Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 45.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

55 Продаж

Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o‘rganish tarixi (XX-XXI asr boshlari)

“JANUBIY TOJIKISTON ARXEOLOGIK YODGORLIKLARINI O‘RGANISH TARIXI (XX-XXI ASR BOSHLARI)” MUNDARIJA: KIRISH ......................................................................... .................................. ................2-5 I BOB SOVET DAVRIDA TOJIKISTONDA ARXEOLOGIK TADQIQOTLARNING SHAKLLANISHI VA ULARLARNI TASHKIL ETISH BO YICHA CHORA-TADBIRLARʻ ....................................................................... 6-15 1.1. Sovet hukumatining Tojikistonda arxeologik tadqiqotlarni tashkil etish bo yicha birinchi chora- ʻ tadbirlari ........................................................................................................................... 6-12 1.2. Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi: faoliyatning asosiy yo'nalishlari .................................................................................................................................................. 13-15 II BOB. JANUBIY TOJIKISTON ARXEOLOGIK EKSPEDITSIYASI FAOLIYATI (1973-2005) ............................................................................................................... 16-23 2.1. 1973-1990 yillarda Janubiy Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasining Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o'rganishdagi yutuqlari ................................... 16-20 2.2. 1991-2005 yillarda Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o rganishning asosiy ʻ yo nalishlari ʻ ................................................................................................................................ 21-23 XULOSA .................................................................................................................................................... 24-25 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ................ 26-28 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. A rxeologik bilimlarni egallash bosqichlari va qadimda Markaziy Osiyoda, xususan Janubiy Tojikiston hududida sodir bo lganʻ tarixiy jarayonlar haqida yaxlit tushunchani shakllantirish imkonini beradi. Muayyan arxeologik yodgorlikni o‘rganish tarixini tahlil qilish jarayonida bir vaqtning o‘zida uni tadqiq qilish metodologiyasi tushuniladi va umuman arxeologik yodgorliklarning ilmiy rivojlanish darajasi aniqlanadi. Tarixshunoslik muayyan kontekstda, arxeologiyaning rivojlanishi haqidagi bilimlar majmuasi sifatida, arxeologiyaning muayyan davr sharoitidagi rivojlanishiga oid tarixiy tadqiqotlarning butun majmuasini ilmiy tushunishdir. Tarixshunoslik tadqiqotlarining asosiy muammolarini hal qilishda bunday yondashuv bilan tarixchilarning butun avlodlarining arxeologiya fanining rivojlanishiga qo‘shgan hissasi, jamiyat, fan va madaniyat rivojlanishining muayyan tarixiy bosqichi ehtiyojlariga javob beradigan o‘ziga xos nazariyalar va g‘oyalar ayniqsa, yaqqol ochib berilgan. Tojikiston tarix fanida XX asr - XXI asr boshlaridagi Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o‘rganish tarixini har tomonlama, tizimli va yaxlit yoritib beradigan maxsus asarlar haligacha yozilmagan. So‘g‘d-Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi (STAE), Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi (TAE), Janubiy Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi (STAE), shuningdek, arxeologik guruhlar, jumladan, qo‘shma xalqaro ekspeditsiyalarning faoliyatini o‘rganish asosida Tojikiston mustaqilligi. Ushbu tadqiqot tuzilmalarining tojiklarning ma’naviy va moddiy merosini o‘rganishga qo‘shgan hissasini umumlashtirish hali mahalliy tarixshunoslikda alohida va yaxlit tadqiqot mavzusi bo‘lmagan. Mavzuning o rganilganlik darajasi ʻ . Ayni paytda Janubiy Tojikistonning alohida hududlarida ma’lum tarixiy davrlar bo‘yicha olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalarini o‘rganuvchi tarixnavislik sharhlari ko‘rinishidagi alohida asarlar, shuningdek, arxeologik guruhlarning ma’lum bir mavsumda bajarilgan ishlar to‘g‘risidagi hisobotlari mavjud. Tojikistonda arxeologiya fanining rivojlanishiga bag ishlangan tadqiqotlar kam bo lishiga qaramay, biz tahlil ʻ ʻ 2 qilayotgan muammo bo yicha to rt guruh manbalarni shartli ravishda ajratibʻ ʻ ko rsatishimiz mumkin: 1) Sovet Ittifoqidan oldingi davrda arxeologiya fanining ʻ shakllanishini o rganishga bag ishlangan maxsus tadqiqotlar ʻ ʻ 1 ; 2) Sovet davlatchiligining barpo etilishi davrida Tojikistonda arxeologiya fanining shakllanishining umumiy sharhini taqdim etuvchi asarlar 2 ; 3) arxeologiya ishining shakllangan kundan hozirgi kungacha bo‘lgan turli jihatlari va yo‘nalishlarini yoritib beruvchi asarlar 3 ; 4) Tojikistonda tarix fanining o zi, shu jumladan uning ʻ turli jabhalari, jumladan, arxeologiya fanlari akademiyasi tizimida alohida va mustaqil yo nalish sifatida shakllanishiga bag ishlangan ishlar ʻ ʻ 4 . Shuni ta’kidlash kerakki, tadqiqot guruhlarini shakllantirish tamoyillari, tuzilishi va funktsiyalari bevosita arxeologik ekspeditsiyalarning paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivojlanishining tarixiy jarayonlarining ob'ektiv va to‘liq tasvirini tiklashga qaratilgan asosiy vazifalari bilan belgilanadi. hozirgi Tojikiston hududida insoniyat va jamiyatlar, insoniyat tarixining eng qadimiy davrlaridan boshlab va oxiri o‘rta asrlargacha. Har bir tarixiy davr uchun arxeologik guruhlar tuzilib, ixtisoslashtirilgan, ularning faoliyati natijalariga ko‘ra ilmiy ishlar yaratilgan. Shu nuqtai nazardan, Janubiy Tojikiston yodgorliklarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalarini umumlashtirishni aks ettiruvchi nashr etilgan ayrim asarlarni qayd etamiz. 1 Лунин С. Б. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестанский кружок любителей археологии (1895-1917). - Ташкент, 1958; Акрамов М. Русские исследователи и их вклад в изучение истории, археологии и этнографии народов Памира и Припамирья // Автореф. дисс... д.и.н. – Душанбе-Москва, 1975; Соловьев В. У истоков археологии Таджикистана (1813 – 1917 гг.) – Елец, 2005. 2 Дьяконов М. Перспективы археологического изучения Таджикистана // Труды Таджикского филиала АН СССР, История, археология, этнография, язык и литература. Сталинабад, 1951, Т. XXIX . С. 19-35; Ставиский Б. Археолог ическое исследование Таджикистана (Библиографический обзор) //Вестник древней истории. – М.,1952, № 1. С. 162-168; Литвинский Б. Археологическое изучение Таджикистана советской наукой (Краткий очерк). – Сталинабад, 1954; Он же. Археология Таджикистана за годы Советской власти //Советская археология – 1967. - № 3. Ранов В.А. Изучение каменного века Средней Азии за двадцать лет (1945-1965). //Материальная культура Таджикистана. – Вып.1. -Душанбе, 1968. –С.5-45. Ранов В.А. Десять лет исследований каменного века Южного Таджикистана и Памира в 1871-1980гг. //АРТ. – Вып.20. (1980г.). –Душанбе, 1987.-С.65-66. 