Janubiy Turkmaniston shaharlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	84.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Janubiy Turkmaniston shaharlari

Купить

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………2-4
I BOB. Janubiy Turkmanistonda dastlabki shaharlarning paydo bo’lishi.
1.1 Janubiy Turkmanistonda ilk shaharsozlik va davlatchilikning tashkil
topishining o‘ziga xos
xususiyatlari……………………………………………………5-10
1.2 Janubiy Turkmanistonda eneolit va bronza davriga oid shaharlarning
o’rganilishi………………………………………………………………...11-17
II – BOB. Oltintepa – janubiy Turkmanistonning qadimgi sug‘orma
dehqonchilik manzilgohi sifatida.
2.1 Oltintepa qadimiy shahar yodgorligi: xronologiyasi va tipologiyasi…18-21
2.2 Oltintepa qadimiy shahar yodgorligining moddiy manbalari…………22-29
Xulosa……………………………………………………………………..30-31
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….32
1

KIRISH
Mavzusining dolzarbligi. XX asr oxirida xalqimizning asriy orzulari
ro‘yobga chiqdi, O‘zbekiston mustaqillikka erishdi. Mamlakatimiz jahon
hamjamiyatining teng huquqli a'zosiga aylandi, yangi jamiyat qurish uchun tub
o‘zgarish va islohotlar amalga oshirila boshlandi. O‘zbekistonda barpo etilayotgan
siyosiy tuzum demokratik, huquqiy davlat bo‘lsa, ijtimoiy tuzumni-qonun ustivor
bo‘lgan fuqarolik jamiyatidir. O‘zbekistonda tarixiy jihatdan qisqa bir davr ichida
milliy davlatchilikni barpo qilish, bozor iqtisodiga o‘tish, xalqaro munosabatlarni
yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish bobida ulkan ishlar amalga oshirildi. Mustaqillik
tufayli o‘zbek xalqining ko‘p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va diniy merosini
o‘rganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng
yo‘l ochildi. Ma'naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho
xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma'naviy va mafkuraviy
asosni mustahkamlash hamda rivojlantirishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir.
Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta'kidlaganidek:
“....Tarix xotirasi,... milliy o‘zlikni anglashni, ta'bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni
tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi” 1
. Shuningdek, Prezident
I. A. Karimov o‘zining bir qator risola va nutqlarida “Milliy mafkurani
shakllantirishdagi eng katta manba - bu haqqoniy yoritilgan tarixdir” - deb
ko‘rsatadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixchilari oldida haqqoniy tarixning
yoritilishi lozim bo‘lgan masalalari ko‘lami ham aniqlandi. Mustabid sovetlar
hukmronligi davrida, kommunistik mafkura ta'sirida o‘zbek xalqi tarixida kechgan
jarayonlar sinfiylik, partiyaviylik prinsiplari asosida ma'muriy-buyruqbozlik tizimi
manfaatlariga bo‘ysundirilgan holda soxtalashtirildi, noto‘g‘ri talqin etildi. Bu
davrga oid tadqiqotlarda o‘zbek xalqi tarixining ayrim muammolari umuman
chetlab o‘tildi. Bunday masalalar jumlasiga o‘zbek davlatchiligi tarixini kiritish
mumkin. Ma'lumki, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda arxeologiya fani
1
Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид: барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. Б. 102.
2

muhim rol o‘ynaydi. Chunki, mazkur fan orqali vatanimiz tarixining eng qadimgi
davrlardagi tarixinining dolzarb muammolariga oydinlik kiritiladi. Bu jarayonda
yurtimiz va qo‘shni davlatlar hududidan topilgan yodgorliklar alohida ahamiyatga
ega. Bunday yodgorliklar sirasiga Seleng‘ur, Siyobcha, Jarqo‘ton, Sopollitepa,
Kaltaminor, Chust madaniyati, Anov I, Anov II, Qovunchi madaniyati, Namozgoh,
Oltintepa kabi yodgorliklar kiradi. Ana shunday qadimiy yodgorliklardan biri –
Turkmaniston hududida joylashgan Oltintepa manzilgohidir. Bu manzilgoh bronza
davriga oid bo‘lib, uzoq yillar davomida yaxshi o‘rganilmagan yoki va e'tibordan
chetda qolganligi ajablanarlidir.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Qadimdan O’rta Osiyoning
janubida, Kopetdog’ va Pomir tog’oldi hududlarida o’troq dehqonchilik
madaniyatli qabilalar yashagan bo’lib, ular xo’jalik madaniy turmushda ancha
ilgarilab ketishga erishgan edilar. Bunday ma‘qul tabiiy geografik va ekologik
sharoiti kelishgan dehqonchilik vohalar va tog’oldi pastqam hosildor joylarda
Anovtepa, Namozgoh, Sopolli, Oltintepa, Gonur, To’g’oloq, Jarqo’ton, Dashli
singari ilk shaharlar qad ko’tarib, ular o’z navbatida shu dehqonchilik vohalarining
markazlari ham hisoblangan. SHuni aytish lozimki, bunday ilk shaharlarning
ayrimlari mavsumiy suvga ega bo’lgan arid, ya‘ni qurg’oqchilik bilan bog’liq
joylarda ham vujudga kelgan. Ma'lumki, bu manzilgoh bronza davriga oid
bo‘lib, o‘z davrida O‘rta Osiyodagi eng yirik aholi punktlaridan bir bo‘lgan. Lekin,
uzoq yillar davomida iqtisodiy, siyosiy va madaniy omillar tufayli
tadqiqotchilarning e'tiboridan chetda qolgan. Mazkur yodgorlik sovet davrida G.
Chayld, V. Masson, V. Sarianidi, M. Dyakonov, A. Kabirov, A. Asqarov, U.
Rahmonov kabi tadqiqotchilar tomonidan u yoki bu darajada o‘rganilgan. Lekin,
mazkur tadqiotlarning aksariyatida Olitepa manzilgohi tarixiga umumiy, ya'ni
kompleks ravishda yondashilmaganligi ajabalanarlidir. Masalan, ingliz olimi G.
Chayldning ilmiy izlanishlarida Oltintepa yodgorligining paydo bo‘lish masalasi
qadimgi Sharq arxeologiyasining bir bo‘lagi sifatida qaralgan bo‘lsa, V. Dyakonov
tadqiqotlarida Oltintepa manzilgohining shaharlashish jarayoniga asosiy e'tibor
qaratilgan. Lekin mazkur manzilgoh tarixini o‘rganishda rus olimi V. Masson
3

tadqiqotlarini qayd etmaslik noto‘g‘ri bo‘ladi. Mazkur olim Olintepa
manzilgohining vujudga kelish jarayoni, uning hududiy xususiyatlari, aholining
joylashuvi, mashg‘ulotlari, moddiy va ma'naviy madaniyati haqida kengroq
ma'lumot berganligi xarakterlidir 2
. Mavzusining
maqsad va vazifalari mavjud manbalar yordamida Janubiy Turkmaniston
hududida joylashgan manzilgohlarni kompleks tarzda o‘rganishdan iborat.
Vazifalari esa quyidagicha -
Janubiy Turkmanistonda dastlabki shaharlarning paydo bo’lishini o’rganish; -
O‘rta Osiyo hududida ilk shaharsozlik va davlatchilikning tashkil topishining
o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish; -
Janubiy Turkmanistonda eneolit va bronza davriga oid shaharlarning o’rganilishi;
-
Oltintepa – janubiy Turkmanistonning qadimgi sug‘orma dehqonchilik manzilgohi
sifatida o’rganish; -
Oltintepa qadimiy shahar yodgorligining moddiy manbalarini yoritib berishdir.
Kurs
ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
2
Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. – Москва, 1956; Массон В. М. Экономика и
социальный строй древних ибщест» (в свете данных археологии). – Ленинград, 1976; O’sha muallif:
Алтындепе. – Ленинград, 1981; Дьяконов И. М. Города-государства Шумера. История древнего мира. Том 1.
– Москва, 1983; O’sha muallif: Ранние деспотии в Мессопотамии. История древнего мира. Том 1. – Москва,
1983; Сарианиди В. И. И здесь говорил Заратуштра. – Москва, 1992; O’sha muallif: В поисках страны
Маргуш. – Москва, 1993; Кабиров А. Ўрта Осиё археологияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990; Аскаров А.,
Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы юга Средней Азии. – Самарканд, 1993; Рахманов У.
Керамическое производство эпохи бронзы южного Узбекистана. Автореф. на соискание канд. истор. наук. –
Самарканд, 1996. Дьяконов И. М. Города-государства Шумера. История древнего мира. Том 1. – Москва,
1983; O’sha muallif: Ранние деспотии в Мессопотамии. История древнего мира. Том 1. – Москва, 1983.
Массон В. М. Экономика и социальный строй древних ибщест» (в свете данных археологии). – Ленинград,
1976; O’sha muallif: Алтын-депе. – Ленинград, 1981.
4

I BOB. Janubiy Turkmanistonda dastlabki shaharlarning paydo bo’lishi.
1.1 Janubiy Turkmanistonda ilk shaharsozlik va davlatchilikning tashkil
topishining o‘ziga xos xususiyatlari
Ilk davlatchilik nazariy masalalari ishimizning yuqori boblarida keltirilgan
arxeologik manbalar, jumladan, uy-joy komplekslari, monumental inshootlar, dafn
marosimlari bilan bog‘liq manbalar va boshqalar hamda etnografik ma'lumotlarni
atroflicha o‘rganish O‘rta Osiyo ilk jamiyati va davlatchiligining tashkil topish
yo‘llarini ifodalashda muhim tayanch manba hisoblanadi. Ilk sinfiy jamiyat va
davlatning tashkil topish masalasi tarix fanining dolzarb va muammoviy
masalalaridan sanaladi. Masalaga umumiy miqyosda yondashadigan bo‘linsa,
uning kelib chiqishi ilk sinfiy jamiyat va dastlabki davlatchilikning vujudga kelishi
haqidagi masalalarini o‘rganishda yozma manbalarning yo‘qligi tufayli arxeologik,
etnografik manbalarga tayanib ish ko‘rishni taqozo qiladi.
Biz ishimizning yuqori boblarida bu manbalar bilan bog‘liq jamiyat ichki
xususiyatlari haqida fikr yuritib, masalaning bir tomoni, ya'ni jamiyat ijtimoiy
taraqqiyot yo‘llarini ko‘rib o‘tdik, xolos. Ayni satrlarda esa ilk sinfiy jamiyatning
ichki sotsial qiyofasi bilan bog‘liq eng qadimgi davlatchilik tuzumining tashkil
topish yo‘llari haqidagi masalani ishlab chiqishga qaratmoqchimiz. Avvalo, shuni
alohida qayd etish lozimki, ilk sinfiy jamiyat va dastlabki davlatchilik haqidagi
nazariyalar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ammo uning tashkil topish va
rivojlanish jarayoni o‘ziga xos yo‘llari bilan kechgan. Davlat qurilishi borasida
tanqidiy nuqtai nazarsiz qabul qilinadigan tayyor qolip va andozalar yo‘q.
Dunyoda aynan bir-biriga o‘xshagan ikkita davlat ham yo‘q.
Bunday bo‘lishi mumkin ham emas. Har bir davlat
betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va madaniy taraqqiyotining
hosilasidir, uning o‘ziga xos, o‘ziga mos madaniyati rivojining natijasidir 3
. arixiy
taraqqiyotga nazar tashlaydigan bo‘lsak, odamzod birinchi mehnat qurollar yaratib,
uning madaniyat tarixiga kirib kelganligiga qariyb 2 million yil bilan
3
Каримов И. А. Ватан саждагоќ каби муқаддасдир. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – Б. 6.
5

