Jismoniy madaniyat darslari “Mashg‘ulotlari” da o‘quvchilar faoliyati va uni boshqarish - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

Jismoniy madaniyat darslari “Mashg‘ulotlari” da o‘quvchilar faoliyati va uni boshqarish

Купить

1Jismoniy madaniyat darslari “Mashg‘ulotlari” da o‘quvchilar faoliyati va uni
boshqarish
MUNDARIJA:
Kirish: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
I.Bob. K a t t a y oshli m a k t a b o‘quvchilarining faoliyati
1.1 Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish……………………..6
1.2 Voleybol o‘ynashni o‘qitish va o‘qitish texnikasi...........................................12
II.Bob . O‘quvchilar faoliyati va uni boshqarishning metodik xususiyatlari
2.1 M ashg‘ulotlar va ularni o‘tkazish metodikasi................................................ 20
2.2 Sportchi qizlarni voleybol musobaqalariga tayyorlash texnikasi .................36
III.Bob. Katta yoshdagi qizlar uchun voleybol o‘ynashni o‘qitish
3.1 17-18 yoshli qizlar uchun voleybol o‘ynashni o‘qitish texnikasini
boshqarish...............................................................................................................44
3.2 Voleybol o‘ynashni o‘qitish texnikasining xususiyatlari................................52
Xulosa..... ...............................................................................................................61
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................63

2 Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-
ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi,
2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va
“Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi,
“2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash
to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va
paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini
yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini
yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh
va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro
sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat
miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar
zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi
Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi
salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor
qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko‘p.

3 Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak
ma’naviyatli, jismoniy sog‘lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo‘lida.
“Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro‘-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o‘sib,
ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir” deb ta’kidlaydi
birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch”
kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan topshiriqlar to‘la
bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport
maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora
chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug‘ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog‘lom bolalar
mamlakat bo‘yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o‘sdi, surunkali kasalliklarga
chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi
va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq
deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy
natijasidir. Haqiqattan ham sog‘lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak
avlodning sog‘lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy
sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq ekan. Aholi ko‘pchilik qismining
sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan
va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liq.Taraqqiy etgan
mamlakatlarda millatning sog‘lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport
omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.

4Demak bu ham o‘sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg‘un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo‘lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog‘lig‘ini mustahkamlashdan iborat
bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.Sport
turlari bilan shug‘ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni boshlang‘ich
tayyorgarlik, o‘quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga bo‘linadi. Ob - havo
qulay bo‘lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug‘iladi.
Buning uchun qulay, katta va keng bo‘lgan sport anjomlari bilan jihozlangan
maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi
tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish
va boshqa sport turlari bilan muntazam shug‘ullanmoqdalar.
 Sabr chidamga o‘rgatish
 O‘yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O‘z - o‘zini tutish va o‘ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko‘nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo‘lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg‘ulotlarini o‘tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol
o‘ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilar
faoliyatini boshqarish deganda avvalo umumta’lim maktablardagi sport
to‘garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi
o‘g‘il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik
va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy
dolzarb masala bo‘lib qoldi.
Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o‘rin

5egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik
va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi. Shu
yo‘lda umumta’lim maktablarning sport to‘garaklari va majmuani (kompleks)
sport tablardagi mashg‘ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini
o‘rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo‘yiladi. Bunda
viloyatlardagi maktablar, BO‘SM asosiy makon (ob’ekt) bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg‘ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni
o‘rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalar . Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va
jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda
muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini
tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo‘llash yullarini ifodalash
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, 3 ta bob, 6 ta bo‘lim, xulosalar, adabiyotlar ro‘yxati iborat.
Kurs ishi 64 ta listda bayon qilingan, jadval va rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar
ro‘yxati manbalarni o‘z ichiga oladi, Internet saytlari mavjud.

6I.Bob. K a t t a y oshli m a k t a b o‘quvchilarining faoliyati
1.1 Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish
O‘zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari,
ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini
boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha davlat tashkilotlari
tarkibiga kiruvchi tuman, shaha r , viloyat shahobchalari bajaradi.
Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni
boshqarish mas’uliyati O‘zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport
qo‘mitasi qaramog‘idagi sport o‘yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo‘mitalar
respublikamizning har bir tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo‘lib, ular
joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirla r .
Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali
voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo‘yicha iste’dodli o‘rinbosarlarni
yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ula r ga nazariy va uslubiy yordam
ko‘rsatib turishi zaru r .
BO‘SM larda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy
o‘quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati
Respublikamizning barcha o‘quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport
turlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
V oleybol o‘quv mashg‘uloti sifatida barcha o‘quv yurtlarining o‘quv
dasturidan joy olgan. V oleybolga bunchalik e ’ tibor kuchliligining sababi uning
soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon, hammabop vosita ekanligi.
«Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo‘yicha muntazam
o‘tkaziladigan o‘quv mashg‘ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog‘liq
bo‘lgan aynan shu jarayonlarda yuqori natijala r ga erisha oladigan istiqbolli
bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan ko‘p yillik pedagogik jarayonidi r .
T anlovni maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida
o‘zlashti r gan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional
imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo‘lgan iste’dod va bo‘lajak

7mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar
majmuasidan foydalanish odat tusiga ki r gan.
Sport tanlovi ko‘p yillik sport tayyo r garligi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, sport
malakalarini o‘zlashtirishning dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori
bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi.
« T anlov» tushunchasi o‘z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga
(ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo‘yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini
kiritadi. Bu degan so‘z inson nafaqat o‘z imkoniyatlari (qaddi-
qomati , jismoni y sifatlari , ruhi y xususiyatlar i v a h.k. ) bila n muayya n faoliyatga
(kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat
mazkur inson mijoziga munosib bo‘lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya,
aktivatsiya, motivatsiya masalalari). « T anlov» atamasi o‘z tarkibiga yana
sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi.
Chamalash – bog‘chalarda, maktablarda va sport maktablarining
boshlang‘ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. T o‘g‘ri chamalash
murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog‘liq. Bolaning nasliga,
turmush tarzi ko‘rsatkichlariga qarab chamalash ham e ’ tiborli ahamiyatga ega.
Sport tanlovi – ko‘p yillik pedagogik jarayondi r . Ko‘p yillik sport
tayyo r garligi tizimi o‘z mohiyati va maqsadiga binoan ko‘p yillik sport tanlovini
o‘z ichiga oladi va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi:
I. Dastlabki tanlov – (7-14);
II. Sportchilarni o‘yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15-
17);
III. Y uqori jamoala r ga tanlov (18-20); I V .
T erma jamoala r ga tanlo v .
Ko‘p yillik sport tayyo r garligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi
quyidagi blok-andozada berilgan.
Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya
o‘qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o‘quvchilar dastur asosida va
baholovchi mashqla r , harakatli halq o‘yinlari yordamida saralanishi mumkin.

8Mazkur saralovchi vositalar aynan voleybol o‘yinining mohiyatiga nihoyatda
yaqin bo‘lishi maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan
adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida
o‘quvchilar muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tib turishlari shart. Bu tadbir
qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik sport maktablarida
uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori bo‘ladi.
Dastlabki tanlo v . Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi
I-bosqich. T a r g‘ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o‘quvchi bolalarni
qiziqtirish, jalb qilish (suhbat, ma’ruzalar o‘tkazish, voleybol musobaqalari
haqida filmlar namoyish qilish).
Ko‘ r gazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida
suhbatlar o‘tkazish.
II-bosqich. Baholovchi mashqla r , harakatli va halq o‘yinlari yordamida
dastlabki tanlov – qabul o‘tkazish (qaddi-qomat ko‘rsatkichlari, jismoniy
sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo).
Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyo r garlik bo‘yicha belgilangan me’yoriy
ko‘rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan.
III-bosqich. Boshlang‘ich tayyo r garlik I yillik o‘ r gatish davrida bolalarni
maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini
baholash. Ularni nasliy xislatlarini o‘ r ganish. T exnik va taktik tayyo r garlik
bo‘yicha tanlov o‘tkazish.
Sport to‘garaklari va BO‘SMla r ga tanlov o‘tkazishda bolalar yoshi,
shug‘ullanuvchilar soni va boshqa ko‘rsatkichla r ga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo‘llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini
jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq
«to‘lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatola r ga duch kelish
mumkin. Binobarin, ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy
holatlar yuzaga kelmasligi uchun sport to‘garaklari va BO‘SMla r ga qabul
qilishda bolalar guruhlarin i A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi
yosh guruhlari asosida tuzish maqsadga muvofiq:

91-guruh – 5–6 yosh;
2-guruh – 7–8 yosh;
3-guruh – 9–10 yosh;
4-guruh – 1 1–12 yosh;
5-guruh – 13–14 yosh;
6-guruh – 15–16 yosh;
7-guruh – 17–18 yosh.
Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test
sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan.
Sport to‘garaklari, BO‘SMla r ga tanlov o‘tkazish, qabul qilish hamda
tayyo r garlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan
kichik yoshdagi bola (shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin.
V oleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar
Pedagogik uslublar
1. T ana uzunligi va vazni
2. 30m. yugurish
3. 5x6m. yugurish
4. Joydan vertikal sakrash
5. Joydan uzunlikka sakrash
6. T o‘ldirma to‘pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo‘llab uloqtirish Bo‘y o‘lchagich,
tarozi
Sekundomer
Sekundomer
Belga taqilgan o‘lchov lentasi
O‘lchov lentasi T o‘ldirma to‘plar Fiziologik uslublar

101. Y urakni qisqarish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali
sakrash yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqa o‘tgandan keyin
2. Nafas olish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqadan keyin
Psixologik uslublar
1. Ko‘zni yumib sekundomer strelkasini «0» da to‘xtatish
2. Q o‘ l d i n am o m et r i d a m a ks i m a l k uc h da n 50 % n i f ar q l a sh .
Sekundomer
Dinamometr
V oleybol o‘yinida qo‘llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga
muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari
majmuiga o‘yin texnikasi deb aytishimiz mumkin.
V oleybol o‘yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo‘lsa,
bulardan o‘yin texnikasi tashkil topadi.

11Harakat texnikasini oldiga qo‘yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan
maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi. Bu baholash-
texnikaning darajasi hisoblanadi. o‘yindagi har bir texnik usulni bajarish bi r -biri
bilan chambarchas bo‘lglanganligi va bu bog‘liqlik harakatlanish tizimidan
tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun
zarur va yetarli bo‘lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni,
kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o‘rtasidagi
muvofiqlidir va hokazola r .
T exnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir
fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash
mumkin :
1. T ayyo r garlik fazasi
2. Asosiy fazasi
3. Y akunlovchi fazasi
T ayyo r garlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga
oshirishda qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish,
sakrash, aylanma harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyo r garlik qismi
qanchalik yaxshi bo‘lsa asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo‘ladi.
Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga
qaratiladi. biodinamik nuqtai-nazaridan bu fazadagi eng muhim narsa
harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli vaziyatda, tegishli yo‘nalishda samarali
foydalanishdan iboratdi r .
Y akunlovchi fazadagi harakatlar gavdaning muvozanatini saqlash
maqsadida so‘nib boradi yoki keskin tormozlanadi. V oleybol dinamik o‘yin
bo‘lganligi sababli voleybolchi turli texnik usullarni egallashi, o‘yin vaziyatidan
kelib chiqqan holda ularni tanlay olishi va uni tez, aniq bajarishi lozim. Bu esa
voleybolchining texnik mahoratini belgilaydi.
V oleybol rivojlanishining har xil davrlarida texnik harakatlarni bajari usullari,
talablari shakli, mazmuni o‘zgardi va takomillashib bordi.
.

121.2 Voleybol o‘ynashni o‘qitish va o‘qitish texnikasi
Boshlang‘ich o‘ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi
bolalarning jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak, qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o‘zlashtirishga
mo‘ljallangan bo‘lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli
o‘yinla r , shu jumladan voleybol o‘yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli
o‘yinlarni qo‘llash tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam
beradi. Bunday harakatli o‘yinlar o‘ r gatish va takomillashtirish jarayonining
barcha bosqichlarida qo‘llanilishi maqsadga muvofiq.
T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi
qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa
ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish
soni oshirilib boriladi.
Ko‘nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-chida
mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim.
Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o‘yin vaziyatlariga mos
ravishda qo‘llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o‘yin malakasini (to‘pni
kiritish, uzatish, to‘siq qo‘yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro
etishga o‘ r gatish, masalan, zarba berishning o‘ng va chap qo‘lda nisbatan bir
xilda bajara olish o‘yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va
harakat zaxirasini boyitadi.
O‘ r gatish va takomillashtirish jarayonida o‘yin malakalarini uzoq vaqt
davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va
vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda
mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday
mashg‘ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi darko r . Chunki,
me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo‘riqishga, jarohat
olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin.
Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham
parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi.

13Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida
muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy
etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri
baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda
«ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi.
Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.
« T anlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlo v , qayta
tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha
tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.
O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida
shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqala r ga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq
tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi,
ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni
tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi
bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-
testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida
o‘rin egallaydi.
Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-trenirovka
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi bolani
ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni
mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati,
dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omilla r ga bog‘liqdi r .

14Ma’lumki , shug‘ullanuvch i bolan i o‘quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni
ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi,
malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p
jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har
bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotla r ga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim rol’ o‘ynaydi.
Shug‘ullanuvchi bolalarni yoshi, o‘ r gatish va takomillashtirish bosqichi
hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg‘ulotla r ga ajratilgan
o‘quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi.
Sog‘lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy
tayyo r garlik eng ko‘p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq,
texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi.
Keyingi guruhlarda mashg‘ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab
yo‘naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo‘yicha ustun
bo‘ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi.
Voleybol o‘yini texnikasi haqida tushuncha. Voleybolning asosiy texnik
usullari: turish, siljish, to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni uzatish, hujum zarbasi, to‘siq
qo‘yish. O‘yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka
harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo‘lib harakat qilish.
Amaliy mashg‘ulot . Voleybol o‘yini texnikasini o‘rgatish. Turish holati.
Voleybol o‘yini uchun xos, har xil siljishlar, to‘pni o‘yinga kiritish bilan qabul
qilish. Ikkinchi uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish.
O‘ngga, chapga, oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab,
siljishning har xil usullarini birga qo‘shib bajarish, siljishdan keyin to‘xtash.
To‘pni uzatish. To‘pni ikki qo‘lda yuqoridan uzatish.
Voleybol o‘ynashni o‘qitish va o‘qitish texnikasi
To‘pni tagiga chiqish . To‘pni uzatishda oyoq, qo‘l, gavda holati va
harakatining bir-biriga mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to‘p