3 Труды Таджикской археологической экспедиции. Сборники «Археологические работы в Таджикистане» (вып. с 1954 по 2005 гг.); Отчеты о научно-исследовательской работе Института истории, археологии и этнографии им. А.Дониша АН Таджкистана (с 1951 по 2005 гг.); монографии и статьи об археологических исследованиях памятников Южного Таджикистана. 4 Искандаров Б. Развитие исторических наук в Таджикистане. - Душанбе, 1977; Масов Р. Становление и развитие исторической науки в Таджикистане //Академия наук Республики Таджикистан. - Душанбе, 2001. 3 Tosh davri asosan A.P.Okladnikov 5 , V.A.Ranov 6 va boshqalarning birgalikdagi ishlarini ham qayd etamiz. Bronza davri - A.M.Mandelstam 7 , N.M.Vinogradova 8 va L.T.Pyankova 9 va boshqalar. Antik davr - B.A.Litvinskiy 10 va boshqalarning asarlari. Kushon davri - B.Ya.Staviskiy 11 , B.A.Litvinskiy 12 va A.V. Sedova O‘rta asrlar - B.A.Litvinskiy 13 , V.S.Solovyov 14 va boshqalar tomonidan tadqiq qilingan. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi XX-XXI asr boshlarida topilgan va o rganilgan Janubiy Tojikiston yodgorliklarini tadqiqʻ qilishga bag ishlangan nashrlarni tarixnavislik tahlili hisoblanadi. ʻ Ushbu maqsadga erishish uchun biz quyidagi vazifalarni qo‘ydik: - tojikistonda arxeologiya yangi yo‘nalish sifatida shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlarni aniqlash; - janubiy Tojikistondagi arxeologik tadqiqotlarning kelib chiqishi va o‘ziga xos yo‘nalishini aniqlash; - manba asosini, arxeologik manbalardan foydalanish xarakterini, arxeologik faktlarni o‘rganishning o‘ziga xos usullarini aniqlash; - arxeologiya ekspeditsiyalari va guruhlari faoliyatining murakkabligi va izchilligini Janubiy Tojikistonning turli mintaqalarida ko‘rsatish; 5 Окладников А.П. Исследования памятников каменного века Таджикистана //МИА. - №66. 1958; Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. –Л., 1966; 6 Ранов В.А. Каменный век Таджикистана. Палеолит. –Душанбе, 1965; Каменный век. Афгано-таджикская депрессия. -Душанбе, 2005,250 с. (совместно с Г.Р. Каримовой) 7 Мандельштам А.М. Памятники эпохи бронзы в Южном Таджикистане. – МИА, № 145. Л., 1968 8 Виноградова Н.М. , Ранов В.А.,.Филимонова Т. Г. Памятники Кангурттута в Юго-Западном Таджикистане. Эпоха неолита и бронзовый век. – М, 2008, 470 с. 9 Пьянкова Л.Т. Древние скотоводы Южного Таджикистана (по материалам могильника эпохи бронзы «Тигровая Балка»). Душанбе 1989 10 Литвинский Б.А. Храм Окса.Т.1. М.2000, 503 с. Храм Окса. Т.2. М.2001 11 Ставиский Б.Я. Кушанская Бактрия: проблемы истории и культуры. – М.,1977 12 Литвинский Б.А. Седов А.В. Тепаи-Шах. Культура и связы кушанской Бактрии.- М., 1983,238 с.; Культы и ритуалы кушанской Бактрии.- М., 1984,237с. 13 Литвинский Б.А. Соловьев В.С. Средневековая культура Тохаристана в свете раскопок в Вахшской долине. М., 1985,266 с. 14 Соловьев В.С.Северный Тохаристан в раннем средневековье. Елец, 1997; Искусство раннесредневекового Тохаристана. – Елец, 2007, 129 с. 4 - tarixnavislik tahlilini o‘tkazish va Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini xronologik tartibda o‘rganishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash (tosh davri, bronza davri, ilk temir davri; Yunon-Baqtriya va Kushonlar davrlari; ilk va rivojlangan o‘rta asrlar - V - XII asrlar) ; - to‘plangan arxeologik materialning ahamiyatini aniqlash va undan mahalliy tarix fanini rivojlantirish uchun foydalanish zarurligini isbotlash. Kurs ishining ob’ekti va predmeti Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o‘rganishga bag‘ishlangan, XX-XXI asr boshlarida nashr etilgan, Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklari (XX-XXI asr boshlari) tavsifi va chuqur tahlil qilingan asarlardir. Kurs ishining xronologik doirasi. Janubiy Tojikiston hududida - tosh davridan rivojlangan o rta asrlargacha (eramizning XII asr) va XX-XXI asrʻ boshlarida topilgan arxeologik yodgorliklarni qamrab oladi. Ish tuzilishi. Kurs ishining kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I BOB SOVET DAVRIDA TOJIKISTONDA ARXEOLOGIK TADQIQOTLARNING SHAKLLANISHI VA ULARLARNI TASHKIL ETISH BO YICHA CHORA-TADBIRLARʻ 1.1. Sovet hukumatining Tojikistonda arxeologik tadqiqotlarni tashkil etish bo yicha birinchi chora-tadbirlari. ʻ Bu bo limda - “Tojikistonda arxeologik tadqiqotlarning shakllanishining ʻ kelib chiqishi” g oyasi ishlab chiqiladiki, Tojikistonda arxeologik tadqiqotlarning ʻ rivojlanishi, arxeologik bilimlarning shakllanishi va umuman, butun milliy tarix fanining XX asrda uning etnografik yo nalishi, shu jumladan, turli ilmiy jamiyatlar ʻ faoliyati va rus olimlari - sharqshunoslar, arxeologlar, etnograflar, tarixchilar, tilshunoslarning ishlari, shuningdek, XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida mintaqani o rganishga yordam berdi ʻ 15 . O rta Osiyoning Rossiya imperiyasiga qo shilishi jarayoni muayyan salbiy ʻ ʻ oqibatlar bilan birga mintaqa xalqlari, jumladan, Tojikistonda arxeologik tadqiqotlarni rivojlantirish uchun ham ijobiy natijalar berdi. Shu munosabat bilan B.A. Litvinskiy O rta Osiyo Rossiyaga qo shib olingandan so ng rus olimlari, ʻ ʻ ʻ sayyohlari, antik davr ixlosmandlari Tojikiston moddiy madaniyati yodgorliklariga ko p sahifalar bag ishlaganliklarini to g ri qayd etgan. Shunisi e'tiborga loyiqki, ʻ ʻ ʻ ʻ XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida. bir qator arxeologik joylar allaqachon tasvirlangan. Tarixiy geografiya, irrigatsiya tarixi va mintaqaning numizmatikasini o rganishda rus sharqshunosligi katta muvaffaqiyatlarga erishdi . ʻ O rta Osiyo xalqlarining o tmishini o rganishga rus sharqshunosligining eng yirik ʻ ʻ ʻ vakili akademik V.V.Bartold alohida hissa qo shgan ʻ 16 . Rossiya olimlari tomonidan to plangan ma'lumotlardan qadimgi davrlarda Tojikistonning bir qator viloyatlari ʻ aholisiga xos bo lgan yuksak madaniyat haqida muhim xulosa chiqarish mumkin. ʻ 15 Бобомуллоев С. К истории археологического исследования Южного Таджикистана - Душанбе, 2006. - с. 58; Он же. Создание Таджикской археологической экспедиции и её деятельность в 40-50-е годы ХХ века. Душанбе. 2006. - с. 82. 16 Литвинский Б. А. Археологическое изучение Таджикистана советской наукой (краткий очерк). – Сталинабад. 1954. - С. 3. 6 Bu rus tarix fanining eng yaxshi vakillarining asarlarida va birinchi navbatda, akademik V.V.Bartoldning asarlarida mavjud. 17 Mahalliy tarixchi va arxeologlarning asarlarida qayd etilishicha, Oktabr inqilobigacha O rta Osiyoda arxeologiyada o ziga xos milliy ilmiy tuzilmalarʻ ʻ bo lmagan. Rossiya olimlarining ishidan oldin Tojikiston hududi arxeologik ʻ jihatdan o rganilmagan ʻ 18 . Inqilobdan oldingi rus olimlarining xizmatlari shundan iboratki, ular keyingi davrdagi arxeologik tadqiqotlar uchun asos yaratdilar. 19 Inqilobgacha bo lgan Turkistonda bir qancha ilmiy birlashmalar faoliyat ʻ ko rsatgan bo lib, ularning ishi O rta Osiyo va Qozog iston xalqlarining eng ʻ ʻ ʻ ʻ qimmatli tarixiy yodgorliklari va moddiy madaniyatini kashf etish bilan tavsiflanadi, bu esa yirik sharqshunos olimlarning e tiborini tortdi va konstruktiv ʼ ilmiy faoliyatga olib keldi. munozaralar. 