hisoblanadigan bo‘linsa, bundan 40 ming yillar avval esa urug‘chilik jamoasiga
birlashib, uning ibtidosi hisoblanadi. Bu jarayonning evolyusion rivojlanishi tufayli
insoniyat tarixidagi ilk davlat tuzilmalari esa bundan qariyb 5 ming yil oldin,
bizning eramizgacha IV va V ming yillik chegarasida paydo bo‘lgan.
Demak, davlatchilik insoniyatning nisbatan yaqin
vaqtlardagi ixtirosidir. Inson o‘z ongli taraqqiyotining mutlaqo katta qismida
davlat bo‘lib uyushgan jamiyatdan tashqarida yashagan. Ammo insoniyat jamiyati
jahonning qaysi mintaqasida yashagan bo‘lmasin, tabiiy geografiya sharoitlari
bilan bog‘liq holda har bir mintaqada oldin, ikkinchisida keyinroq bo‘lsa-da,
ibtidoiy urug‘chilik jamiyat taraqqiyoti dinamikasini boshdan o‘tagan. Shunday
qilib, urug‘ (ibtidoiy urug‘chilik jamoasi) qon-qardoshlik va birgalikdagi jamoa
mehnati, ishlab chiqarish mahsulotlariga birgalikdagi mulkchilik tamoyili bo‘yicha
tashkil topgan, ijtimoiy munosabatlarning tengligi, urug‘ a'zolari manfaatlarining
birligi va jipsligiga olib kelgan ibtidoiy jamoa tuzumining tashkil topgan
boshlang‘ich bo‘lagini ifodalar edi. Dastlabki davlatchilikning tashkil topish
yo‘llari ham ibtidoiy jamiyat negizida shakllana borgan ilk sinfiy tabaqalanishning
o‘z davriga xos progressiv taraqqiyotini tushunish bilan bog‘liqdir. Yuqorida
aytilganidek, chorvadorlarning dehqonchilik, dehqonlarning esa chorvachilik
mahsulotlariga nisbatan talabining oshib borishi oddiy ayriboshlashni keltirib
chiqardi. Oqibatda chorvachilik xo‘jaligi dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Bu hodisa
birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti edi. Ammo bu jarayon to‘xtab qolmadi va
evolyusion yo‘l bilan o‘sib bordi. Natijada metallurgiyaning yo‘lga qo‘yilishi,
shuningdek, kulolchilik charxining paydo bo‘lishi hunarmandchilikning
shakllanishiga olib keldi, tovar ishlab chiqarish bilan bog‘liq savdo-sotiq ishlari
yo‘lga qo‘yildi. Shu tarzda dehqonchilikdan hunarmandchilik xo‘jaligining ajralib
chiqishi ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimotining tashkil topishiga olib keldi va
iste'moldan tashqari ziyod mahsulotlar vujudga keldi.
Xullas, bu taraqqiyot yo‘llarining
rivojlanishi qo‘shimcha qiymat bilan bog‘liq mulkning o‘sishiga va bu hodisa
jamoa a'zolarining bir qismini ishlab chiqarish mehnatidan ozod bo‘lishiga olib
6

keldi. Bunday mehnatdan ozod va o‘zlarini boshqa
kishilar mehnati hisobidan yashaydigan kishilar kimlar edi? Shuni aytish lozimki,
hukmron sinflarning paydo bo‘lishi uzoq vaqtni o‘z ichiga olgan murakkab jarayon
bo‘lib, bu taraqqiyot yo‘nalishi bir muayyan chiziqdan iborat bo‘lmagan. Hatto
ibtidoiy jamiyat tarkibiy tuzilishi ham bir xil bo‘lmagan. Eng qadimgi
dehqonchilik madaniyati izlari Turkmanistonda yaxshi o’rganilgan. Janubiy
Turkmanistondagi Kopetdog’ tizmasining shimoliy tog’bag’ri tekisligi teritoriyasi
mamlakatimizning dastlabki dehqonchilik madaniyati tashkil topgan markazlaridan
biri ekanligi isbotlangan. Bu teritoriyada yashagan jamoalar xo’jaligida
dehqonchilik neolit davrining dastlabki bosqichlaridayoq muhim o’rin tutgan. Bu
haqdagi arxeologik ma‘lumotlar 30- yillarga to’g’ri keladi.
Biroq Janubiy Turkmanistonni arxeologik
jihatdan astoydil o’rganish ishlari 1952 - yildan, ya‘ni Janubiy Turkmaniston
arxeologik kompleks ekspeditsiyasining bu erda tadqiqot ishlarini yo’lga
qo’yishidan boshlandi. Turkmanistonda qadimgi dehqonchilik madaniyatini
o’rganish sohasnda, avvalo, B. A. Kuftin, A. A. Marushenko, so’ngra 1955 - yildan
V. M. Masson, D. Durdiev, O. K. Berdiev kabi arxeologlar katta tadqiqot ishlari
olib borib, bu madaniyat haqida juda qiziqarli ma‘lumotlar to’plashga erishdilar.
Janubiy Turkmaniston hududida
dastlabki ibtidoiy dehqonchilik madaniyati tarixini o’rganish Joyitun qishlog’ini
tadqiq qilishdan boshlandi. Bu yodgorlik Ashxaboddan 30 km shimoli-g’arb
tomonda, Qoraqum tizmasining boshlang’ich mintaqdsidagi qumlik tepalarning
birida, qadimgi daryo deltai qirg’og’ida joylashgan 4
. Aslida «joyi tun», deb shu
yodgorlik yaqinida joylashgan suv to’planadigan pastqam qoq joyga aytiladi.
Joyitun tepaligining nomi ham shunga asosan adabiyotlarda shartli qabul qilingan.
Joyitun qishlog’i qoldig’ini arxeologik jihatdan o’rganish tufayli ibtidoiy
dehqonchilik xo’jaligiga doir katta material to’plandi. So’nggi yillarda bu erda
arxeologik ishlar keng ko’lamda olib borildi va natijada Kopetdog’ tizmasi
etaklaridan yana shunga o’xshash bir necha qadimgi dehqon qishloqlari qazib
4
Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осие? ибтидоий археологияси. Т.: Ўқитувчи. 1984. B. 96 .
7

o’rganildi. Jumladan, Bami, Tug’oloqtepa, CHag’illitepa, Munchoqlitepa,
CHo’pontepa kabilar shunday yodgorliklar tipidan bo’lib, ular qadimgi
dehqonchilik madaniyatiga oid qiziqarli materiallar berdi.
Turkmanistonning boshqa hududlarida yashagan neolit qabilalari ovchilik,
baliqchilik va terimchilik xo’jaligi asosida tirikchilik o’tkazganlar. Mamlakatning
janubiy serhosil vohalarida esa o’troq dehqon va chorvador qabilalar yashagan
ekan. Bunday ishlab chiqaruvchi xo’jalikning tashkil topishida tabiiy sharoitning
mavjudligi muhim rol o’ynagan. O’sha zamonlarda Kopetdog’ tog’i
jilg’asoylaridan hosil bo’lgan suvlar kichik daryochalarni tashkil qilib, vohaga
hayot bag’ishlagan. Ayniqsa, sel, toshqin suvlari natijasida tashkil topgan serxosil
vohalar ibtidoiy kishilarning oddiy dehqonchilik yuritishiga ma‘lum qulaylik
tug’dirgan, Bunday vohalarda sun‘iy sug’orish usulida dehqonchilik qilish yaxshi
natija bergan. Bu atrofda yashagan ibtidoiy jamoalar dehqonchilikni liman usulida
olib borgan. Bu usul shundan iborat bo’lganki, jilg’alardan kelgan toshqin suvni
sun‘iy ravishda dalaga qaytarib, ya‘ni jilovlab, ekin maydonlarini cheklarga bo’lib,
so’ngra g’alla ekishgan. Bu usul yuqori hosil manbai bo’lmasada, biroq, shu tarzda
dastlabki dehqonchilik qilingan.
Agar dastlabki vaqtlarda toshqin suv bosgan uchastkalarda
dehqonchilik qilingan bo’lsa, keyinchalik asta-sekin sun‘iy sug’orish usuli
qo’llanilgan. Mana shunday dastlabki ibtidoiy dehqon qishloqlaridan biri Joyitun
hisoblanadi. Yodgorlik bir necha yillar davomida qazib ko’rildi va qadimgi dehqon
jamoalarining turmush faoliyati bilan bog’liq juda qiziqarli ilmiy ma‘lumotlar
olindi. Ma‘lum bo’lishicha, qishloq uchta davriy qatlamdan iborat bo’lib, bu
qaltlamlar bu erda kishilarning uzoq zamonlar yashaganligidan guvohlik beradi.
Arxeologik usul bilan birin-ketin qazilib ochilgan uy-joy binolari, hovli va xo’jalik
binolari neolit davrida kishilarning me‘morchilikda erishgan yutuqlaridan dalolat
beradi. Binolar deyarli to’rtburchak tarzida bo’lib, qurilish materiallari sifatida
tuxumsimon, silindr shakllaridagi loy g’ishtlardan foydalanilgan.
Bino qurishda qo’llanilgan bu «g’isht» shakllari doimiy
takomnllashtirilib borilgan. Xonalarning pollari ganch va ayrim hollarda ohak
8

