Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 236.4KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Jinoyatchilik bolalarda g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarning namoyon bo‘lish shakli sifatida

Sotib olish
Mavzu: Jinoyatchilik bolalarda g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarning namoyon bo‘lish shakli sifatida Reja: Kirish 1. Balog‘at yoshiga yetmaganlar jinoyatchilik muammolari . 2. Jinoyat sodir etishning sabablari . 3. Xorij tajribasida voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarliklari. 4. Balog‘atga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlash individual profilaktik dasturning tuzilishi va mazmuni. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston republikasi prezidenti "Xalq ta’limi tizimidagi maktabdan tashqari ta’lim samaradorligini tubdan oshirish choratadbirlari to‘g‘risida"gi qarorni imzoladi. O‘zbekiston respublikasi prezidentining qarori jismonan sog‘lom, ma’nan yetuk, mustaqil fikrlaydigan, chuqur bilim va zamonaviy dunyoqarashga ega.Vatanimizning taqdiri va kelajagiuchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodirbo‘lganbarkamolyoshavlodni tarbiyalash hamda voyaga yetkazishuchunmamlakatimizdakeng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda.Shu bilan birga, yoshlar ta’lim-tarbiyasi uchun qo‘shimcha sharoitlar yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan beshta tashabbusni amaliyotga tatbiq etish , respublikamizda jadal sur’atlar bilan amalga oshirilayotgan ijtimoiy- siyosiy, sotsial-iqtisodiy va boshqa sohalardagi islohotlar ulg‘ayib kelayotgan o‘spirin iqtidorini yanada rivojlantirish, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, yurt ravnaqi yo‘lida ularning faol ishtirokini ta’minlashni bugungi kunning ustuvor vazifalaridan biri etib belgilamoqda.Xalq ta’limi tizimidagi maktabdan tashqari ta’lim samaradorligini yanada oshirish, o‘quvchi-yoshlarda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, ularning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish, kasb- hunarga yo‘naltirish orqali mustaqil hayotga tayyorlash, intellektual barkamol avlodni tarbiyalash maqsadida, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 sentyabrdagi “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish choratadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3931-son Mavzuning dolzarbligi Yoshlik o zining olijanob tashabbusi, sofdillikka, adolatga intilishi bilanʻ taraqqiyotning buyuk kuchlaridan birini tashkil qiladi. Yoshlik, bu – orzu, ishonch, kelajakka tuzilgan ulkan rejalar va istiqbolning boshlanishidir. Agar yoshlik orzusi bo lmaganda inson hayoti bir nuqtada to xtab qolgan bo lardi. ʻ ʻ ʻ Aleksandr Ostrovskiy aytganidek, «Bolalikdayoq barkamol bo lishni ʻ judayam zarur deb hisoblamayman, odam maktabni tugatganidan keyin ham ko p narsalarni o rganishi mumkin, ammo mashg ulot ko nikmasi va aqliy ʻ ʻ ʻ ʻ kamolotning asosi yoshlikda shakllanadi». Shu sababli bu ne matdan unumli ʼ foydalanib, o zining salohiyatini oshirib borgan, jamiyatda munosib o rin ʻ ʻ egallashga kirishgan insonning ertasi nurafshon. Yoshlik shu narsa bilan baxtiyorki, uning kelajagi bor. Yoshlik paytida shunday ulug fikrlar tug iladiki, bu fikrlar kelajakda insonni ko klarga ko taradi. Demak, ʻ ʻ ʻ ʻ yoshlikni asrash, uning har bir soniyasining qadriga yetish lozim. Chunki dunyoda undan yaxshi palla ham, qimmatli narsa ham yo q! ʻ Ammo “Yoshlik – beboshlik” deya nojo ya harakatlarga qo l urib, jinoyat ʻ ʻ ko chasiga kirib ketayotgan yoshlar afsuski, bugun uchrab turibdi. So nggi ʻ ʻ paytlarda jinoyatchilik va huquqbuzarlik holatlarining aksariyati ham yoshlar o rtasida kuzatilayotgani achchiq haqiqat. ʻ Birgina joriy yilning o tgan yetti oyida respublika bo yicha yoshlar tomonidan 5 ʻ ʻ 914 ta jinoyat sodir etilgan. Achinarli jihati, ular tomonidan sodir etilgan jinoyatlar o tgan yilning mos davriga nisbatan 30 foizga oshgan. Shu vaqt mobaynida 464 ʻ nafar voyaga yetmagan shaxslar tomonidan 401 ta jinoyat sodir etilgan bo lib, buʻ o tgan yilning mos davriga nisbatan 36,4 foiz ko pdir. ʻ ʻ Albatta, bu raqamlar, ko rsatkichlar huquqbuzarliklarning barvaqt oldini olish, ʻ ularni sodir etish sabablari va shart-sharoitlarini chuqur tahlil qilish, aniqlash va bartaraf etish bo yicha samarali chora-tadbirlar ko rishni taqozo etadi. Demak, bu ʻ ʻ borada ichki ishlar organlari faoliyati samaradorligini, ularning boshqa vazirlik va idoralar, ayniqsa, ta lim muassasalari, hududlardagi sektor rahbarlari o rtasidagi ʼ ʻ hamkorligini yana-da kuchaytirish g oyat muhimdir. ʻ Shu o rinda haqli savol tug iladi. Xo sh, yoshlarning jinoyat sodir etishiga nimalar ʻ ʻ ʻ sabab bo lmoqda? Bugun yoshlar va voyaga yetmaganlar o rtasida jinoyatlar sodir ʻ ʻ etilishining oldini olishga qaratilgan qanday chora-tadbirlar olib borilmoqda? Oliy Majlis Qonunchilik palatasining navbatdagi majlisida mazkur masala yuzasidan yuborilgan parlament so roviga Ichki ishlar vaziri P.Bobojonovning ʻ javobi ko rib chiqildi. ʻ Hech kimga sir emaski, yoshlar asosan bekorchiligi, e tiborga muhtojligi, huquqiy ʼ savodxonligining pastligi tufayli jinoyat sodir etadi. Muammoga yechim topish maqsadida joriy yilning o tgan 9 oyida ichki ishlar organlari tomonidan ʻ manfaatdor idora va tashkilotlar bilan hamkorlikda profilaktik-ogohlantiruv tadbirlari o tkazilgan. ʻ Kurs ishining maqsadi: Jinoyatchilik bolalarda g‘ayriqonuniy xatti- harakatlarning namoyon bo‘lish shakli sifatida Kurs ishining vazifasi - mavzuga oid adabiyotlarni o’rganish hamda ularni tahlil qilish; - Jinoyatchilik bolalarda g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar jarayonini o’rganish; Balog‘at