20 Ayniqsa , “Turkiston arxeologiya ixlosmandlari” to garagi ʻ faoliyati e’tiborga molik. Turkiston to garagi a zolarining ʻ ʼ arxeologiya sohasidagi eng muhim ilmiy kashfiyotlari, topilmalari va kuzatishlarining bir qismi inqilobdan oldingi rus sharqshunosligining ko zga ʻ ko ringan namoyandalari, jumladan, V.V. Bartold, N.I.Veselovskiy , K.Zaleman, ʻ K.Inostrantsev, P.Kokovtsev, N.F.Katanov, I.Yu. Krachkovskiy, S.F. Oldenburg, V.Radlov, V.R.Rozen va boshqalar mintaqa arxeologiyasiga oid turli asarlar va tadqiqotlarning nashr etilishiga, umummilliy miqyosda qizg in ilmiy ʻ munozaralarning paydo bo lishiga yordam berdi. Vasiliy Vladimirovich Bartold ʻ Turkiston to garagining birinchi kunidan to oxirgi kunigacha uning doimiy faol ʻ ishtirokchisi va g amxo r ustozi bo ldi. To garak keyinchalik bir qancha yirik ʻ ʻ ʻ ʻ tadqiqotchilarga ilm-fanni boshlab berdi, ularning ko pchiligi inqilobdan keyin ʻ sovet arxeologiyasi sohasida samarali mehnat qildilar. Nashr etilgan “Turkiston arxeologiya ixlosmandlari to garagi a’zolarining yig ilishlari va xabarlari ʻ ʻ bayonnomalari” ko plab rus va chet el tadqiqotchilarining e’tiborini tortdi va ular ʻ 17 Ставиский Б. Я. Археологическое исследование Таджикистана (библиографический обзор). // Вестник древней истории № 1. – М., - С. 162. 18 Масов Р. Становление и развитие исторической науки в Таджикистане. //Академия наук Республики Таджикистан. Душабе - С. 149. 19 Соловьев В. С. У истоков археологии Таджикистана. Елец, 2005. - С. 93-94. 20 Лунин С. Б. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестанский кружок любителей археологии (1895-1917). - Ташкент, 1958. - С. 4. 7 ma’lum darajada hozirgi kungacha o z ahamiyatini yo qotmagan. To garakʻ ʻ ʻ ta'sirida o lkashunoslarning faoliyati sezilarli darajada faollashdi, muzeylar ishi ʻ faollashdi, ularning kolleksiyalari yangi eksponatlar bilan to ldirildi. To garak ʻ ʻ ishining o zi ko p jihatdan inqilobdan oldingi rus sharqshunosligi va ʻ ʻ arxeologiyasining holati va ularning rivojlanish jarayonini aks ettirdi. 21 Tojikiston tarixiy obidalarini o rganishda Turkiston arxeologiya ʻ ixlosmandlari to garagi a’zolarining hissasi katta. Ular Qaxqaxa va Mug tepaning ʻ ʻ qadimiy manzilgohlarini, Chilxujra qal’asini, Xo jent va Ashta qurumlarini, ʻ Konigut g orining qadimiy ishlarini, Vorux darasida qoya yozuvlarini topib, ʻ o rganib chiqdilar. Shimoliy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini birinchi bo lib ʻ ʻ rivojlantirgan Turkiston to garagi a’zolaridan N.Veselovskiy, M.Andreev, ʻ N.Likoshin, N.Malitskiy, A.Polovtsov, J.Kastanye va tadqiqotda qayd etamiz. Janubiy Tojikiston yodgorliklaridan Lyagman va Taxti Sangin manzilgohlarini birinchi bo lib kashf etgan va tadqiq qilgan N. Mayevning alohida xizmatlari bor ʻ 22 . Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o rganishda N. Mayev va ʻ boshqalar qatori TKLA a zosi A. Semenovning, ayniqsa, Turkiston doirasi ʼ muzeyidagi topilmalarni qayd etish, saqlash va tizimlashtirish borasidagi faoliyati katta rol o ynaydi ʻ 23 . “Sovet hukumatining Tojikistonda arxeologik tadqiqotlarni tashkil etish bo yicha birinchi chora-tadbirlari” - sovet davrida zamonaviy tojik tarix fanining ʻ dastlabki shakllanishiga oid tadqiqotchilarning fikrlari tahlil qilinadi. O rta Osiyo arxeologik yodgorliklarini tizimli va keng qamrovli o rganish ʻ ʻ faqat Oktabr inqilobidan keyin boshlangan. Tashkiloti ilk arxeologii tahqiqothoi Tojikiston soveti arxeologii umumii tashakkuloti umumii arxeologi va baroi sistemai akademiyai fanho uzviyi ast. Tojikistondagi sovet tarixshunosligi inqilobdan oldingi tarix fanida mavjud bo lgan hamma narsani tanqidiy idrok ʻ etgan. Shu bilan birga, jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini tushunishga asoslangan 21 Лунин С. Б. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестанский кружок любителей археологии (1895-1917). - Ташкент, 1958. - С. 10-11. 22 Там же. - С. 92. 23 Там же. - С. 92. 8 tarixiy tadqiqotning sifat jihatidan yangi metodologiyasi sovet tarixnavisligi bilan oktabrgacha bo lgan tarix fanining tub farqini ko rsatib berdi.ʻ ʻ 24 XX asrning 20-yillarida xalq xo jaligida ilmiy-pedagogik kadrlar va ʻ mutaxassislar tayyorlash uchun Rossiya Federatsiyasi Xalq Komissarlari Sovetining 1920-yil 7-sentyabrdagi “Turkiston davlat universitetini tashkil etish to g risida”gi farmoni qabul qilindi. RSFSR Maorif xalq komissarligining bevosita ʻ ʻ tasarrufida bo lgan Toshkentda katta ahamiyatga ega edi. ʻ 25 1921-yilda tashkil etilgan Turkiston muzeylar va qadimiylik, san at va tabiat ʼ yodgorliklarini muhofaza qilish qo mitasi (Turkomstaris) qadimgi madaniyat va ʻ tabiat yodgorliklarini o rganish va asrash bilan shug ullanuvchi davlat muassasasi ʻ ʻ edi 26 . 1920-yillarda Osiyo muzeyida (keyinchalik SSSR FA Sharqshunoslik instituti) ham muhim ishlar amalga oshirildi 27 . Yirik rus olimlari - V.V.Bartold, A.A.Semenov, N.L.Korjenevskiy va boshqalarning tashabbusi bilan 1925-yilda “Tojikiston va undan tashqaridagi xalqlarni o rganish” bo’limi ochildi. Bu uyushma faoliyati tojik xalqi tarixi va ʻ etnografiyasini o rganishda muhim rol o ynadi. Jamiyat “Tojikiston” to plamini ʻ ʻ ʻ tayyorladi va nashr etdi, unda amalda birinchi marta Sovet hokimiyatining dastlabki bosqichida Tojikiston, uning hududi, geografiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, tojiklarning tarixi, etnografiyasi va madaniyati haqida turli ma’lumotlar berilgan. taqdim etdi. V.V.Bartoldning “Tojiklar. Tarixiy eskiz”, M. S. Andreeva “Tojiklar etnografiyasi haqida”, A. A. Semenov “Ariy madaniyatining moddiy yodgorliklari”. 1926-yilda Tojikiston o rganish jamiyati Burhoniddinning ʻ “Katagon va Badaxshon” asarining Afg onistonning asosan tojiklar yashaydigan ʻ shimoliy hududlari haqidagi tarixiy, geografik va etnografik ma lumotlarni o z ʼ ʻ ichiga olgan tarjimasini nashr etdi. 1926-yilda jamiyat va O rta Osiyo davlat ʻ 24 Масов Р. Становление и развитие исторической науки в Таджикистане. - С. 150. 25 Масов Р. Становление и развитие исторической науки в Таджикистане. - С. 150. 26 Нечкин Д. Задачи и ближайшие цели Комитета по делам музеев и охраны памятников старины, искусства и природы в Средней Азии //Известия Среднеазиатского Комитета по делам музеев и охраны памятников старины, искусства и природы. – Ташкент, 1926, вып. 1.- С. 5. 27 Искандаров Б. Развитие исторических наук в Таджикистане. - Душанбе, 1977. - С. 20. 9 universiteti tashabbusi bilan V.V.Bartoldning “Eron. Tarixiy sharh” nomli kitobi tojik xalqi tarixshunosligiga muhim hissa bo ldiʻ 28 . 1930-yilda SSSR Fanlar akademiyasi Tojikiston SSRni ilmiy tekshirish uchun maxsus komissiya tuzdi. SSSR Fanlar akademiyasi Prezidiumi 1932-yil 17- martdagi qarori bilan Tojikiston hukumati SSSR Fanlar Akademiyasining Tojikiston bazasi tashkil etildi. Tojikiston bazasi ishida tarixiy va arxeologik tadqiqotlar ham ma'lum o rin tutgan. Janubiy Tojikistonda arxeologik sohadagi ʻ birinchi tadqiqot Tojikiston SSR Maorif Xalq Komissarligi huzuridagi Davlat ilmiy-tadqiqot institutining o lkashunoslik sektori ishi bo lib, u 1932-yilda ʻ ʻ daryoning qadimiy terrasalarini o rgangan ʻ 29 . Tojikiston arxeologik tadqiq etishda SSSR Fanlar akademiyasi SSSR Fanlar akademiyasi muxbir a zosi A.Freyman ʼ rahbarligida daryoning yuqori oqimida o tkazilgan ekspeditsiya muhim voqea ʻ bo ldi. Zaravshon va Mug tog idagi qal'aning qazish ishlari 1933-yilda u ʻ ʻ tomonidan olib borilgan. 