erntmasi bilan tuproq aralashtirilib suvalgan. Devor qurish va suvash ishlarida
somon kam qo’llanilgan. Bunday ibtidoiy dehqonlar me‘morchiligiga oid binolar
qoldiqlari Joyitun madaniyati doirasiga taalluqli boshqa ko’pgina yodgorliklardan
ham topildi. YAngi tosh zamonida ibtidoiy jamoalarning bu borada erishgan
yutuqlari turmushda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. SHuning uchun ham neolit
davridagi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan bu madaniyatni Joyitun
madaniyati deb aytiladi. Joyitun madaniyati Janubiy Turkmanistondagi eng
qadimgi dehqon va chorvador ajdodlarimizning madaniyatidir. Joyitun
qishlog’idan hamda shu tipdagi ko’pgina yodgorlikdardan bu madaniyatli
qabilalarning xo’jalik turmush faoliyatlari taraqqiyot darajasini belgilovchi
ko’pgina boshqa topilmalar ham qo’lga kiritildi. SHulardan mehnat qurollari,
turmush buyumlari hamda san‘at namunalari qiziqarlidir. Joyitunliklar o’z mehnat
qurollarini asosan turli tosh jismlaridan, ko’pincha esa chaqmoqtoshlardan hamda
suyak va yog’ochlardan yasashganlar. Biroq suyak va yogoch qurol-aslahalar
bizgacha juda kam etib kelgan. Tosh topilmalari tarkibidan o’zaklar keng joy oladi.
Ular turlicha bo’lib prizma va konussimonlari ko’proq qismini tashkil qiladi.
Bunday tosh o’zaklardan turli hajmdagi, asosan pichoqsimon paraqalar ajratib
olinib, ulardan qurol tig’lari yasashganlar. Tosh paraqalar Joyitun industriyasining
asosiy komponenti hisoblanadi. Ibtidoiy joyitunliklar tosh paraqalaridan turli
qurol-aslahalar yasashning etuk ustalari bo’lganlar 5
.
Jumladan shu tipdagi yodgorliklardan topilgan qadamatosh
o’roq tig’lari, turli shakldagi randalar, qirg’ichlar, arra tishli buyumlar,
payrahasimon qurollar bundan guvohlik beradi. Ayniqsa, qadamatosh qurol
qoldiqlari serob uchraydi. Bu tarzdagi tosh qurollar aslida o’roq tig’lari bo’lib,
joyitunliklarda dehqonchilik kasbi etakchi xo’jaliklardan bo’lganligini bildiradi.
YOdgorlikllar zaminidan ko’pgina geometrik shakllardagi mikrolitlar topildi, ular
o’rim-yig’im hamda turli narsalar kesuvchi asboblarning qadama tig’lari sifatida
qo’llanilgan. Bu erda geometrik shakldagi mikrolitlarning keng tarqalishi Joyitun
madaniyatining muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Bunday qurollarning
5
Кабиров Ж., Сагдуллаев А.С. Ўрта Осие? археологияси. Тошкент: Ўқитувчи. 1990. B .73.
9

suyakdan yoki yog’ochdan dastalari bo’lgan. Kaspiy dengizi bo’yida joylashgan
Jabal g’oridan shunga o’xshash qurol-aslaha qoldiqlari topilgan edi. Biroq Jabal
g’oridan farqli ravishda joyitunliklar yangi tarzdagi xo’jalik egalari sifatida bunday
shakldagi geometrik mikroparaqalarni qadama tig’ sifatida qo’llashgan ekan.
Ibtidoiy qurollarning funksiyalarini aniqlashda olimlarimiz katta yutuqlarga
erishdilar. Xullas, Joyitun madaniyati tosh
industriyasining muhim xususiyati qurollarning paraqalardan ishlab
chiqarilishidadir. Ammo bu erda tosh parchalaridan (otshep) yasalgan qurollar ham
uchraydi va ikkinchi bor, ya‘ni qayta o’tkirlanmagan qirrali paraqalardan ham
kesuvchi asbob sifatida foydalanilgan. Joyitun tipidagi yodgorliklardan topilgan
tosh randalar burg’ular va shu kabi ko’pgina qurol turlari boshqa qo’shni
territoriyalardan topilgan arxeologik komplekslardan katta farq qilmaydi.
Joyitunliklar silliqlash usuli bilan boltalar yasashni bilganlar. Jumladan, bu erdan
topilgan teshasimon va bolta qurollar bundan dalolat beradi.
10

1.2 Janubiy Turkmanistonda eneolit va bronza davriga oid shaharlarning
o’rganilishi
Janubiy Turkmanistonda qadimgi davr arxeologiyasinin o’rganish bo’yicha
juda ko’p ishlar qilingan bo’lib, bular ichida eng muhimi 1948-1958-yillarda
Namozgohtepada olib borilgan arxeologik ishlardir. Namozgohtepadagi ishlar
natijasida Anovtepa bo’yicha qilingan davrlashtirishga bir oz aniqlik kiritildi. V.
M. Masson B. A. Kuftin ishlarining davomchisi sifatida, uning xronologik davriy
sistemasiga tub o’zgarishlar kirita olmasada, o’sha 6 etapning har birini ikkitadan
bosqichga bo’lib o’rganish mumkinligini isbotlab berdi. G. SHmidt va B. A.
Kuftin xronologik davriy sistemasi bir-biri bilan solishtirilsa, Anov I ning «A»
fazasi neolitga tegishli bo’lib, Anov I ning «B» fazasi esa Namozgoh I ga tengdir.
SHuningdek, Anov II Namozgoh II ga barobar; Anov III Namozgoh III, IV, V va
VI ga tengdir. Anov IV ilk temir davriga taalluqlidir 6
.
O’rta Osiyo ibtidoiy jamoa tuzumi tarixining Namozgoh I-III etaplari
Janubiy Turkmanistonda eneolit asri disoblanadi. Janubiy Turkmanistonning
dehqon jamoalari tarixida,V. M. Massonning fikricha, eneolit davri milodiy eradan
oldingi V minginchi yillikning oxirlaridan boshlab, u to III minginchi yillikning
birinchi choragigacha davom etdi. SHuningdek, Namozgoh I ilk eneolit,
Namozgoh II o’rta eneolit va Namozgoh III esa so’nggi eneolit hisoblanadi.
Eneolit davrida sug’orma dehqonchilik va xonaki chorvachilik ibtidoiy
xo’jalikning asosini tashkil etgan. Paleografiya nlmiytadqiqot kuzatishlariga ko’ra
eneolit davrining ob-havosi, geografik iqlimi hozirgi davrdan ancha farq qilib, u
vaqtda yog’ingarchilik nisbatan ko’p bo’lgan 7
.
Tog’osti soylari o’z suvlarini cho’l zonasining
ichkarisigacha olib borgan. Ana-shu soy suvlarining o’rta oqimi rayonlarida eneolit
davri qishloqlari qad ko’targan. Ular asta-sekin o’sha soylarning quyi oqimiga,
hatto Janubiy Turkmanistonning Tejen singari azim daryolari quyi oqimigacha
borib etdilar. YAngi erlarni o’zlashtirish protsessi, ayniqsa, Namozgoh I ning oxiri
6
Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осие? урбонизацияси тарихи. Самарқанд.: СамДУ. 2008. B .64.
7
Аскаров А, Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы юга Средней Азии. – Самарканд, 1993.
C .58.
11

va Namozgoh II davrida aktivlashdi. Eneolit davrida Geoksar vohasi keng
o’zlashtirildi. Geomorfologik ilmiy dala tadqiqotlarining ko’rsatishicha, Geoksar
vohasida eng qadimgi sun‘iy sug’orish kanallari vujudga keladi. Eneolit davri
geoksar yodgorliklari 1960 - yillarda V. M. Masson, V. I. Sarianidi, I. N. Xlopinlar
tomonidan keng o’rganildi. Ular o’sha davr qishloqlarining va uy-joylarining tipi
haqida qimmatli materiallar to’pladilar. Geoksar vohasida o’tkazilgan arxeologik
ish natijalariga ko’ra, ilk eneolit davrida (Namozgoh I) urug’ jamoalari maydoni
keng makonlarda yashaganlar.
Har bir qishloq, (masalan, YAssitepa) bir-biriga zich qilib qurilgan qator bir
xonali uylardan tashkil topgan har bir uy juft oilalarga tegishli bo’lib, unda ona oila
boshlig’i sifatida uni boshqargan. Boylik hali umumjamoaniki hisoblanib, uni
yaratishda oilaga boshqa urug’dan vaqti-vaqti bilan kelib turuvchi erkaklar
ko’maklashib turgan. Namozgoh I davri uy-joy qurilishida birinchi bor xom g’isht
ishlatilgan. Xona devorlari somonli loy bilan suvalgan. Uylar tor, kvadrat shaklida
bo’lib, maydoni 10 m 2 ga yaqin bo’lgan. Uyga kiraverishda, chap tomonda
kvadrat shaklidagi g’ishtdan ishlangan o’choq joylashgan. Xonaning bir burchagi
past devorcha bilan ajratib qo’yilgan. Bu xonacha oilaning g’alla «omborchasi»
bo’lsa kerak. Namozgoh I davridagi bir xonali uy-joy qurilish sistemasi, ayniqsa,
geoksar vohasining Dashtlitepa yodgorligida yaxshi o’rganildi. SHuning uchun
ham bu davrni «dashtlitepa» deb ham yuritiladi.
Dashtlitepa qishlog’ida arxeologlar uch qator madaniy qatlam borligini
aniqladilar. Qishloqning chir atrofi mudofaa devori bilan o’rab olingan. Namozgoh
II davrida qishloqlarning maydoni avvalgidek keng, ammo yirik qishloqlar atrofida
mayda qishloqchalar ham qad ko’taradi. Namozgoh II davri uy qurilish
planlashtirilishi geoksar vohasining YAlang’ochtepa, Mo’lalitepa (arxeologik
adabiyotlarda uni Mullalitepa deb yuritiladi, ammo bu xato bo’lib, aslida mo’la –
bu burj demakdir, ya‘ni burjlitepa ma‘nosini anglatadi) kabi yodgorliklarida yaxshi
o’rganilgan. Geoksar vohasi uchun eneolit asrining bu davri «yalang’och davri»
deb ham yuritiladi, YAlang’och davrida urug’ jamoalarining qishloqlari mudofaa
devorlari bilan o’rab olina boshlaydi. Qishloqlarning hamma qismi devor ichiga
12