yoshiga yetmaganlar jinoyatchilik muammolari Balog‘at yoshiga yetmaganlar va yoshlar o‘rtasidagi jinoyatchilik butun dunyoda eng dolzarb ijtimoiy muammolardan biri hisoblanadi. Bunday jinoyatchilikning o‘sishi eng avval rivojlangan kapitalistik mamlakatlar uchun xosdir. Balog‘at yoshiga yetmaganlar va yoshlar o‘rtasida jinoyatchilikning asosiy sabablari deb g‘arb mutaxassislari yoshlar o‘rtasidagi ishsizlikni, yoshlarning kelajaklariga ishonmasliklari, jamiyatni boshqarish hozirgi zamon usullaridan qoniqmasliklarini ko‘rsatadilar. Masalan, Germaniya politsiyasi ma’lumotlari bo‘yicha 1996 yili hibsga olingan hamma huquqbuzarlardan 14 % doimiy ish joyiga ega emas edi. Aniq harakatlar bilan o‘g‘rilik qilgan jinoyatchilar orasida ishsizlar to‘rtdan bir qismini tashkil etdilar, ular tomonidan shaxslarga nisbatan jinoyatlar 28 %, 34 % bosqinchiliklar amalga oshirilgan. o‘abr mutaxassislari balog‘at yoshiga yetmaganlar orasida jinoyatchilikning o‘sib borishi sabablari haqida boshqa fikrlarni ham aytadilar. Masalan, balog‘at yoshiga yetmaganlar uchun odil sud va huquqbuzarlikni olidini olish AQSH federal byurosi rahbari A.Regneri o‘smirlar orasida jinoyatchilikning asosiy sabablari oilalarning buzilishi, bolalar bilan beraxm munosabatlarda bo‘lish, bolalarning ta’lim olish va tarbiyalanish huquqlarining buzilishi, yashash uchun qulay sharoitlarining bo‘lmasligi va natijada bolalarning uydan ketib qolishlari deb hisoblaydi. Konnektikut shtatida balog‘at yoshiga yetmaganlarni tekshirish juda jiddiy zulm o‘tkazgan jinoyatchilar orasida 75 % o‘zlariga ham ota-onalari va boshqa shaxslar tomonidan shavqatsiz munosabat ko‘rsatilganini aniqlab berdi. Ular kuch ishlatib jinoyat sodir etishlarning umumiy sonidan 33 % ni sodir etganlar. Yaponiyalik mutaxassislar o‘z mamlakatlarida balog‘at yoshiga yetmaganlar jinoyatlari hozircha o‘sib borishi sabablarini o‘ziga xos baholaydilar. Ular jinoyatchilik o‘sishi turmush sharoitlaring, farovonlikning o‘sishi va o‘qish bilan, oilada tarbiyaning yetarli bo‘lmasligi, oilaning an’anaviy qadriyatlari buzilishi, individualizmning namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq oqibatlar-stresslar sababli deb hisoblaydilar. Yaponiyada o‘tkazilgan tekshirishlar balog‘atga yetmagan huquqbuzarlar ko‘pincha ota-onasiz o‘sgarlar, hamda kam ta’minlangan oilalardan chiqqan bolalar bo‘lib chiqishini ko‘rsatdi. Rossiyalik mutaxassislar ham jinoyatchilikning o‘sishini ko‘rsatadilar. Hozirgi davrda o‘smirlar Rossiyada aholining eng kriminogen zararlangan qismi hisoblanadilar. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat Kodeksiga binoan balog‘at yoshiga yetmagan huquqbuzar deb jinoyat sodir etish paytiga kelib 14 yoshga to‘lgan, lekin hali 18 yoshga to‘lmagan shaxslar hisoblanadilar. Balog‘at yoshiga yetmaganligi javobgarlikni yumshatuvchi holat sifatida qaraladi. Masalan, balog‘at yoshiga yetmaganlarga nisbatan ba’i bir jazolar ko‘zda tutilmagan, xususan, o‘lim jazosi. O‘zbekiston Respublikasi sud amaliyotida xukmni ijro etishni kechiktirishdan keng foydalanishni alohida ta’kidlash kerak, bundan hozirgi kunda ozodlikdan mahkum etiladigan hamma balog‘at yoshiga yetmaganlarning taxminan yarmiga nisbatan qo‘llanilmoqda. Bundan tashqari, huquqbuzarlarning ma’lum qismi (20 % dan ortig‘i) jazo berilishdagi yoki jinoiy javobgarlikdan ozod etilmoqda. Bu ishlar bo‘yicha materiallar yoki balog‘atga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalarga yuboriladi yoki ularga nisbatan majburiy tarbiyalash choralari qo‘llaniladi, masalan, quyidagilar: 1) ogohlantirish; 2) ularni ota-onalari yoki ularni o‘rnini bosuvchi shaxslar, yoki maxsus davlat organlari nazoratiga topshiriladi. 3) keltirgan zararini qoplash majburiyati yuklatiladi. 4) bo‘sh vaqti cheklanadi va boshqalar. Tarbiyaviy ta’sir choralarini muntazam bajarmay kelgan holatida sud jinoiy javobgarlikka tortishi mumkin. Shunday qilib, haqiqatda jinoiy jazolar jinoiy jazonadigan harakatlar amalga oshirgan o‘smirlarning yarmidan kamiga nisbatan qo‘llanilmoqda. Alohida balog‘at yoshiga yetmaganlar uchun mumkin bo‘lgan jazo (amalga oshirish) asosiy turi ozodlikdan mahrum etish hisoblanadi, bu jazoni ular tarbiyalash koloniyalarida o‘taydilar. Agarda huquqbuzarlik sodir etgan o‘smir 14 yoshga to‘lmagan bo‘lsa (ya’ni jinoiy javobgarlikka tortish yoshiga to‘lmagan bo‘lsa) uni maxsus o‘quv- tarbiyaviy tashkilotga yuboradilar. Ijtimoiy-pedagogikada delikvent hulqi deb o‘rnatilgan huquqiy qoidalarni buzish va xuquqbuzarlikka olib keladigan hulqi tushuniladi: Delikvent (lotincha delingnens - huquqbuzar) - hulqi o‘zining keskin ko‘rinishlarida jinoiy jazolanadigan harakatlardan iborat xulqi yomon subyekt. Delikventlik (lotincha delingnens – jinoiy harakat amalga oshiruvchi huquqbuzar) – sotsiologiyada va yurisprudensiyada militsiya ro‘yxatida turadigan yoki jinoiy jazoga olib kelishi mumkin bo‘lgan qoidabuzarliklarga muntazam amalga oshiruvchi tarbiyasi qiyin o‘smirning qonunga xilof harakatlarini ko‘rsatish. Shuni ham alohida aytish kerakki, balog‘atga yetmaganlar va yoshlar ishlari bo‘yicha Komissiya, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, mahalla jamoyatchiliklari, maktab o‘qituvchilari va ota-onalar tomonidan birgalikda katta profilaktik ishlarni amalga oshirilishi natijasida O‘zbekistonda balog‘atga yetmaganlar orasida jinoyatchilik kamayib bormoqda. Ana shu haqida 7.03.04 ___ “Do‘stlik” kanalining radioeshittirishida Chirchiq shahrining prokurori yordamchisi Anora Ergasheva gapirdi. Lekin shular bilan birga Chirchiq shahridagi bezorilik qilmishlari holatlari haqida gapirib o‘tdi. 2003 yili 10-sinf o‘quvchisi Nikitin Yevgeniy militsiyaga qo‘ng‘iroq qilib uning