Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	45.2KB
Покупки	2
Дата загрузки	08 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishdagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo'llari

Shahar joylarida joylashgan turar joylar,
kvartiralarning umumiy maydoni:
200 kv.m. ortiq 500 kv.m. gacha 1.1
500 kv.m. ortiq 1.35

Endi imtiyozlar xususida fikrimizni davom ettiramiz. O’zbekiston
Respublikasi Soliq kodeksining 275-moddasi jismoniy shaxslardan olindigan
molmulk solig’i bo’yicha imtiyozlarga ega bo’lgan shaxslar doirasini tartibga
soladi.
Jismoniy shaxslar uchun mol-mulk solig’idan Soliq kodeksida imtiyozlar
ko’zda tutilgan bo’lib, 275-moddasiga muvofiq quyidagilarning mulkida bo’lgan
mol-mulkka jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq solinmaydi:
 «O’zbekiston Qahramoni», Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat
Qahramoni unvonlariga sazovor bo’lgan, uchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan
taqdirlangan fuqarolarning. Mazkur imtiyoz tegishincha «O’zbekiston
Qahramoni» unvoni berilganligi to’g’risidagi guvohnoma, Sovet Ittifoqi
Qahramoni, Mehnat Qahramoni daftarchalari, orden daftarchasi yoki mudofaa
ishlari bo’yicha bo’limning ma’lumotnomasi asosida beriladi;
 1941–1945 yillardagi urush nogironlari va qatnashchilari hamda
doirasi qonun hujjatlari bilan belgilanuvchi ularga tenglashtirilgan shaxslarning.
Mazkur imtiyoz urush nogironining tegishli guvohnomasi yoki mudofaa ishlari
bo’yicha bo’limning yoxud boshqa vakolatli organning ma’lumotnomasi asosida,
boshqa nogironlarga – Nogironning imtiyozlarga bo’lgan huquqi to’g’risidagi
guvohnoma asosida beriladi;
 o’n nafar va undan ortiq bolalari bor ayollarning. Mazkur imtiyozni
berish uchun fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organining bolalar borligini
tasdiqlovchi ma’lumotnomasi asos bo’ladi;
 Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatishda ishtirok etganlik
uchun imtiyozlar oladigan fuqarolarning (shu jumladan u yerga vaqtincha
16

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: “O’zbekiston”, 2003
2. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. –T.: “Adolat”, 2012
3. O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni.
4. //Xalq so’zi, 1997 yil 29 avgust
5. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi Qonuni. //Soliqlar
va bojxona xabarlari, 2000 yil 14 dekabr
6. O’zbekiston Respublikasining “Soliq maslahati to’g’risida”gi Qonuni. //Xalq
so’zi, 2006 yil 21 sentyab
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011yil 30 dekabrdagi “O’zbekiston
8. Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va
9. Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 1675-sonli Qarori
27

Mazkur savolning mohiyatini biz jismoniy shaxslardan olinadigan mahalliy
soliqlar, ya’ni yer va mol-mulk soliqlari misolida yoritamiz. Hozirgi kunda
respublikamizda jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk soliqlari
mahalliy byudjetga undiriladigan asosiy soliqlardan biri hisoblanadi. Jismoniy
shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk solig’i mahalliy byudjet daromadlarini
doimiy shakllantirib turuvchi barqaror manba bo’lganligi uchun undiriladi. Ushbu
soliqlar fiskal funktsiyani bajarib, davlat byudjeti daromadlarini to’ldiradi.
Shunday qilib, bu soliqlarning ahamiyati davlat byudjetining
manfaatdorligidadir. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk
soliqlarining yana bir ustun jihati shundaki, bu ularning soliq bazasini
identifikatsiyasi bilan bog’liq, ya’ni soliq ob’ektining qat’iyligidadir. Shuning
uchun ham yer va mol-mulkni soliq to’lashdan qochish maqsadida yashirish qiyin
va soliqqa tortish maqsadida uni qiymatini aniqlash egasining xoxishidan kelib
chiqmaydi. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk solig’i - bu to’g’ri
soliq bo’lib, u o’zining ushbu sifati bilan moddiy boyliklarni olish va jamg’arish
jarayonida undiriladi. Ma’lumki, to’g’ri soliqlar iqtisodiy adabiyotlarda soliq
to’lovchining mulkiy va ijtimoiy mavqeiga ko’ra shaxsiy va real soliqlarga
bo’linadi.
Shaxsiy soliqlar - soliq to’lovchining mulkiy va ijtimoiy ahvoliga bog’liq
holda belgilanadigan soliqlar bo’lsa, real soliqlar - soliq to’lovchining moliyaviy
ahvolidan qat’iy nazar faoliyat yoki tovarlarga, ya’ni mulk (xususiy mulk) ni
sotish, sotib olish, egalik qilishga solinadi. Tarixan real soliqlar, bevosita
soliqlarning eng qadimgi ibtidoiy shaklida bo’lgan. Mol-mulk solig’i dastlab
asosan real soliqlar shaklida amaliyotda yuzaga kelgan. Bunda, qoidaga ko’ra,
mol-mulkning alohida turlari turli soliqlar: yer, mol-mulk uy, xunarmandchilik va
pul sarmoyasi soliqlariga tortilgan. Real soliqlar asosida tashqi belgilar yotib, ular
yer maydonining miqdori, qurilish qiymati yoki uning ijara to’lovi va boshqalar
tashkil qilgan. Real soliqlarda bir xil mol-mulkka ega bo’lgan shaxslar, bir xil
miqdorda soliq to’laganlar.
4

 yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib qoldiriladigan,
umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari;
 jamoa bog’dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini yuritish uchun
berilgan, shuningdek yakka tartibdagi garajlar egallagan yer uchastkalari;
 xizmat yuzasidan berilgan chek yerlar;
 meros bo’yicha, hadya qilinishi yoki olinishi natijasida uy-joy va
imoratlar bilan birgalikda mulk huquqi, egalik qilish va foydalanish huquqi ham
o’tgan yer uchastkalari;
 qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan yer
uchastkalari;
 tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun foydalanishga yoki ijaraga
berilgan yer uchastkalari.
Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i stavkalari O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi. 2011 yil uchun jismoniy
shaxslardan olinadigan yer solig’i stavkalari (Toshkent shahri uchun) quyidagi
jadvalda berilgan:
3-jadval
Toshkent shahrida yer uchastkalaridan foydalanganlik
uchun yer solig’i stavkalari 5