olinmay, balki ularning markaziy qismigina devor bilan o’rab olingan. Namozgoh
II davri mudofaa devorlari ko’p burchakli bo’lib, har bir burchakning uzunligi 8,5
– 10 metrga teng. Ikki burchak uchrashuv nuqtasida doira shaklida xona
joylashgan. Ularning eshiklari qishloq ichiga qaratilgan.
Mudofaa devor sistemasida joylashgan bu xonalarni V. M. Masson bo’lajak
mo’la - burj bo’lsa kerak, deb hisoblaydi. Jamoa a‘zolari yashaydigan xonalar
avvalgidek tor, maydoni 10 m 2 dan oshmaydi, ularning o’chog’i eshikdan
kiraverishda, chap devor tagida joylashgan. YAlang’och davri uy-joy qoldiqlari
birgina Mulali va YAlang’ochtepalar misolidagina o’rganilib qolmay, balki ular
Oxchatepada, Oynatepada, Geokar 1, 7, 9 nomli tepalarda ham o’rganilgan.
YAlang’och etapi (Nomozgoh II) uy-joylarining tuzilishi jihatidan 3 guruhga
bo’linadi:
1) o’choqsiz to’g’ri burchak shaklidagi uylar; 2) o’choqli to’g’ri burchak
shaklidaga uylar;
3) dahlizli uylar. Bu esa Namozgoh II etapida ko’p xonali uy-joy qurilishi
sistemasining paydo bo’layotganligidan guvohlik beradi. Namozgoh II davri ko’p
xonali uylari orasida maydoni keng doira shaklidagi xonalar ham uchraydi. Ular
asosan urug’ jamoasi uylarining markazida joylashgan. Ularning devorlari ancha
mustahkam, ularda ikki qismga bo’lingan to’g’ri burchakli o’choqlar uchraydi.
Ba‘zi bir yodgorliklarda (masalan, Anovtepa va YAssitepa) shunday o’choqli
uylarning vujudga kelishi, hatto Namozgoh I etapining oxirlaridan kuzatiladi.
Arxeolog olimlar bunday o’choqli uylarni «o’t og’asining uyi» deb
hisoblamoqdalar. Eng qadimgi olovga sig’inish ibodatxonalari deb atalgan bu
xonalarning old tomoni kun chiqishga qaratilgan. Ularning ichida xo’jalik
o’choqlarining qoldiqlari va uy-ro’zg’or buyumlari uchramaydi 8
.
Demak, bunday uylar eneolit davrining yalang’och
etapidan boshlab ibtidoiy urug’ jamoa a‘zolarining eng qadimgi olovga topinish
ibodatxonalari sifatida paydo bo’lgan. Eneolit asrining so’nggi etapi Namozgoh III
8
Аскаров А., Ширинов Т. Древнебактрийский храм огня в Южном Узбекистане. Сб. Градостроительство и
архитектура. – Ташкент, 1989. C.77.
13

davrida qadimgi dehqonchilik qishloqlarining hududi yanada kengayadi. Bu davr
uy-joy qurilish planlashtirishi geoksar vohasida Geoksar I va CHo’ngtepa, Artik
rayonida esa Qoratepa misolida keng o’rganildi. Qora tepada Namozgoh III etapiga
oid 130 dan ortiq ko’p xonali uy-joy qoldiqlari ochilgan. Bular alohida
xonadonlarga mo’ljallangan xo’jalik komplekslarini tashkil etgan. Ular asosan
dahlizli bo’lib yotoqxona o’rtasida sandal o’rni saqlangan. Bu ko’p xonali uy
tarkibida torroq kichik xona bo’lib, unda o’choq yoki sandal qoldig’i uchramaydi.
Bunday xonalar oila «ombori» sifatida foydalanilgan.
Hamma joyda sodda qilib ishlangan geometrik
shakllar o’rnida murakkab, jimjimador nozik gullar, ―gilam gulli naqsh deb‖
yuritilgan bezak paydo bo’ldi. Sopol sirtiga dayvon va parraidalarning suratlarini
tushirish odati yanada keng tus oldi. Sopollarda hayvon va qush suratlarining
paydo bo’lishi - bu ibtidoiy urug’doshlik jamoasi diniy va ideologik
taassurotlarining «totemlar» ko’rinishida namoyon bo’lishining guvohi edi. Eneolit
davri xo’jaligining asosini sug’orma dehqonchilk va xonaki chorvachilik tashkil
etgan. Namozgoh II etapidan boshlab sun‘iy suv omborlari qurilgan. Masalan,
Mulalitepa yaqinida qadimgi hovuz qoldig’i o’rganildi. Unnng hajmi 3500 m 3
ekan. Namozgoh III davriga doir kanallar borligi aniqlandi. Geoksar I qishlog’i
yaqinida daryo o’zani bo’lib, 1,5 km masofaga suv olib borilgani, u suv esa o’sha
kanal etagidagi ekinzorlarni sug’orish uchun ishlatilgani aniqlangan.
Dehqonchilikda keng tarqalgan boshoqli o’simliklar arpa va bug’doy bo’lib,
olimlar Janubiy Turkmaniston eneolit davri dehqonlarining ko’proq arpa
ekkanliklarini aniqladilar.
Eneolit davri yodgorliklarini qazish vaqtida ko’plab hayvon suyaklari
topildi. Paleozoologlarning fikricha, uy hayvoni sifatida qoramol, qo’y va echki
boqish keng yoyilgan. SHunday qilib, Janubiy Turkmaniston ibtidoiy jamoalari
dehqonchilik xo’jaligi bilan bir qatorda xonaki chorvachilik bilan dam
shug’ullangan ekanlar. Eneolit asri ijtimoiy munosabatlariga kelganda, hali bu
davrda ona urug’i jamoada hukmron edi. Bunga misol qilib xona va mozorlardan
topilgan ayollarning haykalchalarini ko’rsatish mumkin. Ayniqsa, Namozgoh I
14

etapida ayollarning mavqei kuchli ekanligi yaxshi namoyon bo’ladi. Namozgoh II
etapidan boshlab esa asta-sekin erkaklarning jamoada, oilada urni va roli sezila
boshladi. Avvalgi urug’doshlik jamoalari o’rnida asta-sekin ishlab chiqarish
jamoalari rasmiylashib borayotganini ko’ramiz. Ammo ayollar hali jamoada,
oilada o’z o’rnini erkaklarga bo’shatib bermagan edi.
Namozgoh III etapiga kelib, ko’p xonali xo’jalik
komplekslarining rasmiylashuvi bilan ishlab chiqarish jamoalari jamiyatning
asosiy yacheykasiga aylannb bordi. Bu esa o’z navbatida jamoada, oilada erkaklar
rolining oshib borishiga keng imkoniyatlar ochib berdi. Ishlab chiqarish
jamoalarida bir oz bo’lsada, ortiqcha mahsulot paydo bo’ldi. Ortiqcha mahsulot esa
o’z navbatida ayriboshlashga yo’naltirildi. SHunday qilib, jamoalararo natural mol
ayriboshlash kuchaydi. Bu esa eneolit davri jamoasida yuz bergan progressiv
yo’nalish edi. Eneolit davri urf-odatlari va motam marosimlariga kelsak, bu davrda
murdalarni qabrga yonboshi bilan oyoq-qo’llarini g’ujanak qilib qo’yish odati
paydo bo’ladi. Janubiy Turkmanistonda Namozgoh I etapi mozorlari kam
o’rganilgan. Ammo Namozgoh II va Namozgoh III davriga oid qabrlar ko’p
ochildi. Mozorlarda negadar qabr ashyoviy dalillari kam.
Ba‘zi bir qabrlarda ayollar ma‘budasi uchraydi.
Namozgoh III etapidan boshlab qabristonlarda kollektiv mozorlar uchray
boshlaydi, xom g’ishtdan kvadrat va doira shaklida qurilgan mavzoleylar paydo
bo’ladi. Bu mavzoleylar urug’ mavzoleylari bo’lsa kerak. Ularga o’lik har xil
vaqtda qo’yilgan. V. M. Massonning yozishicha, Qoratepada Namozgoh III etapiga
oid 4 ta mavzoleyda faqatgina ayollar skeletlari uchragan. Bu esa ayollarga
nisbatan hurmat va e‘tiqodning hali yuqoriligidan dalolat beradi. Eneolit davri
haykallarining deyarli hammasi ayollar ma‘budasi. Faqat Namozgoh III etapining
oxirlarida bitta-yarimta erkaklar haykali paydo bo’la boshlaydi. Bu faktlar hali
eneolit asri tom ma‘noda matriarxat urug’doshlik jamoasi ekanligidan guvohlik
beradi. SHunday qilib, O’rta Osiyoda eneolit asriga doir
yodgorliklar asosan Janubiy Turkmaniston dehqon jamoalarining Namozgoh I, II
va III davri haqida tushuncha beradi. Eneolit davri aholisi Janubiy Turkmaniston
15

tog’oldi zonalarida, tog’ soylari va daryolari quyi havzasi tumanlarida tashkil
topgan yirik qishloqlarda yashadilar. U qishloqlar bir necha yuz va ming yillar
davomida qadimgi dehqon jamoalarining turar joylari bo’lgani uchun ularning
hududi tabora kengayib, ko’p qatlamli yirik aholi punktlariga aylanib bordi.
Ularning xo’jaligida dehqonchilik bilan birga xonaki chorvachilik ham rivojlandi.
Ovchilik jamoada yordamchi xo’jalik sifatida davom etdi. Bu davr
hunarmandchiligining kulolchilik va tuqimachilik sohalari, metallurgayaning eng
ibtidoiy formadagi ko’rinishlari rivojlandi 9
. Eneolit davrining so’nggi
etapida, urug’doshlik jamoasida erkaklarning roli sezila boshlasada, lekni hali
jamiyatni boshqarish ishi onalar qo’lida edi. SHuning uchun jamiyat
ijtimoiyiqtisodiy va madaniy hayotida matriarxat davri hukmron edi. Ibtidoiy
urug’doshlik jamoalarining shu davrga oid ba‘zi bir qishloqlari Zarafshon
daryosining quyi oqimida, Amudaryo deltasida qisqa muddatli makonlar tipida
uchratiladi. Ammo ular Janubiy Turkmaniston eneolit davri qishloqlari singari
o’sha jamoa ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti haqida to’la-to’kis taassurot bera
olmas edilar. O’rta Osiyoda olib borilgan arxeologik dala tadqiqot ishlarining
natijalariga qaraganda, bu zonalarda ibtidoiy dehqon jamoalari metall bilan keng
ko’lamda bronza davrida tanishadilar.
Qadimgi metallurglar ma‘lum davrdan so’ng qalayni misga qorishtirib,
bronza olishni kashf etdilar. O’rta Osiyoda bronza mil. avv. II ming yillikning
boshlaridan ma‘lum bo’lib, ibtidoiy davr taraqqiyotining so’nggi bosqichi
hisoblanadi. Metall va metallurgiyaning kashf qilinishi jamiyatning iqtisodiy,
ijtimoiy va madaniy taraqqiyotida tub o’zgarishga olib keldi. Bu hdisa
sivilizatsiyaning muhim omili sifatida urbanizasiya jarayonining tashkil topishiga
zamin yaratdi. SHu o’rinda qayd etish lozimki, o’tgan asr 50-yillarining boshlarida
B.A.Kuftin Namozgohtepada qazishmalar o’tkazib, Janubiy Turkmaniston o’troq
dehqon jamoalari tarixining yangi xranologik sistemasini taqdim qildi. SHu davrga
qadar esa G.SHmidt davriy sistemasidan arxeologlar rosa 50 yil foydalanishib
9
Кашанина Т. В. Происхождение государства и права. Современные трактовки и новые подковы. – М., 1999.
С.45 .
16