maktabida bomba qo‘yilganligini xabar qiladi, 2004 yili fevral oyida boshqa ikki o‘quvchilar Korshunov Aleksandr 9-sinf o‘quvchisi va 6-sinf o‘quvchisi Nosov Ivanlar ularning maktablarida bomba yashirilgan deb militsiyaga qo‘ng‘iroq qiladilar. Qoidabuzuvchilarni darhol topdilar. Lekin, bundan avval maktabdan hammani evakuatsiya qildilar, mutaxassislar – saperlar keldilar. Darslarni bekor qilish, mutaxassislarni chaqirish davlat uchun 60 ming so‘mga tushdi. Keyinchalik bolalarning birinchi darslari yo‘qligi va ular zerikkalarida militsiyaga qo‘ng‘iroq qilganliklari ularning gaplaridan ma’lum bo‘ldi. Ikkala o‘quvchilar ham yaxshi oilalardan bo‘lib chiqdilar: Nosovning otasi ham, onasi ham bor, Korshunov.A.ning oilasida ikkita bola va uning oilasi moddiy ta’minlangan, yaxshi oila bo‘lib chiqdi. Ota-onalari bolalari tarbiyasida qandaydir kamchilikka yo‘l qo‘yganlar, ularning bo‘sh vaqtlarini, dam olishlarini tashkil eta olmagandirlar. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ota-onalar o‘z farzandlari uchun javobgarlar deb yozib qo‘yilgan. Portlash moslamasi haqida yolg‘on chaqiruv – bu jinoiy jazolanadigan jinoyatdir. Agarda bola qo‘ng‘iroq qilgan bo‘lsa, uning ota- onasidan jarima undiriladi, agarda o‘smir bo‘lsa uni balog‘atga yetmaganlar ishlari bo‘yicha Komissiya ro‘yxatiga oladilar. 2.Jinoyat sodir etishning sabablari (motivlari) Og‘ir moddiy ta’minlanganlik holati o‘smirlarning o‘z ehtiyojlari va qiziqishlarini qondirish uchun imkoniyatlarini kamaytiradi, bu ko‘pincha o‘smirlarni jinoyat sodir etishga majbur etadi. Biror-bir buyum xarid qilib olish uchun mablag‘ning yetishmasligini ular noqonuniy usul bilan to‘ldiradilar. Balog‘atga yetmagan hukm etilganlar uchun nomusiga tegish, o‘g‘rilik, bosqinchilik, odam o‘ldirish, tan jarohati yetkazish, avtomashinalarni o‘g‘rilash kabi jinoyatlar xosdir. Yomon niyatda jinoyat sodir etishning sabablari quyidagilar: qimmatbaho buyumni egallab olish istagi, buyumlar sotib olish uchun shaxsiy puliga ega bo‘lish istagi. Bu jinoyatlar asosida modadan qolmaslik tengdoshlari ega bo‘lgan narsalarga ega bo‘lish, hatto jinoyat sodir etib bo‘lsa ham ega bo‘lish istagi yotadi. Kuch ishlatib jinoyat sodir etishning eng ko‘p uchraydigan sabablari: qasos olish, “erkakligini” ko‘rsatib quyish, “irodasini mustahkamlash”, “hech narsadan qo‘rqmaslik” va shunga o‘xshash. Ko‘pchilik jinoyatlar “xavfi bo‘lganiga javoban”, “do‘stini sotmaslik”, “o‘rtoqlarini ishontirishga” kat sababli sodir etiladi. Retsedivlar (takroriy jinoyat sodir etish) sabablari orasida “jabrlanuvchilar qarshilik ko‘rsatmadilar”, “o‘ziga ishonish xissi paydo bo‘ldi”, “o‘g‘rilangan narsani sotish osonligi”, “tajribali yo‘lboshchining rahbarligi” kabi sabablar uchraydi. Asossiz beshavqatlik xususiyatiga ega og‘ir jinoyatlar, odam o‘ldirish, bezorilik, og‘ir tan jarohati yetkazishning ko‘pchilik qismi o‘smirlar tomonidan mast holatda yoki narkotik iste’mol qilgan holatda sodir etiladi. Bunday holatlarda jinoyat sodir etish aybni og‘irlashtiruvchi hisoblanadi. Hukm etilganlarning ko‘pchiliklari erta chekishni boshlaganliklari, spirtli ichimlik ichganlari aniqlandi, bunga kattalar, shu jumladan ota-onalari ibrat bo‘lganlar, yana o‘rtoqlaridan toksik moddalarni xidlashga, narkotiklar iste’mol qilishga o‘rganish sabab bo‘lgan. Jinoyatlarning bir qismi o‘smirlar tomonidan kattalar bilan birga sodir etiladi. Bunday jinoyatlar odatda oldindan tayyorlanadi. Katta yoshli jinoyatchilar, jinoyat fosh etilgan taqdirda o‘smir “o‘rtoqlik xissi” va qasam ichganligi sababli aybni o‘z bo‘yniga oladi deb o‘ylaydilar, agarda sud bo‘ladigan bo‘lsa unga katta muddat bermaydilar, shartli yoki ijro etishni orqaga surish beriladi deb ishontiradilar. Mustaqil va hech kimga qaram bo‘lmaslikka intilib, lekin bunga xali tayyor bo‘lmay o‘smirlar jamoatchilikka yot elementlarning psixologik ta’sir ko‘rsatishlariga osongina ko‘nadilar. O‘smir bir o‘zi hech qachon jazm eta olmaydigan ishni u guruhda amalga oshira oladigan bo‘ladi. Ba’zi o‘smirlar jinoyat sodir etib buni sho‘xlik deb baholaydilar. Ular tartib buzish bilan jinoyat orasidagi chegarani ko‘rmaydilar. O‘tkazilgan so‘rovlar natijasida hukm etilgan balog‘atga yetmaganlarning 50 % gina ular jinoyat sodir etayotganlarini bilganlar. 20 % taxmin qilganliklari, qolganlari esa hatto xayollariga ham keltirmaganliklari aniqlandi. Ularing ko‘pchiliklari o‘z huquqbuzarliklarini jasorat, madrlik va irodasini ko‘rsatish deb baholaydilar. Istiqboldagi rejalar: Jabrlangan yoki jinoyat sodir etilishining guvohi bo‘lgan bolalar uchun huquq va kafolatlarni belgilaydigan qonunchilik, standartlar va qarorlarni ishlab chiqish hamda bunday bolalarga yordam ko‘rsatish uchun tegishli xizmatlarni tashkil etish; nomaqbul bolalar uchun har tomonlama xizmatlarni tashkil qilish va balalarga ushbu xizmatlarni taqdim etadigan birlamchi bo‘g‘in xodimlarining kasbiy mahorat darajasini oshirish; oilaviy ishlar bo‘yicha sudlarni yaratish hamda vasiylik qilish yoki bola qilib olishning muqobil shakli bo‘yicha qarorni ma’muriy organlar emas, balki aynan sudlar qabul qilishini hisobga olib, sudyalarni ixtisoslashtirish maqsadida tegishli tuzilmalar xodimlarining xabardorlik darajasini oshirish; huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari uchun bola huquqlari bo‘yicha o‘quv dasturlarini tayyorlash hamda oliy o‘quv yurtlari va malaka oshirish kurslarida bola huquqlari va bolalarga nisbatan do‘stona sud jarayonini yuritish bo‘yicha maxsus o‘quv kursini joriy etish uchun ta’lim muassasalari bilan hamkorlik yuritish. Xalqimiz azaldan bolajonlik fazilatini namoyon qilib, farzandni dunyoga keltirishdan tortib, to kamolga yetkazgunga qadar uning