Zona Undiriladigan yer solig’i stavkalari
fuqarolardan yakka tartibda uy-joy qurish uchun
berilgan 1 kv.m. uchun, so’m
1 92,9
2 117,9
3 142,9
4 167,9
5 192,9
5 Manba: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675-son qarori
12

to’lovchilar soni va mahalliy byudjetga soliq tushumlari oshadi. Bunda mulk
qiymatini bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda, bozor bahosida
baholashni amalga oshirish lozim. Shu munasobat bilan amaldagi soliq
stavkalariga adekvat bo’lgan soliq stavkalarini ishlab chiqish kerak bo’ladi;
Xorijiy davlatlar tajribasidan foydalangan holda jismoniy shaxslar molmulkini
soliqqa tortishda progressiv soliq stavkalarini joriy etish. Progressiv stavka
qqllanilganda mol-mulk qiymati tabaqalashtiriladi va kam mol-mulkka ega bo’lgan
jismoniy shaxslar past stavkada soliq to’laydi, ko’p mol-mulkka ega bo’lgan soliq
to’lovchilar esa yuqoriroq stavkada soliq to’laydilar. Bunday stavkani qo’llashda
kam ta’minlanganlar ijtimoiy himoyalanadi. Mazkur soliqni undirishdan asosiy
maqsad mahalliy byudjet daromadlarini to’ldirish bo’lgani uchun ham progressiv
stavkani qo’llash maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Ijtimoiy himoyani yanada kuchaytirish maqsadida ko’pgina xorijiy
mamlakatlarda qo’llanilayotgan mol-mulk solig’iga tortilmaydigan mol-mulkning
minimum qiymatini ham amalga kiritish kerak. Bunda kam ta’minlangan va
o’rtahol aholi qatlamlari uchun soliq yukini kamaytirish, ko’pchilik hollarda esa
istisno etish uchun ham mol-mulkning soliqqa tortilmaydigan minimal qiymatini
joriy etish maqsadga muvofiqdir. Mol-mulkning muayyan miqdori va turi
odamlarning zaruriy hayotiy ehtiyoji hisoblanadi. Bunda mol-mulkning zaruriy
minimumi soliqqa tortishdan ozod qilinishi kerak va zaruriy ehtiyojdan ortib
qolgan qismi soliqqa tortilishi kerak. Mol-mulkning soliqqa tortilmaydigan
minimum qiymatini belgilashda soliq to’lovchi joylashgan hududning
rivojlanganlik darajasi, oila a’zolarining soni, soliq to’lovchining ijtimoiy ahvoli,
to’lovga qobiliyatlilik darajasi kabi turli xil omillarga e’tibor berish kerak.
Shunday qilib, madaniy va hatto, iqtisodiy nuqtai nazardan saqlab qolinishi kerak
bo’lgan minimal qulaylik soliqqa tortilmasligi kerak.

26

kabilar soliqqa tortiladi. Fuqarolarga tegishli bo’lgan shaxsiy ko’chmas mulk va
ishlab chiqarish vositalari ham soliqqa tortiladi. Shtat darajasida quyidagi soliq
stavkalari: korporatsiya kapitalining 0,75%i miqdorida va yuridik hamda jismoniy
shaxslarning soliqqa ttotiladigan mol-mulkiga 0,5dan 5,0%gacha miqdorda
belgilangan. Bundan tashqari, munitsipalitet darajasida ham soliq undiriladi.
Barcha mol-mulk soliqlari har qanday darajada daromad solig’iga tortiladigan
daromadni hisoblab chiqarishda chegiriladi.
Frantsiya byudjetida mol-mulkdan soliq yuqori salmoqqa ega. Bu soliqqa
mol-mulk, mol-mulk huquqi va qimmatbaho qog’ozlar tortiladi. Mol-mulk
tarkibiga binolar, sanoat va qishloq xo’jalik korxonalari, harakatlanuvchi mulk,
aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqalar kiradi. Shunisi diqqatga sazovorki,
Frantsiyada ba’zi mol-mulk ushbu soliq turidan qisman yoki to’liq ozod etilgan.
Shular jumlasiga professional faoliyat doirasida foydalanish uchun mo’ljallangan
mol-mulk, qishloq xo’jaligiga oid ba’zi mol-mulk turlari, tarixiy yodgorlik
buyumlar, badiiy va kollektsiya buyumlari kiradi.
Buyuk Britaniyada yuridik va jismoniy shaxslarning ko’chmas mulkiga
solinadigan soliq mahalliy byudjetni shakllantiruvchi asosiy soliqlardan biri
hisoblanadi. Renta to’lovi soliq asosi bo’ladi. U ko’chmas mulk egalari yoki uni
ijaraga oluvchmlardan undiriladi. Xullas, mol-mulk solig’i to’lovchilari bo’lib,
mulk egalari yoki ishtirokchilari hisoblanadi. Ko’chmas mulk deganda yer
tushuniladi. Shuningdek, ushbu soliq to’lovchilari qatoriga uy-joyni ijaraga
oluvchilar hamda kvartira haqini to’lovchilar ham kiradi.
Germaniyada yer solig’iga qishloq va o’rmon xo’jaligi korxonalari,
kompaniyalar va jismoniy shaxslarning yer uchastkalari tortiladi. Uning stavkasi
odatda 1,2%ni tashkil qiladi. Davlat korxonalari, diniy muassasalar yer solig’idan
ozod qilingan. Yer uchastkasi bir xo’jayindan boshqasiga o’tganida xarid
bahosining 2,0%i miqdorida badal to’lanadi. Mahalliy hokimiyatlar yer solig’ining
miqdorini aniqlagan vaqtlarida, qoida tariqasida, qishloq xo’jalik ekinzorlariga
20