kelishdilar.
SHuni qayd etish lozimki, 1904 yilda amerialik R.Pompelli Janubiy
Turkmanistonga ekspeditsiya uyushtirdi, uning tarkibida nemis arxeologi
G.SHmidt qatnashib, bu ekspeditsiya Anavtepani qazib o’rganib, bu erdagi
madaniy taraqqiyotni 4 ta xranologik bosqichga bo’lib, ularni Anov I, II, III va IV
deb atadi. B.A.Kuftin esa Namozgohtepani o’rganib, qadimgi dehqon
jamoalarining eneolit va bronza davri tarixini 6 bosqichga bo’lib, u bu bosqichlarni
Namozgoh I, II, III, IV, V, VI deb atadi. Keyinroq bu yodgorlikda o’rganish
ishlarini V.M.Masson davom ettirib, uning xranologik davriy sistemasiga tub
o’zgarishlar kiritolmasa-da, usha 6 bosqichning har birini ikkitadan bosqichga
bo’lib o’rganish mumkinligini isbotlab berdi.
G.SHmidt va B.A.Kuftin xranologik davriy
sistemasini bir-biri bilan solishtirilganda Anov I ning «A» fazasi neolitga tegishli
bo’lib, Anov I «B» esa Namozgoh I ga tengdir. SHuningdek, Anov II Namozgoh II
ga borabar; Anov III Namozgoh III, IV, V va VI ga tengdir. Anov IV ilk temir
davriga taalluqli bo’lib, O’rta Osiyo ibtidoiy jamoa tuzumi tarixining Namozgoh
II-III bosqichlari Janubiy Turkmanistonda eneolit asri hisoblanai. B.A.Kuftin
xronologik davriy sistemasidagi Namozgoh IV, V, VI etaplari Janubiy
Turkmanistonda jez davri hisobalanadi. Namozgoh IV kompleksi ilk bronza,
Namozgoh V rivojlangan bronza, Namozgoh VI esa Namozgoh madaniyatining
so’nggi bosqichi hisoblanadi. Namozgoh IV bosqichining xronologik doirasi
miloddan avvlgi III minginchi yillikning o’rtalari va uning ikkinchi yarmi bilan
belgilanadi. Namozgoh V bosqichi esa milodiy eradan avvalgi III minginchi
yillikning oxiri va II minginchi yillikning birinchi choragiga doirdir. Namozgoh VI
bosqichi mil. avv. II minginchi yillikning ikkinchi choragi va uning ikkinchi
yarmiga tegishli hisoblanadi.
17

2.1 Oltintepa qadimiy shahar yodgorligi: xronologiyasi va tipologiyasi
Ibtidoiy jamiyatning so‘nggi bosqichi taraqqiyoti davrida ayrim hollarda
qabilaviy birlashmalar (qabila ittifoqlari, konfederatsiyalari) tashkil topgan.
Birinchi davlat birlashmalari odatda biron bir hududiy yoki bir necha hududiy
birlashmalarni o‘z tarkibiga olgan. Bunday davlatlar barqaror bo‘lishi uchun tabiiy
chegara – tog‘, ko‘l, daryo hamda sug‘oriladigan magistral kanallar bilan
chegaralangan. Aynan shunday chegaralangan kichik davlatlarning tashkil
topishini “nom”lar deb shartli yuritilinadi. Nom – yunoncha mamlakat, viloyat,
okrug ma'nosida qo‘llaniladi. Qadimgi Misrda ma'muriy okrug (misrcha sepat)
Misr davlati yagona irrigatsiya tizimini barpo etish va ishlashi uchun zarur bo‘lgan
siyosiy birlashmalar – nomlardan tashkil topgan edi. Har bir nomning aniq
belgilangan chegarasi, siyosiy va diniy markazi, qo‘shini, gerbi va homiy xudolari
bo‘lgan. Nomning ma'muriy apparati nomarxga bo‘ysungan.
Aynan shunday nom tipidagi davlatlar mil. avv. III ming yillikdayoq yefrat
daryosining pastki oqimlarida va Misrda tashkil topgan edi. Nom ibodatxonadan
iborat markazga ega bo‘lgan. Ibodatxona bosh alloh-taolonng uy-joyi hisoblangan.
Uning atrofida ma'muriyat jolashgan, oziq-ovqat va moddiy bog‘liq omborxonasi,
qurol-aslahalar ombori, shu atrofda muhim hunarmandlar ustaxonasi joylashgan
bo‘lib, ularning xavfsizligini ta'minlash maqsadida mudofaa devorlari bilan o‘rab
olingan holda, shu tarzda birlamchi shahar, kichik bir davlatning poytaxti tashkil
topadi. Bu markazning dastlabki vazifasi (umuman ilk sinfiy jamiyat shaharlari)
ziyod mahsulotlar zahirasini yaratish va uni realizatsiya qilishdan iborat bo‘lgan.
Shaharning boshqa funksiyalari (harbiy, siyosiy, sig‘inish va
boshqalar) boshqalardan holi tarzida bo‘lgan. Tabiiyki, shaharlarning tashkil
bo‘lish jarayoni sinfiy jamiyat va davlatning tashkil topish xronologiyasiga deyarli
to‘g‘ri keladi 10
. Harbiy turmush qarindosh qabilalarning yagona xalqqa
birlashishga ko‘maklashdi. Bu o‘z navbatida eng kuchli qabila harbiy boshliqlari
10
Аскаров А, Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы юга Средней Азии. – Самарканд, 1993.
С. 144.
18

(dohiylar) tomonidan boshqa qabilalar hokimiyatini zo‘rlik bilan
bo‘ysundirilishiga olib keldi. Qadimgi Misrda, Akkadda, skiflarda,
Mezoamerikada davlatchilik mana shunday tartibda qaror topdi. Din, ayniqsa, eng
qadimgi xalqlarda, davlatchilikning paydo bo‘lish jarayoniga jiddiy ta'sir ko‘rsatdi.
Ibtidoiy jamiyatda har bir
urug‘ o‘z otashparastlik diniga sajda qilar, o‘z “totem”iga ega edi. qabilalar
birlashish davrida diniy normalar oliy hokimiyatning mustahkamlanishiga
ko‘maklashdi. Yangi hukmdorlar sulolalari qabilalarni umumiy diniy aqidalar
bilan birlashtirishga urindi. Davlatning paydo bo‘lishi eng avvalo aholining
umumiy manfaatlarini amalga oshirish zaruriyat bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu jarayon
har xil davrlarda turlicha yuz berdi. Davlat paydo bo‘lishiga olib kelgan
omillarning o‘ziga xosligi davlatning tipologik xususiyatlariga ta'sir ko‘rsatdi.
Masalan, Misr, Kichik Osiyoning davlatlari, Mesopotomiya, Mezoamerika va
tog‘li Peruning birinchi birlamchi shahar-davlatlari va boshqa hududlarda tashkil
topgan o‘rta asrlar davlatlari buning misolidir. Insoniyatga ma'lum bo‘lgan
dastlabki davlatlar 5 ming yildan 2 ming yilgacha oldin dunyoning turli geografik
mintaqalarida bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda, odatda yirik daryolarning
vodiylarida paydo bo‘ldi va madaniy sivilizatsiya markazlariga aylandi.
Qadimgi
Mesopotomiya (Dajla va Frot daryolari oralig‘i), shuningdek, boshqa qit'alarda
hamda Markaziy Osiyo davlatlari, O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i mana shunday
davlatlar edi. Davlatning shaklanishi – uzoq davom etgan jarayon bo‘lib, u har xil
xalqlarda turli yo‘llar bilan bordi. Davlatlarningpaydo bo‘lishini olimlar asosan
ikki yo‘l bilan borganligini e'tirof qiladilar. Masalan, T. V. Kashanina davlat paydo
bo‘lishining ikki yo‘lini ajratib ko‘rsatib, “Sharq yo‘li”ni “davlat hokimiyat”,
“yevropa yo‘li”ni esa “davlat mulkchilik” yo‘li deb atadi38. Bu ikki yo‘lning
birinchisi haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, u davlat paydo bo‘lishining osiyocha ishlab
chiqarish usuliga asoslangan “Sharq yo‘li” bo‘lib, unda iqtisodiyotning asosini
irrigatsiya dehqonchiligi tashkil etgan. Bunda yer va irrigatsiya inshootlari
davlatning mulki bo‘lgan. Dehqonchilik jamoasi jamiyatning asosiy bo‘g‘ini edi.
19

Aholining qadimgi jamiyatning birinchi rivojlanish yo‘llarini o‘rganishda Shumer
jamiyati manbalarida yaqqol ko‘rish mumkin. Shumerliklarda iqtisodiy jihatdan
jamiyat sektorlarga bo‘lingan edi. Uning biriga yirik xo‘jaliklar kirgan holda,
qaysiki, ularga ibodatxonalari hamda davlatni ifodalovchi yuqori mansabdor
shaxslar kirar edi. Bu xo‘jaliklar asta-sekin birinchi yuz yillikda jamoa
boshqaruvidan chiqa boshlagan 11
.
Boshqa bir sektorga dehqonchilik yerlari kirgan holda ozod aholi o‘zaro
boshqarishda ishtirok qilardi. Boshqa bir sektorga qaram yerlar kirib, ozod aholi
jamoa boshqaruvida qatnashgan. Bunday yerlar hududiy jamoalarga taalluqli
bo‘lib, katta oila jamoalari patriarx boshchiligida boshqarilardi. Uy
jamoalarininguchinchi-to‘rtinchi avlodlari bo‘lingan holda yashasalarda, ular bir-
biriga qarindosh hisoblanib, o‘zlarining o‘tmish sajdagohiga ega bo‘lib, o‘zaro
yordam an'analarini davom ettirardi. Keyinchalik birinchi xo‘jalik sektori davlat
mulki bo‘lib qoladi va ikkinchi sektor xo‘jaligi esa yuqori mansabdorlar mulki
bo‘lib, hududiy jamoalarga qaragan holda oila boshlig‘i tasarrufiga qarardi.
Amalda esa bu yerlar bilan hududiy jamoa a'zolari jamoa nazorati asosida
boshqarilardi. Jamoatchilar, ya'ni ikkinchi sektor ozod aholisi (jamoa - xususiy)
odatda o‘zlari va oila a'zolari yordami kuchi bilan yerga ishlov berardilar. Biroq uy
jamoalari va qavm-qarindoshlar jamoalari orasida mulkiy tengsizlik mavjud edi.
Bu hodisa ayrim oilalarning ijtimoiy
mavqyeidan qaram edi. Masalan, ayrim jamoatchilar kohinlar, oqsoqollardan iborat
bo‘lishi mumkin edi. Ayrim hollarda tasodifiy ravishda ayrim jamoa a'zolari
o‘zlarining ishbilarmonligi tufayli ham o‘z mulki bo‘yicha xo‘jayinlik qilishi
mumkin edi. Harakatdagi mulk, uydan farqli ravishda yer maydoni, xurma
plantatsiyasi har bir oila a'zosiga tegishli alohida shaxs mulki edi. Jamoatchilarning
ayrim oilalari o‘sha vaqtdagi o‘zaro yordam odati bo‘yicha yoki mahsulotni ayrim
omadsiz jamoatchiga qarzga berish tufayli begona mehnatdan foyda ko‘rardi.
Bunday kishilar ayrim hollarda o‘z qullariga ham ega bo‘lganlar. Keyinchalik
11
Массон В. М. Экономика и социальный строй древних ибщест» (в свете данных археологии). – Ленинград,
1976. C .66.
20