ta'minoti, ta'lim-tarbiyasi va bilim olishi, kasb-hunar egallashiga, umuman, yetuk inson bo‘lib kamol topishiga alohida e'tibor qaratib kelgan. Ota-onalar voyaga etmagan bolalarini, shuningdek, mehnatga layoqatsiz va yordamga muhtoj bolalarni, hatto kattalar bo'lsa ham ta'minlashi shart. "Oziqlantirish" deganda, asosan, yeb-ichishni tushunamiz. "Moddiy yordam" nooziq-ovqat xarajatlarini o'z ichiga oladi: kiyim-kechak, uy-joy va iqtisodiy tushunchalarning keng doirasi. Amaldagi qonunda bolalar bilan huquqiy munosabatlarda ota-onaning huquqi belgilanmagan. Ota-onalar o'z farzandlarini umuminsoniy qadriyatlar va urf-odatlar asosida tarbiyalashlari kerak. Bizning xalqimizda bolalar doimo ota-onalari oldida ta'lim olishga muhtojdirlar. Shuning uchun ular to'liq axloq yoshiga etganidan keyin ham o'z farzandlarini o'qitishda davom etadilar. Ma'lumki, ota-onalarning farzandlariga bo'lgan teng huquqlari, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasida nazarda tutilgan erkaklar va ayollarning teng huquqlariga asoslanadi. Ko'rinib turibdiki, bolaga g'amxo'rlik qilish, unga ta'lim berish nafaqat ota-onalar uchun axloqiy qoidalar, balki konstitutsiyaviy huquq va burchdir. "Farzandlarimiz bizdan ko'ra kuchli, bilimli, dono va, albatta, baxtli bo'lishi kerak", dedi Prezident Islom Karimov. Strategiyani belgilaydigan g'oyalar kundan-kunga amalda o'z ifodasini topmoqda. Bola oilaning tayanchi, ota-onaning quvonchi, avlod davomchisi, uning tarbiyasi hamma narsadan ustundir. Mamlakatimiz oilalarida tarbiyalangan bolalar davlat kelajagining bevosita belgilovchisidir. Shunday qilib, o'sib borayotgan bolalarni har tomonlama tarbiyalash mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq davlatning ustuvor vazifalaridan biriga aylandi. Chunki rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, mamlakatni yuqori taraqqiyot mexanizmining harakatlantiruvchi kuchi yoshlardir. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq yoshlarni sog'lom, bilimli va jismonan baquvvat qilib tarbiyalashga katta e'tibor berilmoqda. 1991 yil 20 noyabrda qabul qilingan "Yoshlarga oid davlat siyosati asoslari to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni va 1992 yil 8 dekabrdagi O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilinishi bilan Konstitutsiya belgilab berildi, buning uchun huquqiy asos yaratildi. yoshlarga oid davlat siyosati va jamiyatimizda hali siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o'zgarishlarga duch kelmagan shaxslar uchun ijtimoiy-huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlarni ishlab chiqish. Milliy qonunchilik tizimi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va xalqaro huquqiy hujjatlar asosida shakllandi. Voyaga etmaganlar uchun bir qator huquqiy hujjatlar yaratilgan. Xususan, O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, Oila kodeksi, Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksi, Jinoyat kodeksi, Yoshlarga oid davlat siyosati asoslari to'g'risidagi qonun asoslari, "Ta'lim to'g'risida" Bola huquqlari bo'limi, "Fuqarolarning o'zlari" "O'zini o'zi boshqarish organlari to'g'risida" va "Homiylik to'g'risida" gi qonunlarni kiritish mumkin. Ushbu qonunlarda voyaga etmaganlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga alohida e'tibor berilib, ularga imkon qadar ko'proq imtiyozlar berilganligini ko'rishimiz mumkin. Prezidentimiz tashabbusi bilan yillarni turli nomlar bilan nomlash an'analarida yosh avlodga, ularning ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy faoliyatini ta'minlashga, iqtidorli yoshlarni qo'llab-quvvatlashga alohida e'tibor qaratilmoqda. Xususan, Sog'lom avlod yili, Ayollar yili, Mustahkam oila yili, Yoshlar yili va Barkmol avlod yili etuk avlod, ayniqsa yoshlar uchun keng ko'lamli davlat dasturlarini ishlab chiqdi va amalga oshirdi. . Mamlakatimizda o'sib kelayotgan yoshlarning sog'lig'i uchun uch bosqichli sport turlarini ("Umid ko'chatlari", "Barkamol avlod o'yinlari", "Umumjahon") joriy etish, oliy ta'lim sohasida oliy ma'lumot berish, yangi, zamonaviy talablarga javob beradigan va ilg'or texnologiyalar bilan jihozlangan kasb-hunar kollejlari va rivojlangan mamlakatlar universitetlari bilan hamkorlikda tashkil etilgan oliy o'quv yurtlari bilan ta'minlash yagona maqsadga erishishga qaratilgan. Buni raqamlar misolida ko‘raylik: birgina o‘tgan yilning o‘zida 3 ming 99 nafar fuqarodan — sudning hal qiluv qarori asosida, 38 mingdan ziyod fuqarodan esa, sud buyrug‘i orqali farzandlari ta'minoti uchun aliment undirish belgilangan. Vaholanki, muqaddas Hadisda keltirilganidek, "Kishi o‘z ahliga mutasaddidir va qo‘l ostidagilarga mas'uldir. Ayol erining uyida mutasaddidir va u qo‘l ostidagilarga mas'uldir". Shunday ekan, har qaysi ota-ona o‘z farzandlariga nisbatan mutasaddi va mas'ul ekanini unutmasligi shart. Zero, bu farzand kelajagi, uning komil inson bo‘lib voyaga yetishida eng muhim va zarur omildir. Shu bilan birga, bu qonun talabi, ma'naviy burch, muqaddas dinimiz arkonlariga ko‘ra ham farzu qarz, demakdir. Shubhasizki, bunda ota-onalarning o‘zlari kundalik turmushda, o‘zaro muloqotu muomalalarida va jamiyat hayotiga munosabatlarida farzandlariga hamisha namuna bo‘lishlari lozim. Xususan, ularga yoshlikdan nima yaxshi-yu nima yomon, savob va gunoh nimada ekanligini, shuningdek, odob-axloqqa doir ijobiy fikrlarni o‘rgatib borishlari darkor. Ikkinchidan, ota-onalarning farzand tarbiyasiga e'tiborsizligi, o‘z farzandining tarbiyasini birovlarga ishonishlari ham salbiy holatlar kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Bugungi kunda ayrim ota-onalar katta orzu-havaslar bilan, ya'ni farzandini yaxshiroq moddiy ta'minlash, to‘yini boshqalarnikidan