obodonlashtirish va hokazolar uchun sarf qilinishi tarzida qaytib keladi. Soliqning
to’la-tqkis undirilishini ta’minlash soliq inspektorlariga yuklatilgan. Har bir
uchastka inspektoriga muayyan hudud biriktirib qo’yilgan bo’lib, uning vazifasiga
to’lov xabarnomalarini tarqatish, soliq tushumlarini o’z vaqtida undirishni nazorat
qilish kiradi. Muayyan tumanda qancha uy-joylar, kvartiralar, chorbog’ va bog’
uylari, garajlar va boshqa imoratlar, bino va boshqa inshootlar, shuningdek, qancha
yer uchastkalar borligi to’g’risida aniq ma’lumotga ega bo’lish, ularning qay
darajada to’layotganligini kuzatib borish maqsadida maxsus daftar joriy qilingan.
Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni takomillashtirish
maqsadida hozirgacha amalga oshirilgan ishlar, faqatgina jismoniiy shaxslar
molmulk solig’i stavkasining foiz miqdorini har yili oshirish bilan cheklanib qoldi.
2002 yildan boshlab esa soliq solinadigan mol-mulk tarkibidan transport vositalari
chiqarib tashlandi va “Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel
yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq” sifatida amalga
kiritildi. Endi ushbu soliq turini fuqaro transport vositasidan foydalangandagina
to’laydi. Bundan avval esa, transport vositasidan foydalanyaptimi yo’qmi, bundan
qat’i nazar egaligida transport vositasi bo’lsa, soliq to’lar edi. Bu esa soliq
tamoyillaridan kelib chiqqan holda adolatsiz edi.
Hozirgi kunda jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’ini muammoli
jihatlaridan biri uni to’liq ro’yxatga olish va qiymatini baholashdadir. Mol-mulkni
ro’yxatga olish va qiymatini baholash bilan texnik inventarizatsiyalashning
hududiy kadastr bo’limlari shug’ullanadi. texnik inventarizatsiyalashning hududiy
kadastr bo’limlari tomonidan aniqlangan umumiy inventarizatsiya qiymati esa
jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ini hisoblab chiqarish uchun soliqqa tortish
bazasi bo’lib xizmat qiladi. Bizning fikrimizcha, TIB tomonidan baholangan
molmulk qiymati hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitiga to’g’ri kelmaydi. Chunki
jahon amaliyotida soliqni hisoblab chiqarishda mol-mulkning bozor bahosi asos
qilib olinadi. Mol-mulkni inventarizatsiya qiymati asosida baholashda uning bozor
bahosidan kelib chiqmaydi va natijada baholangan qiymat haqiqiy bozor bahosidan
23

soliqlarining fiskal ahamiyatining mavjudligi, yer va mol-mulk solig’i mavjud mol-
mulklar va yerdan maqsadli, unumli va samarali foydalanishga undashi, yer va
mol-mulk solig’ini hisoblash tegishli me’riy-huquqiy hujjatlarga asoslangan holda
amalga oshirilar ekan.

10

3. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishning xorijiy
davlatlar
tajribasi.
Rivojlangan mamlakatlar soliq tizimi turli xil iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy
shart-sharoitlar ta’siri ostida shakllangan. Soliq tizimlari bir-biridan soliqqa tortish,
ularning tarkibi, undirish usuli, stavkalari, turli darajadagi hukumatlarning fiskal
vakolatlari, soliq bazasi, soliqlarning harakat doirasi, soliq imtiyozlari va boshqa
shu kabi mezonlar asosida farqlanadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliqlarning
quyidagi asosiy shakllari mavjud: jismoniy shaxslar daromad solig’i, yuridik
shaxslar daromad solig’i, oborot solig’i yoki QQS, ijtimoiy sug’urta fondlariga
ajratmalar, iste’mol soliqlari, mol-mulk solig’i, yer solig’i, meros va sovg’aga soliq
va boshqalar. Yuqorida sanab o’tilgan soliq turlari ichida mol-mulk va yer solig’i
ham har bir mamlakatning o’ziga xos soliq siyosatidan kelib chiqqan holda
shakllangan. Zero, ularning turli darajadagi byudjetlarda tutgan ulushi ham
turlichadir. Asosan proportsional harakterga ega bo’lgan mol-mulk va yer oslig’i
to’g’ri soliqlar tarkibiga kiradi.
Rivojlangan mamlakatlarda mulkni soliqqa tortish ikki soliq guruhi: mulkning
umumiy summasiga soliq va mulkning alohida turlariga soliqlari asosida amalga
oshiriladi. Mulkning umumiy summasiga soliq o’z navbatida jismoniy
shaxslarning shaxsiy mulkiga soliq va yuridik shaxslar mol-mulk soliqlariga
bo’linadi. Mol-mulkka solinadigan barcha soliqlar hududiy yoki mahalliy
soliqlarga taalluqli ammo, undirish chegarasi ko’p hollarda markaziy darajada
belgilanadi. Maxsus mol-mulk soliqlari tarixan saqlanib qolgan soliqlar
hisoblanadi. Bu soliqlarning jami soliq tushumlaridagi ulushi rivojlangan
mamlakatlarda qattiq farq qiladi. Agar Buyuk Britaniyada ushbu ulush 10%dan
oshig’ini tashkil etgan bo’lsa, Belgiya, Gretsiya, Avstriya, Italiya, Lyuksemburg,
Turkiya, Finlyandiya, Shveytsariya, Shvetsiya, Ispaniyalarda ular 1%dan oshadi.
18

etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari jismoniy shaxslarning mol-mulkiga
solinadigan soliq to’lovchilaridir.
Soliq solish ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan uy
joylar, kvartiralar, dala hovli imoratlari, garajlar va boshqa imoratlar, joylar,
inshootlar hisoblanadi. Soliq kodeksining 274-moddasiga muvofiq, ko’chmas
mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazuvchi organ tomonidan
belgilanadigan soliq solish ob’ektlarining inventarizatsiya qiymati to’lovchilar
uchun soliq solinadigan bazadir.
Mamlakatimizda jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’ini
undirishda proportsional soliq stavkasi turi qo’llaniladi. Bunda mol-mulk solig’i
ob’ekti qanday qiymatda bo’lishidan qat’i nazar, bir xil ulushda (proportsiyada),
yagona stavkada soliq to’lanadi. Masalan, 2012 yil uchun jismoniy shaxslardan
olinadigan mol-mulk solig’i stavkalari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675-sonli qarori asosida belgilab berilgan.
2012 yil uchun jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq
stavkalari quyidagi jadvalda berilgan:
4-jadval
Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan
soliq stavkalari 6

Soliq solinadigan ob’ektlarning nomi Mol-mulkning
inventarizatsiya
qiymatiga nisbatan
soliq stavkasi (%da)
Turar joylar, kvartiralar (shahar joylarida umumiy
maydoni 200 kv.m. ortiq bo’lganlardan tashqari) dala
hovli, garajlar va boshqa imoratlar, xonalar va
inshootlar 0,9
6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675-son qarori
15

Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni
undirishdagi mavjud muammolar va ularni bartaraf
etish yo’llari
Reja:
Kirish
1. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishning nazariy va
huquqiy asoslari.
2. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishning amaldagi
holati tahlili.
3. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishning xorijiy
davlatlar tajribasi.
4. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishdagi mavjud
muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati
1