30 20-yillar - 30-yillarning birinchi yarmida O rta Osiyoda arxeologlar ʻ faoliyatining xarakterli jihatlaridan biri uning o lkashunoslikka yo naltirilganligi ʻ ʻ edi. Tojikistonda inqilobdan oldingi davrda professional ilmiy arxeologik an’analar mavjud emas edi, lekin kuchli, havaskor o lkashunoslik harakati juda ko p foyda ʻ ʻ keltirgan bo lsa-da. O lkashunoslik tarafdori arxeologlar faoliyatini 30-yillarning ʻ ʻ boshlarigacha nafaqat Tojikistonda, balki butun O rta Osiyoda xarakterlashda ʻ davom etdi. O rta Osiyo arxeologiyasining shakllanish jarayoni 30-yillarning ʻ ikkinchi yarmigacha, bir qancha yirik arxeologik ekspeditsiyalar ish boshlagan paytgacha davom etdi. Ulardan eng muhimlari S.P.Tolstov boshchiligidagi Xorazm va A.N.Bernshtam boshchiligidagi Semirechensk edi. Bu ekspeditsiyalar bepoyon xududlardagi yodgorliklarni uzoq vaqt davomida har tomonlama o rganishni amalga oshirdi , shuningdek, O rta Osiyoning qadimiy tarixini ʻ ʻ o rganishda yangi ufqlarni belgilab berdi. ʻ 31 28 Масов Р. Указ. раб. С. 151. 29 Ранов В. А. Изучение каменного века Таджикистана // Доклады Академии наук Таджикской ССР. – Сталинабад, 1953, вып.9.- С.21. 30 Согдийский сборник. – Л.,1934. 31 Литвинский Б. А. Археология Таджикистана за годы советской власти, //Советская археология. -1967. -№ 3 С. 107-108. 10 30-yillarning boshlarida Tojikistonda birlamchi arxeologik va o lkashunoslik tuzilmalari paydo bo ldi, ularda yetakchi o rinni Respublika tarixiyʻ ʻ ʻ yodgorliklarni muhofaza qilish qo mitasi egalladi. Qo mita ishining asosiy ʻ ʻ tashkilotchisi va ijrochisi arxeolog va o lkashunos V. Cheylytko edi. U Tojikiston ʻ arxeologik yodgorliklarini birlamchi o rganish va ommalashtirishga katta hissa ʻ qo shgan. ʻ 32 1940-yilda SSSR Fanlar Akademiyasining Tojikiston bazasi SSSR Fanlar Akademiyasining Tojikiston filialiga, uning tarixiy-lingvistik sektori esa Tarix, til va adabiyot institutiga aylantirildi. XX asrning 20-30-yillarida Tojikistonning janubiy rayonlarini arxeologik o rganish haqida ma lumotlar. nihoyatda kam. 1933-yilda A.Freyman ʻ ʼ boshchiligidagi yirik arxeologik ekspeditsiyadan keyin Tojikiston hududida 30- yillarning oxirigacha shunga o xshash ekspeditsiya amalga oshirilmagan. ʻ Mashhur rus sharqshunosi A.A.Semenov o zining «Ariy madaniyatining ʻ moddiy yodgorliklari» (1925) maqolasida Janubiy Tojikistonning ayrim arxeologik yodgorliklariga tavsif beradi 33 . O shanda ham u tojiklarni O rta Osiyoning eng ʻ ʻ qadimgi aborigenlari, oriy qabilasining eroniy guruhiga mansub deb hisoblagan. A.A.Semenov ta’kidlaganidek, tojiklar o zlarining uzoq tarixiy qarorgohi ʻ davomida butun Eron platosining sharqida moddiy madaniyat izlarini qoldirishgan. Va agar bu yerda ko p joylarda ariy aholisi butunlay yo q bo lib ketgan bo lsa, ʻ ʻ ʻ ʻ unda o tmishdagi yodgorliklar uning madaniyati zamonaviy Tojikiston hududidan ʻ ancha uzoqqa ketganligini ishonchli tarzda ko rsatadi. A.A.Semenov tomonidan ʻ taklif qilingan tojik madaniyati tarixiga oriy-tsivilizatsiya qarashi tanqidga uchragan va aslida bu olim vafotigacha uning asarlarida yanada rivojlanmagan. Lekin u mustaqil Tojikiston Respublikasining tashkil topishi davrida (XX asr oxiri - XXI asr boshlari) faol dastak va asos topdi . 2006-yilning Tojikistonda “Ariylar sivilizatsiyasi yili” deb e’lon qilinishi va Dushanbe shahrida oriy madaniyati tarixiga bag ishlangan yirik ilmiy forum va tadbirlarning o tkazilishi buning dalili ʻ ʻ bo ldi, bunda tojiklar erishgan yutuqlar uning uzviy va uzviy qismini ifodalaydi. ʻ 32 Литвинский Б. А. Указ. раб.- С. 12. 33 Семенов А. А. Материальные памятники арийской культуры //Таджикистан. - Ташкент, 1925. 11 Tojikistonning arxeologik yodgorliklari haqida arxeolog V.V.Cheylitkoning tadqiqotlari va ilmiy qiziqishlari etnografiya va tilshunoslik bilan bog liq bo lganʻ ʻ olimlar N.Kislyakov va M.S.Andreevning ayrim ma lumotlari ham qimmatlidir. ʼ Muhim arxeologik materiallar Pomir-Tojikiston kompleks ekspeditsiyasi tomonidan olib borilgan kon-geologik ishlanmalar davomida olingan. O sha yillarda Janubiy Tojikiston obidalarini o rganishda Surxondaryo ʻ ʻ viloyat o lkashunoslik muzeyi tashabbus ko rsatdi. 1936-yilda muzey tadqiqotchisi ʻ ʻ G.N.Maksimov va rassom N.D.Talaniya Termizdan Amudaryogacha bo lgan ʻ hududda razvedka ishlarini olib borishdi. Tojikistonda ular Ayvadj o rnini ko zdan ʻ ʻ kechirdilar, uning sxematik vizual rejasini oldilar, saqlanib qolgan xarobalarni tasvirladilar va qazish materiallarini to pladilar (M.E.Masson, XI-XII, XV-XVII va ʻ XIX asrlar aniqlagan). 34 34 Литвинский С. Б. Указ. раб. -С. 12. 12 1.2. Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi: faoliyatning asosiy yo'nalishlari Tojikistonda arxeologik tadqiqotlarning yangi bosqichi Tarix institutida arxeologiya va numizmatika sektorini tashkil etishdan boshlanadi. A. Donisha Tojikiston SSR Fanlar akademiyasi 1951. Tojikistondagi ushbu birinchi arxeologiya ilmiy muassasasi tashkil etilgan kundan boshlab Janubiy Tojikistonni arxeologik tadqiq etishni dala va tadqiqot ishlarining ustuvor yo nalishi debʻ hisobladi. 1951-yilda B.A. Litvinskiy Dushanbega yangi tashkil etilgan Tojikiston SSR Fanlar akademiyasi Tarix, arxeologiya va etnografiya institutining birinchi direktori professor A. A. Semenov tomonidan taklif qilindi. Unga arxeologiya sektorini tashkil etish vazifasi yuklatilgan, keyinchalik u yigirma yil davomida (1951-1971) rahbarlik qilgan. 35 Respublikada o zining yaxshi tayyorlangan ʻ arxeologlari yo q edi. Bunday kadrlarni tarbiyalash yangi tashkil etilgan sektorning ʻ asosiy vazifalaridan biriga aylandi. B. A. Litvinskiy va uning rafiqasi, arxeolog va numizmat E. A. Davidovich, ular ishtiyoq bilan boshlashdi. 1954-yilda allaqachon tarixshunoslik ocherk nashr etildi, unda Tojikistonda arxeologiya sohasidagi tadqiqotning asosiy vazifalari shakllantirilgan 36 . 1953-yilda o rta asrlar Xutolining ʻ poytaxti - Xulbukda qazishmalar boshlandi, so ngra Vaxsh vodiysidagi Ko xna- ʻ ʻ qal’ada ish olib borildi. B. Litvinskiy bilan birga uning ilk shogirdlari E. G. G ulomova, T. I. Zeymal, A. D. Babaev, V. A. Ranovlar ham Tojikiston ʻ arxeologiyasi bo yicha tadqiqotlarning boshlanishida qatnashdilar. Keyinchalik M. ʻ A. Bubnova, Yu Yakubov, A. Abdullaev, V. S. Solovyov va boshqa ko plab ʻ odamlar 37 hayotlarini u bilan bog ladilar . ʻ TAE otryadlarini shakllantirish tamoyillari, tuzilishi va funktsiyalari to g ridan-to g ri arxeologik ekspeditsiyalarning asosiy vazifalari bilan aniqlangan ʻ ʻ ʻ ʻ bo lib, ular hududida inson va jamiyatning paydo bo lishi, shakllanishi va ʻ ʻ rivojlanishining tarixiy jarayonlarining ob’ektiv va maksimal darajada to liq ʻ 35 Искандаров Б., Ранов В. Вклад Б.А.Литвинского в изучение древнего прошлого Средней Азии // Прошлое Средней Азии (археология, нумизматика и эпиграфика, этнография). – Душанбе, 1987. С. 6. 