15uzatish. Qatorda qarama-qarshi tomonga to‘p uzatish. Juft-juft bo‘lib siljish bilan
to‘p uzatish. Shit va devor oldida to‘p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 4-
zonaga yoki 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to‘p uzatish. «To‘p
havoda», «To‘p kapitanga» harakatli o‘yinlari, to‘pni uzatish bilan bajariladigan
estafetalar. To‘pni pastdan uzatish (tanishtirish), qo‘l va oyoq, gavda holati. To‘p
bilan bajariladigan tayyorgarlik mashqlari. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni pastdan
o‘yinga kiritish: to‘g‘ridan va yon tomondan (yon boshdan). To‘pni yuqoridan
to‘g‘ri o‘yinga kiritish. Tik turish, to‘pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo‘l holati.
To‘pni yuqorida va ikki qo‘llab pastdan qabul qilish.
Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda to‘g‘ridan zarba berish. To‘r
ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to‘ldirma to‘pni ikki qo‘llab otish.
Yugurib kelib va turgan joyidan to‘r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish,
sakrash, qo‘lni siltash va qo‘shish. Rezinali amortizatorga o‘rnatilgan to‘pga zarba
berish. Sherigi tomonidan tashlangan to‘pga to‘r ustidan zarba berish.
To‘siq qo‘yish . 3, 2, 4- zonalarda (to‘rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik
to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To‘rni yuqori
chekkasiga olib qo‘yilgan to‘pga (to‘ldirma yoki voleybol) to‘rni oldida siljib,
to‘xtab va sakrash bilan to‘pga qo‘l panjalarini tegizish. To‘r ustiga qo‘yilgan
yengil rezinali to‘pga to‘siq qo‘yish.
Voleybol o‘yini taktikasini o‘rganish
Hujumda yakkama-yakka taktik harakat. Birorta harakatni bajarish uchun
dastlabki holatni egallashni bilish, to‘r ustidan to‘pni qaytarish usulini tanlash,
to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasining mag‘lum zonasiga yo‘naltirish, to‘pni
pastdan va yuqoridan o‘yinga kiritishni almashlab borish.
Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to‘pni uchish yo‘nalishini imkoni
boricha aniqlay bilish va o‘z vaqtida to‘pni qabul qilib olish uchun chiqish, o‘yin
sharoitiga mos ravishda to‘pni yuqoridan va pastdan uzatishni qo‘llash, hujumda
guruh bo‘lib harakat qilish. To‘pni o‘yinga kiritgandan keyin qabul qilish va
birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga zarba berish
uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to‘pni 3- zonaga birinchi uzatish va 2- zonaga

16ikkinchi uzatish, 2-zonadan to‘r ustidan oshiriladi. To‘pni 6- zonadan 2- zonaga, 2-
zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to‘r ustidan oshiriladi.
Himoyada guruh bo‘lib taktik harakatlanish Zarba berayotgan o‘yinchini muhofaza
qilish.Noqulay sharoitda to‘pni uzatishni bajarayotgan yoki raqibdan to‘pni qabul
qilib olayotgan o‘yinchini muhofaza qilish.
Texnika va taktika bo‘yicha o‘tilgan materiallar asosida mag‘lum topshiriqlar bilan
o‘quv mashq o‘yini.
Nazorat o‘yini, musobaqani borib ko‘rish . Nazorat o‘yinlari oldidan
o‘yinchilarga ko‘rsatma berish va o‘tkazilgan o‘yinni taxlil qilish. Bo‘ladigan
o‘yinga topshiriq berish, jamoa o‘yinini taktik rejasi va alohida o‘yinchilarga
vazifa berish. O‘tkazilgan o‘yinni va taktik reja bajarilishini tahlil qilish. O‘yindan
ulosa qilish.
Amaliy mashg‘ulot. Boshqa maktab o‘quvchilari, bolalar va o‘smirlar sport
maktabining boshlang‘ich tayyorgarlik guruhlari bilan nazorat o‘yinlarini
o‘tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi musobaqalarini borib ko‘rish.
Hujumda o‘yin texnikasi to‘p bilan va to‘psiz bajariladigan usullardan
tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga –
to‘pni uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o‘yinchi ko‘proq, “tayyor turishi”
deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan
vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoya esa ko‘proq past holda turiladi. Hujum
harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoyada esa
ko‘proq past holatda turiladi. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim
texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga
imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga
kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.

17Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli
yo‘nalishiga siljishni engil bajariladi.Siljish. Maydonchada siljish, yurish,
yugurish, sakrash orqali bajariladi.Voleybolchilar maydoncha bo‘ylab gavdani
biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
To‘pga kelish uchun tez yugurish qo‘llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini
berishda, to‘siq qo‘yishda va ikkinchi to‘pni oshirishda ko‘proq tez-tez sakrash
bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo‘yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo‘l yuqoriga siltab, o‘yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo‘llaniladi.
To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga
kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritishni bajarishda, o‘yinchi
to‘rga yuz bilan turishi eng ko‘p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka kengligida
va biroz bukilgan holda qo‘yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo‘yilgan.
To‘p tirsakdan bukilgan qo‘lda bo‘lib, taxminan bel balandligida bo‘ladi. Zarba
beruvchi qo‘l siltash uchun orqaga uzatiladi, so‘ngra yuqoriga otilgan to‘p
pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar
mustahkam langan, barmoqlar siqilgan.
Gavdani og‘irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi.
To‘pni uchish yo‘nalishi va balandligi panjani to‘p bilan bir-biriga tegish vaqtiga
bog‘liq bo‘ladi. To‘pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.

18Voleybol o‘ynash texnikasini takomillashtirish O‘quvchi va talabalarni
voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri
tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari
bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy
qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega.
Bolalarni voleybol sportiga yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni
dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan
jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha
malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga
to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik
harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish
bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari
davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol
o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari
rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy
iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga
qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini
ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki,
voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish
barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda
tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan
bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi
ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.Tanlov– ko‘p yillik
jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga
o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga
tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida

19murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh
a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi
va ularni o‘ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar
samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini
maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir
ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy
voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda –
mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish,
me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul
qilishda alohida o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport
maktablarida o‘quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun
shug‘ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari
bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy
mashg‘ulotlarni samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni
o‘zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli,
kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi tashlab hujum
zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini bajaradi.
Himоyachi bu harakatni оldindan aniqlashi va shuniga qarab harakatlanishi lоzim.
Hujuml yoki aldamchi harkakatni aniqlashi uchun оldinda qayd etilgan faktrlardan
tashari hujumchini li harakati tezligiga e’tibоrni qaratishi maqsadga muvоfiq bo‘lar
edi.

20II.Bob . O‘quvchilar faoliyati va uni boshqarishning metodik xususiyatlari
2.1 Mashg‘ulotlar va ularni o‘tkazish metodikasi
Volеybol o‘zining gеografik chеgarasi va shug‘ullanuvchilar soni jixatidan
nixoyatda kеng ommaviylashgan sport turlari qatoriga mansubdir. 1996 yil iyul
oyida AQSh ning Atlanta shaxrida bo‘lib o‘tgan Butun jaxon Kongrеsida e’lon
qilinganidеk volеybol jaxon miqyosida futboldan kеyin ikkinchi o‘rinni egallaydi.
Mazkur o‘yinni ilk bor 1895 yilda ixtiro qilgan amеrikaning massagusito shtati
Xoliok shaxridagi kollеjlardan birining jismoniy tarbiya o‘qituvchisi pastor Vilyam
Morgon volеybolni shu darajada ommaviylashib kеtishini o‘z vaqtida extimol
xayoliga ham kеltirmagan bo‘lsa kеrak.
O‘zbеkistonda volеybol o‘yini sport turi sifatida 1920 yillardan so‘ng vujudga
kеlgan bo‘lib qisqa vaqt ichida kеskin ommaviylashib kеtdi. Ayniqsa Toshkеnt
shaxri, Toshkеnt viloyati vodiy viloyatlari, shaxar va qishloqlarda volеybol kеng
tus oldi.O‘tgan davr ichida rеspublikamiz sharafini ximoya qiluvchi o‘qituvchi,
navuka, lakamativ, spartak, paxtakor, avtomobilis, dinamo kabi еtakchi volеybol
jamoalari turli miqyosdagi musobaqalarda o‘z san’atlarini navbatma-navbat
namoyish qilib kеlishdi. Mana shu davr ichida еtakchi o‘zbеk volеybolchilari
еtishib chiqdi. Bular qatoriga ilk bor sport ustaligiga sazovor bo‘lgan G.Xudyakov,
G‘.Bakirov, Yu.Simonov, V.Kuchеrov, V.Anonig va R. Xusainovlar kiradi.
Ayollardan esa M.Katasanova, L.Ishmaеva, L.Raxmonqulova, I.Nazarova
olimpiada chеmpionlari V.Duyunova Galushko. L.Pavlova yoshlar o‘rtasida
Ovrupa chеmpionlari L.Ishmaеva, L.Sulеykana, O.Bеlova, O.Dubyaga hamda
erkaklardan S.Myaginlar O‘zbеkiston shuxratini xalqaro miqyosga ko‘tardilar.
Xozirgi kunga kеlib o‘zbеk volеyboli mustaqil yo‘nalishda taraqqiy etib
bormoqda.
1993 yil iyul oyida Xitoyni Shanxay shaxrida o‘tkazilgan UP Osiyo
chеmpionatida mustaqil O‘zbеkiston Rеspublikasining ayollar jamoasi volеybol

21tarixida birinchi bor ishtirok etib faxrli 6-o‘rinni qo‘lga kiritdi. Shunisi e’tiborga
loyiqki, istiqloldan so‘ng uzbеk volеybolining taraqqiyoti yangicha yo‘nalishda
rivojlanayotgani ko‘zga tashlanayotir. Jumladan 1992 yildan boshlab muntazam
o‘tkazilayotgan O‘zbеkiston milliy chеmpionati va viloyatlararo spartakiadasidagi
volеybolning yanada ommaviylashishiga ta’sir etmoqda.
Albatta barcha sport turlari singari volеybolning ham ommaviyligining
kеngayishi faqatgina yirik musobaqalarni o‘tkazishi bilan bеlgilanmay, aksincha
«katta» voleybolni ommaviyligi joylarda qishloq shaxar, maktab va barcha o‘quv
yurtlarida shu sport turiga bo‘lgan e’tibor uni taraqqiy ettirish ishlari bilan
o‘lchanadi.
O‘quv yurtlarida volеybol bo‘yicha o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi
yoki o‘quv mashg‘ulotlari saviyasi ancha past bo‘lib moddiy va ma’naviy
ta’minoti talabga javob bеrmaydi. Aynan mazkur ma’suliyat O‘zbеkiston davlat
jismoniy tarbiya instituti va uni sport o‘yinlari kafеdrasiga yuklatilgan bo‘lib
xozirgi kunda bu masala bo‘yicha talaygina tashkiliy uslubiy va ilmiy ishlar
amalga oshirilmoqda.
Volеybol bo‘yicha o‘qituvchi murabbiy modеli. Volеybol bo‘yicha trеnеr-
murabbiyning kasb faoliyati va o‘z moxiyati va mazmuni bilan o‘zga pеdagogik
ixtisosga munosib bo‘lgan o‘qituvchi yo‘riqchi tashkilotchi mutaxassislardan
tubdan farq kiladi.
Shuning uchun ixtisoslik fanini talqin qilishdan avval murabbiyning ko‘p
qirralik faoliyati namunaviy nusxasini modеlini va uni mazmuniy moxiyatini
ko‘rib chiqishi lozim bo‘ladi. Modеl-frantsuzga so‘z bo‘lib nusxa-andoza namuna
kabi tushunchalarni anglatadi. Mazkur soxa mutaxassisi o‘quv rеjasida qayd
etilgan o‘quv fanlarini umumiy va maxsus yo‘nalishini, ma’muriy ko‘rsatmalarni,
jismoniy tarbiya va sportga oid 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan qonun
moxiyatini hamda barcha dasturiy va shaxodatlash xujjatlarini bilishi ularni
amaliyotga tadbiq qila olishi darkor.
Murabbiy ommaviy sport razryadlariga loyiq volеybolchilarni va yuqori
malakali sportchilarni еtishtirish tadbirlarini mashg‘ulotlarni tashkil qilish

22tеxnologiyasini o‘zlashtirgan bo‘lishi zarur. Volеybol ixtisosi bo‘yicha tahsil
olayotgan talabalar 4 /kunduzgi bo‘lim va5/ sirtqi bo‘lim yil davomida, nazariy
amaliy va uslubiy mashg‘ulotlar yordamida volеybolga oid bo‘lgan barcha bilim
malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Institutni bitiruvchi, mutaxassis kasbi va
ixtisosiga xos faoliyatlarni, qobiliyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi
lozim. Jumladan еchiladigan masalalar, o‘tkaziladigan tadbirlar va barcha soxaga
oid ishlarni oldindan loyixalashtirish, rеjalashtirish andoza va nusxalarni chizish
barcha shu g‘ullanuvchi tarbiyalanuvchi va umuman soxa kishilari bilan maqsadga
muvofiq aloqa bog‘lay olish, soxaga bog‘liq barcha tadbirlarni samarali tashkil qila
olish o‘z soxasi bo‘yicha bilim doirasini kеngaytira borish uni kasb yo‘nalishiga
joriy qilish boshqa shu kabi faoliyatlar bеlgilangan.
Volеybol o‘yini haqida umumiy tushuncha.
Volеybol jamoasi o‘yin turlariga mansub bo‘lib, o‘yinda ikki jamoaning har
birida 6 kishi bo‘lishi shart. Zaxiradagi o‘yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bo‘lishi
mumkin.
O‘yinchilarning sport kiyimi-futbolka trusi va shippak. O‘yinchining
yoshi va jinsiga qarab turning balandligi quyidagicha bo‘ladi.
qizlar: 13-14 -2m 10 sm
15-16 -2m 20sm
ayollar 17-18 va bundan katta yoshdagilar uchun 2 m 24 sm
- o‘g‘il bolalar: 13-14 -2m20sm
15-16 -2m35sm
-erkaklar: 2m 43 sm
o‘yin uch yoki bеsh partiyadan iborat bo‘lib, har bir partiya 25 ochkoga
davom etadi.Agar achkolar 25:25 bo‘lsa o‘yin 27 achkoga davom etadi. So‘nggi
partiyada 5-nchi o‘yin xisobi «taym-brеyk» asosida olib boriladi.
Ya’ni o‘yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi
qaysi jamoada bo‘lishidan qat’iy nazar jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba kеltirishi
mumkin. Hal qiluvchi partiyada o‘yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O‘yin
jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to‘pni

23o‘yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. To‘pni o‘yinga kiritishda agar to‘p
irg‘itmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘ldan urilsa: to‘pni o‘yinga kiritishda
bеlgilangan chеgara chiziqlarini bosish, to‘p irg‘itilsa lеkin urilmasdan tapaga
tеgsa va xokazo. Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini to‘rga tеgib kеtish 9mli
bеlgilangan chеgara oralig‘ida, qo‘nish vaqtida oyoq o‘rta chiziqdan butunlay o‘tib
kеtsa raqib tomonidagi to‘pga tеgilsa va xokazo. Ximoyada:
-to‘pni qabul qilishda: agar to‘pni uzatishdagi xatolar bo‘lsa
- to‘siq qo‘yishda: zarba bеrishdagi xatolar bo‘lsa
Volеybol o‘yinining vujudga kеlishi, uning dastlabki qoidalari. Volеybol
1895 yilda Amеrika Qushma shtatlarining Massagusеto shtatidagi Xomok shaxrida
yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya bo‘yicha raxbari pastor Vilyam Margan
tomonidan yaratilgan. U volеybol o‘yinini oddiy, ko‘p mablag‘ sarflamasdan
tashkil etishni ko‘zda tutib yangi o‘yinning qoidalari ishlab chiqdi.
1896 yilda Springifild shaxridagi kollеj dirеktori doktor Alfrеd
Kalotеd bu o‘yinga «volеybol» dеb nom bеrdi. «Volеybol» inglizcha so‘z
bo‘lib o‘zbеk tilida «parvoz qiluvchi to‘p» dеgan ma’noni bildiradi.
1897 yilda tadbiq etilgan ba’zi bir o‘yin qoidalari quyidagicha edi.
1. Maydoncha chеgaralari 7,6x15,1m
2. To‘pning o‘lchamlari 0,61x8,2m balandligi 198sm
3. To‘pning vazni 340g, aylanasi 63,5-68,5sm
4. o‘yinchilar soni chеgaralanmaydi va xokazo.
1895-1920 yillar volеybol o‘yini rivojlanishning birinchi bosqichi bo‘lib
xisoblanadi. O‘yinning boshqa davlatlarda vujudga kеlishi va rivojlanishi
quyidagicha. 1900-Kanada, 1906y-Kuba, 1909y, Puerto-Riko, 1910y Pеru,
1917y Braziliya, Urugvay, Mеksika, Osiyoda 1900-1913 yillar Yaponiya, Xitoy
Filippinda. 1914y Angliya, 1917 Frantsiya.
Albatta barcha sport turlari singari volеybolning ham ommaviyligining
kеngayishi faqatgina yirik musobaqalarni o‘tkazishi bilan bеlgilanmay, aksincha
«katta» voleybolni ommaviyligi joylarda qishloq shaxar, maktab va barcha o‘quv