ko‘ra dabdabali o‘tkazish, sarpolarini bekamu-ko‘st qilish niyatida bolasini qari ota-onasiga, qa rin doshi yoki tanish-bilish, qo‘ni-qo‘shnisiga tashlab, o‘zlari boshqa yurtga ishlab, pul topib kelish uchun ketayotganligi ham bor gap. Lekin ular farzandga ayni tarbiya berish lozim bo‘lgan vaqtni behuda yo‘qotayotganini va keyinchalik buning o‘rnini na moddiy ne'mat, na ma'naviy-ma'rifiy saboq bilan qoplab bo‘lmasligini har doim ham anglab yetavermaydilar. Nihoyat tushunganlarida esa, taassufki, kech bo‘ladi. Bola tarbiyasiga oid risolalardan, mutaxassislar fikri, xalqimiz tajribasidan ham yaxshi ma'lumki, xoh u o‘g‘il, xoh qiz bo‘lsin, ayni balog‘at yoshiga qadam qo‘yayotgan bir payt da, ruhshunoslar tili bilan aytganda, "o‘tish davri"da bolaning har qanday xatti-harakati va holatlarini, yurish-turishini jiddiy nazorat qilish shart. Ayniqsa, bunday paytda farzand tarbiya sini birovlarga ishonib bo‘lmaydi. Qaysidir ota-ona yengil-yelpi havaslar ortidan quvib, xorijga mo‘may daromad izlab ketdi va hatto birmuncha pul topib keldi ham, deylik. Biroq ularning chuqur o‘ylab qilgan ishlari avvalo o‘zlariga qimmatga tushayotganiga ko‘p bor guvoh bo‘lmoqdamiz. Negaki, o‘tgan fursat oralig‘ida qarov va e'tiborsiz qoldirilgan farzandi arjumandning ta'lim-tarbiyasi izdan chiqib ketgan bo‘ladi. Bugungi kunda jinoyat sodir etib, jazo o‘tayotgan voya ga yetmaganlarning aksariyati, aniqroq aytganda, 70 foizdan ko‘prog‘i ajrashgan yoki boshqa yurtga ishlash uchun oila bag‘ridan uzoq muddat chetga chiqib ketgan ota-ona farzandlari ekani ham ush bu fikr-mulohazalarimizni tasdiqlab turibdi. Uchinchidan, bu muammoning navbatdagi sabablari — oiladagi o‘zaro munosabatlar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi, ota-onaning spirtli ichimlikka mukkasidan ketganligi, oilada er-xotin va farzandlar o‘rtasida o‘zaro izzat-hurmat yo‘qolganligi, qisqacha aytganda, oila boshliqlarining o‘zlari birinchi galda tar - biya ga muhtoj ekanida o‘z aksini topmoqda. Misol uchun 2017 yilda 1 ming 198 nafar ota va ona otalik hamda onalik hu - quqidan mahrum etilgan. Qariyb 800 nafar fuqaro, ya'ni ota yoki onaning spirt li ichimlik iste'mol qilganligi va bosh qa sabablarga ko‘ra muomala layoqati cheklangan. Mana shunday tashvishli holatlar ham, aslida, voyaga yetmagan yoshlar kelajagiga raxna solayotganidan ko‘z yumib bo‘l maydi. Bu masalada yana bir xatarli holat kuzatiladiki, buni aslo inkor etib bo‘l - maydi. Aytmoqchimizki, bolalarning jinoyat yo‘liga kirib qolishi sabablari ha qi da so‘z borganda, voyaga yetmagan farzandlarimizning ongiga salbiy ta'sir etayotgan turli axborotlar xususida jiddiy o‘ylab ko‘ rish taqozo etiladi. Internetda tarqatilayotgan zo‘ravonlik va fahsh manzaralari aks etgan ma'lumotlar yoshlar ongiga kuchli salbiy ta'sir o‘tkazishi o‘z-o‘zidan ravshan. Shunday ekan, bolalarni bunday tajovuzlardan juda ehtiyot qilishimiz zarur. Tabiiyki, voyaga yetmagan yoshlarni jinoyatchilik ko‘chasiga yetaklayotgan barcha ho lat-sabablarning bari ta'lim-tarbiya bilan bevosita va bilvosita bog‘liq. Maktab, litsey, kollej va oliy o‘quv yurtlari nafaqat ta'lim, balki tarbiya maskanlari ham hisoblanadi. Chunki ushbu ma'rifat dargohlarining asosiy vazifasi yoshlarga ta'lim-bilim berishga qaratilgan. Ayni chog‘da, atigi bir yoki bir necha o‘qituvchi ko‘p sonli o‘quvchi-talabalar tarbiyasi bilan alohida-alohida tartibda shug‘ullanishining imkoni yo‘q. Shuning uchun farzandlarimiz tarbiyasini birgina ta'lim muassasalariga yuklab qo‘yish to‘g‘ri bo‘lmaydi, deb o‘ylaymiz. Albatta, u holda nima qilish kerak, degan savol tug‘iladi. Fikrimizcha, yoshlar, xususan, voyaga yetmaganlar tarbiyasi bilan shug‘ullanish masalasini jamoatchilik asosida doimiy nazorat qilib borish lozim. Ya'ni ushbu masalada mahalla, xotin-qizlar qo‘mitalari, diniy idora vakillari, mehnat faxriylari, ijodkorlar, Yoshlar ittifoqi vakillari, ichki ishlar, prokuratura, adliya va sud tizimi xodimlari tomonidan barcha toifadagi yoshlar bilan, o‘z- o‘zidan — tegishli o‘rinlarda o‘g‘il bolalar bilan alohida, qiz bolalar bilan alohida holda — tizimli, demakki, o‘quv yili boshida tasdiqlanadigan aniq reja asosida tarbiyaviy ishlar olib borilishi yaxshi natija berishi tayin. Qolaversa, aynan shu masalaga moslab, vasiylik va homiylik organlari xodimlarini yangi yo‘nalishda o‘qi tish, malakasini oshirish, kasbga tayyorlash va ularning ish faoliyati samaradorligini talab darajasida yo‘lga qo‘yish katta ahamiyatga ega. Bunda birinchi galda ota-onalarning farzand tarbiyasidagi mas'uliyatini oshirish, notinch-nosog‘lom oila far zand lari bilan ishlash masalasini tizimli yo‘lga qo‘ yishga e'tibor qaratish talab etiladi. 3.Xorij tajribasida voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarliklari Xorij tajribasini Rossiya Federatsiyasi misolida o‘rganamiz. Rossiya Federatsiyasining Konstitutsiyasida shunga oid moddalar mavjud misol: 87- modda. Voyaga etmaganlarning jinoiy javobgarligi. 1. Voyaga etmaganlar deb jinoyat sodir etilgan paytda o'n to'rt yoshda, lekin o'n sakkiz yoshda bo'lmagan shaxslar tan olinadi. 2. Ta'lim ta'sirining majburiy choralari jinoyat sodir etgan voyaga etmaganlarga nisbatan qo'llanilishi yoki ularga jazo tayinlanishi, sud tomonidan jazodan ozod etilgandan so'ng, ular yopiq turdagi maxsus ta'lim muassasasiga joylashtirilishi mumkin. 88-modda. Voyaga etmaganlarga nisbatan qo'llaniladigan jazo turlari 1. Voyaga etmaganlarga nisbatan qo'llaniladigan jazo turlari: jarima; b) muayyan faoliyat bilan shug'ullanish huquqidan mahrum etish; v) majburiy ish; d) axloq tuzatish ishlari; e) erkinlikni cheklash; ("d" bandi 2009 yil 27 dekabrdagi 377-FZ-sonli Federal qonuni bilan tahrirlangan) f) belgilangan muddatga ozodlikdan mahrum qilish. 2. Jarima, agar sudlangan voyaga etmagan shaxs mustaqil ravishda daromadga yoki mol-mulkka ega bo'lib, unga da'vo undirilishi mumkin bo'lsa va unday bo'lmasa ham qo'llaniladi. Voyaga etmagan mahkumga nisbatan qo'llaniladigan jarima, sud qarori bilan ota-onasidan yoki boshqa qonuniy vakillaridan ularning roziligi bilan undirilishi mumkin. Bir oydan ellik ming rublgacha yoki sudlangan voyaga etmaganning ish haqi yoki boshqa daromadlari miqdorida jarima ikki haftadan olti oygacha bo'lgan muddatga belgilanadi. 3. Majburiy ish qirq soatdan yuz oltmish soatgacha muddatga tayinlanadi, voyaga etmagan kishi uchun mumkin bo'lgan ishni bajarishdan iborat bo'lib, u o'qishdan yoki asosiy ishdan bo'sh vaqtlarida bajaradi. O'n besh yoshga to'lmagan shaxslar tomonidan ushbu turdagi jazoni ijro etish muddati kuniga ikki soatdan, o'n besh yoshdan o'n olti yoshgacha bo'lgan shaxslar uchun kuniga uch soatdan oshmasligi kerak. 4. Tuzatish ishlari voyaga etmagan mahkumlarga bir yilgacha muddatga tayinlanadi. Erkinlikni cheklash voyaga etmagan mahkumlarga asosiy jazo shaklida ikki oydan ikki yilgacha belgilanadi. 6. Ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo o'n olti yoshga to'lmagan jinoyatlar sodir etgan voyaga etmagan mahkumlarga olti yildan ko'p bo'lmagan muddatga tayinlanadi. Xuddi shu toifadagi o'ta og'ir jinoyatlar sodir etgan voyaga etmaganlar, shuningdek boshqa voyaga etmaganlar uchun sudlanganlar o'n yildan ko'p bo'lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilinadi va tarbiyaviy koloniyalarda xizmat ko'rsatadilar. O'n olti yoshida birinchi marta kichik yoki o'rta og'irlikdagi jinoyatni sodir etgan mahkum balog'atga etmagan bolaga, shuningdek birinchi marta kichik jinoyatlar sodir etgan voyaga etmagan boshqa mahkumlarga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo tayinlanishi mumkin emas. . 6.1. Voyaga etmagan mahkumga og'ir yoki ayniqsa og'ir jinoyatni sodir etganligi uchun ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanganda, ushbu Kodeks Maxsus qismining tegishli moddasida nazarda tutilgan jazoning quyi chegarasi ikki baravarga kamaytiriladi. 6.2. Agar shartli qamoq jazosi tayinlangan voyaga etmagan mahkum, sinov muddati davomida, ayniqsa og'ir bo'lmagan yangi jinoyat sodir etgan bo'lsa, sud ishning holati va aybdorning shaxsini hisobga olgan holda qayta qaror qabul qilishi mumkin. shartli ravishda hukm qilingan, yangi sinov muddati belgilanadigan va shartli ravishda sudlangan shaxsga ushbu Kodeksning 73-moddasi beshinchi qismida nazarda tutilgan ayrim vazifalarni bajaradigan. 7. Sud jazoni ijro etuvchi organga voyaga etmagan mahkum bilan muomala qilishda uning shaxsiyatining ayrim xususiyatlarini inobatga olishni buyurishi mumkin 89-modda. Voyaga etmaganga jazo tayinlash 1. Voyaga etmaganga jazo tayinlashda, ushbu Kodeksning 60-moddasida nazarda tutilgan holatlardan tashqari, uning hayoti va tarbiyasi shartlari, aqliy rivojlanish darajasi, shaxsning boshqa xususiyatlari, shuningdek, keksa odamlarning unga ta'siri hisobga olinishi kerak. 2. Ozchilikni yengillashtiruvchi holat sifatida boshqa yengillashtiruvchi va og'irlashtiruvchi holatlar bilan birgalikda hisobga olinadi. 90-modda. Ta'lim ta'sirining majburiy choralarini qo'llash 1. Kichkina yoki o'rta og'irlikdagi jinoyatni sodir etgan voyaga etmagan shaxs, agar uni tuzatish majburiy tarbiyaviy choralar yordamida amalga oshirilishi mumkin deb tan olinsa, jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. 2. Voyaga etmaganga tarbiyalash uchun quyidagi majburiy choralar tayinlanishi mumkin zig'ir ta'siri: a) ogohlantirish; b) ota-onalarning yoki ularni almashtiradigan shaxslarning yoki ixtisoslashtirilgan davlat organining nazorati ostida o'tkazish; v) etkazilgan zararni qoplash majburiyatini yuklash; d) bo'sh vaqtni cheklash va voyaga etmagan shaxsning xatti-harakatlariga maxsus talablarni belgilash. 3. Voyaga etmaganga bir vaqtning o'zida tarbiyaviy ta'sir ko'rsatishning bir qancha majburiy choralari tayinlanishi mumkin. Ushbu moddaning ikkinchi qismining "b" va "d" xatboshilarida nazarda tutilgan tarbiyaviy ta'sirning majburiy choralarini qo'llash muddati og'irligi og'ir bo'lmagan jinoyat sodir etishda bir oydan ikki yilgacha muddatga belgilanadi. olti oydan uch yilgacha o'rtacha og'irlikdagi jinoyat sodir etilganda. (2003 yil 8-dekabrdagi 162-FZ-sonli Federal qonuni tahririda) 4. Voyaga etmaganlar tomonidan tarbiyaviy ta'sirning majburiy chorasi muntazam ravishda bajarilmasa, ushbu tadbir ixtisoslashtirilgan davlat organining tavsiyasiga binoan bekor qilinadi va voyaga etmaganni jinoiy javobgarlikka tortish uchun materiallar yuboriladi. 91-modda. Ta'lim ta'sirining majburiy choralarining mazmuni 1. Ogohlantirish voyaga etmaganga uning qilmishi natijasida etkazilgan zararni va ushbu Kodeksda nazarda tutilgan jinoyatlarni takroran sodir etish oqibatlarini tushuntirishdan iborat. 2. Nazorat ostida o'tkazish ota-onalarga yoki ularni almashtiradigan shaxslarga yoki ixtisoslashtirilgan davlat organiga voyaga etmaganga ta'lim berish va uning xatti-harakatlarini nazorat qilish majburiyatini yuklashdan iborat. 3. Yetkazilgan zararni qoplash majburiyati voyaga etmaganning mulkiy holati va tegishli mehnat ko'nikmalarini hisobga olgan holda yuklanadi. 4 . Balog‘atga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlash individual profilaktik dasturning tuzilishi va mazmuni. Huquqbuzar shaxsini ijtimoiy sog‘lomlashtirish profilaktik dasturi quyidagi muhim komponentlarni o‘z ichiga olishi kerak: 1. Individual-profilaktik ta’sir ko‘rsatish maqsadini, ulardan asosiysi - o‘smirda axloq va huquq qoidalari talablariga doimiy rioya qilish zarurligi haqida ishonchini yuzaga keltirishdir. 