davlat sektoriga aylangan yerlarga o‘rnashgan aholi shartli yer egalari edi, xolos.
Sababi, yer ularga nafaqat kun ko‘rish uchun, shuningdek, ibodatxonalar uchun
xizmat haqi yoki hokimiyat kohinlari uchun xizmati evaziga berilardi va hokazo.
Shu bilan birga yer xizmati uchun ham individual tarzda ishlash uchun ham
berilardi. Bunday yerga
ota-bobolardan tashqari individual ishlash uchun ham berilardi. Bu vaqtda
mahsulot qo‘shimcha daromadi shu yerni ijaraga berish foydasi bilan teng kelardi.
Biroq bu yerlar ma'muriyatning ixtiyori bilan olib qo‘yilishi yoki almashtirilishi
ham mumkin edi. ko‘pgina mehnatkashlar davlat sektoridan yer ololmasdan faqat
ulush olardi. Shu bilan birga davlat sektorida band kishilar o‘ziga to‘q kishilar
bo‘lib, ular boshqalar mehnatidan foydalanardilar va ayol qullarga ega edilar.
Bunday kishilar aslida amaldorlar va harbiylarning yuqori mansabdorlari,
mutaxassislashgan hunarmandlar hisoblanar edi. Ularga ham ibodatxona yerlarida
ishlovchi dehqonlar yoki boshqaruv tashkiloti xo‘jalik mahsulotidan berib turilardi.
Shuning bilan bir vaqtda davlat sektori kishilari orasida o‘z quli va qul
ayollarga ega bo‘lgan kishilar ham bo‘lib. Bu qullarni sotishi va sotib olishi
mumkin edi. Mil. avv. III ming yillikda yevfrat daryosining quyi oqimida tashkil
topgan jamiyat tabaqalarga bo‘lingan edi. Yuqori tabaqaga jamoaning ozod a'zolari
kirib, ular jamoatchilik yer mulkiga egalik boshqaruvida, dastlab hukumat
boshlig‘i sifatida saylangan holda qatnashgan. Undan keyingi pastroq tabaqani
ibodatxona yoki hukumat xo‘jaligini boshqaruvchi shaxslar tashkil qilardi. Ular
xizmat haqi olgan holda yer mulkiga ega bo‘lmasligi ham mumkin yoki ulush
olishi mumkin edi. Bundan tashqari qullar ham bo‘lib, tabaqadan tashqari turardi,
qaysiki, ular bilan hayvon qatorida munosabatda bo‘linar edi. Aslida ular
huquqsiz,alohida tabaqani tashkil qilardi.
Jamiyatning shunday tartibda tabaqalanishi eng
qadimgi davrga tegishli edi. Shu masalani alohida qayl etish lozimki, ilk sinfiy
jamiyat va dastlabki davlatlarning tashkil topish yo‘llari turlicha bo‘lishidan qat'iy
nazar bu jarayonning kechishi Qadimgi Sharqqa xos bo‘lib, O‘rta Osiyoda ilk
sinfiy jamiyat va dastlabki davlatchilikning tashkil topishi Sharq bilan chatishgan,
21

o‘xshash holatda yuzaga kelgan. O‘rta Osiyoda dastlabki sinfiy jamiyat bilan
bog‘liq ilk davlatchilikning tashkil topishi haqidagi masalalar bilan V. V. Bartold,
S. P. Tolstov, Ya. G‘. G‘ulomov, V. A. Shishkin, A. V. Arsixovskiy, M. M.
D'yakonov, I. M. D'yakonov, A. A. Roslyakova, A. A. Marushenko, V. M. Masson
va boshqalar shug‘ullanib, ahamoniylar istilosiga qadar bu yerda yirik davlat
birlashmalari bo‘lganligi haqidagi ayrim xulosalarni chiqarishib, bu ma'lumot
manbalar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida, shuningdek, boshqa bir qator asarlarda
muayyan tarzda yoritilgan. Ammo shu yillarda arxeologik manbalarning
yetishmasligi tufayli masala chuqur, atroflicha tadqiq qilishga imkniyat kam edi.
1980-1990- yillarda keng
ko‘lamda olib borilgan arxeologik ishlar tufayli yangi, boy manbalar qo‘lga
kiritilinib, bu masalaga yangi yondashuv asosida qaralib, bir qator asosli
oydinliklar kiritilinishiga erishildi. Olimlarimizning so‘nggi yillardagi ilmiy
xulosalariga qaraganda, O‘rta Osiyoda davlatchilikning tashkil topishi uzoq, bir
necha yuz yilliklarni o‘z ichiga oladi. Aynan shu davrda ibtidoiy jamiyat jadal
tarzda yemirila borib, Baqtriya singari yirik siyosiy birlashmalar tashkil topadi. Bu
jarayonning sodir bo‘lishi uchun O‘rta Osiyo jamiyati uchun ham Qadimgi Sharq,
xususan, Yefrat va Dajla daryolari oralig‘i jamiyati singari evolyusion taraqqiyotni
o‘z boshidan kechirgan. Bu haqdagi tafsilotlarni yuqoridagi satrlarda keltirib
o‘tdik 12
.
Balkim, shunday bosqichni namozgoh IV–V davrlariga taalluqli jamiyatlar
o‘z boshidan kechirgan bo‘lishlari mumkin. Aynan shu davrda monumental
inshootlar paydo bo‘ladi, endilikda mehrob bilan bog‘liq sajdagoh uylar paydo
bo‘lib, keyinchalik ular monumental ibodatxonalarga aylanadi. Bu davrga kelib
monumental saroy inshootlari paydo bo‘ladi. Masalan, Oltintepa, Gonur-1,
To‘g‘aloq-21, Jarqo‘ton, Dashli-3 yodgorliklarini shular jumlasiga kiritish
mumkin. Diniy aqidalar bilan bog‘liq sajdagoh ibodatxonalar va ular bilan bog‘liq
buyumlarni tobora ko‘payib borishi esa jamiyatda kohinlarning rolining oshib
borishini ko‘rsatardi.
12
Сарианиди В. И. В поисках страны Маргуш. – Москва, 1993. C .119.
22

2.2 Oltintepa qadimiy shahar yodgorligining moddiy manbalari
Keyingi yillardagi tadqiqotlar tufayli O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari,
xususan, Marg‘iyona va Baqtriya hududlari paleolit davridan boshlab odamzotning
makoni bo‘lib kelganligi, mezolit davrining oxirlari va neolit davrida ularning
merosxo‘rlari oddiy dehqonchilik va xonaki chorvachilik asosida mahsulot ishlab
chiqarishganlar. Bu jamoalar avlodlarining davomchilari esa bronza davrida,
ayniqsa, uning so‘nggi bosqichlarida yirik aholi markazlarining, ya'ni ilk
shaharsozlikning paydo bo‘lishida uning haqiqiy ijodkorlari bo‘ldilar. Bu
jarayonning mahalliy asosda paydo bo‘lganligi va Sharq sivilizatsiyasining
ajralmas qismi ekanligini olimlarimizning qator izlanishlarida o‘z yechimini topdi.
O‘rta Osiyoda va xususan, O‘zbekistonda shaharlashish yoki urbanizatsiya
masalalarini o‘ragnishda V. M. Masson, A. Asqarov, Yu. F. Buryakov, V. I.
Gulyayev, A. S. Sagdullayev, P. Adams, V. I. Sarianidi, E. V. Rtveladze, Yu. V.
Andreyev, E. V. Sayko, T. Sh. Shirinov kabi olimlarning tadqiqotlari muhim
ahamiyatga egadir 13
. Bu tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, so‘nggi bronza
davri va ilk temir asrida O‘rta Osiyo janubiy mintaqalarida yashagan xalqlar
tarixida muhim burilish davri bo‘lgan. Zero, bu davr ibtidioy jamiyat tuzumining
jadal tarzda inqirozi, sinfiy munosabatlar va davlatchilikning vujudga kelishi bilan
xarakterlanib, aynan shu davrda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bilan
bog‘liq holda dastlabki shaharlar paydo bo‘ladi. O‘rta Osiyo ilk shaharlar tarixini
qiyosiy o‘rganishda sivilizatsiyaning birlamchi o‘choqlari hisoblangan Misr,
Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy, Mezoamerika va boshqalar ham muhim
ahamiyatga ega. Binobarin, qadimgi sivilizatsiyaning dastlabki
o‘choqlari jahonning turli mintaqalarida va sharoit, xususiyatlari bilan bog‘liq
holatda vujudga kelgan bo‘lsa-da, ular sinfiy jamiyatga, davlatchilik va shahar
madaniyatiga o‘tish jarayonlarini yagona dialektik xususiyat birlashtirib turadi.
Masalan, birinchi sivilizatsiyalar jamiyati sotsial strukturasini qaraydigan bo‘lsak,
13
Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осие? ибтидоий археологияси. Т.: Ўқитувчи. 1984. B .58.
23