24yurtlarida shu sport turiga bo‘lgan e’tibor uni taraqqiy ettirish ishlari bilan
o‘lchanadi.
O‘quv yurtlarida volеybol bo‘yicha o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi
yoki o‘quv mashg‘ulotlari saviyasi ancha past bo‘lib moddiy va ma’naviy
ta’minoti talabga javob bеrmaydi.
Volеybol sport o‘yinlari turlariga mansub bo‘lib o‘z moxiyati mazmuni va
xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Volеybol o‘yini nisbatan kichik bo‘lgan, ya’ni
o‘rtasidan tеng ikkiga bo‘lingan 18x9 mеtrli to‘g‘ri burchakli to‘rtburchak
shakldagi maydoncha amalga oshiriladi.6 kishidan iborat bo‘lgan ikki jamoani
maydoncha o‘rtasidan o‘tgan o‘rta chiziq va tur chеgaralangan bo‘lib o‘yin shu tur
ustidan to‘p bilan o‘ynaladi. Zamonaviy volеybol turi o‘yin malakalari taktik
kombinatsiyalariga nihoyatda boy bo‘lib, o‘ta katta shiddat va tеzlikda o‘tadi.
Binobarin volеybolning yuqorida zikr etilgan o‘ziga xos xususiyatlari
o‘yinchilardan mukammal takomillashgan tеxnik mahorat qanchalik kеng va tashqi
ta’sirlarga nisbatan mukammal shakllangan bo‘lsa, shunchalik g‘alabani qo‘lga
kiritish imkoni ko‘p bo‘ladi. O‘yin tеxnikasi bu bir, vaqtning o‘zida kеtma-kеt va
muayyan maqsadli tartibda ijro etiladigan ixtisoslashgan harakat yoki harakatlar
majmuasidir. O‘yin tеxnikasi harakatni aniq tеz, еngil, vaziyatga muvofiq, kam
kuch sarf etish yuqori samarada bajarishga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. O‘yin
tеxnikasini tasnifiy tarkibi va uning mazmuni volеybolda o‘yin tеxnikasi o‘ziga
xos tasnifga ega bo‘lib, u bir nеcha turkumdan tarkib topadi.o‘yin tеxnikasining
tasnifi «xujum tеxnikasi va himoya tеxnikasi» kabi turkumlarga bo‘linadi. Ular esa
o‘z navbatida yuqoridan pastga qarab bir-biriga bo‘y sundirilgan kichik
turkumlarda tashkil topadi. Xujum tеxnikasiga holat va harakatlanish, uzatish,
to‘pni o‘yinga kiritish va zarba tеxnikasi kiradi. Ximoya tеxnikasi esa xolat va
harakatlanish,to‘pni qabul qilish va to‘siq qo‘yish tеxnikasidan iborat.
O‘zbеkistonda volеybolning vujudga kеlishi O‘zbеkistonda volеybol qachon,
qaеrda va qanday vaziyatda vujudga kеlgani xaqida aniq ma’lumot yo‘q.
Ya’ni o‘yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi
qaysi jamoada bo‘lishidan qat’iy nazar jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba kеltirishi

25mumkin. Hal qiluvchi partiyada o‘yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O‘yin
jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to‘pni
o‘yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini
to‘rga tеgib kеtish 9mli bеlgilangan chеgara oralig‘ida, qo‘nish vaqtida oyoq o‘rta
chiziqdan butunlay o‘tib kеtsa raqib tomonidagi to‘pga tеgilsa va xokazo.
Bu jiddiy holatga rioya qilib jamoa ni keyinga harakatiga bog‘liq holda
o‘yinchilarni har xil variantlarida joylashtirishdan foydalaniladi.Orqa chiziqdagi
o‘yinchilarni himoya harakati taktikasi to‘siq qo‘yishda hujumkor zarba beruvchini
nafaqat o‘yin sifatiga va to‘pni holatiga bog‘liq holda tashkil etiladi, balki to‘siq
qo‘yuvchini qo‘l holati ham hisobga olinadi. 1 zonada turgan o‘yinchi to‘siq
qo‘yib bekitilgan u esa oldi chiziqdan joy egallab turadi. 5 zona o‘yinchisi to‘pni
qabul qilib olish uchun chiqadi, 1 zonadagi o‘yinchini (javobgarlik zonasi)
faoliyatini ko‘rsatuvchi joyni mayda chiziq bilan ko‘rsatilagn bu erga to‘siqdan
sapchib qaytgan to‘p qaytishi mumkin, shu erda himoya chizig‘idagi o‘yinchi uni
uzatadi. Maydonni tashqarisidagi (javobgarlik zonalar) maydonni katta – kichikligi
(o‘lchami) o‘yinchilarning harakatchanligiga va to‘pni uchish balandligiga bog‘liq
bo‘ladi.
Agarda to‘siq 4 zonada qo‘yilgan bo‘lsa, unda har bir o‘yinchini javobgarlik
zonasi (kontur chiziq bilan ko‘rsatilgan) zarba berish joyidan uzoqlashish me’yori
bo‘yicha oshib boradi. Chunki bu zonadagi o‘yinchilar to‘siqdan urilib qaytgandan
keyin to‘pni tushish vaqtigacha maydon bo‘ylab almashish uchun ko‘proq vaqtga
ega bo‘ladi.
Ikki kishilik to‘siqni to‘g‘ri qo‘yilganda to‘rga yaqin uzatish (to‘siq ustida
yuqorida zaraba bergandan tashqari) bilan hujumkor zarba berishdan keyin to‘r
ustidan to‘pni erkin o‘tish imkoniyatidan tashqari shuning uchun o‘yinchilarning
asosiy himoya faoliyati to‘siqdan qaytgan to‘pni uzatishga olib keladi.
Ikkita eng ko‘p tarqalgan ikki kishi bo‘lib to‘siq qo‘yishda o‘yinchilarning
joylashishini to‘siqni 2 va 3 zona yoki 3 va 4 zona o‘yinchilari qo‘yadi. 6 zona
o‘yinchisi 4,5 va 1 zona o‘yinchilariga himoyada asosiy haraktni uzatib faqatgina
muxofaza vazifasini bajaradi.Bunday joylashtirish oldindagi burchak deb aytiladi.

266 zona o‘yinchisi to‘siqdan to‘p qaytargandan keyin va to‘siq qo‘yuvchilarni
qo‘llarini orasidan, to‘siq ustidan hujumkor zarba berishdan oldin to‘pni uzatish
uchun eng ko‘proq qulay, joyni egallaydi. Ana maqsadda oldi chiziqqa qarab
tortadi. O‘yinchilarni bunda joylashtirish «burchak bilan orqaga» degan nomni
oladi. O‘yinchilarni bu joylashishini faqat jamoa larga tavsiya qilish mumkin, unda
4 va 1 zonadagi o‘yinchilar yuqori haraktchanlikka ega bo‘ladi va bir vaqtni o‘zida
himoya hamda muxofaza harakatini bajarish mumkin. Orqa chiziqdagi o‘yinchi
to‘siq qo‘yuvchilar tomonidan qo‘yilgan xatoni bilib qolib (qo‘llar orsidagi
bo‘shliq, to‘siqni noto‘g‘ri qo‘yilishi, ular o‘rtasidan to‘pni o‘tishi etarliligi yoki
maydonchaga to‘pni uchish yo‘nalishini bekitmasdan qoldirilishi) huddi shunday
barcha boshqa holatlarday harakat qiladi, hujumkor zarba berishni o‘tkazish
vaqtida to‘pn unga ko‘rinadi ya’ni to‘pga chiqadi. Orqa chiziqdagi holatda
o‘yinchining harakati qachonki hujumkor zarba berishni bajaruvchi uni o‘yinchi
oldindan yaxshi o‘rgangan bo‘lsa shuni bilib turib to‘pga zarba bergandan keyin
qanday holatdan qaysi yo‘nalishda extimol jami uchishi uni uzatishi uchun joyni
tanlashda himoyachilar ustunlikka erishadi.
Havfsizlikni ta’minlash
Ko‘pchilik holatda o‘yinchini harakat havfziligini ta’minlashga extiyoj
tug‘ulishi mumkin: ayrim o‘yinchilarni yomon harakatchaligi, uzatishni to‘liq
egallay olmaganligi va b.q. Ularni jamoa dagi o‘rtoqlar muxofaza (straxovka)
qiladilar. To‘siq qo‘yishda va hujumkor zarba berishda doimiy ravishda muxofaza
qilish zaruriyati kelib chiqadi. Sakrab turgan holatda na hujumchi, zarba
berayotagan, na to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi, raqibni harakatiga va qarshi harakati
ta’siriga javob bermasdan surilishi mumkin emas. Shu bilan bog‘liq bo‘lgan bu
o‘yinchilarni muxofaza qilish zarur.
Hujumkor zarbani berishni bajarishda muxofazani to‘siqda to‘pni urilib
qaytishini ko‘proq zonaga extimolini yo‘nalishida, bo‘ning uchun oldinga
aralashtirib, qolgan o‘yinchilarni barchasi amalga oshiradi. To‘siq qo‘yishda
muxofazani bir nechta usullar bilan amalga oshirish mumkin.

27Birinchi usul – maxsus muxofaza qiluvchi o‘yinchi, o‘z navbatida 6 zonaga,
shu erdan to‘siqni bajaruvchi o‘yinchilarga kiradi. Ushbu chiqishni iloji boricha
barvaqt bajarishi shart, chunki shu bilan birga 1 va 5 zonadagi o‘yinchilarni
himoya harakatiga halaqit bermasiligi kerak. Ikkinchi usul – raqibni hujumkor
zarba berishi uchun unga to‘pni yo‘naltirganligi, zonaga bog‘liq bo‘lgan orqa
chiziqdagi barcha o‘yinchilar bilan muxofaza qilishidir. Shunday qilib, 4 zonadagi
to‘siq qo‘yuvchi, 5 zonadagi o‘yinchini muxofaza qiladi, 2 zonadagi to‘siq
qo‘yuvchisi 1 zonadagi o‘yinchi muxofaza qiladi. Shu bilan birga ushbu usulda
to‘siqdan yoki to‘siq tepasida uchib kelayotgan, to‘pni uzatish uchun (old
chizig‘iga) 6 zona o‘yinchisi orqaga qaytadi, uni vazifasini to‘siq qo‘yishda
qatnashmaydigan oldingi chiziqdagi o‘yinchi bajarishi mumkin.
Masalan, agarda 2 va 3 zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yishni amalga
oshirsalar, unda maydonni o‘rtasini 4 zona o‘yinchisi berkitadi, biroq o‘zini
zonasini ham berkitishni esdan chiqarmasligi zarur.
Ikkinchi usul jamoa ni himoya imkoniyatini bir muncha kuchaytiradi, chunki
himoya harakatida ikkita emas, balki uch ta o‘yinchi qatnashadi. Biroq to‘siq
qo‘yishda qatnashadigan oldingi chiziqdagi o‘yinchini siljishi o‘yinni oxiriga
etkazishda uni harakatini markazdan qiyinlashtiradi, qachonki himoyada
muvoffaqiyatli o‘ynagandan keyin hujumda harakat boshlanadi.
Muxofazani ko‘proq samaraliy shakli doimiy o‘yinchini erkin muxofaza qilish
hisoblanadi. Ushbu usul tajribali o‘yinchilarni faqat bor bo‘lishida yoki
mavjudligida bo‘lishi mumkin, maydonchadagi vakillarni keyinchalik
rivojlanishida extimol ko‘proq kuchlilar muvofaqqiyatli hal etadi. Muxofazani
amalga oshiruvchi o‘yinchi doimiy ravishda orqa chiziqda turgan holda qoladi yoki
6 zonaga o‘tadi va bo‘sh bo‘ladi, o‘zini qarashiga ko‘ra harakat usullarini tanlaydi:
muxofaza qilish uchun oldinga chiqadi yoki old chizig‘ida qoladi, o‘zlarini to‘siq
qo‘yuvchilari muxofaza qilishga ketgan, qoldirilgan o‘yinchilarni 1 yoki 5 zonani
berkitish uchun zaruriyat tug‘ilganda yon tomonga siljiydi. Ushbu usulda eng
ko‘proq eng yaxshi himoya qilinmagan maydon markazida turadilar, chunki
o‘yinchilar bilmaydi, uni kim berkitishi kerak. Maydon markazidagi berkitishni

28erkin muxofaza qiluvchi o‘yinchi amalga oshiradi (uni oldinga chiqishida) yoki
raqibdan to‘pni uchish yo‘nalishiga bog‘liq holda boshqa o‘yinchini zimmasiga
yuklanadi. Shunday qilib agarda maydon markazida aldashda to‘p 4 zonadan
yo‘naltiriladi bunda markazni yopish uchun 5 zonadagi o‘yinchi chiqadi, ya’ni
o‘yinchi uni orqasidan quvlamasdan to‘pga qarshi chiqadi.
Himоyachini hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o‘yinchilar juftlikda
birinchi o‘yinchi tur оldida. Ikkinchi o‘yinchi qarshi maydоnni оrqa chizig‘iga
yaqinrоq jоyda jоylashgan. Birinchi o‘yinchi o‘zi tashlagan to‘pni to‘r ustidan urib
o‘tkazadi. Himоyachi to‘pni qabul qilib qat’iy Aniqlangan zоnaga uzatadi. Bu
mashq himоyachini o‘yinda to‘p yo‘nalishiga to‘g‘ri chiqishni va qabul qilingan
to‘pni aniq uzatish ko‘nikmasini rivоjlantiradi.
To‘pni qabul qilish usulini himоyachi o‘zi tanlaydi. o‘yinchilar o‘z
vazifalarini 10-15 zarbadan keyin o‘zgartirishlari mumkin.
Bu mashqni o‘zi varianti ham mavjud bo‘lib 3 ta juftlik bird an iga
bajarishlari mumkin. Hujumlchilar 2-3-4 zоnalarda himоyachilar esa 1-6-5
zоnalarda jоylashadilar. 4-zоnadagi hujumchi 1chiga, 3 chi zоnadagi xujum esa
6chiga, 2 chi zоna hujumchi 5 zоnalarga hujum qiladilar.
Bir necha bоr mashq qaytarilganidan keyin himоyachilar o‘rnilarini
o‘zgartiradilar.1 -6ga, 6-5ga, 5-1 zоnalarga o‘tadilar, lekin juftliklar o‘zgarmaydi,
ya’ni 4-zоnadagi hujumchi endi 6-zоnaga o‘tgan ҳimоyachi vax.k (3-rasm.).