2. O‘smirda qanday yetishmaydigan sifatlarni tarbiyalash va qanday salbiy xislatlarni yo‘qotish zarurligini hisobga oluvchi shaxsga tarbiyaviy va nazorat ta’siri metodlari va usullarini. 3. Shaxsga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni yo‘qotish uchun uning atrofiga bevosita ta’sir ko‘rsatish va shaxslararo munosabatlarni qayta tarbiyalashga imkon beruvchi tizimli shakllantirish usullari. 4. Ushbu bolaga nisbatan eng ko‘p tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladigan aynan ana shu mehnat, o‘quv jamoalari, ijtimoiy guruhlar, jamoatchilik va davlat tashkilotlarining individual-profilaktik ta’sir ko‘rsatish vositalarini. 5. Shaxsni ijtimoiy sog‘lomlashtirish profilaktik dasturini amalga oshirish asosiy bosqichlarini. Profilaktik dasturni amalga oshirishda quyidagi talablarga amal qilish kerak: 1. Qayta tarbiyalash jarayonining mazmunliligi, yo‘naltirilganligi, muntazamliligi. 2. Qayta tarbiyalash foydaliligini tushunib olish. 3. Bir tomondan jamiyatning balog‘atga yetmagan huquqbuzarga talablarini va ikkinchi tomondan - o‘smir shaxsi individual xususiyatlarini va rivojlanish umumiy qoidalarini o‘rganish. 4. Qayta tarbiyalashda majburlash va talabchanlikning bo‘lmasligi. 5. Tarbiyaviy profilaktik jarayon ishtirokchilarining hammasi chidamliligi va sabr qilishlari. 6. O‘smirning o‘zining faolligi, u o‘ziga ko‘rsatilayotgan tarbiyaviy ta’siri tushunib yetish, shu bilan birga o‘z tashabbus ko‘rsatish va irodasini namoyon etsin. Individual profilaktik ta’sir ko‘rsatish dasturining asosiy maqsadi balog‘atga yetmaganning shaxsini umumiy qabul qilingan qoidalar, tartib va boshqa ijtimoiy qadriyatlar tomoniga o‘zgartirishdir. Bu maqsadga darxol erishib bo‘lmaydi, oylar va yillar talab etilishi mumkin. Qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib vazifalar aniqlanadi. Ulardan asosiylari quyidagilar hisoblanadi: balog‘atga yetmaganning normal pozitiv qiziqshlarini tiklash va rivojlantirish; normal munosabatlarni; ijtimoiy mas’uliyatini va intizom va javobgarlik xissini. Balog‘atga yetmaganni qayta tarbiyalash qo‘yilgan masalalarini hal etish uchun Ushbu o‘smirning hayot tarzidagi pozitiv vaziyatlarini, ularning mustahkamligini Xamda uning talab-istaklarini, qiziqishlarini, layoqatini aniqlash maqsadida bolaning psixologik, ijtimoiy, ma’naviy “qiyofasini” tuzib olish muhimdir. Individual profilaktik ta’sir ko‘rsatish metodlarini tanlash bolaning faoliyati ustun doirasini hisobga olib quriladi. Huquqbuzarlikni individual profilaktika qilishda rag‘batlantirish, sustlashtirish metodlaridan faol foydalanish mumkin. O‘zining mazmuni bo‘yicha ular an’anaviy rag‘batlashtirish va jazolash metodlaridan ancha boydir. Rag‘batlantirish metodik usullari qatoriga ma’qullash, maqtov, ishonish, baholash, mukofotlash, minnatdorchilik bildirish va boshqalarni kiritish mumkin. Yigit va qizlardan iroda va mehnatsevarlikni talab etadigan harakatlar va ishlarinigina rag‘batlantirish kerak. Ular ko‘p kuch sarflamay va vaqt sarflamay amalga oshirganlarini emas sustlashtirish (tartibga chaqirish, yo‘lga solib turish) metodlari usullari tanbeh berish, koyish, ogohlantirish, ya’ni qoida buzuvchi shaxsiga nisbatan qattiq talablardan iborat bo‘ladi. Ular insonning hulqiga jamoatchilik talablari alohida shaklidan iborat bo‘ladi, unda bir vaqtning o‘zida nima noto‘g‘ri bajarilganligini qoralash ham, keyinchalik qanday harakat qilishga ko‘rsatma ham beriladi hamda qilgan ishini takrorlashi mumkinligini oldini olish maqsadida kelajakda ogohlantirish beriladi. Tormojeniye (sekinlashtirish, tartibga chaqirish yo‘lga solish) insonga har kuni kerak bo‘ladi va u tarbiyalangan bo‘lishi kerak, odat bo‘lishi, har bir jismoniy va psixik harakatda ifodlanishi, ayniqsa tortishuv janjallarda kerak bo‘ladi. Yo‘lga solish usullari agarda ularni jamoa, jamoatchilik tashkilotlari tomonidan qo‘llab- quvvatlansa, ayniqsa yaxshi ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Umuman yo‘lga solish uchta asosiy vazifani bajarishi kerak: o‘z kamchiliklarini tushunib yetishga, ularning yomonligini anglashga, xulqini o‘zi boshqarish bilan bu kamchiliklarni yo‘qotish. Shundan keyin maqsadlarga muvofiq va shaxs xususiyatlarini hamda vaqtni o‘tkazish eng nozik davrini (nazoratni kuchaytirish uchun) hisobga oluvchi vositalarni aniqlanadi. Ular ko‘pchilik hollarda bo‘ladigan og‘zaki o‘rgatishdangina iborat bo‘lmay, balki turli xil kompleks choralardan iborat bo‘lishi kerak. Profilaktik vositalar, hatto tushuntirish, suhbat yoki jamoatchilik ta’siri, uqtirish kabi keng tarqalganlari ham har doim ham juda foydali deb hisoblanishi mumkin emas. Bundan tashqari vositalar har qanday tizimini doimiy deb tavsiya etib bo‘lmaydi, chunki bola shaxsi rivojlanish jarayonida o‘zgaradi, yangi munosabatlarga kirishadi, uning hayot faoliyati sharoitlari o‘zgaradi. Yosh huquqbuzarni qayta tarbiyalash samarali vositalaridan biri o‘ziga individual bo‘lgan, dinamik, insonning ichki dunyosi hamma boshqa tomonlari bilan murakkab munosabatlarda bo‘lgan uning emotsional-irodaviy doirasiga ta’sir ko‘rsatish hisoblanadi. Shaxsning emotsional-irodaviy sohasi tushunchasiga psixologiyada sezgi va irodasini kiritadilar. Sezgi – insonning hayotida sodir bo‘layotgan, u idrok etayotgan yoki amalga oshirayotgan ishga turli shakldagi hayajonlanish, ta’sirlanish ichki munosabati sezish ta’sirlanish turli shakllari – emotsiya, affekt, kayfiyat, stress holati, zavq ham va nihoyat sezgi tor ma’noda bu – shaxsning emotsional doirasini tashkil etadi. Asosiy emotsional holatini psixologiyada ijobiy ajratish qabul qilingan – bu qiziqish, quvonch, hayajonlanish, hayratlanish, emotsional