bu jarayon eski va yangi dunyoning qaysi mintaqasida sodir bo‘lishidan qat'iy
nazar, u tarixiy taraqqiyotning umumiy qonuniyati asosida namoyon bo‘ladi.
Arxeolog, urbanolog V. I. Gulyayev yangi dunyodagi qadimgi Mayya jamiyatining
sotsial strukturasini ochib berishda Mesopotamiya va Misr manbalaridan unumli
foydalangan. Taniqli olim V. M. Masson ham turli
qit'alarda tashkil topgan birinchi sivilizasiyalarni boshqalari bilan taqqoslab
o‘rganishni ma'qullaydi. Ammo V. M. Masson va ayrim tadqiqotchilar, jumladan,
K. K. Lamberg – Karlovskilar O‘rta Osiyoda bronza davrida vujudga kelgan oazis
(voha) sivilizatsiyasi birlamchi o‘chog‘ bo‘lmasdan, balki u qo‘shni mamlakatlar
hududidagi sivilizatsiya, xususan, Mesopotamiya, Eron, Hindiston ta'sirida tashkil
topgan bo‘lishi mumkin, degan mulohazalarni olg‘a suradilar54. Ammo, taniqli
arxeolog olimlardan A. Asqarov va T. Shirinov bunday tezislar jamiyat tarixiy
taraqqiyoti umumiy qoidalariga to‘g‘ri kelmasligini ta'kid etadilar, ya'ni bu
mualliflar O‘rta Osiyo janubida tashkil topgan shahar madaniyati va sinfiy jamiyat
mutlaqo mustaqil ravishda vujudga kelganligi va birinchi sivilizatsiya tashkil
topgan mintaqalar singari u ham o‘sha qonuniyatlarni o‘zida to‘la aks ettirgan,
degan yangi xulosalarni bildiradi. Urbanizatsiya jarayonini
o‘rganish qaysi bir mintaqada sodir bo‘lmasin, u xalqlar tarixini o‘rganish bilan
bog‘liqdir. Xususan, V. I. Gulyayev shaharlashish madaniyati haqida fikr bildirib,
shahar jamiyatda vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy strukturani to‘g‘ri
oydinlashtirib boradigan manba bo‘lib, bu hodisaning kelib chiqishi, uning ichki
tizimini va o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalab beruvchi alomatlarni namoyon
qiladi, deydi. Ko‘p yillar davomida tadqiqotchilar orasida O‘rta Osiyo jamiyatida
urbanizatsiya jarayoni antik davrda boshlangan degan fikr humkron bo‘lib
kelayotgan edi. Ammo urbanizatsiya xususiyatlariga ega bo‘lgan Marg‘iyonadagi
Yoztepa, Shimoliy Baqtriyadagi Qiziltepa, shuningdek, Shimoliy Parfiyadagi
Yelkantepa II, Dog‘istondagi Madau, Izzatko‘li, So’g‘ddagi Yerqo‘rg‘on,
Farg‘onadagi Dalvarzin singari aniq shahar madaniyatiga ega bo‘lgan ilk temir
davri arxeologik yodgorliklari inobatga olinmasdan kelindi. Bu
yodgorliklar barcha xususiyatlari bilan aslda O‘rta Osiyoning haqiqiy shaharlari
24

edi, degan aniq xulosani Yu. A. Zadneprovskiy bildiradi. A. Asqarov, T.
Shirinovlarning so‘nggi yillarda olib borgan tadqiqotlari bu jarayonga yangi ilmiy
oydinliklar kiritdi. O‘rta Osiyo ilk temir asri shahar madaniyati qisqa tarixiy hodisa
bo‘lsa-da, u tashqaridan, ya'ni o‘zga yurtlardan kirib kelingan emas, balki urbonik
ob'ektlarning uzoq davrlar taraqqiyoti mahsuli sifatida namoyon bo‘lgan, uning
kelib chiqishi bronza davri madaniyati bilan bog‘liq, degan yangi xulosalar
bildirildi 14
.
Binobarin, O‘rta Osiyoning janubiy sarhadlarida, jumladan, Baqtriya va
Marg‘iyona hududlarida bronza davri madaniyati (miloddan avvalgi III–II
minginchi yillikning oxirlari)dayoq o‘troq dehqonchilik bilan bog‘liq hududlarda,
mahalliy, tub negizga asoslangan irrigatsiya asosidagi an'anaviy sug‘orma
dehqonchilik vohalari tashkil topgan edi. Ana shunday tarixiy vohalarda
dehqonchilik iqtisodi bilan bog‘liq ilk shahar markazlari vujudga keldi. Bu davr
shahar markazlariga Turkmanistondagi Oltintepa, Namozgohtepa, Ulug‘tepa,
Gonur I, Janubiy O‘zbekistondagi Sopollitepa, Jarqo‘ton, Shimoliy
Afg‘onistondagi Mundigak, Sharqiy Erondagi Shahri-So‘xta, Shimoliy Erondagi
Gissar kabilarni ko‘rsatish mumkin. Bulardagi shahar madaniyat o‘choqlari
Qadimgi Sharq sivilizatsiyalari oralig‘ida – bir tomondan Shumer va Elam,
ikkinchi tomondan Xarappa sivilizasiyasi oralig‘ida joylashgan bo‘lib, ularning
barchasi yaqin aloqadorlikda rivojlanishda bo‘lganligi e'tirof qilinadi 15
.
To‘g‘ri, yuqorida nomlari zikr etilgan bronza va ilk temir davriga doir
yodgorliklar ilk urbonik jarayoni nuqtai nazardan hozircha to‘laligicha
o‘rganilmaganligi adabiyotlarda qayd etilgan. Ko‘pgina olimlar eng qadimgi
vaqtdan o‘rta asrlar davrigacha vujudga kelgan urbonik jarayon taraqqiyoti
haqidagi modellarini ham taklif qilishmoqda. Masalan, Yu. A. Zadneprovskiy
O‘rta Osiyoning dastlabki shahar bosqichini ilk temir asri bilan bog‘lagan holda
Oltintepa, Namozgohtepa bronza davri yodgorliklarini “Qadimgi Sharq tipidagi
shaharlar” deb atab, noaniqliklarga yo‘l qo‘ygan. Zero, bu yodgorliklar ilk temir
14
Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осие? ибтидоий археологияси. Т.: Ўқитувчи. 1984. B .91.
15
Бердиев О.К. Энеолит ва бронза даврида Ўрта Оси
е? // Самарқанд, 1984. Древнейшие земледельцы
Южного Туркменистана // Ашхабад: «Ылым», 1969. C.86.
25

asridan xronologik jihatdan ancha uzoq.
Yuqorida zikr etilgan tadqiqotchilar orasida B. A. Litvinskiy
dastlab protogorod va miloddan avvalgi II ming yillik – I ming yillikning birinchi
yarmiga doir eng qadimgi shahar-qishloqlarni e'tirof qilib, antik davr shaharlarini
miloddan avvalgi VI–IV asrlar bilan belgilab, urbonik evolyusion jarayonni bir
muncha oydinlashtirib bergan. Ammo, A. Asqarovning firkicha, bu
davrlashtirishda ham ayrim noaniqliklar mavjud. Jumladan, bu olim “protogorod”
va “shahar” atamalariga muayyan aniqliklar kiritmaganligini ta'kidlaydi. Bu
masalaga doir V. M. Massonning tadqiqotlari e'tiborga molikdir. Masalan, u
urbanizatsiyani ikki asosiy bosqichga, ya'ni Qadimgi Sharq (mil. avv. II ming yillik
– I ming yillik o‘rtalari) va antik davr (mil. avv. III, IV–V asrlar)ga bo‘lib, ilk
shaharlarning vujudga kelishida ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotga asoslangan qator
shahar tipidagi qishloqlarning vujudga kelishini konkret tarixiy jarayon bilan
bog‘lagan holda to‘g‘ri tushuntirib bergan bo‘lsa-da, biroq miloddan avvalgi III
ming yillikka doir Oltintepani shahar sifatida xarakterlamaydi, ya'ni Oltintepa
shaharmi yoki protogorodmi, bu haqda aniq fikr bermaydi.
Bu borada A. Asqarov bir muncha
aniqliklar kiritib, Oltintepani “ibodatxona shahar” degan fikrni bildiradi. Shaharlar
tarixi ustida tadqiqot olib borgan olimlardan biri V. I. Sarianidi shahar tipidagi
yodgorliklar miloddan avvalgi III ming yillikda, bronza davrida tashkil topganligi
haqida fikr bildirib, unga Janubiy Baqtriyadagi Dashli-1 yodgorligini misol tarzida
ko‘rsatadi. A. Asqarov o‘z shogirdlari bilan Janubiy O‘zbekistonda ko‘p yillar
uzluksiz tadqiqot ishlari olib borib, urbonik jarayonlarni o‘rganishda muhim
natijalarga erishdi. Jumladan, u Sopollitepa va Jarqo‘tonda ko‘p yillar qazishma
tekshiruv ishlarini bajargan holda bu yodgorliklarni ilk shahar yoki protogorod
toifasiga kiritdi. Yana bir ushbu soha bilimdoni N. Negmatov esa urbonik
jarayonning boshlanishini eneolit va ilk bronza davri ekanligi haqida xulosalar
beradi. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan tadqiqotchilar tomonidan urbonik
jarayonning boshlanishini bronza davri, ya'ni miloddan avvalgi III–II minginchi
yillikning eng so‘nggi bosqichlariga mansub va O‘rta Osiyodagi bu davr
26

yodgorliklari ilk shaharlardir deb tan olingan. Ammo shaharsozlik madaniyatining
ayrim tomonlari hozircha to‘liq ochib berilgan emas. Bunga O‘rta Osiyo
urbanizatsiya jarayoni Qadimgi Sharqdan farqli o‘laroq, bu yerda o‘rganilayotgan
davrdagi yodgorliklarda yozuv bilan bog‘liq manbalarning hozircha qo‘lga
kiritilmaganligidir va ilk shaharlarini o‘rganishdagi yagona manba arxeologiya
materiallari bo‘lib qolayotganidir. Bundan tashqari, sobiq ittifoq tarixchilari
orasida uzoq vaqt bronza davri ibtidoiy jamiyat tuzumi degan xulosa bilan ilk
shaharlar muammosini tadqiq qilishda ilmiy manba bo‘lmay keldi. Shuni aytish
lozimki, ibtidoiy institutlarning inqirozi va sinflashish jarayoni bir vaqtning o‘zida
muayyan jamiyat negizida sodir bo‘ladi.
Insoniyat jamiyati tarixiy taraqqiyoti jarayoni uzluksiz sakrashlar va
evolyusion taraqqiyot mahsuli sifatida alohida mintaqa, vaqt va zamonda sodir
bo‘lib, o‘z davri uchun progressiv hodisa edi. Ilk shaharlar jahonning qaysi
mintaqasida tashkil topgan bo‘lmasin, bu hodisa uzoq davrlarni o‘z ichiga olgan
tarixiy yuksalish va inqiroz jarayonlarini boshdan kechirgan. Oddiy tarzda vujudga
kelgan “Chifdom” tipidagi dastlabki davlatchilik nihoyatda sodda, uyushmagan
holda, beqaror bo‘lgan. Lekin davlatchilikning ilk bosqichiga xos inqirozlarni o‘z
boshidan kechirgan. Bir necha yuz yillar o‘tishi davomida kuchli, barqaror
davlatlar tashkil topib, bunday tarixiy jarayonni O‘rta Osiyo ilk temir davrida aniq
kuzatish mumkin. Yuqorida zikr qilingan masalalar bilan bog‘liq bo‘lgan
muammolarni tahlil etishda A. Asqarov va T. Shirinovlar ilk shahar masalasining
nazariy jihatlarini e'tiborga oldilar. “Shahar” va “sivilizatsiya” tushunchalarini
o‘zaro dialektik aloqadorlikda qarab, bir qator ilmiy xulosalarni ishlab chiqdilar.
Ularning fikricha, shahar tushunchasining shakllanishi bir qadar
murakkab hisoblanadi va bu haqda turli nuqtai nazarlar mavjud. “Shahar”
tushunchasi, uning son jihatidan tahlili, struktural-morfologik xususiyatlari asosida
sharhlab borildi. Ko‘p yillik tadqiqotlar va manbalarning tahlili shundan dalolat
beradiki, bronza davridagi Janubiy O‘rta Osiyo ilk shaharlari qishloq xo‘jalik
okruglarining markazi, shuningdek, muayyan vohaning ma'muriy va diniy
markazlari hisoblangan. Yuqorida bayon etilganidek, ilk shaharlarning struktural –
27