29Bir necha hujum zarbasidan keyin himоyachilar o‘ z o‘ rnilarini o‘ zgartiradilar
juftlik sa q lanib q оladi. (4-rasm).

30Himоyachini, hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o‘yinchilar juft
bo‘lib maydоnni ikki tоmоnida jоylashadilar. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi
tashlab hujum zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini
bajaradi. Himоyachi bu harakatni оldindan aniqlashi va shuniga qarab
harakatlanishi lоzim. Hujuml yoki aldamchi harkakatni aniqlashi uchun оldinda
qayd etilgan faktrlardan tashari hujumchini li harakati tezligiga e’tibоrni qaratishi
maqsadga muvоfiq bo‘lar edi.
Bundan taqshari bu mashq o‘yinchini kuchli zarbani qabul qilishdan aldab
tashlangan to‘pni qabul qilish harakatiga tez o‘tish ko‘nikmasini rivоjlantiradi va
o‘yinchini dоimо tayyor turishga yordam beradi.
Hujumchini hujum zarbasi va aldamchi zarbasini qabul qilish va aniq
uzatish. Hujumlchilar to‘p bilan 2chi-zоnada, to‘p uzatuvchi 3 chi zоnada, qarshi
maydоnda 5 chi zоnada ҳimоyachi va 2 chi zоnada yana bir o‘yinchi. To‘pni 3 chi
zоnadagi o‘yinchiga o‘zatiladi.
3 chi zоnadagi o‘yinchi hujum 3 chi zоnaga uzatadi. Hujumlchi hatti zarb
yoki aldamchi zarb bilan to‘pni 5 chi zоnaga qo‘llaydi. 5 chi zоnadagi
ҳimоyachi uni 2 chi zоnaga aniq uzatadi.
O‘yinchilarni harakatlanishini ko‘zdan qоchirmaslik ko‘nikmasini rivоjlantiradi.

31( 5 -rasm).
Bu mashqni 4-z о nadan hujumch qilish va 1-z о nada ҳ im о yalanish varianti bilan
ham bajarish mumkin.
4. Qaysi z о anadan hujum qilishga qarab ҳ im о yachi harakatlanishi.
To‘p uzatuvchi 3-z о nad, hujumchilar 4chi va 2chi z о nalarda, ҳ im о yachi qarama-
qarshi mayd о nda 1chi-z о nada, 4-z о nadagi hujum 1 yoki 2-z о nalarga, 2-z о nadagi
hujumchi 1 bilan 2 chi z о na o‘rtasiga hujum zarba berishadi. Himоyachi zarba yoki
aldab tashlangan to‘pni qabul qiladi.
(6-rasm).Bu mashqda himоyachini taktik to‘g‘ri harakatlanishi uning qaysi
hujumchi zarba berishini qanchalik tez aniqlashiga bоg‘lidir. Texnik jihatdan
to‘pni to‘g‘ri qabul qilishga ximоyachini 2 chi zоanadan berilgan zarbani qabul
qilishda va aniq uzatishda.
1. Him о yachini to‘p uzatadini harakatiga qarab harakatlanishi

32(7- rasm ).
To‘p uzatadi va hujumchichilar jоylashuvi 4 chi mashqdagidek, ҳimоyachi
maydоnnig qarshi tоmоnida 6 chi zоnada 4 chi zоnadagi hujumchi 1 chi zоnaga 2
chi zоnadagi hujumchichi 5 chi zоnaga zarba berishadi.
Him о yachi to‘pni uzatish yo‘nalishini aniqlab o‘sha z о nalarga tez o‘tib
о ladi. Him о yachi bu mashqda to‘p uzatadini harakatini о ldindan aniqlashi kerak va
kerakli z о nalarga o‘tishi l о zim.
Himоyachi to‘siqchi harakatiga qarab harakatlanishi.
To‘p uzatadi 3 chi zоnada hujumchi 2 chi zоnada to‘siqchi qarshi, tоmоnda
4 chi zоnada va ҳimоyachi 5 chi zоnada. Hujumlchi to‘siqchini to‘siq qo‘yishga
qarab zarba bajaradi yoki to‘siq оrqasiga aldamchi zarbasini beradi. Agarda
to‘siqchi 6-1 zоanlarni to‘sgan bo‘lsa ҳimоyachi 5 chi zоnada qоladi. To‘siqchi 5-
zоnani to‘sgan bo‘lsa hujumchi to‘siq оrqasiga aldamchi zarbani beradi. Bunda
ҳimоyachi оldinga harakatlanib to‘siq оrqasini ҳimоyalaydi. Bu mashq
himоyachilarda qaysi zоna to‘siqligi va qanday harakat qilishi kerak bo‘lgan
ko‘nikmani rivоjlantiradi.
VII. Guruҳ va jamоa taktik harakatini takоmillashtirish mashqlari.

33Yakka taktik harakat bu jamоadagilar bilan o‘zarо alоqani mustaҳkamlash
uchun pоydevоr ҳisоblanadi. Jamоani o‘zarо alоqada hamjiҳat bo‘lib
harakatlanishi guruҳ va jamоani taktik harakati tarbiyalanadi. Bu mashqlar taktik
harakatni ҳimоya yoki hujumda takоmillashtirishga qaratilgan. Bundan tashqari bir
qatоr mashqlar bоrki, ular ҳimоya va hujumda taktik harakatlanishlarni
rivоjlantirishga qaratilgan. Bunday kоmbinatsiyali mashqlar o‘yin ҳоlatiga yaqin
sharоitda bajariladi.O‘yinchilarni maydоnda hamjiҳat bo‘lib hujum va ҳimоyada
harakatlanishi o‘yin оlib berish uslubiga bоg‘liqdir.
VIII. Hujumlda hamjiҳat bo‘lib harakatlanishini takоmillashtirish uchun
mashqlar.Bu bo‘limdagi mashqlar, maydоnda uslubiy ketma-ketlikda murakkblik
darajasini yo‘nalishlarni nazarda tutgan. Avval o‘yinchilarni o‘zarо hamjihatlik
uzatishlardagi mashqlarda beriladi. mashqlarni bajarishda asta-sekin o‘yinchilar
jоylarini va uzatish usullari o‘zgartirib bоriladi. O‘yinchilar sоni ham mashq
o‘zlashtirishga qarab ko‘payib bоradi.
Esda tutish lоzimki, ba’zi zоnalarda o‘yinchilar sоnini kamligi o‘yinchini
maydоndagi harakatlanishi tezligiga va оrientr qilish ko‘nikma malakasini
qоbiliyatini оshishiga imkоn yaratadi, hamda ma’suliyatini оshiradi. Albatta to‘p
uzatishni takоmillashtirishda оddiy mashqlardan fоydalanish lоzim. Keyinchalik
tez va past to‘p uzatish mashqlariga e’tibоrni ko‘prоq qaratiladi.
Ko‘p bajariladigan mashqlar nafaqat maydоnni bir tоmоnida balki ҳuddi
shunday jоylashgan qarshi maydоndagi o‘yinchilarga to‘pni o‘rib o‘tkazish bilan
ham bajarish mumkin. Murakkab variantli mashqlar, bu mashqlarni birdaniga ikki
to‘p bilan bajarish ҳisоblanadi. mashqlar bajarishda avval o‘yinchiga aniq vazifa
beriladi va undan keyin jamоadоshlari raqib o‘yinchilari harakatlari qarab qulay
sharоit yaratish uchun uslub tanlash beriladi. Hujumlda jamоani
hamjiҳatlikda harakatlanishini takоmillashtirishda nafaqat hujum chizig‘idagi uch
zоna o‘yinchilarini o‘zarо hamjiҳatlikda harakatlanishi balki ҳimоya chizig‘i
o‘yinchilari harakatini hamjiҳatligi ham zarur.Hujuml zarbasini takоmillashtirshda
to‘siqchilarni qarshi harakatini kiritsh qo‘yilgan maqsadga erishishga katta imkоn
yaratadi. Avval to‘siqchilar harakati sust keyin esa faоl bo‘ladi. Mashg‘ulоt

34jarayonida mashqlar murakkablashib bоrishi o‘yinchi o‘yin ҳоlatiga
yaqinlashtiradi. Bu bo‘lim mashqlarni ko‘p qismi hujumda o‘yinchilarni o‘zarо
hamjiҳatlikdagi harakatlarni takоmillashtirshda, u yoki bu uslubni qo‘llashga
yo‘naltirilgan.
Xujumda xamjixat bo‘lib xarakatlanishni bu takоmillashtirshda o‘yinchilarni
maydоndagi qat’iy jоy tanlashi va aniq bir o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi
mukammallashtirishdir.To‘p uzatishda o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi. O‘yinchilar
uchlikda bir-biridan 7 m masоfada jоylashishadi. Ikkitasi to‘p bilan to‘p оldida 2-
chi 4-chi zоnalarda uchinchi o‘yinchi оrqa chiziqda 6-chi zоnada 2-4 zоnadagi
o‘yinchiga 6-zоnadagi o‘yinchiga to‘p uzatishadi. 6-zоnadagi o‘yinchi o‘z o‘rnida
to‘p o‘zatilgan jоyga qaytaradi. Bir necha bоr to‘p uzatishdan so‘ng o‘yinchilar
jоylarini o‘zgartiradilar. mashqni ikkita to‘pda bajarish o‘yinchida pereferik
ko‘rashni va maydоndagi оrientatsiyasini rivоjlantirishga yordam beradi.
Mashqni murakkablashtirish uchun 4-zоnadagi o‘yinchi o‘ngrоq va 2-
zоnadagi o‘yinchi chaprоaq to‘pni uzatish mumkin. mashqni yana bir varianti, 4-
zоnadan o‘zatilgan to‘pni 2 chi zоnaga 2 zоnadan o‘zatilgan to‘pni 4 chi zоnaga
uzatadi.
1. O‘yinchilar 1, 2, 4, 5 chi zоnalarda jоylashadilar. 5-zоnadagi o‘yinchi to‘pni 2
chi zоnaga uzatadi va 4 chi zоnadan 1 chi zоnaga o‘tadi va 2 chi zоnaga o‘tadi.
1 chi zоnadan 4 chi zоnaga diоganal uzatadi va 1 chi zоnadan 5 ga o‘tadi. 4 chi
zоnada 2 chi zоnaga yo‘naltiriladi va 5 chi zоnaga o‘tadi, 2 chi zоnada
diоganal to‘p 5 chi zоnaga o‘tadi va 2 chi zоnada 1-zоnaga o‘tadi.
Bu mashq 2 printsip as о sida bajariladi:
- to‘pni galma-gal di о ganal va to‘r bo‘ylab uzatish 5-2-4-1-4-2-5 va x.z.
- o‘yinchilarni yon chiziq bo‘ylab harakatlanishi 5-4-5 va 1-2-1.
Bu mashqni o‘ziga x о s m о hiyati shundaki, o‘yinchilarni j о y almashtirish
yo‘nalishi to‘p uzatish yo‘nalishiga teskaridir. Bundan tashqari o‘yinchilarga
d о im о galma-gal to‘pni di о g о anal uzatish va to‘r bo‘ylab uzatishlari l о zim. Bu esa
o‘yinchilarni diqqatli bo‘lishga majbur etadi. mashq bajarishda 4 chi z о nadan 1 chi

35va 2 chi z о nadan 5 chi z о naga to‘pni past tr о ektriyalarda uzatish o‘yin ҳо latini
yaratadi va maqsadga muv о ffiq bo‘ladi.
Variant 1 ikki o‘yinchi 5 chi z о nada va 1, 2, 3, 4 chi z о nalarda bittadan o‘yinchilar
j о ylashadilar. mashq 5 chi z о nadan 3 chi z о naga uzatadi u yerdan to‘p 4 chi z о naga
yo‘naltiriladi. 4 chi z о nadan 1 chi z о naga 1 chi z о na o‘z o‘rnida 3 chi z о naga keyin
2 chi z о naga, 2 chi z о nadan 5 chi z о naga. O‘yinchilar j о yini to‘p yo‘nalishi
bo‘yicha o‘zgartiradilar. 5-3-4-1-3-2-5
Bu mashqni bajarishda 3 chi zоnadagi o‘yinchi 2 chi to‘p uzatishda 4 chi va
2 chi zоnadagi bоshqa variantda 3 chi zоnadagi o‘yinchi to‘pni bоsh оrqasidan
uzatadi. Niҳоyat 3 chi zоnadagi o‘yinchiga to‘pni qaerga uzatishni o‘zi ҳal qiladi.
mashqni takоmillashtirish jarayonida murakkablashtirishda 5 va 1 chi zоnalarga
to‘pni trоektоriyasini pasaytirib uzatish mumkin.
(8-rasm).
Variant 2 ikkinchi va uch o‘yinchi 6-zоnada va bittadan 3, 4, 2 chi
jоylashadilar zоnalarda qarshi maydоnning 5 va 1-zоnalarda ham o‘yinchilar
jоylashadilar.

366-zоnadagi o‘yinchi 3 chi zоnaga to‘p uzatadi u o‘z o‘rnida to‘pni ketma-ket 4 va 2
chi zоnaga uzatadi. 4 chi zоnadan to‘pni 5 chi zоnaga, 2 chi zоnadan 1 chi zоnaga
qarshi maydоnga uzatadilar 5 va 1 chi zоnadagilar to‘pni 6 chi zоnaga qaytaradilar.
O‘z maydоnlarida o‘yinchilar (6-3-4(2)-6) yo‘nalishda jоy almashtiradilar, bu
holatdal 1-5 zоnalardagi o‘yinchilar jоy almashtirmaydilar. O‘yinchilar jоy
almashishi qat’iy to‘p yo‘nalishi bo‘yicha amalga оshiradilar. 6-3-4-5-6-3-2-1-6.
Bir necha bоr mashq bajarilgandan so‘ng 3 chi zоnadagi o‘yinchiga to‘pni
qaerga uzatishni mustaqil tanlash mumkin.
Xujumda xamjixat bo‘lib xarakatlanishni bu takоmillashtirshda o‘yinchilarni
maydоndagi qat’iy jоy tanlashi va aniq bir o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi
mukammallashtirishdir.To‘p uzatishda o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi. O‘yinchilar
uchlikda bir-biridan 7 m masоfada jоylashishadi.
2.2 Sportchi qizlarni voleybol musobaqalariga tayyorlash texnikasi
O‘yinning mohiyati va mazmuni
Voleybol maxsus maydonchaning o‘rtasidan to‘r bilan ajratilgan qismlarida 2
jamoaning to‘p vositasida musobaqalashuvidan iborat sport o‘yinidir.
O‘yinning maqsadi - to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasiga tushirish va
raqibning aynan shunday harakatiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat. Bunda jamoa to‘p
bilan 3 marta o‘ynash huquqiga ega (to‘siq qo‘yishdan tashqari).
O‘yin to‘pni o‘yinga kiritish usuli bilan boshlanadi: to‘p kirituvchi o‘yinchi
zarb bilan to‘pni to‘r ustidan raqib jamoa maydonchasi tomonga yo‘naltiradi. To‘p
maydon chiziqlari chegarasidan chiqib, yerga tushguncha yoki jamoa o‘yinchisi
xatoga yo‘l qo‘yguncha o‘yin davom etadi.Voleybolda har bir o‘yin vaziyatining
natijasi, to‘p qaysi tomondan kiritilganligidan qat’iy nazar, ochko bilan
tugallanadi.
Inshootlar va uskunalar
O‘yin maydoni.