holat sifatida ijobiy yoki salbiy emotsional ta’sirlanish belgisiga ega emas. Salbiy emotsional holatga esa azoblanish, g‘azab, nafrat, jirkanish, qo‘rqinch, uyat hisoblanadi. Shaxsning emotsional holatini ifodalovchi barqaror sezgidan biri muhabbat xissi hisoblanadi. Iroda – bu insonning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan o‘z faoliyati va hulqini tashkil etish va o‘zini boshqarishdir. Iroda – bu insonning o‘zi belgilab olgan maqsadi bilan belgilanadigan shaxsning faolligi alohida usuli, uning hulqini tashkil etish alohida turidir. Iroda ikki bir-biri bilan bog‘liq vazifalarni bajarishni ta’minlaydi - rag‘batlantiruvchi, uyg‘otuvchi va yo‘lga soluvchi, ularda o‘zini namoyon etadi. Uyg‘otuvchi vazifalari insonning faolligi bilan ta’minlanadi. Irodaning yo‘lga soluvchi vazifalari, uyg‘otuvchi vazifasi bilan birgalikda ishtirok etib, shaxsning keraksiz, noxush harakatlarini to‘xtatib ushlab qolishda namoyon bo‘ladi. Huquqbuzarlar bilan ishlash usullari turlicha bo‘lishi mumkin: kitob o‘qishga, san’atga qiziqtirish, ijobiy yo‘nalishdagi norasmiy guruhga qo‘shish; kech qolish, dars qoldirish odatlarini yo‘qotish. Yosh huquqbuzar shaxsiga tarbiyaviy- profilaktik ta’sir ko‘rsatish metodlari, vosita va usullarini tanlash ko‘p holatlarga bog‘liq bo‘ladi. XULOSA Ko’pchilik nazarida, mustaqillik yillarida O’zbekistonda yoshlar orasida jinoyatchilik ko’paygan. Mutaxassislar va kuzatuvchilar nazarida, yoshlar o’rtasida huquqbuzarlik hollarining ortishiga iqtisodiy nochorlik, ishsizlik, ruhiy tanglik, maktablarda diniy ta’limning yo’lga qo’yilmagani sabab bo’lmoqda. O’zbekistonda so’nggi yillarda yoshlar o’rtasida jinoyatchilikning ortib borayotgani rasmiy doiralarda ham, huquq-tartibot organlari nashrlarida ham qayd etiladi. Mutaxassislar bu hol sababini turlicha izohlaydilar. Advokat Baxtiyor Shohnazarov fikricha, yoshlar tomonidan sodir etilayotgan huquqbuzarliklarning asosiy qismi ishsizlik va bekorchilikdan kelib chiqmoqda. “Bugungi kunda yoshlar o’rtasida asosan O’zbekiston respublikasining jinoyat kodeksining 169-moddasida ko’rsatilgan o’g’rilik jinoyatlari sodir etish ko’plab uchrayapti. Yana shu moddada ko’tsatilgan talonchilik jinoyatlari, ya’ni ko’cha- ko’yda fuqarolarning qimmatbaho buyumlarini, taqinchoqlarini talonchilik yo’li bilan olib ketish kabi jinoyatlar ko’plab uchrayapti. Bu jinoyatlarning eng ko’p uchrashiga sabab, mana shu yoshlarning o’rtasida hozirgi paytda bo’sh yurganlar, o’qishga bormasdan, o’qishni bitirgandan keyin ish topolmasdan yoki oliy yoki boshqa o’quv yurtlarida o’qishni davom ettirish uchun imkoni bo’lmagan shaxslar, ko’proq mana shunday bekorchi yurgan yoshlar tomonidan jinoyatlar sodir etilyapti”, - deydi advokat Baxtiyor Shohnazarov. Ayrimlarga ko’ra, O’zbekistondagi bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan muhit ham o’smirlar jinoyatchiligining ko’payishiga bois bo’lgan. Tadqiqotchi Salomat Niyozova deydiki, “Oiladagi ichkilikbozlikka berilib ketgan otaning tarbiyasi bo’lmaydi, yoki bo’lmasa oilada maishiy… shug’ullanib ketgan onaning tarbiyasi bo’lmaydi. Buning oqibatida bola qarovsiz qoladi, ko’chada tentirab yurishiga to’g’ri keladi. Va qanaqadir yo’llar bilan pul ishlab topish harakatini qiladi. Yoki bo’lmasa, oila boshlig’i bo’lgan ota-onalarning tijorat bilan shug’ullanaman deb xorijiy davlatlarga ketishi ham, natijada bolalarning qarovsiz qolishi va buning oqibatida ham jinoyatlar ko’proq 13-14 yoshda bo’lgan voyaga yetmagan o’smirlar tomonidan sodir qilinmoqda”, -deb hisoblaydi tatqiqotchi Salomat Niyozova. Salomat Niyozova bugungi kunda katta yoshdagilar bilan birga, voyaga yetmaganlar orasida ham jinoyatchilik ko’payganini aytadi. Unga ko’ra, o’smir yoshlar o’zgalar mulkini talon-taroj qilish bilan bog’liq jinoyatlar bilan birga birovning joniga qasd qilish va uyushgan jinoyatchilikka ham qo’l urmoqda. “Mana shu jinoyatlarning bugungi kunda kelib chiqishining o’ziga xos sabablari mavjud. Ko’pgina holatlarda iqtisodiy jihatlar bilan bog’lab olib ko’rishimiz ham mumkin, lekin ko’proq shu tadqiqot ishlari natijasida shu narsa ma’lum bo’ldiki, atrof-muhitdagi shaxslarning ta’siri, yoki katta yoshdagi shaxslarning voyaga yetmaganlarni jinoyatga jalb qilish holatlari ko’proq uchrarkan. Bir misol ko’rib o’tadigan bo’lsak, qamoqxonalardan qaytib kelgan katta yoshdagi shaxs atrofiga bir to’da o’smir yoshlarni to’plab olib, ularga o’zining jinoyat olamidagi bo’lgan qiziq-qiziq voqealarni so’zlab beradi, yoki bo’lmasa ularga turli xil jinoyatlarni sodir qilish usullarini o’rgatib, ularni qiziqtira boshlaydi. Natijada yoshlar o’rtasida uyushgan guruh tuzilib, bu guruh esa o’zgalar mulkini talon-taroj qilish bilan bog’liq bo’lgan oldin mayda jinoyatlarni, keyinchalik esa katta-katta jinoyatlarni sodir qilish holatlarini keltirib chiqarishadi”, - deydi Salomat Niyozova. Ba’zi yoshlar fikricha, kattalarning bolalarga shaxs o’laroq munosabatda bo’lmasliklari ham yoshlarni jinoyatga boshlovchi omillar sanaladi. “Ota-ona agar bolani har doim urushib, ko’chaga haydab yuborsa uni, urib-so’ksa, bola, albatta, yomon yo’lga kirib ketadi. Har xil yomon narsalar qilib, chekishni ham boshlaydi siqilganidan, ichishni ham boshlaydi, yomon bolalarga qo’shiladi. Bizning mahallada bir bola turadi, u o’g’rilik qilganda uni qamoqqa o’tqazishgan. Qamoqdan ikki yildan keyin chiqib onasini o’ldirib ketgan”. “Ota-onasi ko’p pul beradi. Bermay qo’yganda, u o’rganib qolgandan keyin boshlaydi-da o’g’rilik qilishni”. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999

Jinoyatchilik bolalarda g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarning namoyon bo‘lish shakli sifatida

Sotib olish