morfologik va funksional tahlillari haqidagi masala yuzasidan olimlar orasida
turlicha qarashlar mavjud. Ilk shaharlarni xarakterlashda, ayniqsa, struktural tahlili
muhim bo‘lib, shundan kelib chiqqan holda shahar funksiyasini aniqlash mumkin.
Shuningdek, ilk shaharlarning strukturasini belgilashda avvalo arxeologik
alomatlarni aniqlash muhimdir. O‘rta Osiyo bronza davridagi ilk
shaharlarning xususiyatlarini belgilashda A. Asqarov va T. Shirinovlar ishlab
chiqqan metodologik belgilar bir muncha xarakterlidir. Xususan, ular ilk
shaharlarga xos bo‘lgan ko‘pchilik mutaxassislar tomonidan ma'qullangan 9 ta
asosiy belgilarni keltiradilar. Jumladan: 1) jamiyat yuqori tabaqalari
turadigan monumental saroyning mavjudligi; 2) monumental saroy va
ibodatxonasi bo‘lib, u oazisning sig‘inish markazi sifatida mavjudligi;
3) atrofi devorlar bilan o‘rab
olingan ark, ya'ni e'tiborga molik joy va jamiyatning nufuzli kishilari yashaydigan
saroy komplekslarining mavjudligi; 4) maydoni 3-6 ga dan kam bo‘lmagan
joyga ega kompleks qurilishlari bilan band bo‘lgan va boshqa jamoa xo‘jaliklari
joylashgan muayyan joyning markazlashuvi holati va irrigatsiya – dehqonchilik
bilan bog‘liq oazisi; 5) hunarmandchilik kvartalining mavjudligi.
Yuksak rivojlangan hunarmandchilik – sopolchilik, zargarlik, metallurgiya,
to‘qimachilik, qurilish, teri, toshni hamda boshqa narsalarni qayta ishlash bilan
bog‘liq alomatlarning mavjudligi;
6) “dohiylar” qabri va aso, zargarlik buyumlari, boylikni
bildiruvchi muhr ramzlari;
7) oddiy aholi kvartallaridan farq qiladigan monumental
qurilishlar (saroy, butxona, ibodatxona)ning mavjudligi, shuningdek, ularning
tashqi ko‘rinishi, rejalashtirilishi, boshqalardan ajralib turishi, uylarning
saranjomligi (sufa, devorlarning ohak aralashmasi bilan suvalganligi), xona
pollarining suvalganligi, ular bilan bog‘liq topilmalarning mavjudligi;
8) ushbu madaniyat hududiga xos bo‘lmagan topilmalar:
sopol, suyak, tosh, metall buyumlar, qaysiki, savdo munosabatlarini bildiruvchi
alomatlarning mavjudligi;
28

9) primituv yozuv, gliptika, epigrafika topilmalarining
mavjudligi. To‘g‘ri, A. Asqarov bu model O‘rta Osiyo ilk shaharlari uchun
universal bo‘lmasdan, balki u o‘rganilayotgan mintaqa va shahar xususiyatiga
bog‘liq ekanligini ham unutmaslik lozimligini qayd qiladi. O‘rta Osiyo ilk
shaharlarini xarakterlovchi bu alomatlarning 1, 2, 3, 4, 7 lari muhim ahamiyatga
ega bo‘lib, qolganlari ikkinchi darajali hisoblansa-da, vaqt va zamonda shahar
rivoji jarayonida bu alomatlar doim o‘zgarib borganligini ko‘rsatadi. Masalan, ilk
shaharlarning tashkil topishda savdo munosabatlari hyech qanday rol o‘ynamagan,
shaharning geografik joylanishiga qarab, savdo ishlari muhim omilga aylanishi
mumkin. Shuningdek, ilk shaharlar uchun yozuvning bo‘lishi, albatta, shart
bo‘lmasligi, og‘zaki mifologik an'analar rivojlangan bo‘lishi mumkin. Lekin bu
vaqtlarda davlat apparati ancha sust taraqqiy qilgan.
29

XULOSA
O’rta Osiyo hududida yashagan bu davr qabilalarining madaniyat taraqqiyot
jarayoni bir ma‘lum yo’nalishda bo’lmasdan, balki ko’p qirralidir. Ammo mahalliy
madaniyat negizida hamda qo’ni-qo’shni jamoalarning ma‘lum madaniyat
aloqadorligi natijasida rivojlanib, mil. avv. V minginchi yillarning boshlariga
kelib, bu erda xo’jalik asosan ikki yo’nalishda rivojlandi. Marg’iyona hududlarida,
uning Kopetdog’ etaklarida va tabiati bir muncha qulay bo’lgan ayrim
muzofotlarda yashagan jamoalar dehqonchilik kasbini egallagan va o’troqlashib
yashashga o’tganlar.
SHunday qilib, O’rta Osiyo neolit madaniyat tarixini o’rganish sohasida
erishilgan yutuqlarga asoslanib, bu hududlarda yashagan aholini dehqonchilik,
chorvachilik, ovchilik va baliqchilik xo’jaligi asosida turmush kechirgan
qabilalarga bo’lish imkoniyatiga ega bo’lindi. Dehqonchilik bilan shug’ullangan
vohalarda yashagan qabilalar o’zlarining tabiatga mutlaq qaramligidan mahsulot
ishlab chiqarish iqtisodiga o’tib, kishilik tarixida yangi davrni boshlab berdi. Bu
jamoalarda taraqqiyot tezlashib, ular sivilizatsiya sari ancha ilgarilab ketdi. Bu
jarayon esa kelajakda insoniyat tarixida bo’ladigan yirik ijtimoiy, madaniy
o’zgarishlarga zamin yaratdi. Neolit va bundan keyingi davrlarda erishilgan barcha
xo’jalik va turmush madaniyati yutuqlarining negizida mehnat vositalarining
doimiy taraqqiyot tarkibidan izlash kerak. Toshdan ishlangan qurollar kelajakda
jamoalarning turmush talabini qoniqtira olmas edi va shu boisdan odamzod doim
yaxshi turmush kechirish ilinjida doim izlanishda bo’lib, metalldan foydalanishni
kashf qildi.
Avval mis, keyinchalik jez va mil. avv. I ming yillik boshlarida temirdan
mehnat vositalari ishlab chiqishni kashf qilishib, galdagi taraqqiyot talablarini
qondira bordilar. Metallning ishlab chiqarishga kirib kelishi, umuman,
metallurgiya jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy turmushini keskin va sifat
30

o’zgarishiga zamin yaratdi, butun ijtimoiy tuzumni larzaga keltirdi. bu manzara jez
asrida ancha tezlashdi. Dehqonchilik muzofotlari hududiy jihatdan tobora kengayib
bordi. Metropoliya dehqon jamoalari janubdan shimoliy-sharqqa va O’rta
Osiyoning markaziy tumanlariga kirib bordi. Ana shu o’zgarishlar tufayli Murg’ob
vohasida, Janubiy O’zbekistonda mil. avv. II minginchi yillarda qator dehqonchilik
vohalari tashkil topdi. Bu dehqonchilik markazlarining madaniy xo’jalik asosida
Qadimgi SHarq an‘analari ta‘siri ham bor edi.
Bundan tashqari, O’rta Osiyoning shimoliy va markaziy
muzofotlaridan dashtlik chorvador qabilalarning janubga yurishi faollashdi.
Qadimgi chorvador qabilalarning ma‘lum qismi mil. avv. II minginchi yillikning 2-
yarmidan boshlab janubiy dehqon jamoalari mintaqalariga kirib bordilar. Bu
jarayon o’z navbatida qabilalar o’rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalarning
rivojlanishiga, shuningdek, etnik munosabatlarning faollashuviga olib keldi. Mil.
avv. I minginchi yillarning oxirgi choragi – I minginchi yillarning 1-choragi
davomida bir guruh chorvador qabilalarning dehqonchilik hayotiga o’tishi
tezlashdi. Natijada, O’rta Osiyoning shimoliy mintaqalaridagi qator viloyatlarda
chorvador qabilalar qurshovida kichikkichik dehqonchilik vohalari paydo bo’ldi.
YUqorida eslatilganidek, Janubiy Turkmanistonda
Namozgoh VI madaniyatidan keyin so’nggi jez davriga odir ikki xil madaniyat
tashkil topdi. Ulardan biri Janubiy-g’arbiy Turkmanistonning arxaik Dahiston
madaniyati bo’lsa, ikkinchisi YOz I madaniyati bo’lib, u asosan Murg’ob vohasi
va Janubiy Turkmanistonning eski dehqonchilik mintaqasi hisoblangan Kopetdog’
tog’oldi muzofotlarida keng tarqaldi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И . А . Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид :
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . – Тошкент :
Ўзбекистон , 1997.
2. Аскаров А, Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы юга
Средней Азии. – Самарканд, 1993.
3. Аскаров А., Ширинов Т. Древнебактрийский храм огня в Южном
Узбекистане. Сб. Градостроительство и архитектура. – Ташкент, 1989.
4. Бердиев О.К. Энеолит ва бронза даврида Ўрта Осие? // Самарқанд, 1984.
Древнейшие земледельцы Южного Туркменистана // Ашхабад:
«Ылым», 1969.
5. Кабиров Ж., Сагдуллаев А.С. Ўрта Оси
е? археологияси. Тошкент:
Ўқитувчи. 1990.
6. Жўрақулов М.Ж. Ўрта Оси
е? ибтидоий археологияси. Т.: Ўқитувчи.
1984.
7. Жўрақулов М.Ж. Ўрта Оси
е? урбонизацияси тарихи. Самарқанд.:
СамДУ. 2008
8. Массон В. М. Экономика и социальный строй древних ибщест» (в
свете данных археологии). – Ленинград, 1976.
9. Сарианиди В. И. В поисках страны Маргуш. – Москва, 1993.
10. Литвинский Б.А. Намазга-тепе по данным раскопок 1949-1950 гг.
(Предворительное сообщение)., СЭ., 1952, №4.
11. Масимов И.С. Культура низовья Мургаба в бронзовом веке и связи с
Бактрией // ТД первого советско-французкого симпозиума.
―Архиология древней Бактрии . Душанбе, 1982.
‖
12. Пьяконов И.В. Древнейшие государственные образования Средней
Азии (опыт исторической реконструкции) // Древние цивилизации
Евроазии. История и культуре. –М., 2001 .
32

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi