogik yordamni amalga oshirishdan keyingi uslub — bolalar jamoasini yaratish va o'zini boshqarishda pedagogningyordami hisoblanadi. 43 Xulosa Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlarini turlari, tashkil etishning yo’l-usullari, vositalari bilan tanishib chiqdik va tajriba- sinov ishlarini olib bordik. Natijada, quyidagi xulosalarga keldik: 1. Bayram tadbirlarini tashkil etishda o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish lozim; bunda bolaning ichki ma’naviy dunyosi, histuyg’ulari, munosabatlari, tengdoshlari bilan aloqalari tarbiyaviy ta’sirdan chetda qolmasligi kerak; 2. Ajdodlarimiz merosida ta’lim-tarbiya ishlariga katta e’tibor qaratishgan, shuningdek ularning ta’lim-tarbiyaviy g’oyalaridan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning mazmunini takomillashtirishda asos sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. 3. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samaradorligi o’qituvchi va o’qituvchilarning mazkur faoliyatga maxsus yo’naltirilganligiga bog’liqdir. 4. Bayram tadbirlarida interfaol metodlarning imkoniyatlaridan foydalanishni keng yo’lga qo’yish zarur. Bu o’rinda takomillashtirish omili sifatida interfaol metodlardan foydalanish maqsad qilib olinsa va undan unumli foydalanilsa natija yuqori bo’ladi. 5.Bayram tadbirlarini o’tkazishda tashkil qilish prinsiplariga amal qilinsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Boshlang’ich ta’lim jarayonida bayram tadbirlarini tashkil etish va takomillashtirishga doir metodik qo’llanmalar, ko’rsatmalar tayyorlanishi va nashr etilishi va ulardan unumli foydalanish ham hozirgi kunning talablaridan biridir. Shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yo'naltirilgan ushbu Konsepsiyani tayyorlashda Xalq ta'limi xodimlari va keng jamoatchilik fikrlari inobatga olindi. 44 Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasida tarbiyaviy tadbirlarni takomillashtirish zaruriyati, alohida takidlangan: siyosiy tuzumning ozgarganligi, yangicha iqtisodiy munosabatlarning shakllanib borishi, tarbiyaviy ishni yaxshilashda davr talabiga javob beradigan yangicha tamoyillari goyalar, ish uslubiyatlarini ishlab chiqish hamda oqituvchining ijodkorlik faoliyatini qaytadan qurmoq lozimdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarga yangicha munosabat mustaqillik manaviyati negizi asosida hukumat qarorlarida, xalq talim tizimidan islohotlarda olimlar va ijodkor oqituvchilarning izlanishlarida oz aksini topmoqda. «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» Konsepsiyasi kirish, 3- qismdan va uni amalga oshirishning ilmiy-metodik taminotidan iboratdir. Kirishda konsepsiyani qabul qilish sabablari ochib berilgan. 1-qism. «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasining zaruriyati»deb nomlanib, unda konsepsiyani qabul qilish maqsadi, tarbiya tizimida vujudga kelgan holat, jamiyat taraqqiyotida tarbiyaviy ishlarni ahamiyati ifodasini topgan. 2-qism. «Tarbiyaviy ishlarning asosiy yonalishlari, maqsad va vazifalari» deb nomlangan, unda «Tarbiyaning bosh maqsadi - yosh avlodni manaviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy, manaviy-tarixiy ananalarga, urf-odatlari xamda umum- bashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab chiqib amalga joriy etishdir. Tarbiyaning asosiy vazifasi oquvchi shaxsning aqliy, axloqiy, erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini xar tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlarini turlari, tashkil etishning yo’l-usullari, vositalari bilan tanishib chiqdik va tajriba- sinov ishlarini olib bordik. Natijada, quyidagi xulosalarga keldik: 45 1. Bayram tadbirlarini tashkil etishda o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish lozim; bunda bolaning ichki ma’naviy dunyosi, histuyg’ulari, munosabatlari, tengdoshlari bilan aloqalari tarbiyaviy ta’sirdan chetdaqolmasligikerak ; 2. Ajdodlarimiz merosida ta’lim-tarbiya ishlariga katta e’tibor qaratishgan, shuningdek ularning ta’lim-tarbiyaviy g’oyalaridan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning mazmunini takomillashtirishda asos sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. 3. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samaradorligi o’qituvchi va o’qituvchilarning mazkur faoliyatga maxsus yo’naltirilganligiga bog’liqdir. 4. Bayram tadbirlarida interfaol metodlarning imkoniyatlaridan foydalanishni keng yo’lga qo’yish zarur. Bu o’rinda takomillashtirish omili sifatida interfaol metodlardan foydalanish maqsad qilib olinsa va undan unumli foydalanilsa natijayuqori o’ladi. 5.Bayram tadbirlarini o’tkazishda tashkil qilish prinsiplariga amal qilinsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Boshlang’ich ta’lim jarayonida bayram tadbirlarini tashkil etish va takomillashtirishga doir metodik qo’llanmalar, ko’rsatmalar tayyorlanishi va nashr etilishi va ulardan unumli foydalanish ham hozirgi kunning talablaridan biridir. 46 47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y 2. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘ zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori Toshkent- 2018 3. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev Oila va xotin-qizlar bilan ishlash, mahalla va nuroniylarni qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida farmoni Toshkent- 2022 4. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. “Nutq o’qitish “ T.: 2019 – 100 -163 b 5. G’ulomova X ., Yo’ldosheva Sh., Mamatova G’., Boqiyeva H. husnixat va uni o’qitish mettodikasi T. D.T.U, 2019 y 70 b 6. “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili ” Davlat dasturi T.: -2017 yil. 7. Asqarova M. va boshqalar Kichik yoshdagi bolalar nutqini o`stirish. -T.: 2001. 8. Abduazimov O. Multimedia - noyob ne'mat. «Xalq so‘zi» gazetasi, 2002, 28- fevral. 9. Begmatova N.X., Aripov M. Multimediya texn о logiyasidan foydalanish. - Т .: 2012 . 10. Bekmatova O.A. va boshqalar «Quvnoq harflar». -T.; ”O‘qituvchi” 2000. 11. Jalolova G. «Bolalarni maktabga tayyorlashda noan’anaviy o‘yinlardan foydalanish».- T-.:2004. 12. Jumaboev M. Bolalar adabiyoti. –T.: 1996. 48 13. Ismailova R. Idrok jarayoni – еtakchi omil: 6-7 yoshli bolalarga tarbiya // Boshlang’ich ta’lim. 1999. №3. 36-37 b. 14. X. To’raqulov va boshqalar. “Pedagogika” Toshkent 2021. 15. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. T., «O'qtuvchi», 2021. 16. Z. Mirtursunov ―Xalq pedagogikasi T., 2023.‖ 17. Odob axloqqa oid xadis namunalari ―Fan T., 2023. ‖ 18. U. Asqarova. ―Pedagogikadan amaliy mashqlar T., 2024. ‖ 19. Faxriddin ibn Rizouddin. Nasihat. T., «Cho'lpon», 2012. 20. R. Usmonov. Saodatnoma. T., «O'qituvchi», 2015. 21. Yusuf Xos Hojib. Qutadg'u bilig. T., «Fan», 2017 . 22. M. Inomova. Oilada bolalarning ma'naviy-axloqiy tarbiyas T., 2012 23. O. Hasanboyeva va boshqalar. “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” Toshkent 2012y. 24. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar konsepsiyasi. T., 2008 25. J.Hasanboyeva .Ma’naviy –axloqiy tarbiya asoslari . T. G’ofur N.20 2 0 26. Z. Ismoilova. Tarbiyaviy ish metodikasi. T., « Istiqlol » 20 1 3 Elektron ta’lim resurslari: www.pedagog.uz www.ziyonet.uz www.edu.uz www.kasu.u 49

Jamoani istiqbolini belgilovchi tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish usullari

 

                                              Mundarija:
Kirish……………………………………………………………………………....3

I.BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA JAMOAVIY TASHKIL ETILADIGAN TARBIYAVIY ISHLARNING AZARIY ASOSLARI………..6

1.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlarini takomillashtirish pedagogik muammo sifatida…………………………………..…6

1.2. Jamoaviy bayram tadbirlari tashkil qilish prinsiplari…………………….......12

1.3.Tarbiyaviy jarayonni va tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar…………………………………………………………15

II.BOB. JAMONING ISTIQBOLINI BELGILOVCHI TARBIYAVIY TADBIRLARNING AFZALLIKLARI………………………………………...20

2.1.Jamoaning shakillantrish va unda shaxsni tarbiyalash faoliyati………………20
2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishda tadbirlarning o`rni ………………………………………………………………………………26
2.3.Tarbiyaviy ishlar jarayonini tashkil etishga texnologik yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlari…………………………………………………………………..28

III.BOB.TARBIYAVIY ISHLAR JARAYONINI TASHKIL ETISHGA TEXNOLOGIK YONDOSHUV………………………………………………....31

3.1.Jamoa ijodiy faoliyatini rivojlantirishda pedagogik texnologiyalarning o'rni…31

3.2.Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishningasosiy omillari:………………………...34

3.3.Tarbiyaviy ishlarda pedagogik texnologiyaning umumiy belgilari……………35

Xulosa………………………………………………………………………….…39

Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………....42


 

 

 

 

                                                   KIRISH.