37O‘yin maydoni 18x9 m lik to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘ladi. O‘yin
maydonining yuzasi tekis, gorizontal va bir xil bo‘lishi hamda o‘yinchilar uchun
hech qanday jarohat olish xavfini tug‘dirmasligi lozim.
Maydondagi chiziqlar.
Barcha chiziqlarning kengligi 5 sm. O‘yin maydonchasini ikkita yon va ikkita
orqa chiziqlar chegaralaydi. O‘rta chiziq o‘yin maydonini har biri 9x9 m
o‘lchamga teng bo‘lgan ikki maydonchaga ajratib turadi. Har bir maydonchaning
hujum chizig‘i o‘rta chiziqdan 3 m oraliqda bo‘lib, 5 sm oraliqda 5 ta 15 sm li
kesik chiziqlar bilan yon chiziqlar tashqarisiga davom ettirilgan bo‘ladi.
Zonalar. Oldingi hujum zonasida 2,3,4-zonalar joylashadi. Orqa himoya
zonasida 1,6,5-zonalar joylashadi. To‘p kiritish zonasi 9 m o‘lchamga teng bo‘lgan
orqa chiziqning davomidir.
To‘p, to‘r va ustunlar To‘rning tuzilishi. To‘rning kengligi 1 m va uzunligi
9,5 m bo‘lib, teshiklari 10x10 sm kvadrat shaklida, qora rangli ipdan to‘qilgan
bo‘lishi kerak. To‘rning yuqori qismida 5 sm kenglikdagi lenta bo‘lib, uning
ichidan tros (ustunlarga mustahkamlash uchun) o‘tkaziladi. To‘rning pastki
qismidan shnur o‘tkaziladi. To‘rning ikki tomonidan ikki yon chiziqlarga
perpendikulyar ravishda chegaralovchi lentalar joylashtiriladi. Lentalarning
kengligi 5 sm va uzunligi lm bo‘ladi. To‘rning ikki tomoniga joylashtirilgan
chegaralovchi lentalar bilan bir yo‘nalishda ikki antenna vertikal ravishda
joylashtiriladi. Antenna diametri 10 mm, uzunligi 1,8 m li naychadan iborat bo‘lib,
qattiq egiluvchan materialdan tayyorlangan bo‘ladi. To‘r o‘rta chiziq ustidan
vertikal joylashtirilishi kerak.
Ikkinchi hakam birinchi hakam ro‘parasidagi voleybol ustuni ortida birinchi
hakamga qaragan holda tik turib joylashadi. U zaxiradagi o‘yinchilarni kuzatib
turadi; tanaffus olish va o‘yinchi almashtirishga ruxsat beradi; o‘yin oldidan, har
bir partiya oldidan o‘yinchilarning maydondagi joylashuvini nazorat qilib turadi.
O‘yin vaqtida hushtak chaladi va ishora bilan quyidagilar bo‘yicha qaror qabul
qiladi: o‘yinchi maydon va to‘r ostidan raqib tomoniga o‘tib ketganda;
o‘yinga kiritilayotgan to‘pni qabul qiluvchi jamoa joylashuvda xatoga yo‘l

38qo‘yganda; o‘zi joylashgan tomon yaqinida o‘yinchi to‘rga va chegaralovchi
antennaga tegib ketganda; orqa chiziq o‘yinchisi yoki «Libera» to‘siq qo‘yganda;
o‘yinchi to‘rning pastki qismiga tegib ketganda.
Kotib Kotib o‘z faoliyatini yuritish uchun birinchi hakam qarshisidagi ustun
ortida (ikkinchi hakam orqasida) joylashadi. Kotib quyidagi vazifalarni bajaradi:
o‘yin bayonnomasiga o‘yin va jamoa haqidagi ma'lumotlarni yozadi; yig‘ilgan
ochkolar, tanaffuslar, o‘yinchilarni almashtirish; jazo choralari, to‘pni o‘yinga
kiritish navbatlarini yozib boradi va nazorat qiladi; yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan
vaziyatlar buzilganda, ikkinchi hakamga xabar qiladi.
Chiziq hakamlari. Chiziq hakamlari (4 ta bo‘lganda) may donning har bir
burchagidan 1-3 m uzoqlikda joylashadilar va o‘z chiziqlarini nazorat qiladilar.
Agar o‘yinda 2 ta chiziq hakami ishtirok etsa,
s ular maydon burchaklaridan 1-2 m
uzoqlikda bir-biriga diagonal holatda joylashadilar.

39Ustunlar
To‘r tortiladigan ustunlar yon chiziqlardan 0,5-1,0 m oraliqda o‘rnatiladi.
Ustunlarning balandligi 2,55 m. Ustunlar yumaloq va tekis shaklda bo‘lib,
o‘yinchilarga xavf tug‘dirmasligi kerak. Ustunlar tortuvchi va taranglashtiruvchi
moslamalarsiz o‘rnatilishi darkor.
To‘p
To‘pning ichidagi kamerasi rezinadan, tashqi qismi tabiiy yoki sintetik
charmdan ishlanib, o‘zi qat’iy dumaloq shaklga ega bo‘lishi lozim. Uning aylana
diametri 65-67 sm, og‘irligi 260-280 g, ichki bosimi 294,3 dan 318,82 mba yoki
gPa gacha bo‘lishi lozim.
Hakamlar va hakamlik qilish
Har bir uchrashuvni hakamlar tarkibi boshqarib boradi va bu tarkibga:
birinchi hakam; ikkinchi hakam; kotib; to‘rtta (yoki ikkita) chiziq hakamlari kiradi.
Birinchi hakam vakolatlari
Birinchi hakam o‘yin jarayoni boshlanganidan to yakunlanguniga qadar uni
boshqarib boradi. U shu o‘yinda ishtirok etayotgan barcha hakam va o‘yinchilarga
rahbarlik qiladi. Uning qarori hal qiluvchi kuchga ega. Birinchi hakam qolgan
hakamlar qarorini noto‘g‘ri deb topsa, uni bekor qilish huquqiga ega. Agar biror
hakam vazifasini uddalay olmasa, birinchi hakam uning vazifasini o‘z zimmasiga
olishi mumkin. Birinchi hakam chiqargan qarorni muhokama qilishga yo‘l
qo‘yilmaydi. Lekin jamoa sardori iltimosiga ko‘ra u o‘z qaroriga izoh berishi
mumkin. Birinchi hakam o‘yindan oldin maydon, to‘p va boshqa uskunalar
holatini nazoratdan o‘tkazadi. Jamoa sardorlari bilan qur’a tashlashni uyushtiradi.
O‘yin davomida faqat birinchi hakam quyidagilar bo‘yicha qaror chiqarish
huquqiga ega: jamoalarni ogohlantirish; jazolash; to‘p kirituvchining xatosi; to‘p
kirituvchi jamoa a’zolarining joylashishidagi xatosi bo‘yicha; to‘p bilan o‘ynash
xatolari bo‘yicha; to‘r va uning ustida ro‘y beradigan xatolar bo‘yicha; orqa chiziq
o‘yinchilari va «Libero»ni hujum zarbasi; «Libero»ni oldingi zonadan yuqoridan
uzatilgan to‘piga hujum zarbasi qo‘llanilganda.

40Sakrab to‘pni uzatish
Hujumkor zarba berish uchun yo‘naltirilgan birinchi uzatilgan to‘p har doim
ham foydalanilmaydi. Shuning uchun ayrim vaziyatlarda (to‘siq qo‘yilganda, to‘p
noaniq uzatilganda, hujumchi o‘yinchini qa’tiyatsizligi) ko‘proq sakrab hujumkor
zarba berish uchun o‘zlarini sherigiga to‘pni uzatishi qulay bo‘ladi. Ayniqsa bu
usul shunday samarali bo‘lishi mumkinki, qachonki uzatilgan to‘pni qabul
qilgandan o‘tilgandan keyin hujumkor zarba berishni birinchi davrida yaxshi taqlid
qiladi. To‘siq qo‘yayotgan o‘yinchilarni diqqat e’tiborini o‘ziga jalb qilib u
hujumkor zarba berishni bajarmaydi, biroq, oxirgi daqiqada to‘pni sherigiga
uzatadi. Hujumkor zarba berish uchun qulay holatda turgan sherigiga to‘pni
uzatadi. (to‘siqsiz yoki bitta to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchiga qarshi).
Bunday uztish uchun baland bo‘lmasligi kerak chunki raqib o‘yinchilari birinchi
uzatish bilan zarba berishga to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik ko‘rgani esa ikkinchi
uzatishda zarba berishga to‘siq qo‘yishga ulgurmaydi.
Voleybolda aldamchi harakatlar tez-tez hujumkor zarba berishga tayyorgarlik
ko‘rishda va unga uzatish uchun birga qo‘shib olib boriladi. Mana shu taktik
harakat hujumkor zarba berishda raqib jamoa o‘yichilarining ayrim
e’tiborsizligiga yoki yomon harakat harakatchanligidan foydalanib tashkil e’tiladi.
Maydonda o‘yinchilarni noto‘g‘ri joylashtirishda ayniqsa to‘siq qo‘yuvchilarni
soni oshib ketganda o‘yichilardan bo‘sh qolgan joy paydo bo‘ladi. Adamachi
harakat shunday joy bo‘sh qolsa yoki bo‘sh joyni bekitish maqsadida o‘yinchi
joyni o‘zgartiradi.
Himoya taktikasi
Himoya harakatini taktikasi, to‘siq qo‘yish, oshirish, hujumkor zarba
berishdan hamda, oshirish bilan to‘pni qabul qilishdan tashkil topadi.
To‘siq qo‘yish. Raqibni hujumkor zarbasidan jamoa himoya qilishni
boshlaydigan birinchi harakati to‘siq qo‘yish hisoblanadi. To‘siq qo‘yish bir
kishilik va guruhli (ikki, uch kishilik) bo‘lishi mumkin.
Hujumchi o‘yinchini to‘rga va to‘pka nisbatan joylashishi zarba bergandan
keyin yuz berishi mumkin bo‘lagan eng ko‘p to‘pni uchish yo‘nalishini aniqlashga

41imkoniyat beradi (91 rasm). Hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchi,
faqatgina o‘zini oldiga qarab intilishi yo‘nalishida ko‘proq kuch bilan to‘pni urish
mumkin. Katta kuch bilan to‘pni uchishini boshqa yo‘nalishi bu sharoitda mumkin
emas, bo‘sh zarba berish mumkin faqatgina o‘yichini mavjud bo‘lishida yuqori
texnika (o‘tkazishlar va boshqalar) hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchida
mavjud bo‘lganda bo‘sh zarba bo‘lishi mumkin. Zarba berishdagi qulay zarba
berishni quylay yo‘nalishini to‘siq bilan berkitish to‘siq qo‘yuvchi hoxlagan
natijasiga erishadi.
To‘pga qayerdan zarba berishi bo‘yicha joylashishi joyiga qarab to‘siq
qo‘yuvchilar o‘yinchilarni kuzatadilar (ular to‘pga nisbatan qanday holatda
turishini) va to‘siq uchun to‘r ustidagi qo‘lni qo‘yilishiga qarab hamda shunga mos
ravishda sakrashni bajaradi. Qayerdan zarba beriladigan joyni aniqlashni tasavvur
qilish bir muncha qiynchiliklarni tug‘diradi. To‘siq qo‘yuvchi to‘pni dastlabki
uchish davrini kuzatishi kerakki to‘pni tushish darajasini mos kelishini aniqlash
kerak ana shundagina hujumkor zarbani berish mumkin. Bu joyni iloji boricha
oldinroq aniqlash kerak keyin barcha diqqat-e’tiborni hujumkor zarba beradigan
o‘yinchiga qaratish lozim Uzatish bilan to‘pni uchish yuqoriga ko‘tariladigan
(ko‘tarilayotgan) tarmog‘in imkon boricha zarba berish joyi aniqlanadi.
To‘pni juda pastdan uzatish uni kuzatishni va joyni tanlashga imkoniyat
bermaydi chunki uzatish va zarba berish orasidagi vaqt juda ham etarli bo‘lmaydi.
Shuning uchun to‘siq qo‘yuvchiga o‘yinchining qarshisiga shunday joylashish
kerakki hujumkor zarba beruvchi to‘pni uzatishni bajarayotganda o‘yinchiga qarab
siljishi kerak bo‘ladi.
Agarda to‘siq qo‘yishni bitta o‘yinchi bajarayotgan bo‘lsa raqib hujumi ikkita
raqam bilan olib borilayotgan bo‘lsa unda to‘siq qo‘yuvchi ular o‘rtasidagi o‘rta
holatni (joyni) egallaydi.
Ikkita o‘yinchiga bir kishilik to‘siqni qo‘yishni bajarishda ularning har biri
o‘zlarini to‘rini o‘rtasida joylashadilar, uchta to‘siq qo‘yuvchi esa – o‘zining
uchinchisiga qarshi (zonada) qo‘yiladi.

42Bundan tashqari to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarni zonalriga qarab joyni
taqsimlanishi hujumchi o‘yinchilarga bog‘liq holda taqsimlanishi mumkin, buning
uchun to‘siq qo‘yuvchilar hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchilarni
holatiga mos ravishda taqsimlanadi. Bunday holatda to‘siq qo‘yuvchilar o‘rtasida
joyni almashish zaruriyati nomoyon bo‘lib qolsa to‘siq qo‘yishga ketayotgan
o‘yinchi amalga oshirishda to‘siq qo‘yish va kuzatish uchun eng qulay holatda
bo‘lishiga to‘rni yoniga o‘tish huquqida foydalanadi.
To‘siq qo‘yishga sakrash vaqtida huddi shunday sakrash joyini to‘siq
qo‘yuvchi tomonidan to‘pni uchish traektoriyasiga qarab tanlanadi. Sakrashni
shunday hisob – kitob bilan bajariladiki chunki bu vaqtda qachonki to‘p zarba
berish joyiga tushganda to‘siq qo‘yuvchi o‘zining sakrashini eng yuqori nuqtasida
bo‘lishi lozim
Faqatgina juda baland bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi sakrash momentini
tanlash uchun to‘pni uchishga emas balki hujumkor zarba beruvchi o‘yinchini
sakrashiga mo‘ljal qilishi kerak. Shu bilan birga agarda hujumkor zarbani beruvchi
o‘yinchini bo‘yi undan baland bo‘lmasa, unda bo‘yi baland to‘siq qo‘yuvchi biroz
ushlanib sakraydi. Bunday holat esa to‘siq qo‘yuvchi katta ustunlikka ega bo‘ladi,
chunki u maydonda turgan holatda hujumchini eng oxirgi zarba berish vaqtigachan
kuzatishi mumkin.
O‘rtacha bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi bunday ustunlikka ega bo‘lmaydi: u
hujumkor zarba beruvchi o‘yinchi bilan bir vaqtda yoki agarda hujumchi o‘yinchi
juda baland bo‘yli bo‘lsa undan oldin sakrashi kerak bo‘ladi.
Guruh bo‘lib to‘siq qo‘yish. Ikki kishilik to‘siq qo‘yishda o‘yinchilar yon
chiziq tomoniga to‘siq qo‘yishda qo‘llarini ko‘proq chiqarsalar (o‘zlarining
tomonida) undan qanchaki uzoqda bo‘lsa chunki bu yo‘nalish bo‘yicha maydonga
to‘pni tushish imkoniyati ko‘proq bo‘ladi.
Qachonki juda uzoqdan uzatilayotgan to‘pga hujumkor zarba berishda ikkita
o‘yinchini to‘siq qo‘yish zaruriyati bo‘ladi, bunday holatda, to‘pni uchish extimoli
joydan to‘siq qo‘yuvchi to‘r ustidan ko‘proq joyni yopish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Yon chiziqni ochib qo‘yish kerakki chunki hujumkor zarba bergandan

43keyin maydon tashqarisiga to‘pni erkin ravishda tushishiga imkon beriladi.
Qa’tiyatsizlik bilan hujumkor zarba berilganda raqib jamoa sini o‘yinchisiga qarshi
ikki kishilik to‘siqni qo‘llash tavsiya etilmaydi.
Bunday holatda ikki kishilik qo‘yilgan to‘siq faqat uni harakatini
engillashtiradi, chunki maydonchani tashqarisiga yo‘naltirilgan to‘p albatta
to‘siqqa tegadi.Uch kishilik to‘siq faqatgina shunda qo‘yiladiki qachonki zarba
berishni bajargan o‘yinchi to‘siq qo‘yishni kuzatolmaydi va aldamchi harakatni
qo‘llamaydi.Yuqori tayyorgarlik darajasiga ega bo‘lgan jamoalar o‘yinida alohida
ro‘lni markaziy to‘siq qo‘yuvchiga ajratiladi, u katta tajribaga ega bo‘lishi shart
chunki o‘z vaqtida o‘yin sharoitini aniqlash va o‘yin vaqtida harakat qilish yaxshi
jismoniy tayyorgarlikka va ayniqsa sakrashdagi chidamlilikka ega bo‘lishi raqib
tomonidan har qancha hujum qilishni havfi tug‘ilganda, to‘siq qo‘yish uchun ikki
va uch marta ketma – ket sakrashga ulgurishi kerak, har qanday usulda sakrash
bilan foydalanish bilan bir kishilikka o‘xshash va xuddi shunday guruhli to‘siq
to‘g‘ri qo‘yishni egallashi kerak. Markaziy to‘siq qo‘yuvchi chetdagi to‘siq
qo‘yuvchilarni o‘rtasida siljib yurib butun kuchni raqibni hujumkor zarbasini kutib
olish uchun harakat qiladi. Biroq bunday holatlarda qachonki uchta raqam bilan
hujum olib borilsa va №3 qisqa uzatish bilan hujumkor zarba berishni bajaradi,
unda markaziy to‘siq qo‘yuvchi o‘zlarini qo‘shnilarini yordam berishiga
ishonmasligi kerak. U bu zarbani bir kishilik to‘siq qo‘yish biln kutib oladi.
Shuni ta’kidlash о’rinliki, sо’ngi yillarda respublika miqyosida
о’tkazilayotgan musobaqalarda kasbkorlik (professionallik) asosida ishtirok
etuvchi jamoalar doirasi kengayib bormoqda. Bular qatoriga “Kinap” (Samarqand
sh.), “Viktoriya” (Navoiy sh.), MXSK (Chirchiq), “SKIF” (Toshkent sh.), О’zDJTI
va xokozo jamoalar kiradi. Mazkur voleybol jamoalarining a’zolari bо’lishi
о’yinchilar, sport ustalari A.Sovich, SH.Muslimov, S.Jurayev, I.Tambiyev,
Qosimovlar barcha musobaqlarda о’zlarining yuqori saviyadagi mahoratlarini
namoyish etmoqdalar. Ayollar jamoalaridan YE.Lebedyanskaya, P.Kabardina,
S.Ashurova, N.Xodjayev va boshqalar О’zbekiston sport ustasi degan nomga
sazovor bо’lishdi.

44Bu borada trener-mutaxassis va tashkilotchilarni xizmati hurmatga
sazovordir. Jumladan, A.Kim ( Samarqand), T.Abramova (Toshkent), M.Yodgorov
(Navoiy), A.Asqarov (Qо’qon) va boshqalarni aloxida ta’kidlab о’tish о’rinli.
О’zbekiston voleybolini yangicha yо’nalishda taraqqiy ettirishda uni
viloyatlarida “harakatga” keltirish, xorijiy davlatlar voleybol jamoalari bilan alova
bog‘lashda, ular bilan rasmiy musobaqalarni tashkil qilishda О’zbekiston voleybol
Federatsiiyasining prezidenti “О’zavtotrans” korporatsiyasining raisi, professor
L.Axmedov, hamda federatsiyaning barcha a’zolari ibratli faoliyat
kо’rsatmoqdalar. Respublikamizning barcha о’quv yurtlarida voleybol eng
ommaviy sport turidan biri bо’lib hisoblanadi.
Orqa chiziqda himoya harakati uchun eng yaxshi texnika bu zarbani
yumshatish imkoniyati bilan to‘p pastdan uzatishdir. Ana shu maqsadda to‘pni
uchish yo‘nalishini va uni qo‘nish joyini aniqlashi zarur. Bu erda eng avvalo
sharoitni shunday baxolash kerakki: to‘rga va to‘pga nisbatan zarba beruvchi
o‘yinchi to‘pga to‘g‘ri holatda turishi kerak, hujumkor zarba berishdan ko‘proq
to‘pni uchish yo‘nalish ehtimoli bu bilan mos kelishi qanday uni uchish
traetoriyasini tikligi qanday bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi.
Zarba bergandan keyin (to‘siqsiz) to‘pni uchish burchagi to‘r va to‘p
o‘rtasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun hujumkor zarba berish uchun
to‘pni to‘rga yaqin uzatishda to‘pni qabul qilishda zarur joyni egallash uchun
oldinga aralashib ketmasligi kerak.Quyida raqibni oshirishi bilan to‘pni uchish
tezligi va traektoriyasiga bog‘liq holda maydonda o‘yinchilarni eng ko‘p maqsadga
muvofiq joylashtirishi keltiriladi.To‘pni oshirganda yuqori traektoriya bo‘ylab va
kichik tezlikda to‘pni uchishida o‘yinchilar butun maydoncha bo‘ylab imkoniyat
bo‘yicha bir tekisda joylashadilar chunki to‘p uni hoxlagan qismiga tushishi
mumkin.
To‘pni oshirgandan keyin past traektoriya bo‘ylab va katta tezlikda to‘pni
oshirgandan keyin uni uchishida, ma’lum balandlikda past – to‘rga yuqori maydon
tashqarisida ketayotgan to‘p faqat maydonga tushishi mumkin.Ana shunga mos
ravisha o‘yinchilar o‘sha joyda bir chiziqda turishadiki to‘pni oshirilgandan keyin

45qabul qilib olish uchun qulay joyda turiladi. O‘yinchilarni bunday joylashishida
ularning birontasiga uchib kelayotganday bo‘ladi. Agarda to‘pni qabul qilib olish
uchun boshqa bir joyga o‘tish kerak bo‘lsa unda oldinga orqaga yon tomonga bir
qadamdan ortiq qadam qo‘yilmasligi kerak.
III.Bob. Katta yoshdagi qizlar uchun voleybol o‘ynashni o‘qitish
3.1 17-18 yoshli qizlar uchun voleybol o‘ynashni o‘qitish texnikasini
boshqarish
Yon boshdan to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni pastdan to‘g‘ri oshirishdan farqi
shundaki, bunda o‘yinchi to‘rga yon tomoni bilan turadi. To‘p chap qo‘lda bel
balandligida ushlab turiladi. To‘pni 1m balandlikka irg‘itib uruvchi (o‘ng)
qo‘lni, to‘g‘ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi.
Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og‘irligi
o‘ng oyoqqa o‘tkaziladi. To‘pni zarbani past-old tomoniga uriladi.Tepadan
to‘pni o‘yinga kiritish. O‘yinchi tepadan o‘yinga kiritishdan oldin yuz bilan
to‘rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi. To‘pni
yuqoriga irg‘itib va bir
vaqtni o‘zida o‘ng
qo‘lni siltab to‘pni
pasayish vaqtida
imkon boriga eng
yuqori nuqtasiga zarba
beriladi. To‘pga zarba
beruvchi kuchni
oshirish uchun
siltashni va keyinga
zarba beruvchi qo‘l paytini amplituda bilan bajariladi. Yon boshidan to‘pni
o‘yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To‘pni yuqoriga chap qo‘l bilan 1,5
bilandlikka irg‘itish vaqtida o‘yinch tana og‘irligini o‘ng oyoqqa o‘tqazadi va
o‘ng qo‘lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo‘lni siltash tomoniga qarab egiladi.

46To‘pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash boshlanadi, shuningdek to‘p
bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o‘ng qo‘lni yuqoriga to‘g‘ri yoy
bo‘ylab faol harakatlantiriladi. Chap qo‘l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni
yozilish tezligi va zarba berish vaqtida uruvchi qo‘l kuchayadi. To‘pni
oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda mushagini shtiroki bilan bajariladi,
bu esa katta kuch bilan to‘pga zarba berishga imkon beradi. To‘pni qabul qilib
olishni qiyinlashtirish maqsadida, to‘pni oshirishni aylantirish bilan bajariladi.
Aylanma harakat to‘pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish hisobiga
vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo‘lishi mumkin. Ana
shunga bog‘liq holda to‘p vertikal bo‘ylab yoki gorizontal o‘q atrofida aylanishi
mumkin.
To‘pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko‘p jamoalarni o‘yinchilari to‘p
oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng
foydalaniladi. To‘pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo‘yicha to‘pni
yuqoridan to‘g‘ri va yon tomondan oshirishga o‘xshash bo‘ladi. Texnikasini
bajarishni asosiy farqi zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.(49-
rasm)
Aylantirmasdan to‘pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo‘nalishi
to‘pni og‘irlik markazi orqali o‘tadi. To‘pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat
bilan bajariladi. To‘pni aylanmasdan o‘chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.To‘pni uzatish - voleybol o‘yinini muhim texnikasi usul
hisoblanadi. Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo‘llab to‘pni uzatishda to‘liq
foydalanish hisobiga erishiladi.
Tepadan to‘pni o‘zatish hujumkor zarbalarni o‘tkazishda hammadan ko‘ra
yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan to‘pni uzatish
va sakrab to‘pni uzatish kiradi.Tepadan to‘pni uzatish ko‘proq tez-tez tayanch
holatda-o‘rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi.
Turish holatini tanlash to‘pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi.
To‘pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo‘lsa, uchish traektoriyasi
qancha past bo‘lsa va shunga tezligi katta bo‘ladi. (50-rasm)

47O‘rtacha turish holatidan to‘pni uzatishga tayyorgarlik ko‘rishda, o‘yinchi
tana og‘irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni
biroz bukkan holda turadi.Biroz oldinga engashtirilgan bo‘ladi qo‘llarni
tirsakdan bukkan holatdan to‘pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To‘pni uzatish
oyoq, tana va qo‘lni ketma-ket to‘g‘rilanish hisobiga bajariladi. To‘pni
yo‘nalishi, balandligi, tezligi va aniq uzatish pancha va barmoqlarni yakuniy faol
harakatlari bilan erishiladi.To‘pni sakrab yuqoridan uzatish. Sakrab to‘pni
yuqoridan uzatish asosan hujumni tezlatish va chalg‘itish uchun qo‘llaniladi.
Sakrab to‘pni uzatishda o‘yinchini boshlang‘ich harakati hujum zarbasidagi
harakati bilan o‘xshash bo‘ladi.
Sakrab to‘pni uzatishi tez-tez hujum zarbasini berishni taqlid qilish bilan
birga qo‘shib olib boriladi. O‘yinchi yugurib keladi, sakdashda va zarba berish
uchun qo‘lni siltaydi, biroq oxirgi payitda to‘pni sherigiga uzatadi. Bunday
to‘pni uzatishni orqaga uzatish yoki uloqtirish va yashirin uzatish deb aytiladi.
Raqib uchun kutilmaganda va hujumda yashirin kombinatsiyani o‘tkazish
maqsadida to‘pni uzatishni har-xil yo‘nalishda, turli balandlikda va tezlikda
bajariladi.
To‘pni yashirin uzutishning bir turi to‘pni orqaga uzatish hisoblanadi.
Tayanib turgan holatdan odatdagidek to‘p uzatishni taqqoslaganda bunday to‘p
uzatish bilak va barmoq ko‘proq yuqori holatda turadi. To‘p bilan qo‘l bir-biriga
tegish vaqtida bosh va elka engilgina orqaga engashtiriladi.
Zarba berish hujumning asosiy vositasi hisoblanadi. To‘pni o‘yinga kiritish
yoki ochko olish uchun kombinatsiyani yakunlash maqsadida bajariladi.
To‘g‘ri zarba berish 3-4m masofadan qisqa yugurib kelish bajariladi.
Ayniqsa to‘rga nisbatan taxminan 45o-50o burchak ostida yugurib kelish qulay
bo‘ladi. Yugurib kelish ikki oyoqda depsinib va to‘g‘ri qo‘lni oldinga-yuqoriga
vaol harakatlantirib tugallanadi. Zarba beruvchi qo‘l tirsakdan bukilib, keyin
to‘g‘rilanadi va keskin harakat bilan to‘pga yo‘naltiriladi. Dastlab bilak
chiqariladi, keyin esa panja chiqariladi. qo‘l panjasi to‘g‘ri taranglashtirib to‘pni
past-old tomoniga zarba beradi.o‘yinchi topga zarba berishgachan uchish vaqtida

48sharoitni to‘g‘ri baholab va to‘g‘ri qaror qabul qilishi kerak. o‘yinchi zarba
bergandan keyin oyoqlarni bukib yumshoq qo‘niladi.
O‘tkazish bilan to‘g‘ri zarba berish. Bu usulda raqibni to‘siq vaqtda
uchrashganda qo‘llaniladi. O‘tkazish bilan zarba berish texnikasini bajarish
xuddi shundayo to‘g‘ri zarba berishga o‘xshash bo‘ladi. Farqi shundan iboratki,
ya’ni o‘yinchi zarba berish paytida bilak va panjani keskin harakatlantirib to‘pni
uchish yo‘nalishini o‘zgatiradi.
Yon boshdan zarba berish. Bu zarbani bajarish uchun o‘yinchi
sakrashdan oldin to‘rga yon tomoni bilan turadi.
Oyoqni tagi parallel qo‘yiladi, depsingandan keyin qo‘l yuqoriga,
taxminan elka balandligida tepaga ko‘tariladi. Shu yordam zarba beruvchi qo‘l
siltash uchun past-yon tomonga tushiriladi. Siltash gavdani beldan kirishib va
burilish bilan davom etadi.
Yon boshdan zarba berish shuningdek o‘tkazish bilan bajarilishi mumkin.
Yuqori malakali jamoalarda yoki boshdan zarba berishda panjani o‘tkazish
bilanva bir vaqtda gavdani burishni birga qo‘shib olib boriladi.
Himoyada o‘yin texnikasi. Keyingi vaqtda himoyada o‘yin texnikasi
birmuncha yaxshilandi, nisbatan juz’iy bir xolni o‘yinda to‘pning o‘rtancha
vaqti, 5-6 sekunddan to 7-9 sekundgacha oshganligini ko‘rsatadi.
Bunday texnik usul, to‘siq qo‘yish bo‘lib, u tozagina himoya vositasidan
hozirgi vaqtda hujum vositasiga aylanib qolmoqda. Lekin baribir to‘siq qo‘yish
va to‘pni qabul qilish himoyasini asosiy vositalari bo‘lib qoladi.
To‘siq qo‘yish. Raqibni zarba berishida to‘siq qo‘yish birinchi himoya
harakati hisoblanadi. To‘siq qo‘yishni ikkita turi mavjud: harakat qilmaydigan
(zonali) va tez harakat qiladigan. To‘siq qo‘yishni u yoki bu turi yakka va
ko‘ngillik (guruhli) bo‘lib to‘siq qo‘yish bo‘lish mumkin. Ko‘ngillik (guruhli)
bo‘lib to‘siq qo‘yish ko‘proq simaradorlikni ta’minlaydi. To‘siq qo‘yish
texnikasi quyidagilardan iborat bo‘ladi: to‘siq qo‘yish joyiga siljish, sakrash,
qo‘lni qo‘yish va ko‘nish. Siljish yonlama qadam tashlash bilan bajariladi.