Qahramoni daftarchalari, orden daftarchasi yoki mudofaa ishlari bo’limining
ma’lumotnomasi asosida beriladi;
 1941–1945 yillardagi urush nogironlari va qatnashchilari hamda
qonun hujjatlarida belgilanadigan doiradagi ularga tenglashtirilgan shaxslar.
Mazkur imtiyoz urush nogironining tegishli guvohnomasi yoki mudofaa ishlari
bo’limining yoxud boshqa vakolatli organning ma’lumotnomasi asosida, boshqa
nogironlarga – Nogironning imtiyozlarga bo’lgan huquqi to’g’risidagi
guvohnoma asosida beriladi;
 I va II guruh nogironlari. Mazkur imtiyoz pensiya guvohnomasi yoki
tibbiymehnat ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi asosida beriladi;
 yolg’iz pensionerlar. Yer solig’ini hisoblab chiqarish davlat soliq
xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat soliq xizmati organlari yer
solig’ini to’lovchilar bo’lgan jismoniy shaxslarning hisobini muntazam yuritadi.
Yer solig’i summasi va uni to’lash muddatlari ko’rsatilgan to’lov xabarnomasi
jismoniy shaxslarga davlat soliq xizmati organlari tomonidan har yili 1 maydan
kechiktirmay topshiriladi.
Soliq davri uchun yer solig’ini to’lash jismoniy shaxslar tomonidan yiliga bir
marta, ya’ni hisobot yilining 15 oktyabriga qadar amalga oshiriladi.
Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i. Mol-mulk solig’i mavjud
va moddiy ko’rinishdagi, ya’ni mulk shaklida bo’lgan ob’ektlarga nisbatan
qo’llaniladi. Bu soliq turi iqtisodiy mohiyatiga ko’ra to’g’ri soliq sifatida ham amal
qiladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq 1993 yil 28
dekabrdagi “Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to’g’risida”gi
Qonuni asosida joriy etilgan bo’lib, hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Soliq
kodeksining 48-bob, ya’ni 272-277 moddalari asosida undiriladi va huquqiy
tartibga solinadi. Mazkur kodeksning 272-moddasiga muvofiq, mulkida soliq
solinadigan mol-mulki bo’lgan jismoniy shaxslar, shu jumladan chet el fuqarolari,
agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida boshqacha qoida
nazarda tutilmagan bo’lsa, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil
14

2. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishning amaldagi
holati
tahlili.
Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i. Ma’lumki, O’zbekiston
Respublikasida yerdan foydalanish va yerga egalik qilish pullidir. Yer solig’i
davlat byudjeti va soliq to’lovlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi.
Shuning uchun ham u iqtisodiy kategoriyalar turkumiga kiradi. Yer solig’ining
iqtisodiy mohiyati, mazmunini ochish uchun davlat byudjeti va soliq to’lovchilar
o’rtasidagi yuzaga keladigan ko’p qirrali munosabatlarning xarakterini o’rganish
lozim. U ayrim to’g’ri soliqlardan farqli o’laroq, mahalliy soliqlar guruhiga kiradi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirishda sharoitida yer solig’i davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
siyosatini yurgizishda ham muhim o’rin tutadi.
1993 yil 6 mayda “Yer solig’i to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi yerga
bo’lgan egalik munosabatlarini tubdan o’zgartirdi. Aholining keng qatlami yerdan
foydalanishda eng asosiy maqsadi yerning unumdorligini oshirish, yerga to’g’ri
ishlov berish va yerdan olingan mahsulotlarni halq manfaatlarining qondirilishiga
jalb etish bo’lib hisoblanadi.
Hozirgi kunda jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i O’zbekiston
Respublikasi Soliq kodeksining 50-bob, 287-294 moddalari asosida undiriladi va
huquqiy tartibga solinadi. Mazkur kodeksning 287-moddasiga muvofiq, mulk
huquqi, egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi asosida yer
uchastkalariga ega bo’lgan jismoniy shaxslar, shuningdek yuridik shaxs tashkil
etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari yer solig’ini
to’lovchilardir.
Soliq kodeksining 288-moddasiga muvofiq, jismoniy shaxslar uchun quyidagi
yer uchastkalari soliq solish ob’ekti hisoblanadi:
 dehqon xo’jaligi yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod
egalik qilishga berilgan yer uchastkalari;
11

4. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishdagi mavjud
muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari.
Jismoniy shaxslar turli mol-mulkini soliqqa tortishni rivojlantirish mahalliy
o’zini-o’zi boshqarish organlarining umumiy va moliyaviy mustaqilligini oshirish
yo’llaridan biridir. Mol-mulk solig’ining fiskal ahamiyatidan ko’ra, iqtisodiy
ahamiyati ko’proqdir. Qayd etish lozimki, jismoniy shaxslar to’laydigan mol-mulk
solig’ini undirish mexanizmi boshqa soliq turlarini undirish mexanizmidan bir
muncha farq qiladiki, bu farq ularning biroz murakkabligi bilan tavsiflanadi. Biz
bu yerda murakkablik deganda soliqni hisoblashni emas, balki, bu soliq turlarini
undirish mexanizmini nazarda tutyapmiz. Masalan, jismoniy shaxslardan
undiriladigan daromad solig’i yoki tadbirkorlik faoliyatidan olinadiga daromad
solig’ini undirish jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’iga nisbatan
oson va qulayligi bilan ajralib turadi. Chunki, daromad solig’i shaxs ishlaydigan
tashkilot tomonidan ushlab qolinsa, tadbirkor o’z faoliyatini to’xtatmaslik uchun
patent to’lovlarini o’zi ma’suliyat sezgan holda to’lashga harakat qiladi. Bu soliq
xizmati organlari ishini engillashtiradi. Ammo, jismoniy shaxslar to’laydigan
molmulk solig’i xususida bunday fikrni keltirish unchalik o’rinli emas. Sababi,
aholi yuqorida sanab o’tilgan soliqlarga nisbatan mol-mulk solig’ini to’lashdan
manfaatdorlik darajasi past, shu sababli ular bu soliqni o’z vaqtida to’lashga
harakat qilmaydilar. Bu holatlar shunday hulosaga olib keladiki, jismoniy
shaxslardan olinadigan mol-mulk va yer solig’ini takomillashtirishda ushbu
soliqlarni undirish bilan bog’liq jarayonlarga ko’proq e’tibor qaratish lozim.
Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’ini hisoblash va byudjetga to’lash
tartibini takomillashtirish masalalari to’g’risida fikr yuritadigan bo’lsak, mol-mulk
solig’i mahalliy byudjetni to’ldirishda muhim daromad manbalaridan biri bo’lib
hisoblanadi. Bu - bir necha milliard so’m bo’lib, u pirovard natijada tuman
aholisiga ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish, tuman hududini
22