Mavzuning dolzarbligi. Muxtaram prizdidentimiz Sh.Mirziyoyev “Agar mendan sizni nima qiynaydi?” deb so‘rasangiz, farzandlarimizning ta’lim va tarbiyasi deb javob beraman. Har bir inson har kuni qiladigan ishini xuddi birinchi marta qilayotgandek qilishi kerak. Shundagina ishda rivojlanish boʻladi”, deya takitlaydi. Mehnat va kasb ta‘limi sohasida bilim olgan bo‘lajak mehnat va kasb ta‘limi o‘qituvchilari mehnat faoliyatini, mahoratini oshirish oily ta‘limning asosiy vazifalaridan biridir. Bu muammoni hal qilishning birdan bir yo‘li mehnat va kasb ta‘limi o‘qituvchilari mahoratini, faoliyatini oshirish eng avvalo pedagogik shart - sharoitlar hamda oily ta‘lim muassasidagi barcha imkoniyatlardan kelib chiqib, o‘ziga xos xususiyatlarni  hisobga  olinganligini ham nazarda tutadi.[1] Mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirish ta'lim va kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy maqsadi. Ijtimoiy munosabatlar ko‘lamining kengayishi o‘sib kelayotgan avlodni o‘ta murakkab xususiyatga ega munosabatlar jarayoniga har tomonlama yetuk etib tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Psixologik, intellektual va fiziologik jixatdan yetuk inson hayotiy qarama-qarshilik, xususan, turli buzg‘unchi g‘oyalar ta'siriga tushib qolish, nosog‘lom turmush kechirish va noqonuniy xatti-harakatlarni sodir etishdan o‘zini saqlab qola oladi. Shuningdek, shaxsning aqliy salohiyatga egaligi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta'minlovchi asosiy omildir. O‘zbekiston Respublikasida, demokratik va huquqiy jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro‘y berayotgan voqea-xodisalarga shaxsiy munosabtini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy borlikda kechayotgan o‘zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai nazarning shakllanishi shaxs faolligini ko‘rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. Qolaversa, mustaqil fikr egasi bo‘lgan shaxs o‘z imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta oladi. Muvaffaqiyatli ravishda olib borilayotgan ta'limiy islohotlarning ham asosiy maqsadi erkin, mustaqil fikriga ega barkamol shaxs va malakali  mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir. Bu xususida O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni e'tirof etadi:  «Amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi har bir fuqaroning shaxs sifatida shakllanishi uchun, o‘z qobiliyatini, o‘z talantini ishga solib hayotini yanada yaxshilashi, ma'nan boyitishi uchun barcha imkoniyatni yaratib berishdan iboratdir».Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda, ham muhim ijtimoiy vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta'kidlansa, islom ta'limoti g‘oyalariga ko‘ra yetuklikning bosh mezoni – ilmlilik, bilimli bo‘lishdi. Xozirgi kunda zamonaviy pedagogik jamoa bilan juda yaxshi ishlashni bilishi va yahshi jamoa shakilantira olishi lozim. 

Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning etakchi rol o‘ynashi to‘g‘risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari o‘rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanshini ta’minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab bo‘lmaydi. Jamoa bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning etarli darajada uyushgan har qanday guruhdan ajratib turadi.

O’zbekiston Pespublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng kelajagimiz vorisi bo’lgan yoshlar tarbiyasiga katta e’tibor qaratildi.[2] Darhaqiqat , yosh avlod ma’naviy tarbiyasi nechog’li ahamiyatli va kechiktirib bo’lmas masaladir. Chunki, bugungi yoshlar ertangi O’zbekistonning kelajagi va bunyodkorlaridir. O'zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o'z mustaqil siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yo'liga ega bo'lishi, xalq xo'jaligining turli sohalarida, jumladan xalq ta'limi tizimida ham o'sib kelayotgan yosh avlod ta'lim-tarbiyasi bilan bog’liq jarayonini qayta ko'rib chiqishni taqozo etmoqda. Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so'nggi yutuqlari asosida kelajagimiz bo'lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nihoyatda zarurdir. O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining «Ma'naviyat va ma'rifat» jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to'g'risida»gi farmonida ko'rsatilganidek, jamiyatda yuksak ma'naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an'analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g'oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir.

Kurs ishining maqsadi: Jamoani istiqbolini belgilovchi tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish orqali o’quvchilarni bir jamoa bo’lib shakllanishini ta’minlash. 


 

  1. [1] O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y

 

  1. [2] O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori  Toshkent- 2018

 

Купить