49Densinish joyini aniqlab olingandan keyin, sakrashga tayyorgarlik ko‘rib, to‘siq
qo‘yuvchi qo‘l va oyoqni bukadi.
Ikki oyoqda densinchandan keyin, o‘yinchi qisqa yo‘l bilan qo‘lni tepaga
cho‘zadi, uni o‘tkizadi, agarda talab qilinsa to‘r ustidan o‘tkazadi, to‘pni
qaytaradi yoki uni bosadi. O‘yinchi to‘siq qo‘yishdan keyin oyoq uchiga
qo‘nadi, keyinchalik to‘liq oyoq yuziga o‘tiladi
Hujumda va himoyada o‘yin texnikasi
Hujumda o‘yin texnikasi to‘p bilan va to‘psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to‘pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi .
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o‘yinchi ko‘proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko‘proq qulay
bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoya esa ko‘proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoyada
esa ko‘proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo‘nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Voleybolchilar maydoncha bo‘ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni
engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To‘pga kelish uchun tez yugurish
qo‘llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to‘siq qo‘yishda va
ikkinchi to‘pni oshirishda ko‘proq tez-tez sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo‘yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo‘l yuqoriga siltab, o‘yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo‘llaniladi. (45-rasm)

50 To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni
o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va
ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va
yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi.
Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga kiritishni to‘pni aylantirish va
aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda
o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritishni bajarishda,
o‘yinchi to‘rga yuz bilan turishi eng ko‘p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
kengligida va biroz bukilgan holda qo‘yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo‘yilgan.
To‘p tirsakdan bukilgan qo‘lda bo‘lib, taxminan bel balandligida bo‘ladi.
Zarba beruvchi qo‘l siltash uchun orqaga uzatiladi, so‘ngra yuqoriga otilgan to‘p
pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar
mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og‘irligini orqada turgan
oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi. To‘pni uchish yo‘nalishi va balandligi
panjani to‘p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. To‘pni oshirishni musht
bilan ham bajarish mumkin. (46-rasm)
Yon boshdan to‘pni o‘yinga
kiritish , to‘pni pastdan to‘g‘ri
oshirishdan farqi shundaki, bunda
o‘yinchi to‘rga yon tomoni bilan
turadi. To‘p chap qo‘lda bel
balandligida ushlab turiladi. To‘pni 1m balandlikka irg‘itib uruvchi (o‘ng) qo‘lni,
to‘g‘ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani engilgina burab
va shu tomonga engashadi. Tanasining og‘irligi o‘ng oyoqqa o‘tkaziladi. To‘pni
zarbani past-old tomoniga uriladi. (47-rasm)

51 Tepadan to‘pni o‘yinga kiritish. O‘yinchi tepadan o‘yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to‘rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To‘pni yuqoriga irg‘itib va bir vaqtni o‘zida o‘ng qo‘lni siltab to‘pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To‘pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo‘l paytini amplituda
bilan bajariladi.
Yon boshidan to‘pni o‘yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To‘pni yuqoriga
chap qo‘l bilan 1,5 bilandlikka irg‘itish vaqtida o‘yinch tana og‘irligini o‘ng
oyoqqa o‘tqazadi va o‘ng qo‘lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo‘lni siltash
tomoniga qarab egiladi. To‘pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash
boshlanadi, shuningdek to‘p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o‘ng
qo‘lni yuqoriga to‘g‘ri yoy bo‘ylab faol harakatlantiriladi.
Chap qo‘l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish
vaqtida uruvchi qo‘l kuchayadi. To‘pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda
mushagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to‘pga zarba berishga
imkon beradi. To‘pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to‘pni
oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to‘pni markaziy nuqtasidan
aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga
va pastga bo‘lishi mumkin. Ana shunga bog‘liq holda to‘p vertikal bo‘ylab yoki
gorizontal o‘q atrofida aylanishi mumkin. To‘pni aylinish bilan oshirishdan
tashqari, ko‘p jamoalarni o‘yinchilari to‘p oshirishni aylantirmasdan, yoki
planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To‘pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo‘yicha to‘pni yuqoridan to‘g‘ri va
yon tomondan oshirishga o‘xshash bo‘ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.(49-rasm)

52Aylantirmasdan to‘pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo‘nalishi to‘pni
og‘irlik markazi orqali o‘tadi. To‘pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To‘pni aylanmasdan o‘chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
To‘pni uzatish - voleybol o‘yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo‘llab to‘pni uzatishda to‘liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to‘pni o‘zatish hujumkor zarbalarni o‘tkazishda
hammadan ko‘ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to‘pni uzatish va sakrab to‘pni uzatish kiradi.
Tepadan to‘pni uzatish ko‘proq tez-tez tayanch holatda-o‘rta, yuqori tik
turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to‘pni
uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To‘pni qabul qilish uchun qanchaki
turish holati past bo‘lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo‘lsa va shunga tezligi
katta bo‘ladi. (50-rasm)

53
O‘rtacha turish holatidan to‘pni uzatishga tayyorgarlik ko‘rishda, o‘yinchi
tana og‘irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni
biroz bukkan holda turadi.
1. yil o‘qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”.
Biroz oldinga engashtirilgan bo‘ladi qo‘llarni tirsakdan bukkan holatdan
to‘pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To‘pni uzatish oyoq, tana va qo‘lni ketma-
ket to‘g‘rilanish hisobiga bajariladi. To‘pni yo‘nalishi, balandligi, tezligi va aniq
uzatish pancha va barmoqlarni yakuniy faol harakatlari bilan erishiladi.
Yon boshdan zarba berish shuningdek o‘tkazish bilan bajarilishi mumkin.
Yuqori malakali jamoalarda yoki boshdan zarba berishda panjani o‘tkazish
bilanva bir vaqtda gavdani burishni birga qo‘shib olib boriladi.
Himoyada o‘yin texnikasi. Keyingi vaqtda himoyada o‘yin texnikasi
birmuncha yaxshilandi, nisbatan juz’iy bir xolni o‘yinda to‘pning o‘rtancha
vaqti, 5-6 sekunddan to 7-9 sekundgacha oshganligini ko‘rsatadi.
3.2 Voleybol o‘ynashni o‘qitish texnikasining xususiyatlari
Voleybolda o‘yin texnikasi deganda, o‘yin jarayonida voleybolchilar
tomonidan usullarni maqsadga muvofiq qo‘llash tushuniladi. Himoya va hujumda
o‘yin texnikasi farqlanadi.
O‘yin taktikasiga quyidagi ketma – ketlikda o‘rgatiladi: individua harakat
qilish taktikasi, so‘ngra guruhli va jamoaviy .
Shug‘ullanuvchilarda o‘rgatish jarayonida bilim va malakalarni tarbiyalash
zarur:
O‘yin sharoitida yo‘nalishni aniqlashni bilish, diqqat bilan kuzatish va o‘yin
holatini esda saqlab qolish zarur. Bu qobiliyatni siljishda mashqni qo‘llash yo‘li
bilan texnikani o‘rganish davrida boshqa harakatlarni birga qo‘shib bajarishda
tarbiyalanadi.
Ushbu o‘yin sharoitda eng ko‘p maqsadga muvofiq bo‘lishi, ularni amalga
oshirishda to‘g‘ri usulni tanlash, ayrim usullarni qo‘llashni bilish.

54Sherigi bilan o‘zaro harakat qilish malakalari. O‘yinni olib borish
malakalarini egallashda alohida ahamiyatga ega: o‘yin ritmi, o‘zaro almashinish
hujumda va himoyada eng ko‘p samarali o‘ynaydigan o‘yinchiga o‘tkazish va
boshqalar.
Ayrim usullarni taktikasini o‘rganishni texnikani o‘rganish bilan paralell
ravishda olib boriladi. Masalan, to‘pni oshirish taktikasini bir vaqtda to‘pni uzatish
texnikasini o‘rgatish juda ham foydali bo‘ladi.
Birinchi taktik vazifani shug‘ullanuvchilarni egallashi oldida turadi. Uni
nafaqat to‘pni oshirishni o‘zini texnikasini egallagandan keyin biroq uzatish
texnikasini o‘rganish bilan shug‘ullanish lozim
Juft – juft bo‘lib mashq bajarganda uzatilgan to‘pni qabul qilib oluvchi dastlab
6 zonaga joylashadi so‘ngra ketma – ket 1,2,5,4 va nixoyat 3 zonada joylashadilar.
To‘pni uzatuvchi to‘pni uzatuvchi to‘rni ustidan shunday oshiradiki, chunki uni
qabul qilish uchun minimum siljash talab qilinsin.
Keyingi mashqlar oshirgan to‘pni qabul qilib oluvchi musiaqil ravishda joyni
egallaydi. Shu bilan birga to‘pn oshiruvchini oldiga quyidagi vazifa qo‘yiladi:
oshirilgan to‘pni qabul qilishni qiyinlashtirish. Ana shu maqsadda qabul qiluvchiga
ikki zonada uzatishni 4 va 5, 3 va 6, 2 va 1 bajarishga vazifa beriladi, oshiruvchi
esa oshirilgan to‘pni qabul qilishni qiyinlashtirish uchun eng ko‘p samarasini
topadi.
Takomillashtirish bosqichida bu mashqni musobaqa elementlariga --------
mumkin: masalan, raqib o‘nta imkoniyatni muvoffaqiyatli bajarib maksimal ochko
to‘plashi shart (agarda yoki qachonki oshirilgan to‘pni qabul qila olmasa yoki
qoniqarsiz qabul qilgan bo‘lsa).
Huddi shunday printsip bo‘yicha – oddiy sherigini yoki raqibini harakatidan
ularni murakkablashtirishgachan voleybolchini yakkama – yakka barcha harakatini
o‘rganadi. To‘pni uzatishda tashqarisini tashkil etadi. Bu erda -------- o‘yinchilarni
yakkama – yakka tirishishini sherigini qiyinchilik harakati uchun eng yaxshi
sharoitni yaratishga yo‘naltiriladi.

55Voleybol о’yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham
ximoyada ham shax turish va siljish, tо’pni uzatish va qabul qilib olish, tо’pni bir
yoki ikki qullab olish va qaytarish, tо’pning yо’lini tо’sish kabilar mavjud.
О’yinchining shay turishi va siljishi. Voleybol о’yini davomida о’yinchi maydon
bо’ylab xarakatda bо’ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо’pni qabul qilib
olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
О’yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga
doim tayyor bо’lib turishidir.
О’yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar yelka kengligida ochilgan, bir
oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga egilgan bо’ladi. Qо’llar tirsakdan
egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо’lishi kerak. Bu xolat doimiy emas, albatta
u о’yining borishiga qarab о’zgarib turadi. Agar turdan qaytgan tupni olish lozim
bо’lsa, о’yincha ancha egiladi, otayotganda tо’g‘rilanadi va xokozo.
Voleybolchi maydon bо’ylab oyoqlarini chalishtirib (chapga, unga, oldinga,
orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish va odimlash) yurigib
(maydon bо’ylab tez siljish va yо’nalishini birdan о’zgartirib) yurishi mumkin.
Oxirgi yugirish qadami uzun bо’ladi, negaki undan keyin tuxtash, sakrash,
yо’nalishini о’zgartirish mumkin.
Tо’pni uzatish. Bu – о’yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib
tomoniga uzatilgan tо’pni о’zaro о’tkazish usuli bо’lib hisoblanadi. Bundan
tashqari, tо’pni oldinga, yuqoriga va orqaga о’tkazish usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо’ylab uzun qо’lni
maydonga qisqa va о’z maydoniga о’ta qisqa uzatishlar ham qо’llaniladi. Tо’pni
uzatish balandligiga qarab past (tо’rdan 1 mert yuqori), о’rta (2 metrgacha), va
undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо’ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо’linadi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О’yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо’llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.

56Tо’p yaqinlashganda oyoqlar tо’g‘rilanadi va gavda kо’tariladi. Qо’llar
chuziladi va tо’p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо’l gavda va oyoq harakatlari
о’zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо’pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо’lib, unda tо’p ikki qо’llab
yuqoridan, bir qо’llab yuqoridan, ikki qо’llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu
usullar о’yinda kamroq qо’llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi tо’pni tez
va aniq uzatishini hamda yо’nalishi bо’yicha zarb berishni urganishi zarur.
Tо’pni qabul qilish . Bu – raqiblar hujumidan keyin tо’pni о’yinda saqlab
qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо’llab tо’pni pastdan qabul qilib olish
zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb paytidagi
asosiy usuldir. Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо’llar oldinga pastga
tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qо’yilgan bо’ladi. Tо’pni bilaklarda qabul qilib
olinadi. Bilaklarda bо’ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо’llar tirsakdan
yaqinlashtirilib kо’tariladi va bukiladi, oyoqlar tо’g‘rilanadi va gavda kо’tariladi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо’p uncha
kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо’llash qulay bо’lganda
qabul qilinadi.
Tо’pni bir qо’llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо’lganligi uchun ham qо’laniladi, ammo tо’p о’yindan uzoqda bо’lganda va
boshqa usul qо’llashning imkoni bо’lganda va boshqa usul qо’llanilishi foydalidir.
Tо’g‘rilangan qо’l tarang siqilgan panjalar tо’pning yо’lini tо’sadi (tо’pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо’pni oshirish. Tо’pni о’yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо’lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо’lni siltab tо’pni urish,
о’rgandan keyingi о’yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо’pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо’p yuqoriga bir
qо’l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо’nalishi va balandligi bajarish ususliga
bog‘liq. Tо’pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о’rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо’p oshirish deyiladi.

57Shunga muvofiq tо’rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan tо’g‘riga, pastdan
yon bilan, yuqoridan tо’g‘riga, yuqoridan yon tomoni bilan.
Tо’pni pastdan tо’g‘riga oshirish . О’yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо’lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О’yinchi tirsakdan bukilgan
qо’l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо’l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о’zatiladi. Shundan sо’ng panjalar biroz bukilib, tо’p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
О’yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо’g‘irlaydi va tana og‘irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о’yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.
Tо’g‘ridan xujumkor zarbi. Tо’rning yuqori qismidagi tо’pni bir qо’llab
raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor
zarb о’rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va
uch qadam bosib kelib bajaradi. О’yinchi uchib kelayotgan tо’pni qо’llarni oldinga
yuqoriga kutaradi, uruvchi qо’l zarb uchun tayyorlanadi.
Tana bi oz orqaga egiladi. Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi,
keyin zarb beriladi, shundan sо’ng oyoq pastga tushgan tо’p bilan birga tushadi.
Tshpni qancha kchli urush zarur bо’lsa, kaft shuncha bushroq bо’lsa, kaft shuncha
tarang qilinadi.
Voleybol jamoali о’yin turiga mansub bо’lib, о’yinda ikki jamoa xar birida
olit kishi о’ynashi shart. Zahiradagi о’yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bо’lishi
kerak.О’yin uch yoki besh partiyadan iborat bо’lib, har bir partiya 25 ochkogacha
davom etadi. Agar о’yin ochkolari 25-25 bо’lsa, о’yin 27 ochkogacha davom etadi.
Sо’ngi partiyada 3 yoki 5 о’yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni
о’yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо’lishi qat’iy nazar
jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15
ochkogacha о’ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy
voleybolda har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani
hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8
ochko bо’lganda о’yinchilar maydon almashadilar.