kam bo’lib chiqadi. Bu esa o’z navbatida byudjetga tushadigan soliq tushumlariga
ta’sir etadi.
Mol-mulk qiymatining aniq baholanmasligi, uning haqiqiy qiymatidan past
bo’lishga olib keladi. Buni asosan uy-joy, dala-hovli uylarni baholashda ko’rish
mumkin. Mol-mulk qiymatining aniq baholanmasligi natijasida mahalliy byudjetga
jismoniy shaxslar mol-mulk solig’i bo’yicha tushumlarning kamayishiga olib
keladi. Bu kabi kamchiliklarni oldini olish uchun esa mol-mulkni o’z vaqtida,
to’liq ro’yxatga olish va baholash lozim. Mol-mulkni inventarizatsiya qiymati
bo’yicha baholashdagi salbiy jihatlar oldi-sotdi jarayonida yuzaga chiqadi.
Molmulkning oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirish chog’ida soliq to’lamaslik yoki
soliq summasini kamaytirish maqsadida oldi-sotdi hujjatlari inventarizatsiya
qiymati bo’yicha rasmiylashtiriladi. Ammo haqiqatda amalga oshiriladigan bitim
esa bozor bahosida tuziladi. Mol-mulkning soliqqa tortilmaydigan minimum
qiymatini belgilashda soliq to’lovchi joylashgan hududning rivojlanganlik darajasi,
oila a’zolarining soni, soliq to’lovchining ijtimoiy ahvoli, to’lovga qobiliyatlilik
darajasi kabi turli xil omillarga e’tibor berish kerak. Shunday qilib, madaniy va
hatto, iqtisodiy nuqtai nazardan saqlab qolinishi kerak bo’lgan minimal qulaylik
soliqqa tortilmasligi kerak.
Shuningdek, mol-mulk ob’ektining alohida turdagi predmetlarga nisbatan
qayta baholashning boshqa usullarini qo’llash va farqli soliq stavkalarini qo’llash
zarur. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig’idan beriladigan imtiyozlar tahlili, bu
soliqning yana bir muammoli tomoni borligini ko’rsatdi. Bu muammo yangi
qurilayotgan katta qiymatli uylarning uyni egasi yoki uydan foydalanuvchi
jismoniy shaxsning ya’ni, haqiqiy soliq to’lovchi bo’lishi kerak bo’lgan shaxsning
nomiga rasmiylashtirilmasdan, balki imtiyozga ega bo’lgan pensionerlar (bobosi,
buvisi, otasi, onasi) nomiga rasmiylashtirish hollarining ko’payishi bilan
bog’liqdir. Buning natijasida sun’iy soliq imtiyozlarini yuzaga kelishi hisobiga
soliq tushumlari kamayishiga sabab bo’ladi. Yuqoridagi imtiyoz turidan
foydalanish holati qonuniy hisoblanadi, chunki O’zbekiston Respublikasi Soliq
24

Kirish
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning erkinlashuvi va islohotlarning
chuqurlashuvi jarayoni soliq siyosatini ham muntazam takomillashtirib borishni
taqozo qiladi. Soliq siyosati moliya tizimi islohotlarining muhim yo’nalishi sifatida
iqtisodiyotni tartibga solish hamda uning barqarorligini ta’minlash jarayonida har
qachongidan ham muhimroq bo’lib bormoqda. Shu sababli, mamlakatimiz
rivojlanishining muhim ustuvor yo’nalishi sifatida soliq siyosatini
erkinlashtirishning belgilanishi bejiz emas. Bu borada davlatimiz rahbari I.
Karimovning quyidagi fikrlari e’tiborga loyiqdir: “Izchillik bilan amalga
oshirilayotgan, birinchi navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona
soliq siyosati iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarga, xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning ishbilarmonlik faolligi va moliyaviy barqarorligini yuksaltirishga
xizmat qilmoqda. Xususan, 2011 yilda soliq yuki, 1991 yil bilan solishtirganda,
yalpi ichki mahsulotga nisbatan qariyb 2 barobar kamayib, 41,2 foizdan 22 foizga
tushganini qayd etish zarur. 2011 yilda mikrofirma va kichik korxonalar uchun
yagona soliq to’lovi stavkasining 7 foizdan 6 foizga kamaytirilishi xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar investitsiya faoliyatining kengayishiga xizmat qildi. Buning
natijasida bo’shab qolgan qariyb 80 milliard 300 million so’m mablag’ni birinchi
navbatda ishlab chiqarishni texnologik yangilash va zamonaviy texnikani joriy
etishga yo’naltirish imkoni paydo bo’ldi” 1
.
Ma’lumki, soliq siyosatini erkinlashtirish soliq tizimining muhim tarkibiy
qismi hisoblangan jismoniy shaxslardan olinadigan mahalliy soliqlarni ham
takomillashtirishni talab etmoqda. Mahalliy soliqlar bozor iqtisodiyotiga o’tish
davrida faqatgina davlat byudjetini mablag’ bilan ta’minlash vazifasini bajaribgina
qolmay, soliq to’lovchining o’zini mulkdor deb xis qilishga ta’sir ko’rsatuvchi omil
vazifasini ham bajaradi va moddiy jihatdan ta’minlashga imkon beradi.
1 “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi”. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. //Halq so’zi gazetasi, 20
yanvar 2012 yil.
2

Mulkning alohida turlariga soliqlari bo’yicha yuqori tushumli davlatlarga
AQSh (9%dan yuqori), Kanada (8%dan yuqori), Yangi Zelandiya (6% atrofida),
Avstraliya (deyarli 5%), Irlandiya (2,5%), Frantsiya (2% atrofida) kiradi. 7

Mol-mulkka solinadigan soliqlar bo’yicha yuqori ulushli tushumlar ko’chmas
mulkdan undiriladi. Inshaot va imoratlarni soliqqa tortishda ularning qurilish
materiallari, yerga biriktirish usullari, xajmi va foydalanish maqsadlaridan kelib
chiqqan holda soliqqa tortish shartlari differentsiyalanadi. Albatta, turar joylarni va
sanoatga tegishli binolarni soliqqa tortish shartlari sezilarli farq qiladi. Yer
uchastkalarini soliqqa tortishda qaysi xo’jalik maqsadlarida foydalanishidan kelib
chiqqan holda farqlanadi. Imorat qurilgan va qurilmagan yer uchastkalari, qishloq
xo’jaligi maqsadlarida ishlatiladigan va ishlatilmaydigan yer uchastkalarini soliqqa
tortish tizimi farq qiladi. Odatda ushbu soliq stavkalari yer uchastkasining kadastr
qiymatidan foizlarda belgilanadi. Bu soliqlardan davlat mulkida, mahalliy
hokimiyat organlari mulkida, shuningdek, qonun-hujjatlarda ko’rsatilgan
tashkilotlar mulkida bo’lgan ob’ektlar ozod etilishi mumkin.
Quyidagi davlatlar misolida mol-mulk va yer solig’ining soliq tizimidagi
ahamiyatini ko’rib o’tamiz. AQShda mol-mulk solig’ini yuridik va jismoniy
shaxslar to’laydilar. Yuridik va jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq
ko’pchilik shtatlarda undiriladi. Soliq stavkalari shtatlar bo’yicha farqlanadi.
Ko’chmas mulkni baqolash bilan shug’ullanadigan soliq idorasi xizmatchilari soliq
baholovchilari deb nomlanadilar. Mol-mulk solig’i tushumlari hokimiyat
tuzilmalarining barcha darajadagi soliq tushumlarining sal kam 9,0%ini tashkil
etadi. AQShda mol-mulk soliqlari shtat va munitsipalitet darjasida undiriladi. Bu
soliqqa asosan ko’chmas mulk va xo’jalik uskunalari tortiladi, foyda ko’rmaydigan
tashkilotlarga tegishli bo’lgan va ular tomonidan tijorat maqsadlarida
foydalanilmaydigan mol-mulk bundan mustasno. Shuningdek federal hukumat,
shtatlar hukumatlari va mahalliy hokimiyat organlarining mol-mulki ham soliqqa
tortilmaydi. 13 ta shtatda nomoddiy aktivlar: aktsiyalar, qarz majburiyatlari va shu
7 А.В.Перов, А.В.Толкушкин, Налоги и налогообложение. Учебное пособие, 2-е изд., перераб. и допол.
Москва – ЮРАЙТ, 2003. 87 с.
19

kodeksiga muvofiq pensionerlar (60 m 2
maydon uchun) ning, shuningdek I va II
guruh nogironlarining mol-mulkiga soliq solinmaydi deb bayon etilgan.

Xulosa.
Ushbu mavzuni o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga ega bo’ldik:
jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk soliqlari byudjet
daromadlarida kam ulush ega bo’lsada, ammo, soliq tizimida alohida ahamiyatga
egadir;
yer va mulk munosabatlari soliqqa tortiladigan ob’ekt sifatida yuzaga chiqadi;
davlat mulki hisoblangan yerdan foydalanish pulli hisoblanadi;
o’z ihtiyorida soliq solinadigan mol-mulkka ega bo’lgan jismoniy shaxslar mol-
mulk solig’i to’lovchilardir;
o’z mulkida, egaligida yoki foydalanishida yer uchastkalariga ega bo’lgan
jismoniy shaxslar yer solig’i to’lovchilardir;
jismoniy shaxslar mol-mulki va yer uchastkalari soliq solish ob’ekti hisoblanadi;
mol-mulk solig’i stavkalari mulkning qayta baholangan va baholanmagan
qiymatiga alohida belgilangan, yer solig’i stavkalari esa zonalar bo’yicha
tabaqalashtirilgan;
Biz jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ini takomillashtirish maqsadida quyidagi
takliflarni berishni lozim deb topdik:
Mol-mulkdan soliq olish mexanizmining samarali ishlashi shu soliq amal
qilishini ta’minlab turuvchi soliq qonunchiligining va tegishli me’yoriy
hujjatlarning barqarorligiga bevosita bog’liqdir. Tadqiqot natijasiga ko’ra, bu soliq
ilk bor qo’llanila boshlagandan to hozirgacha bir necha o’ndan otiq turli
o’zgartishlar va qo’shimchalar kiritilgan. Bu, ma’lum bir nuqtai nazardan tabiiy
deb qaralsa-da, bizningcha, bu narsaga chek qo’yish vaqti keldi. Bu fikrning to’g’ri
ekanligini jahon ilg’or tajribasi ham yaqqol ko’rsatib turibdi.
Jismoniy shaxslarning soliqqa tortiladigan mulk ob’ektlarini to’liq va o’z
vaqtida ro’yxatga olish hamda baholash ishlari aniqligini ta’minlash. Natijada soliq
25

r
daromadlaris
iz - jami
To’g’ri
soliqlar 2769172,
4 26,6 3420602,
8 26,1 4238732
,
8 26,2 5196400.
0 25,2
Egri
soliqlar 516209
3,
6 49,
5 6973809,
5 53,
1 865685
3,
1 53,
5 1118780
0
,0 54,
3
Mol-mulk
solig’i
resurs
to’lovlari v
a 166249
8,
0 16,
0 1974143,
8 15,
1 230890
8,
7 14,
3 2746400
,
0 13,
3
Ustama
foyda
solig’i 238498,
2 2,3 25695,7 0,2 142314,
4 0,8 250000,
0 1,2
Boshqa
daromadla
r 589120,
3 5,6 722145,
1 5,5 831754,
5 5,1 1233500
,
0 6,0

Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston
Respublikasi davlat byudjeti daromadlari yil sayin o’sib borganligiga amin
bo’lamiz. Zero, 2009 yilda byudjet daromadlari jami 10421382,5 mln. so’mni
tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 20614100.0 mln. so’mga etishi kutilmoqda.
Byudjet daromadlarini shakllantirishda egri soliqlarning o’rni muhim ahamiyatga
ega bo’lib, bu turdagi soliqlar 2009 yilda 5162093,6 mln. so’mni tashkil qilgan
bo’lsa, 2012 yilda 11187800,0 mln. so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Byudjet
daromadlarida resurs soliqlari alohida ahamiyatga ega. Bu soliq yer , suv va boshqa
resurslardan samarali foydalanishni ta ’ minlaydi .
7

Demak, shaxsiy soliqlar soliq to’lovchi olingan haqiqiy daromaddan
to’lanasa, real soliqlarga u yoki bu soliqqa tortish predmeti hisoblangan (ko’chmas
mulk) dan muayyan iqtisodiy sharoitlarda olinadigan taxminiy o’rtacha daromad
soliqqa tortiladi. Avvalo real soliqlarga mol-mulk soliqqa tortilib, va bundan
ularning inglizcha «real» nomi kelib chiqadi.
Taniqli rus tadqiqotchi A.Trivus real soliqlarga quyidagicha ta’rif beradi: Real
soliqlar (u yoki bu ob’ekt - yer, korxona, uy, pul tarzidagi sarmoya to’lovchiga
ta’luqliligi omili bo’yicha) soliqqa tortiladigan mulkning aniq belgilari bo’yicha
aniqlanadi, bu belgilar amalda to’lovga qobillik haqida emas, balki me’yoriy,
“taxmin qilinadigan” to’lovga qobillik to’g’risida fikr yuritish imkonini beradi 2
.
Demak agar mol-mulkni soliqqa tortish real soliqqa tortish tamoyiliga
muvofiq qurilgan bo’lsa, unda har bir alohida olingan mol-mulkning, umumiy soni
va hajmi, uning umumiy qiymatidan qat’iy nazar hamda to’lovchining moliyaviy
ahvolini hisobga olmasdan soliqqa tortiladi. Shaxsiy belgilar asosida qurilgan
molmulk solig’ida esa, alohida olingan mol-mulk emas, balki uning umumiy
miqdori soliqqa tortiladi. Mol-mulk solig’idan ijtimoiy extiyojlarni qondiruvchi
mol-mulk ozod qilinish mumkin. Real soliqqa tortish XIX asrning oxiri va XX
asrning boshlarida ustivor bo’lib, keng miqyosda qo’llanilgan. Mana shu
davrdayoq olimlar uning kamchiliklarini ko’rsatib berdilar. Xususan, olim G.
adovskiy bu haqda shunday yozadi: «Yer va uy-joy solig’i eng boy sohiblardan
ham, na bir qarich yerga va na qurilishning bitta g’ishtiga ham egalik qila
olmaydigan shaxslardan ham bir xil hajmdagi foizlarda undirilgan» 3
. Yuqorida
sanab o’tilgan kamchiliklar soliq to’lovchining to’lovga qobilligini hisobga oluvchi
daromad solig’ining joriy etilishi va rivojlantirilishi hamda unga qo’shimcha mol-
mulk solig’i kiritilishi bilan bartaraf etildi.
Jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk solig’i muntazam soliq
hisoblanadi, ya’ni u yarim yilda bir marta muntazam ravishda undiriladi. Nihoyat
bu hududiy soliq bo’lib, u O’zbekiston Respublikasi hududida bo’lgan va unda
2 Тривус А. Налоги как орудие экономической политики. -Баку: РИО, АСПС 1925.
стр.187 3
Садовский Г. К вопросу: реальное обложение или личное. СПб. 1910. стр.2.
5

va
resurs
to’lovlari 0
Mol-mulk
solig’i 319045,
7 3,1 354128,
5 2,7 490536,
2 3,0 642000,
0 3,1
Yer solig’i 275098,
8 2,7 303850,
1 2,3 346862,
9 2,1 446000,
0 2,2
Yer qa’ridan
foydalanganli
k uchun soliq 102484
4,
0 9,8 1265000
,0 9,6 1409715
,0 8,7 1585300
,0 7,7
Suv
resurslaridan
foydalanganli
k uchun soliq 43509,5 0,4 51165,2 0,4 61794,6 0,4 73100,0 0,3

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mol-mulk solig’i va resurs
to’lovlari esa yillar bo’yicha kamayish tendentsiyasiga ega, ya’ni 2009 yilda jami
daromadlarga nisbatan 16,0 foizni, 2010 yilda 15,1 foizni, 2011 yilda 14,3 foizni
tashkil etgan bo’lsa, 2012 yil ko’rsatkichlarida 13,3 foiz bo’lishi rejalashtirilgan.
Mol-mulk solig’ining salmog’i esa yillar bo’yicha nobarqarorlik tendentsiyasiga
ega, ya’ni 2009 yilda jami daromadlarga nisbatan 3,1 foizni tashkil etgan bo’lsa,
2010 yilda 2,7 foizni, 2011 yilda 3,0 foizni tashkil etgan, 2012 yil prognoz
ko’rsatkichlarida 3.1 foiz bo’lishi kutilmoqda. Yer solig’i bo’yicha tushumlar esa
yillar bo’yicha kamayish tendentsiyasiga ega, ya’ni 2009 yilda jami daromadlarga
nisbatan 2,7 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda 2,3 foizni, 2011 yilda 2,1 foizni
tashkil etgan, 2012 yil prognoz ko’rsatkichlarida 2,2 foiz bo’lishi kutilmoqda.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, yer va mol-mulk soliqlari tarixiy shakllangan
soliqlardir, mulkiy munosabatlar soliqqa tortishning ob’ekti ekanligi, yer v mol-
mulk solig’i mexanizmining alohida ahamiyatga egaligi, yer va molmulk
9

ajratilgan yerlarni, o’rmon xo’jaliklarini va boshqa yer uchastkalarini chegaralab
qo’yadilar.
Xullas, biz yuqorida jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk va yer
solig’ining xorijiy davlatlardagi holatini ko’rib chiqdik. Mol-mulk va yer
solig’ining xorijiy davlatlar soliq tizimida tutgan o’rni va ahamiyatini, molmulkdan
olinadigan soliqlar tarkibini ko’rib o’tdik. Natijada mamlakatimiz soliq tizimida
foydalansa bo’ladigan foydali tomonlarini taklif qilib o’tdik.

21

Respublikamizda amalga oshirilayotgan izchil soliq-byudjet siyosatining
qisqa va uzoq muddatli maqsad va dastaklari davlat byudjeti daromadlar qismida
muayyan ulushni egallovchi byudjetning boshqa daromadlari dinamikasiga
o’zining ta’sirini o’tkazgan. Masalan, 2009 yilda davlat byudjetida boshqa
daromadlar 589120,3 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 20012 yilga kelib, ularning
miqdori kupaygan hamda 1233500,0 mln. so’mga teng bo’lgan.
Endi respublika byudjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs
to’lovlaridan tushumlar tahlilini ko’rib o’tsak:
2-jadval
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti
daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar 4

Ko’rsatkichl
ar 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil
(reja)
mln.so’
m jam
i
nis
n,
%d
a mln.so’
m jam
i
nis
n,
%d
a mln.so’
m jam
i
nis
n,
%d
a mln.so’
m jam
i
nis
n,
%d
a
Davlat
maqsadli
jamg’armala
r 104213
82
,5 100 1311639
6,
9 100 1617856
3,
5 100 2061410
0.
0 100
daromadlari
siz - jami
Mol-mulk
solig’i 166249
8, 16,
0 1974143
,8 15,
1 2308908
,7 14,
3 2746400
,0 13,
3
4 Manba: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlariga ilovalar
8

6 217,9
7 242,9
8 267,9
9 292,9
10 317,9
11 342,9
12 367,9
13 392,9
14 417,9

Soliq kodeksining 291-moddasiga muvofiq tadbirkorlik faoliyatida
foydalaniladigan yoxud uylar, dala hovli imoratlari, yakka tartibdagi garajlar va
boshqa imoratlar, inshootlar, joylar yuridik shaxsga yoki yakka tartibdagi
tadbirkorga ijaraga berilganda yer uchastkalari uchun yer solig’i jismoniy
shaxslardan yuridik shaxslardan olinadigan yer solig’ini to’lash uchun belgilangan
stavkalar bo’yicha undiriladi hamda ularga Soliq kodeksida nazarda tutilgan
imtiyozlar tatbiq etilmaydi.
Jismoniy shaxslar uchun yer solig’idan soliq kodeksida imtiyozlar ko’zda
tutilgan bo’lib, 290-moddasiga muvofiq yer solig’idan quyidagi jismoniy shaxslar
ozod qilinadilar:
 yaylov chorvachiligining cho’ponlari, yilqiboqarlari, mexanizatorlari,
veterinariya vrachlari va texniklari, boshqa mutaxassislari va ishchilari;
 «O’zbekiston Qahramoni», Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat
Qahramoni unvonlariga sazovor bo’lgan, uchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan
taqdirlangan fuqarolar. Mazkur imtiyoz «O’zbekiston Qahramoni» unvoni
berilganligi to’g’risidagi guvohnoma, Sovet Ittifoqi Qahramoni va Mehnat
13

Jismoniy shaxslardan olinadigan mahalliy soliqlarni byudjetga undirish
usullarining nazariy jihatdan etarli darajada o’rganilmaganligi amaliyotda ulardan
samarali foydalanish jarayonida muayyan darajada to’sqinlik qilmoqda.
Kurs ishining maqsadi Respublikamiz soliq tizimida amalda bo’lgan jismoniy
shaxslardan olinadigan mahalliy soliqlarining amal qilish mexanizmini tahlil qilish
va shu asosda mavjud bo’lgan muammolarni, kamchiliklarni aniqlash va
soliqlarning bir vaqtning o’zida davlat byudjetining daromadlarini shakllantirishi
borasida va soliq to’lovchi sub’ektlar manfaatlarigi maqbul keluvchi mexanizmini
ishlab chiqish va takomillashtirish yo’nalishlarini belgilashdan iborat.

1. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishning nazariy va
huquqiy asoslari.
3

yo’llangan yoki xizmat safariga yuborilgan shaxslarning). Mazkur imtiyoz
tegishincha tibbiymehnat ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi, nogironning
maxsus guvohnomasi, Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatish
ishtirokchisining guvohnomasi, vakolatli davlat organlari tomonidan berilgan,
imtiyozlar berish uchun asos bo’ladigan boshqa hujjatlar asosida beriladi;
 qonun hujjatlarida belgilangan soliq solinmaydigan maydon o’lchami
doirasida pensionerlarning;
 I va II guruh nogironlarining;
 harbiy xizmat majburiyatlarini bajarishda yarador, kontuziya
bo’lganlik yoki shikastlanganlik oqibatida yoxud frontda bo’lish tufayli
orttirilgan kasallik oqibatida halok bo’lgan harbiy xizmatchilarning ota-onalari
va boshqa turmush qurmagan rafiqalarining (yerlarining);
Belgilangan mazkur imtiyozlar mulkdorning tanlashiga binoan faqat bir
molmulk ob’ektiga taalluqli bo’ladi. Imtiyozlar jismoniy shaxslar tomonidan
tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan yoxud yuridik shaxsga yoki yakka
tartibdagi tadbirkorga ijaraga berilgan soliq solish ob’ektlariga nisbatan
qo’llanilmaydi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblab
chiqarish soliq to’lovchining yashash joyidan qat’i nazar, soliq solish ob’ekti
joylashgan yerdagi davlat soliq xizmati organlari tomonidan ko’chmas mulkka
bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazuvchi organning ma’lumotlari asosida
amalga oshiriladi.Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq summasi
mol-mulkning 1 yanvarga bo’lgan holatiga ko’ra inventarizatsiya qiymatidan va
belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.
Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lash to’g’risidagi
to’lov xabarnomasi soliq to’lovchilarga davlat soliq xizmati organi tomonidan har
yili 1 maydan kechiktirmay topshiriladi.
Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni soliq davri uchun
to’lash hisobot yilining 15 oktyabriga qadar amalga oshiriladi.

17

ro’yxatga olingan ko’chmas mulk uchun to’lanadi. Yer va mol-mulk solig’i
mutanosib va shedulyardir. Soliq solishning shedulyar tizimi daromadlarning kelib
tushishi manbalariga qarab ularni turli guruhlarga, qismlarga bo’ladi. Har bir
shedulaga o’z qoidalari va soliq solish miqdorlari qo’llaniladi. Jismoniy
shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk solig’ini huquqiy tartibga solishning
asosiy manbalariga O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 272-277 va
287294 moddalari hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995
yil 29 dekabrdagi 478-sonli “Jismoniy shaxslarga mulk huquqida tegishli bo’lgan
bino va inshoatlarni baholash va qayta baholash to’g’risidagi nizomni tasdiqlash
to’g’risida”gi qarori kiradi. Ilgari mol-mulk solig’ini undirib olinishi 1993 yil 28
dekabrda qabul qilingan “Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqlar
to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinar edi.
Yer va mol-mulk solig’ining nazariy jihatlari bilan tanishgandan so’ng uning
fiskallik ahamiyati, ya’ni byudjet daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini
tahlil qilsak:
1-jadval
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining 2009-2012
yillardagi dinamikasi 3

Ko’rsatkichl
ar 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil (reja)
mln.so’
m jami
nisn
,
%da mln.so’m jami
nisn,
%da mln.so’
m jami
nisn,
%da mln.so’m jami
nisn,
%da
Davlat
maqsadli
jamg’armala 1042138
2,5 100 13116396
,
9 100 1617856
3
,5 100 2061410
0
.0 100
3 Manba : O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlariga ilovalar
6

Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishdagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo'llari

Купить