36 Литвинский Б. А. Археологическое изучение Таджикистана советской наукой (Краткий очерк). – С. 25. 37 Искандаров Б., Ранов В. Вклад Б.А.Литвинского в изучение древнего прошлого Средней Азии. // Прошлое Средней Азии (археология, нумизматика и эпиграфика, этнография). – Душанбе, 1987. - С. 6-8. 13 tasvirini tiklashga qaratilgan. zamonaviy Tojikiston, insoniyat tarixining eng qadimiy davrlaridan to oxirgi o rta asrlargacha. Har bir asosiy tarixiy davrlarʻ uchun TAE arxeologik guruhlari shakllantirildi va ixtisoslashtirildi, bu TAE faoliyatining o ziga xos vaqtining shartlari va uning belgilangan vazifalarni hal ʻ qilish qobiliyati, ma'lum texnik, kasbiy va moliyaviy resurslarning mavjudligi bilan belgilanadi. . Tosh davri yodgorliklarini qidirish ishlari 1953 yil bahorida davom ettirildi. A.P.Okladnikov va V.A.Ranov allaqachon TAEni o z ichiga olgan. Tadqiqot ʻ natijalari Tojikistonning har uch viloyatida tosh davri yodgorliklari mavjudligi haqida gapirish imkonini berdi, bu erda 1948-1954 yillarda maxsus tadqiqot o tkazildi: 1) janubda - respublikaning Amudaryo qismida; 2) markaziy qismida - ʻ Hisor vodiysida va 3) shimolda - Sirdaryo havzasida. Hisor vodiysi va Stalinobod yaqinidagi tosh davri yodgorliklari g orlar bilan emas, balki qadimiy ayvonlar ʻ bilan bog langanligi aniqlandi. Eng ko p topilmalar Tepai-G oziyon hududidagi ʻ ʻ ʻ yodgorlikdir. Bu aholi punkti Hisor vodiysida ma'lum bo lgan boshqa turdagi aholi ʻ orasida eng keng va boy aholi punkti bo lib chiqdi. ʻ 1948 va 1953-1954 yillardagi so rovda. Tojikistonning janubiy qismida ʻ birinchi marta juda ko p va ifodali yodgorliklar topilgan bo lib, ular tosh asboblar ʻ ʻ yasashda asosiy va ustun material bo lgan davrlarga, shuningdek, metall davrining ʻ dastlabki bosqichlariga to g ri keladi. Yodgorliklar ochiq tipdagi aholi punktlari ʻ ʻ bo lib chiqdi. Ushbu qadimiy manzilgohlarni tekshirish natijasida Tojikiston ʻ hududida chinakam ibtidoiy inson hayotining izlari borligi aniqlandi. Bular, xususan, Qizilqal’a qishlog i yaqinidagi Vaxshning qadimiy to rtlamchi terrasi ʻ ʻ cho kindilari tubidagi topilmalardir. Paleolitning oxiriga kelib, ya'ni. Tojikiston ʻ janubidagi topilmalar mezolit yoki erta keramika davriga tegishli - Chiluchor- Chashma bulog ida, Dagana-Kiik va Dagana yodgorliklari yaqinidagi aholi ʻ punktlarida. Bu materiallar miloddan avvalgi 6-5 ming yilliklarda deb hisoblashga asos bo ldi. Tojikiston hududida - Amudaryodan Sirdaryogacha - sarson-sargardon ʻ ovchilar va, ehtimol, baliqchilar guruhlari yashagan. Qadimgi mezolit madaniyati 14 darajasida turgan bu qabilalar o sha davrda O rta Osiyoning janubida kengʻ ʻ hududlarda yashagan ko p sonli qabilalarning faqat bir qismini ifodalagan. ʻ 38 38 Там же. - С. 68-70. 15 II BOB. JANUBIY TOJIKISTON ARXEOLOGIK EKSPEDITSIYASI FAOLIYATI (1973-2005) 2.1. 1973-1990 yillarda Janubiy Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasining Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o'rganishdagi yutuqlari. Janubiy Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi 1973-yilda ish boshlagan. U Janubiy Tojikiston arxeologik guruhi negizida tashkil etilgan 39 . Tojikiston SSR Fanlar akademiyasi Prezidiumining 1973-yil 12-sentyabrda qabul qilingan qaroriga muvofiq Tojikiston SSR Fanlar akademiyasi Janubiy Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasini tashkil etish to g risida, O zbekiston Respublikasi Fanlarʻ ʻ ʻ akademiyasi Sharqshunoslik instituti. SSSR fanlari va Leningrad Davlat Ermitaj muzeyi, akademik B.G ofurov ekspeditsiya ilmiy maslahatchisi etib tasdiqlandi. ʻ Ekspeditsiyaga rahbarlik professor B. A. Litvinskiy, uning birinchi o rinbosari - ʻ arxeologiya va numizmatika sektori mudiri, tarix fanlari nomzodi V. Ranov (A. Donish nomidagi tarix instituti) va ilmiy ishlar bo yicha o rinbosarlariga yuklatildi. ʻ ʻ asari - tarix fanlari nomzodi Yu.Yakubov (A.Donish nomidagi tarix instituti) va tarix fanlari nomzodi T.I.Zeymal (Davlat Ermitaji), shuningdek, ma muriy- ʼ iqtisodiy ishlar bo yicha o rinbosari, kichik ilmiy xodim A.Yusupov (institut). A. ʻ ʻ Donish nomidagi tarix). Janubiy Tojikistonda UTAE ishi tosh asrini o rganishdan tashqari quyidagi ʻ yo nalishlarda ham olib borildi: hududni razvedka o rganish; bronza davri ʻ ʻ yodgorliklarini o rganish; asr boshlari va eramizning birinchi asrlaridagi ʻ qabristonlarni qazish ishlari; antik davrga oid aholi punktlari va diniy binolarni qazish; qadimiy va o rta asr yodgorliklarining rivojlanishi. ʻ 40 UTAEdagi arxeologik tadqiqotlarning asosiy ilmiy yo nalishlari TAE faoliyatini davom ettirishga ʻ qaratilgan edi. 39 Бобомуллоев С. Развитие археологической науки в Таджикистане в 60-80-е годы ХХ века. // Известия Академии наук Республики Таджикистан 2008. № 2. 40 Литвинский Б. А. Проблемы истории культуры Бактрии-Тохаристана в свете археологических работ в Южном Таджикистане в 1971-1980 гг. -С. 17-18; Он же. Проблематика истории и истории культуры Средней Азии в советской науке (1960-1980гг.). -С. 14-32; Проблематика истории и истории культуры Средней Азии в советской науке (1960-1981гг.). ( Окончание ). - С .8-21; Problems of the history of Central Asia and its culture in Soviet science (1960-1980). // Information bulletin. IB IASCCA. Issue 1. M., p. 16-34. Аннотация : G(renet) F. – Studia Iranica. Supplement IX. Abstracta Iranica. Leiden, 1986 (Grenet F. et coll. L’Asie Centrale preislamique. Teheran - Paris . 1988, p -109). 16 1974-yilda tosh davri jamoasi O g zi Kichik g ori oldidagi maydonda turliʻ ʻ ʻ xil asboblar turlari va ikkilamchi ishlov berish usullari bo yicha Musteriya ʻ asboblari to plamini to plashga muvaffaq bo ldi. 1976-yilda yangi Quyi paleolit ʻ ʻ ʻ davri Laxuti 1 maydonida qazish ishlari boshlandi. 1977-yilda UTAE bir qator yodgorliklarni tadqiq qilishni davom ettirdi, ularning qazish ishlari avvalgi yillarda boshlangan (Musteriya o rni O g zi-Kichik, bronza davri Tandiryul qabristoni, ʻ ʻ ʻ Shahrinau shaharchasi, Tosh shaharchasi, Sayid qishlog i). Dang ara, Yovon, ʻ ʻ Shahartuz, Leningrad viloyatlarida olib borilgan qidiruv ishlariga ham katta e’tibor qaratildi va ko plab yangi yodgorliklarning ochilishiga olib keldi. Ilgari topilgan ʻ yodgorliklarning arxeologik yoshiga ham aniqlik kiritildi. UTAEning 1977-yildagi eng muhim ishi O g zi-Kichik ko p qavatli uchastkasini besh yillik o rganishning ʻ ʻ ʻ ʻ birinchi bosqichini yakunlash edi. Qadimiy yodgorliklar ichida eng muhimi Shaxrinau turar-joyidagi qazishmalar bo lib, u erda Kushonlar davrining mukammal saqlanib qolgan ʻ devorining katta qismi topilgan. Vaxshning quyi oqimidagi Tosh qarorgohida (Taxti-Sangin) kushon davriga oid turli xil diniy ashyolar topilgan. Kushonlar davri istehkomlarini o rganishda katta qiziqish uyg otgan yangi joy - ʻ ʻ O rtabo zning ilk o rta asr manzilgohida qazish ishlari boshlandi. O rta asr ʻ ʻ ʻ ʻ arxeologiyasi sohasida Sayid o rnidagi tantanali xonaning qazish ishlari, ayniqsa, ʻ yuksak badiiy asarlarning yangi namunalarini topdi. 41 1978 yilgi dala mavsumining umumiy natijasi Janubiy Tojikiston hududida, Kangurttut va Teguzakda topilgan birinchi bronza davri manzilgohlarini o rganish sohasidagi muhim kashfiyotlar ʻ bilan tavsiflanadi. 1979-1981 yillarda UTAE yangi topilgan arxeologik joylarni qidirish va rivojlantirishni davom ettirdi. 1981 yilgi mavsumda respublika hududidagi qadimiy o tmishni o rganishga hissa qo shgan juda ko p topilmalar topildi. ʻ ʻ ʻ ʻ Qo ldara hududidan topilgan tosh qurollar topilmalari shuni ko rsatdiki, ʻ ʻ Tojikistonda qazilma insonlarning paydo bo lish vaqti, ularga ko ra, deyarli ʻ ʻ million yil bilan hisoblanishi kerak. L. T. Pyankovaning fikricha, Teguzak 41 Предисловие //АРТ в 1977г. – Душанбе, 1983. –Вып. 17. -С.3-4. 17 qazishmalarining rivojlanishi ikkala birinchi bronza davri manzilgohlari ham (Teguzak va Kangurttut) miloddan avvalgi 2-ming yillikning o ziga xos “sutchilikʻ xo jaliklari” bo lgan degan taxminga kelish imkonini berdi. va qishloq xo jaligini ʻ ʻ ʻ emas, balki chorvachilik madaniyatini aks ettiradi. Ammo yana bir fikr ham bor . N.M.Vinogradova, bu aholi punktlari qishloq xo jaligi ekinlariga tegishli deb ʻ hisoblaydi . Qadimgi arxeologiya ajoyib kashfiyotlar bilan ajralib turardi: Taxti-Sangin (Tosh maskani)da olib borilgan qazishmalar natijasida xalqaro miqyosdagi durdona asarlar topilgan. Yunon ibodatxonasida olib borilgan qazishmalar xalqaro qiziqishni uyg otdi. Kofir-Qal'a qal'asida ishlar davom ettirildi. Ular ushbu ʻ yodgorlik haqidagi oldingi fikrlarni sezilarli darajada kengaytirdilar. Sayid va Manzara o rnidagi ikkita hammom majmuasida olib borilgan tadqiqotlar ham ʻ qimmatli edi. O rta asrlar Xuttal manzilgohi hayotida muhim o rin tutgan bu ʻ ʻ inshootlar bo yicha tadqiqotchilar to liq va rang-barang materiallar olgan. ʻ ʻ 42 1982-1983 yillarda UTAE. Respublika arxeologik xaritasi bilan bog liq ʻ tadqiqotlarga katta e'tibor berildi. Ta’kidlash joizki, keyingi yillarda respublikaning arxeologik xaritasini shakllantirish bo yicha 11 guruh tashkil etilgan bo lib, ular ʻ ʻ butun Tojikiston hududidagi arxeologik yodgorliklar reestrini qayd etib, tayyorlagan. Afsuski, xaritalar hali nashr etilmagan (Pomir xaritasidan tashqari) va ular Tojikiston Fanlar akademiyasi Tarix, arxeologiya va etnografiya instituti fondlarida saqlanadi. 1983-yilda UTAE bo lajak Rog un suv ombori zonasini (Nurobod tumani) ʻ ʻ o rganishni boshladi, u erda turli davrlarga oid bir qator yangi yodgorliklar topildi. ʻ Xususan, qadimiy Rashtning poytaxti, Darbendning qadimiy manzilgohi qazilganini ta kidlaymiz. ʼ O sha yili Taxti-Sangin yodgorligidagi Oksus ibodatxonasida qazish ishlari ʻ olib borilib, unda noyob topilmalar, jumladan, go zal alebastr ellin davri haykali, ʻ tuya yetaklagan odam tasviri tushirilgan tilla lavha topildi. Persepolis relyeflari. Shimoliy Baqtriya (Janubiy Tojikiston)dagi Oks (hozirgi Amudaryo) ning o ng ʻ 42 Отчет о научно-исследовательской деятельности Института истории им. А.Дониша АН Тадж ССР за 1981 г. // Архив Института истории, археологии и этнографии им А. Дониш АН РТ 18 qirg og ida joylashgan Oks ibodatxonasini o rganish bir qancha muhimʻ ʻ ʻ kashfiyotlarga olib keldi. Nafaqat O rta yoki O rta Osiyodagi, balki Ahamoniylar ʻ ʻ Eroni hududidagi barcha olov ibodatxonalari ichida Oksus ibodatxonasi eng mukammal va yaxlit majmua bo lib, u mukammal me moriy saqlanishi va ko p ʻ ʼ ʻ arxeologik tarkibga egaligi bilan ajralib turadi. Arxeologik materiallarning katta saqlanishi olov ibodatxonalari ichki tuzilishidagi har bir xonaning funktsional maqsadini aniqlash va ularda sodir bo lgan ijtimoiy-diniy marosimlar jarayonini ʻ qayta qurish imkonini berdi. 43 1984-yilda UTAE dala mavsumining eng muhim natijalari tosh davri tadqiqot guruhi tomonidan tabiiy fanlar mutaxassislari bilan birgalikda olib borilgan keng qamrovli tadqiqotlar bo ldi. Natijada yoshi 0,73 - 0,8 million yil ʻ ekanligi aniqlangan Qo ldara (Xovaling tumani) paleolit yodgorligining qadimiy ʻ sanasi tasdiqlandi. Quldara nafaqat Tojikistonda, balki butun O rta Osiyoda eng ʻ qadimgi tosh davri yodgorligi bo ldi. ʻ 1985-1988 yillarda olib borilgan qazishmalar. Xovaling viloyatidagi o rta ʻ asrlar Xuttal hududidagi o rganishlar Xisht-tepaning ilk o rta asrlar buddist ʻ ʻ monastirining qoldiqlari ekanligini ko rsatdi. Xishttepa topilgunga qadar Xuttalda ʻ birorta ham buddaviy yodgorlik ma’lum emas edi. 44 1986-yilda Kichik Fanlar Akademiyasining arxeologiya seksiyasi tashkil etildi. Vose, Dang ara, Jirg atol, Komsomolobod, Lenin, Tursunzoda, Kolxozobod, ʻ ʻ Xovaling, Yovon tumanlari va Nurak shahrida o z faoliyatini davom ettirgan ʻ O TAEH dala ishlarida Dushanbe shahridagi umumta’lim maktablari o quvchilari ʻ ʻ seksiya a’zolari ishtirok etdi . 1987-yilda oxirgi bronza davri Qangurttut turar joyida neolit va bronza davri o rtasida davomiylikni o rnatish mumkin edi. ʻ ʻ 45 Tursunzoda tumanida Qumsoy qabristoni topilgan bo lib, ulardan olingan materiallar Hisor vodiysining bronza ʻ 43 Пичикян И. Р. Композиция Храма Окса в контексте архитектурных сопоставлений // Международная ассоциация по изучению культур Центральной Азии.– М.,1984. Вып. 6. - С. 49. 44 Муллокандов М. Раннесредневековый буддийский монастырь Хишт-Тепа в Ховалингском районе Таджикистана // Международная ассоциация по изучению культур Центральной Азии. Вып. 17. – М.,1990. - С. 12,19. 45 Ранов В. А. Филимонова Т. Г. Изучение Гиссарской культуры и неолитической слои поселения Кангуртут. Памятник Кангуртута в Юго-западном Таджикистане (эпоха неолита и бронзового века). - М. 2008. 19 davridagi dehqonchilik va chorvador aholisi o rtasidagi aloqalar haqida gapirishʻ imkonini berdi. Qalay-Mir, Kofir-Qal'a, Chormag z-tepa, Xisht-tepa ilk o rta asr ʻ ʻ yodgorliklarida olib borilgan qazishmalarda ko plab nazr stupalari topilgan. ʻ Ulardan ba'zilarida Brahmi tilida ibodatlar yozilgan loy lavhalar devor bilan o ralgan. O rta asrlarga oid Xulbuk o rnida yodgorlikni muzeylashtirishga ʻ ʻ ʻ tayyorgarlik ishlari olib borilib, o yilgan alebastrning yangi parchalari olindi. ʻ 1988-yilda UTAE Tojikiston janubidagi uchastkaning paleosollarida paleolit davri yodgorliklarini o rganishni davom ettirdi. Mavsum Xovaling tumanidagi ʻ Xishttepa birinchi buddaviy ibodatxonasida qazish ishlari yakunlangani bilan nishonlandi. 1989-yilda Shirkent daryosi vodiysida UTAE Xarkush o lkasini o rganishni ʻ ʻ yakunlab, miloddan avvalgi 14-12-ming yilliklarga oid asl tosh qurollari bo lgan ʻ bir qancha joylarni aniqladi. Taxti Sangin va Dushanbe shaharchasida Yunon- Baqtriya davriga oid yodgorlik inshootlarini qazish ishlari olib borildi, natijada Tojikiston tarixida kam o rganilgan ushbu davr me morchiligi, moddiy madaniyati ʻ ʼ va san ati haqida yangi ma lumotlar olindi. Ilk o rta asrlarga oid Navro zshoh-1, ʼ ʼ ʻ ʻ Darband, Kofir-Qal a yodgorliklarida turar-joy va ibodatxona binolari ochilib, ular ʼ me morchilik, hunarmandchilik va san atni tavsiflovchi materiallar bilan ʼ ʼ ta minlangan. Xulbuk qal'asida topilgan saroy binolarining bir qismi uning ʼ obodonlashtirilganligi haqida ma'lumot olish imkonini berdi. 46 46 Отчет о научно-исследовательской деятельности Института истории им. А.Дониша АН Тадж ССР за 1989 г. // Архив Института истории, археологии и этнографии им А. Дониш АН РТ. 20 2.2. 1991-2005 yillarda Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o rganishning asosiy yo nalishlari.ʻ ʻ Kofirqal’aning ilk o rta asrlar maydonida uchta dala mavsumida - 1989, ʻ 1990 va 2004 yillarda qazishmalar olib borildi. Ikki marta arablar tomonidan bosib olingan shahar tarixining so nggi bosqichini tavsiflovchi ma'lumotlar olindi. ʻ 47 Ko lob shartnomaviy arxeologik guruhining ishi 1991-yilda Qal’ai Mir aholi ʻ punktining qazishmalarida olib borilgan. 48 Ko lobning ilk o rta asrlar va Kushonlar ʻ ʻ davrlari tarixini ko p jihatdan oydinlashtirgan muhim ma lumotlar olindi, noyob ʻ ʼ materiallar bu shahar tarixi ikki ming-yildan ortiqroq ekanligini ko rsatdi. ʻ Kangurttutda qazish ishlari davom ettirildi, bu esa birinchi marta neolit davri Hisor madaniyatini bronza davri bilan bog lash imkonini berdi. ʻ 1990-yillarning boshlarida Vaxdat tumani Magmurud qishlog i yaqinidagi ʻ paleolit davri o lkasida olib borilgan qazish ishlari davomida Levallua-Musterian ʻ texnik variantiga tegishli ekanligi aniqlangan material olindi. 49 1992-yilda xalqaro arxeologik ekspeditsiya o tkazildi. Daryo vodiysining ʻ yuqori oqimida. Shirkent Amerika tomonidan AQSh universitetlari talabalari ishtirok etdi 50 . 1994-yilda Tojikiston Fanlar akademiyasi Tarix, arxeologiya va etnografiya instituti va Germaniya Federativ Respublikasi Germaniya arxeologiya jamiyati hamkorligida tosh asrini o rganish bo yicha guruhning qo shma ekspeditsiyasi ʻ ʻ ʻ o tkazildi. moliyalashtirishni to liq o z zimmasiga oldi (V.A.Ranov, I.Sxefer). ʻ ʻ ʻ Ekspeditsiya Xovaling viloyatidagi Laxuti (Obi Mozor) va Xonako uchastkalarida ʻ ishlagan. Janubiy Tojikistonda birinchi marta ikkinchi tuproqdan muster madaniyatiga oid mehnat qurollari topilgan. Janubiy O zbekistonning bronza davri yodgorliklarini o rganish bilan ʻ ʻ A.Asqarov boshchiligidagi maxsus arxeologik guruh (1969) shug ullangan. ʻ 47 Соловьев В. С. Раскопки на городище Кафыркала в 1990 г //Арт, вып.30. – Душанбе, 2005.- С. 224-227. 48 Якубов Ю. Я. О работе Кулябского хоздоговорного археологического отряда на городище Калаи Мир осенью 1991 г. //Арт, вып. 27. – Душанбе, 2000.- С. 284-286. 49 Радилиловский В., Филимонова Т., Лим С. Открытие палеолитичес кой стоянки в южных предгорьях Гиссарского хребта // Арт, вып. 29. – Душанбе, 2004.- С.121-130. 50 Отчет о научно-исследовательской работе отдела археологии и нумизматики Института истории, археологии и этнографии им.А.Дониша за 1992 г. . // Архив Института истории, археологии и этнографии им А. Дониш АН РТ. 21 Sapallitepa manzilgohi va bu yerda topilgan qabristonlar to liq o rganilgan. Ish birʻ ʻ necha yillar davomida amalga oshirildi va tizimli va keng ko‘lamli edi. A.Asqarov to plagan boy arxeologik materiallar unga Janubiy O zbekistonning qadimgi ʻ ʻ dehqon qabilalarining miloddan avvalgi 2-ming yillik va 1-ming yillik boshlarida kelib chiqishi haqida so zlab berish imkonini berdi. Sappali madaniyati ʻ mahsulotlarining Shimoliy Afg onistonning Dashli madaniyati, Janubiy ʻ Turkmaniston tog etaklaridagi Anaus-Namazgin doirasi qabilalari bilan genetik ʻ aloqasi aniqlangan. Tahlil qilingan Sappalining boy materiallari 2-ming yillikning birinchi yarmida qadimgi Sharqning katta hududida sodir bo lgan ijtimoiy- ʻ iqtisodiy tuzumdagi katta o zgarishlar bilan bog liq bo lgan ushbu manzilgohning ʻ ʻ ʻ madaniy tarkibining o ziga xos xususiyatlarini oydinlashtirish imkonini berdi. ʻ Miloddan avvalgi, Hind vodiysi paydo bo‘lgan davrda Xarappa1 shahar sivilizatsiyasi tanazzulga yuz tutdi. Yana bir muhim tarixiy bosqich Shimoliy Baqtriyaning janubi-g‘arbiy qismidan, hozirda hududi bo‘yicha Janubiy O‘zbekistonga tegishli bo‘lgan dehqon qabilalarining Janubiy Tojikiston hududiga bosqichma-bosqich ko‘chirilishi bo‘ldi. Bu migratsiya jarayoni Sapallin madaniyati rivojlanishining so nggi bosqichi, ʻ uning Molalina va Bo ston fazalari bilan bog liq edi. ʻ ʻ Bugungi kunda Janubiy Tojikistonning bronza davri yodgorliklarini sanash Sapalli madaniyati materiallari asosida ishlab chiqilgan xronologik miqyosga asoslanadi. A.Asqarov Sapalli madaniyatining ketma-ket uchta xronologik bosqichini aniqlagan: Sapalli (miloddan avvalgi 1700-1500), Jarkutan (miloddan avvalgi 1500-1350) va Molalina (miloddan avvalgi 1350-1000). Bundan tashqari, olimlar 13-12-asrlarga tegishli bo‘lgan Kuzalinskiy majmuasini aniqladilar va Molalina bosqichining sanasi 11-10-asrlar ekanligi aniqlandi. Miloddan avvalgi e. Molalin bosqichining o‘zi, keyingi rivojlanish va tadqiqotlar natijasida ikki bosqichga bo‘lingan: Molalin va Bustan1. Qayd etish joizki, Janubiy Tojikiston yodgorliklari o z vaqtida Sapalli ʻ madaniyatining molalin va bo ston fazalari bilan hamohangdir. Surxondaryo ʻ vodiysining shimoli-sharqida va yuqori qismida qadimgi dehqonchilikka oid 22 qabilalarning joylashishi molalin bosqichiga xosdir. Bu davrda Sapalli madaniyatining Shurchinskiy (yoki Mirshadinskiy) vohasi paydo bo lib, hozirgiʻ Janubiy Tojikiston hududini molalinlar tomonidan o zlashtirish boshlandi. ʻ A.Asqarov va V.Sarianidiylar qadimgi Baqtriya dehqonlari va chorvadorlarining boy arxeologik materiallarini chuqur tahlil qilish asosida ularning genetik aloqasi haqida faraz bildirdilar2. Albatta, bunday farazning paydo bo lishi qadimgi Baqtriya hududida, xususan, Janubiy Tojikiston qabristonlarida ʻ qadimiy dehqonchilik sivilizatsiyasining kashf etilishi bilan bog liq bo lib, bu ʻ ʻ yerda qadimgi dehqonlar va chorvadorlarning dafn marosimlari va jihozlanishida o xshashliklar aniqlangan. selektsionerlar. ʻ Sapallin madaniyati rivojlanishining keyingi bosqichlarida Janubiy O zbekistonning janubi-sharqiy viloyatlaridan Janubiy Tojikiston hududiga katta ʻ ko chishlar sodir bo lgan. Bu migratsiya hozirgi vaziyatni tushuntiradi. Hozirgacha ʻ ʻ Janubiy Tojikiston hududidan ilk va o rta bronza davriga oid yodgorliklar ʻ topilmagan. Bunday ko‘chirishning sabablaridan biri asosiy yashash joylaridagi og‘ir iqtisodiy vaziyatdir. Sapallin dehqonchilik madaniyati vakillarini Janubiy Tojikistonga ko chirish ʻ suvga boy vohalarga amalga oshirildi. Yig ilgan arxeologik materiallar shunday ʻ uchta yirik vohani ochib beradi: 1) Hisor vodiysi; 2) daryoning o rta oqimi bo ylab ʻ ʻ vodiy. Vaxsh, Nurek, Teguzak tumanlarida va daryoning yuqori oqimida. Tairsu; 3) Parkhor-Kulob vodiylari-v. Qizilsuv havzasi. Oxirgi 25 yil ichida rivojlangan Kangurttut, Daxana, Teguzak aholi punktlari, Tandiryul, Qangurttut nekropollari va Nurek qabristonlari kelib chiqishi jihatidan Saiali madaniyati bilan bog liq ʻ bo lib, uning rivojlanishining so nggi bosqichidir ʻ ʻ 51 . 51 Отчет о научно-исследовательской работе отдела археологии и нумизматики Института истории, археологии и этнографии им.А.Дониша за 1992 г. . // Архив Института истории, археологии и этнографии им А. Дониш АН РТ. 23 XULOSA Xulosa qilib, Kurs ishining natijalari umumlashtirilib, nazariy va amaliy xulosalar shakllantirilib, ushbu muammoni yanada rivojlantirish zarurligi ko rsatilgan.ʻ Janubiy Tojikiston arxeologik yodgorliklarini o rganish tarixi bo yicha olib ʻ ʻ borilgan tadqiqotlar ushbu hududdagi juda ko p qadimiy, qadimiy va o rta asr ʻ ʻ yodgorliklarini aniqlashda bir necha avlod olimlarining hissasi borligidan dalolat beradi. Tadqiqot shuni ko rsatdiki, arxeologik tadqiqotlar va topilmalar tufayli tojik ʻ xalqi tarixidagi ko plab voqealar tasdiqlandi va konkretlashtirildi. Tosh davrining ʻ mashhur yodgorliklari (Qo ldara, Qoratov, Obi Mazor, Loxuti, Qorabura, ʻ O g zikichik, Shug nou, Tutkaul, Sayyod va boshqalar), bronza davri (Tandiryul, ʻ ʻ ʻ Kangurttut, Nurek, Qumsoy, Tuyun qabristonlari, Daxana, Teguzak shaharchalari, Toshguzor va boshqalar), antik davr (Taxti Sangin, Saksanoxur), Kushonlar davri (Tepayshoh, Yovon qishlog i, Dushanbe, Tufona qabristonlari va b.), ilk o rta ʻ ʻ asrlar (Kofirqal a, Qal ai Kofirnigan, Ushturmullo, Ajinatepa, Xishtepa, O rta ʼ ʼ ʻ asrlar (Xulbuk, Sayyod, Lyagman va boshqalar) Janubiy Tojikiston hududida qadimdan insoniyat shakllanishi va rivojlanishining turli jarayonlari sodir bo lganligi, jamiyat va davlatlar vujudga kelgan va vayron qilinganligidan dalolat ʻ beradi, lekin ulug madaniy meros qoldi, bu jahon sivilizatsiyasi tarixining uzviy ʻ qismidir. Albatta, SSSR parchalanganidan keyin arxeologik tadqiqotlar jarayoniga salbiy ta'sir ko rsatgan ko plab ob’ektiv va sub’ektiv sabablar paydo bo ldi. ʻ ʻ ʻ Tarix fanining milliy o zlikni anglash rivojiga ta’sirining tobora ortib ʻ borayotgani, uning chinakam demokratik jamiyat qurishdagi hal qiluvchi ahamiyati bu boradagi mutaxassislarning faol ishtirokini faollashtirishni taqozo etmoqda. Zamonamiz voqeliklaridan va tarix fanini rivojlantirishda arxeologik tadqiqotlarning ahamiyati ortib borayotganidan kelib chiqib, zamonaviy milliy 24 arxeologiyani rivojlantirishning uzoq muddatli aniq dasturini ishlab chiqish zarur. Buning uchun quyidagi muammolarni hal qilish kerak: 1. nomidagi Tarix, arxeologiya va etnografiya instituti fondlarida mavjud arxeologik materiallarni hisobga olish va tizimlashtirish; 2. A. Donisha akademiyasi fanlar Jumhurii Tojikiston; 3. hali ilmiy muomalaga kiritilmagan mavjud materiallar va manbalarni tizimli o rganish;ʻ 4. arxeologik ishlarning asosiy bosqichlarini qamrab oluvchi keng qamrovli tadqiqotlarni tayyorlash va nashr etish; 5. respublikaning yetakchi arxeologlariga bag ishlangan asarlar yozish, ʻ ularning mamlakatimiz arxeologiyasi va umuman tarix fanini rivojlantirishga qo shgan hissasini aniqlash; ʻ 6. qo shma tadqiqotlar uchun homiylik yordamini ko rsatishi mumkin ʻ ʻ bo lgan xorijiy mutaxassislarni faol jalb etish; ʻ 7. vayron bo lish xavfi ostida bo lgan eng muhim arxeologik ʻ ʻ yodgorliklarni maksimal darajada saqlash; 8. universitetlarning tarix fakultetlarida arxeologlar tayyorlash uchun arxeologiya kafedrasi ochish; 9. mahalliy materiallar asosida “Tojikiston arxeologiyasi” darsligini tuzish; 10. respublikaning arxeologik jihatdan haligacha o rganilmagan ʻ hududlarida jadal arxeologik qidiruv va qazishmalar olib borish; yirik xorijiy ilmiy markazlarda maqsadli malaka oshirish, stajirovka o tash, ʻ taniqli olimlarni hamkorlikda ishlashga taklif etish orqali mutaxassislarni tayyorlashni tashkil etish. 25 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I . Monografiyalar 1. К истории археологического исследования Южного Таджикистана. Душанбе, Ирфон. 2006, 58 с. 2. Создание и деятельность Таджикской археологической экспедиции в 40-50-е годы XX века. Душанбе , Ирфон . 2006, 83 с . 3. A quest for Authenticity (Scientific Characterization of Tajikistan golden artefacts) Dushanbe, 2009, 90 p. 4. История изучения археологических памятников Южного Таджикистана (XX – начало XXI вв.) Душанбе, Ирфон, 2010, 310 с. II. Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan tavsiya etilgan yetakchi ilmiy jurnallardagi maqolalar 1. Погребение Зардча-Халифа //Изв. РТ. Сер. общ. наук. – Душанбе, 1993. - № 3. – С. 56-63. 2. Первые мероприятия Советской власти по организации археологических исследований Таджикистана.// Известия АН РТ. Сер. общ. наук.- Душанбе, 2007 - № 2.- С. 20-26. 3. История создания и деятельность Согдийско-Таджикскиой археологической экспедиции. // Вестник Таджикского Национального Университета. Душанбе, 2008, № 3 (46) - С. 46-51. 4. Развитие археологической науки в Таджикистане в 60-80-е годы ХХ века. // Известие АН РТ Сер. общ. наук. – Душанбе, 2008. №2. с. 39-49. 5. Научные достижения в изучении археологических памятников Южного Таджикистана в годы независимости. // Вестник Таджикского Национального Университета. Душанбе, 2010, № 3 (46) - С. 60-71. 5. Археологические исследования в Таджикистане на этапе независимости (1990-2005 гг.) //. 6. Основные направления изучения археологических памятников Южного Таджикистана в годы независимости. // Вестник университета научный журнал № 4.- Душанбе, 2010.1 п.л. 26 7. Достижения Южно-Таджикистанской археологической экспедиции в изучение археологических памятников Южного Таджикистана 1973- 1990 годы..// Известия АН РТ. Сер. общ. наук.- Душанбе, 2010 - № 4.- С. 22-26. III . Boshqa nashrlardagi adabiyotlar 1. Development of Ajina-Tep а // Safeguarding of World Heritage in Danger in Asia.2006 2. Ein bronzezeitliches Grab aus Zardca Chalifa bei Pendzikent (Zaravsan-Tel) // Archaologische mitteilungen aus Iran and Turan, Band 29, 1997. 121-134. 3. Report of the activities carried out in 2008 by NRIC, Tokyo- Dushanbe 2008 p. 20 4. Археологическое изучение Южного Таджикистана в 20-30-е годы ХХ века. // Фарханг. № 3. 2007. с. 19-22. 5. Архитектурные и археологические памятники Таджикистана. // Наследие предков № 11. 2008. с. 132-138. (в соавторстве с Азизовым М.) 6. Гўрхонаи Зарча-халифа, осоре аз оини мехрпарасти. //Research in Ancient Iran and Avesta. Париж , " Ховарон " 1997. С . 291-298 ( на фарси ). 7. Изучение археологических памятников южного Таджикистана в 40-50 годы ХХ века. // Наследие предков № 10. 2007. с. 82-102. 8. Истоки формирования археологических исследований в Таджикистане. // Мероси ниегон. №10. 2007. с. 9. Истоки формирования археологических исследований в Таджикистане. //Мачмуаи маколахо. Худжанд. 2007. с. 230-243. 10. Мухтасаре дар бораи Осорхонаи миллии бостонии Точикистон. // Сообщение национального музея РТ. им. К. Бехзод.2002 С. 49-52. 11. Назаре пиромуни замони пайдоиш ва густариши оини Зардушт. // Research in Ancient Iran and Avesta. Париж, 1992. с. 12-18 (на фарси). 12. Памятники энеолоита и бронзы Средней Азии// В кн. Истории таджикского народа. Для вузов (на таджикском языке)2005 27 13. Раскопы гробницы Зардчахалифа на Верхнем Зеравшане // Sratum. СПб-Кишниев. 1999. №2. с. 307-313. 14. Таджикистан и Великий Шелковый путь. Наследие предков № 11. 2008. с. 174-185. (в соавторстве с Азизовым М.) 15. Формирование научных структур таджикской археологии// Фарханг. № 2. 2007. с. 21-32 16. Энеолит и бронза. // Национальной музей древности Таджикистан. Душанбе, 2005. с. 63-79..(соавторстве с Пьянковой Л. Раззоковым А.) 28

JANUBIY TOJIKISTON ARXEOLOGIK YODGORLIKLARINI O‘RGANISH TARIXI (XX-XXI ASR BOSHLARI)

Купить