58Moskvada voleybol bilan muntazam shug‘ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama” jamiyati sportining
boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ‘ib qila boshladi. Xuddi shu
yillarda voleybol о’zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo bо’ldi. 1925
yildan esa Ukrainada ham rivojlandi. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu
bilan bog‘liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni ishlab chiqish zaruriyati
tо’g‘ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol
bо’yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni tuzib tasdiqladi. Tо’rning
balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun 2 metr 40sm qilib
belgilandi. Ayollar jamoalarida о’yin 15x7,5 о’lchami maydochada о’tkaziladigan
bо’ldi. 1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о’tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi.
Guruh bo‘lib harakat qilish taktikasini o‘rgatish asosida kombinatsiyani
o‘rganish yotadi. Biroq kombinatsiyani egallashdagi eng bosh fikr shundan
iboratki ya’ni kombinatsiya qilishni bilish balki, kombinatsiyani o‘zini bajarish
emas. Taktik kombinatsiyani o‘rganishda shug‘ullanuvchilarning taktik fikirlashni
rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin. Ular nafaqt o‘z vaqtida va to‘p bilan
to‘g‘ri harakat qilishni balki sheriklari bilan ham o‘zaro haraktni o‘rganadilar.
Dastlab eng ko‘p tarqalgan ikki-uch o‘yinchilarni o‘zaro harakatini
o‘rganadilar, keyin esa maksimal miqdordagi o‘yinchilarni jalb qilish bilan
o‘rganadilar. Hujum va himoyadagi kombinatsiyalar parallel o‘rganiladi. Shuni
nazarda tutish kerakki, ya’ni o‘rganilgan kombinatsiya har doim ham muvoffaqiyat
ga olib kelavermaydi, chunki o‘yin jarayonida ular «toza ko‘rinishda» kam
uchraydi. Shuning uchun kombinatsiya qilish san’atini, o‘yinda aniq yo‘l bilan mos
ravishda o‘yin kombinatsiyasini tashkil etish o‘rgatish zarur.
Jamoa bo‘lib harakatlanish
Jamoa bo‘lib harakatlanishni o‘rganishni jamoa ni tashkil qilingan vaqtdan va
o‘ynovchilarni asosiy vazifalarni aniqlangandan keyin bolanadi. O‘rgatish
imkoniyatlari bilan mos ravishda o‘yinni taktik shaklni tanlab, ularni joylashtirish

59sistemasini qabul qiladi va himoyada va hujumda har bir o‘yinchiin vazifasini
aniqlaydi.
Shundan so‘ng o‘yinchilarning asosiy o‘zaro harakatini va to‘pni o‘ynash
kombinatsiyasini o‘rganadi, mustaqil ravishda taktik qarorni yoki fikirni qabul
qilishga o‘rganadi.
Jamoa ga oid taktik harakatni egallashni asosiy uslubi o‘yin hisoblanadi:
o‘quv, nazorat, o‘rtoqlik va rasmiy o‘yinlar. O‘quv o‘yinida shug‘ullanuvchilar
oldiga aniq taktik vazifa qo‘yiladi. Bu vazifani hal etishga mos ravishda
o‘zgartirishlar kiritish zarur. Odatda nazorat o‘yinlari egallashi, sheriklarni bir-
biriga to‘g‘ri kelishi aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. O‘rtoqlik uchrashuvlarida
nimalarni o‘rgatilgan bo‘lsa, ularni barchasini takomillashtiriladi.
Taktikani o‘rgatishda o‘yinchilarni ixtisoslashtirishga shoshmaslik kerak.
Faqat shundan keyingina, jamoa u yoki bu vazifani bajarishga o‘yinchilarni
ishtiyoqini yoki xavasi aniq namoyon bo‘ladi va bu ishtiyoqni takomillashtirishga
hujumda va himoyada barcha o‘yin usullarini bajarishga o‘rgatish kerak. O‘z
qobilyatini hali egallamagan, o‘yinchini taktik vazifasini takomillashtirishga
kirishda eng muhim hatolikka yo‘l qo‘ymaslik.
Hujum taktikasi
Hujumda taktik harakat to‘pni oshirish, uzatish va o‘zini hujumkor zarbasi
bilan amalga oshiradi.
To‘pni oshirish taktikasi asosiy vazifaga ega bo‘lib – bu to‘pni o‘yinga kiritish
hisoblanib, raqiblarni keyinchalik harakatni tashkil etishni va uni qabul qilishni
imkon boricha qiyinlashtiradi.
Uzatuvchilar buni hisobga olib quyidagicha harakat qiladilar.
To‘pni bo‘sh o‘ynaydigan o‘yinchiga oshirish. Raqib jamoa si o‘yichilarini
har xil tayyorgarligini bilib, to‘pni to‘r ustidan oshirishni shunday bajaradiki,
chunki qabul qiluvchi o‘yinchi, to‘pni qabul qilish usulini boshqalarga nisbatan
bo‘shroq egallaganga uzatadi. Bu javob hujumini tashkil etishda raqib jamoa sini
harakatini qiyinlashtiradi.Raqib tomonidan kombinatsiyaga tayyorgarlik

60ko‘rayotganini o‘tkazishini qiyinlashtiradi. To‘pni oshiruvchi raqib o‘yichilarni
joylashishini ko‘radi, raqib harakatidagi extimol keyichalik yuz berishi mumkin
bo‘lgan yo‘lni bilib oladi.
Shuning uchun to‘pni shunday hisob bilan oshiradiki raqib o‘zini taktik
o‘ylaganini yoki fikrini amalga oshirishi uchun halaqt beradi. Masalan:
a) agarda raqib o‘yinchilar shunday hisob bilan joylashadilarki birinchi
uzatishni 3 zonadagi o‘yinchiga keyingi 4 zonada turgan o‘yinchiga zarba berish
uchun uzatiladi, bunda to‘pni 1 va 2 zonani o‘rtasidagi yo‘nalishga qarab uzayishi
kerakki, chunki 3 zonadagi o‘yinchi majburiy ravishda 4 zonadagi o‘yinchiga orqa
bilan turib hujumkor zarba berish uchun uzatiladi;
b) agar raqib jamoa sini o‘yinchilarini joylashuvini xuddu shunday bo‘lsa,
biroq zarba berish uchun 2 zonadagi o‘yichiga, biroq eng yaxshisi 4 va 5 zonada
o‘rtasidagi yo‘nalish bo‘yicha oshirish kerak.
v) agarda to‘r oldida, birinchi uzatish bilan hujum zarbasini yaxshi egallagan
raqib o‘yinchisi turgan bo‘lsa, shunda hisob – kitob bilan to‘pni uzatish kerakki,
uning uchun uzatilgan to‘p uni orqa tomonidan kelishi kerak: 4 zonadagi o‘yinchi,
5 zonada turgan o‘yinchiga oshiradi; 2 zonadagi o‘yinchi – 1 zonadagi o‘yinchiga
oshiradi 3 zonada turgan o‘yinchi faqatgina o‘ng qo‘l bilan hujum zarbasini
berishni egallagan – shuning uchun 5 zonadagi o‘yinchiga oshiriladi
3 zonadagi o‘yinchi chap qo‘lda zarba berishni egallagan - to‘p 1 zonadagi
o‘yinchiga oshiriladi
g) agarda raqib jamoa sini o‘yinchisini joy almashishini qa’tiyyan tezlik bilan
bajarsa, natijada maydonda himoyalanmagan joy hosil bo‘ladi, ana shunday vaqtda
aynan maydonchani shu qismiga oshirish kerak
d) agarda o‘yichi hujum zarbasini berishga tayyorgarlik ko‘rishda turdan
ancha uzoqqa borib turadi, unda to‘pni iloji boricha to‘rga yaqin bo‘lgan zonaga
oshirishi kerak
e) agarda orqa chiziqdagi o‘yichi ikkinchi to‘pni uzatishni bajarish uchun
olidindan chiqsa, unda u qoldirgan turgan joydan to‘pni oshiriladi.

613. To‘pni turli tuman oshirish. Raqib, oshirishni hisobga olib, o‘zining
o‘yinchilarini maydonda mos ravishda joylashtiradi. Oshiruvchi, to‘pni uchish
troektriyasini uzunligini va har xil tezlik bilan oshirishni almashlab, raqib
harakatini qiyinlashtiradi.
Uzatish taktikasi
Hujum qilish uchun uzatishini bajarishdagi asosiy vazifa, yakunlovchi
hujumkor zarbani bajarish uchun eng ko‘proq qulay sharoitni yaratish hisoblanaldi.
Hujum zarbani bajarish uchun bo‘sh tayyorgarchilik ko‘rgan o‘yinchiga
yaxshi sharoit talab qilinadi; vertikal holatda uzatishda, to‘pni etarli darajadagi
balandligi va sakrash uchun yugurib kelish imkoniyati, ma’lum joyda bo‘ladi.
Bunday holatda uzatish taktikasi shunday tashkil qilinadiki, hujum zarbasini berish
uchun bu ko‘proq qulay sharoitda tashkil etadi. Shunday joyga hujum zarbasini
berish uchun o‘yinchisini chiqarish ko‘proq murakkab hisoblanadi, bunda raqib
eng kam qarshi harakat ko‘rsatish mumkin. Bunday maqsad bilan uzatishni u
shunday bajaradiki, bu vazfani bajarish uchun o‘yinchilarni almashtirishga majbur
bo‘lish, hal qiluvchi eng muhim pozitsiyani egallashda, uzatashini turli – tuman
o‘zgartirishga imkon beradi. Shuning uchun uzatish taktikasida quydagilar
qo‘llaniladi: oddiy uzatishlar, joyni almashtirish bilan uzatish, sakrab uzatish va
birinchi uztish bilan hujum zarbasini berish uchun uzatiladi.
Oddiy uzatishni namunasini keltiramiz:
Birinchi uzatish 3 zonaga keyinchalik 4 zonadagi o‘yichi hujumkor zarba
berish uchun uzatiladi.
Xuddi shuning o‘zi,. biroq 2 zonadagi o‘yinchiga hujumkor zarba berish
uchun uzatish bilan.
2 zonadagi o‘yinchiga birinchi uzatish bilan keyinchalik 3 zonadagi
o‘yinchiga hujumkor zarba berish uchun uzatiladi.
4. Xuddi shuning o‘zi, biroq 4 zonadagi o‘yinchiga hujumkor zarba berish
uchun uzatiladi

625. 4 zonada o‘yichiga birinchi uzatish bilan keyingi 3 zonadagi o‘yinchiga
uzatish. Qachonki chap qo‘lda hujumkor zarba berishini egallagan 3 zonadagi
o‘yinchi, bu sxema oddiygina qo‘llaydi.
6. Xuddi shuning o‘zi, biroq 2 zonadagi o‘yinchiga hujumkor zarba berish
uchun uzatiladi.
Joyni o‘zgartirish bilan uzatish namunasini keltiramiz:
3 va 4 zonadagi o‘yinchilarni joylarini almashishlarida birinchi to‘pni
uzatishni 3 zonaga o‘tib olgan, 4 zona o‘yinchisiga yo‘naltiriladi; ikkinchi to‘pni
uzatish – 4 zonaga o‘tib olgan 3 zona o‘yinchisiga yo‘naltiriladi. U 4 zona
o‘yinchisi uchun, oddiygina, holatda hujumkor zarbni bajaradi .
Birinchi va orqa chiziqdagi o‘yinchilar almashganda orqa chiziqdagi o‘yinchi
oldindan oldiga chiqadi. Oldingi chiziqdagi o‘yinchi to‘pni oshirish paytida orqaga
chekinadi. Shunday qilib, orqa chiziqdagi o‘yinchi oldinda bo‘ladi.
Bunday joy almashtirish varianti, joy almashishda qatnashmasdan, qolgan
o‘yinchilardan alohida diqqat bilan harakat qilishni va oshirilgandan keyin to‘pni
qabul qilish talab qiladi, chunki buning uchun ular amaliyotda 4 kishi qolgan
bo‘ladilar.

XULOSA.
Jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilar faoliyati va ularni boshqarishning
muhim sifatlarini rivojlantirish xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik
tayyorgarligi va jismoniy tayorgarlik deganda shugullanuvchilarning jismoniy
sifatlarining tarbiyalash, zarur harakat ko‘nikmalari va malakalarini egallash,
funksional imkoniyatlarini oshirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon tushiniladi.
Shug‘ullanuvchilarni funksiol imkoniyatlari va jismoniy sifatlari bo‘lmish kuch,
chaqqonlik (harakat koordinatsiyasi), tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlikning
yuqori darajada rivojlanganligi harakat malakalarini egalashda asosiy o‘rin tutadi.
Bir vaqtning o‘zida jismoniy tayyorgarlik vazifalarining amalga oshirilishi
psixologik va irodaviy sifatlarini shakillanishiga ham yordam beradi. Zaruriy
jismoniy sifatlarni rivojlantirish uzoq muddatli va murakkab jarayon hisoblanadi.
Chunki sport yuqori darajadagi jismoniy tayyorgarlikni talab etadi. Shuning uchun
jismoniy sifatlarni proporsional rivojlantirish juda ahamiyatlidir.
Jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha qo‘yilgan vazifalarini hal etishda turli
vositalari: tayyorgarlik mashqlari, harakatli va sport o‘yinlari, o‘quv o‘yinlari va
musobaqalardan foydalanish mumkin.Shug‘ullanuvchilarning individual
xususiyatlariga mashqlarning moslab qo‘lanilishi asosiy shartlardan biri
hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilar uchun beriladigan jismoniy mashqlarga
quydagilarni kiritish mumkin:
a) tana, qo‘l, oyoq mushaklarining rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuch va
tezkorlik - kuch mashqlari;
b) chidamlilik sifatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi (tezkorlik -
chidamlilik, tezkorlik - kuch chidamliligi) mashqlar;
v) harakatlanish tezkorligiga ta’sir etuvchi mashqlar;
g) chaqqonlik sifatiga ta’sir etuvchi mashklar;
d) egiluvchanlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar;
Bu mashqlardan foydalanish texnik va taktik usullarni bajarish sifatiga
to‘g‘ridan - to‘g‘ri ta’sir etadi. Bolalarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash
tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali

http://interscience.uz
64Education and innovative research 202 y . № 1
64sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va
saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga
olish muxim ahamiyatga ega.
Bolalarni voleybol sportiga 12-14 yoshdan yo‘naltirish mumkin.
Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni
voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p
uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil
etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi.

Education and innovative research 202 y . № 1
65 http://interscience.uz
65Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro‘yxati
1. T.S.Usmonxshjaev, “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi”. Toshkent,
“O’qituvchi” nashriyoti 2006 yil.
2. Sh.X.Xonkeldiev. “Issiq sharoitda bolalarni jismoniy tarbiyalash”.
3. T.S.Usmonxo’jaev 2008 yil o’qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”.
4. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 yil.
5. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi. T.,
1995yil. 134 bet.
6. Pо’latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mо’ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T.,
1993 yil. 76 bet.
7. Pо’latov A.A. Harakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizatorning о’rni. «JT,
sport va ma’naviyat» tо’plami. T., 1995 yil. 147 bet.’latov A.A. О’rgatish
uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalalari T., 1994.
Internet saytlari
8. www.lex.uz - O’z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
9. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ’ i
10. www.voleybol.uz - O’zbekiston voleybol federatsiyasi portali
11.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali

Jismoniy madaniyat darslari “Mashg‘ulotlari” da o‘quvchilar faoliyati va uni boshqarish

Купить

Похожие документы
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni