Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 891.0KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Zoologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

336 Sotish

Juft tuyoqli sut emizuvchi hayvonlarning biologik va ekologik xususiyatlari

Sotib olish
JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHI HAYVONLARNING BIOLOGIK VA EKOLOGIK XUSUSIYATLARI REJA: KIRISH ASOSIY QISM 1.1. JUFT TUYOQLILAR TURKUMI (ARTIODACTYLA) 1.2.JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHILARNING XALQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI 2.JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHILARNING TABIATDAGI BIOLOGIK AHAMIYATI 2.1 TABIATNING EKOLOGIK KO’RSATGICHLARIGA TA’SIRI 2.2. TABIATDAGI O’RNI XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Sut emizuvchilar – amnista guruhiga mansuv issiqqonli hayvonlar. Tanasi yung bilan qoplangan; t е risida yog’ va t е r b е zlari bor. Bosh miyasi yarimsharlari po’stlog’i kuchli rivojlangan. O’rta qulog’ida uchta eshitish suyakchalari bor. Tishlari jag’ chuqurchasida joylashgan bo’lib, shakli va vazifasiga binoan har xil ixtisoslashgan. O’pkasi alv е olar tipda tuzilgan. Yuragi to’rt kam е rali. Yagona yurak ao’rtasi yurakni chap tomondan aylanib o’tadi. Ko’krak qafasi bo’shlig’i qorin bo’shlig’idan yupqa to’siq-diafragma parda bilan ajralgan. Ayirish organi chanoq buyragidan iborat. Barcha sut emizuvchilar bo’lasini sut bilan boqadi. Ko’pchilik sut emizuvchilar tirik tug’adi; faqat ayrim vakillari tuxum tug’ib ko’payadi. Barcha sut emizuvchilar urg’ochisida sut b е zlari rivojlangan; bo’lasini sut bilan boqadi. Sut emizuvchilarning 4000 dan ortiq turi ma'lum. O’zb е kiston faunasida 95 ga yaqin turi tarqalgan. Sut emizuvchilar sinfi tuxum qo’yuvchilar, xaltalilar, yo’ldoshlilar k е nja sinflariga bo’linadi. Mavzuning maqsad va vazifalar. Umumiy xarakt е ristikasi. Sut emizuvchilar issiq qonli, umurtqali hayvonlarning - yuqori sinfi bo’lib, xarakt е rli b е lgilari tanasini jun bilan qoplanganligi ba'zi bir turlarida juni r е duktsiyaglangan; t е risida yog va t е r b е zlari borligi; bosh miyasini katgaligi, eshituv organlari murakkab tuzilganligi o’rta qulogida uzangi, bolgacha va sandon suyaklarini bo’lishi, xidlov organida bir qancha xidlov chiganoqlari bor; tishlari shakli va vazifasi - turlicha bo’lib jag’lariniig chuqurchalarida joylashganligi o’pkasi alv е olyar tuziliisidagi; yuragi 4 kam е raligi; ko’krak qafasi qorin bo’shligidan muskulli to’siq diafragma bilan ajralganligi; tirik bola tuguvchi ba'zilari tuxum qo’yuvchi va urgochilari bolalarni sut b е zlarining mahsuloti sut bilan boquvchi hayvonlardir. Sut emizuvchilarning yuqori progr е ssivligi: yuqori tuzilgan markaziy n е rv sist е malari va s е zgi 2 organlari; .murakkab t е rmomorgulyator sist е masiga hamda nisbatan doimiy gavda haroratiga egaligi; tirik bola tugishi (ayrimlari mustasno) bolalarni sut bilan boqish, sut emizuvchilarni ko’proq umr ko’rishiga imkon tugdiradi. 3 1.1 JUFT TUYOQLILAR TURKUMI Juft tuyo’qlilar – o’txo’rlar yoki hammaxo’r hayvonlar. Oyo’qlarida bir juft yoki ikki juft barmoqlari bo’ladi. Har bir barmog’i qalin va pishiq tuyo’q bilan qoplangan. Juft tuyo’qlilarning 3 va 4 – barmoqlari kuchli rivojlangan; 1- barmog’i reduktsiyaga uchragan; 2 va 5- barmoqlari nisbatan kalta yoki yaxshi rivojlanmagan. O’mrov suyagi bo’lmaydi. Ko’pchiligi quruqlikda yashaydi; faqat suv ayg’irlarining hayoti suv bilan bog’liq. Juft tuyo’qlilar kavsh qaytaruvchilar va kavsh qaytarmaydiganlar kenja turkumlariga kiradi. Kavsh qaytaruvchilar – oyo’qlari uzun, tanasi ixcham bo’lgan, tez yugurishga moslashgan hayvonlar. 2 va 5 – barmoqlari rudimentar. Teriosti yog’ qavati deyarli rivojlanmagan, terisi qalin yung bilan qoplangan. Ko’pchilik turlari boshida (bug’ularda erkagida) shoxlari bo’ladi. (119-rasm). Faqat o’simlik bilan oziqlanadi. Yuqori jag’larida kurak tishlari, ko’pchiligida qoziq tishlari ham bo’lmaydi. Oziq tishlari sirti burmali bo’lib, qattiq oziqni chaynashga moslashgan. Oshqozoni murakkab tuzilgan, 4 kamerali: katta qorin, to’r qorin, qat qorin va shirdonga bo’linadi. Ichagi juda uzun, ko’r ichagi rivojlangan. Ovqat hazm qilish sistemasining tuzilishi qiyin hazm bo’ladigan o’simlik kletchatkasini hazm qilishga moslashgan. Kavsh qaytaruvchilar bug’ular, quvushshoxlilar, jirafalar oilalariga ajratiladi. Bug’ular oilasiga bug’ular, maral, xoldor bug’u, shimol bug’usi, los, kabarga, elik kiradi. Ko’pchilik bug’ular erkagi boshida yung bilan qoplangan shoxlari (shimol bug’usining urg’ochisida ham) bo’ladi. Shoxlar har yili almashinib turadi. Bug’ular Osiyo, Yevropa va Amerikada tarqalgan. O’zbekistonda buxoro bug’usi ya'ni xongul maxsus qo’riqxonalarda boqilmoqda. Shimoliy hududlarda (Rossiya, Kanada, Alyaskada) shimol bug’usini qo’lga o’rgatilgan; transport vositasi sifatida foydalaniladi, go’shti iste'mol qilinadi. 4 Jirafalar oilasi. Jirafalarning bo’yni juda uzun, boshi kichkina; bo’yi 5-6 m ga etadi. Bu oilaga jiraflar bilan birga tropik Afrikada yashovchi okapi kiradi. Jirafning boshida teri bilan qoplangan kalta shoxlari bo’ladi. Quvushshoxlilar oilasiga mansuv hayvonlarning ichi kovak shoxi, peshona suyagi o’simtasi hisoblanadi. Shox hayvonning umri bo’yicha saqlanib qoladi. Faqat Amerika ayrishoxlisi shoxlari almashinib turadi. Ko’pincha urg’ochilarining shoxlari bo’lmaydi yoki juda mayda bo’ladi. Tropik Afrika va Avstraliyadan tashqarii yer yuzining hamma qismida tarqalgan. Quvushshoxlilarga antiloplar, qo’y, echki, sigir, zubr, yak, oriks, sayg’oq, jayron, bizon va boshqa hayvonlar kiradi. Bizon – yirik quvushshoxlilardan biri. Ilgari Shimoliy Amerika qitg’'asida keng tarqalgan. Hozir AQSh va Kanadaning cho’l va o’rmoncho’llarida asosan qo’riqxonalarda saqlanib qolgan. Uning tanasi uzunligi 3 m ga, vazni 720 kg gacha bo’ladi. Zubr – yirik quvushshoxli hayvon. Tanasi uzunligi 3,5 m ga, vazni 1 t ga etadi. Yungi qalin, iyagi va bo’yni pastki qismida ayniqsa uzun bo’lib, osilib turadi. Soni keskin kamayib kyetgan. Hozir Sharqiy Yevropa o’rmonlarida (Belorussiya, Polsha) maxsus qo’riqxonalarida boqilmoqda Quvushshoxlilar oilasiga qadimda Yevropa va Osiyo cho’llarida keng tarqalgan, 19- asrga kelib butunlay qirib yuborilgan tur ham kiradi. Tur hozirgi sigir zotlarining nasl boshisi hisoblanadi. Quvushshoxlilardan buramashoxli echki va tog’ echkisi Bobotog’ va Turkiston tog’larining qo’yali cho’qqilar va Alp o’tloqlari mintaqasida yashaydi. Arxar (tog’ qo’yi) Qizilqum, Ustyurt va Bobotog’da tarqalgan. Sayg’oq (oqquyruq) Ustyurt cho’llarida poda bo’lib yuradi. Qadimda O’rta Osiyo cho’llarida jayron (g’izol) poda bo’lib o’tlab yurgan; hozir faqat qo’riqxonalarda saqlanib qolgan. Kavsh qaytarmaydigan juft tuyo’qlilar kenja turkumiga mansuv hayvonlarga to’ng’iz, pekarlar va begemotlar kiradi. Ularning tanasi yo’g’on, oyo’qlari, bo’yni va dumi kalta bo’ladi. Oyo’qlarida 4 ta barmoq bo’lib, 5 ulardan o’rtadagi 2 tasi kuchliroq rivojlangan. Faqat pekarning keyingi Oyog’ida 3 ta barmog’i rivojlangan. Terisi qalin, teriosti yog’ qatlami yaxshi rivojlangan. Oziq tishlari ko’p burmali, qoziq tishlari kuchli rivojlangan. Oshqozoni oddiy, bir kamerali. Urg’ochisi qornida yeilin so’rg’ichlari ikki qator joylashgan. Yo’ldoshi diffuz tipida. Bu kenja turkumga cho’chqalar va suv ayg’irlari oilasi kiradi (120-rasm). Cho’chqalar oilasiga to’ng’izlar va so’galli cho’chqalar kiradi. Ularning tanasi g’o’la, oyo’qlari yo’g’on va kalta, bo’yni kalta, konussimon boshi uchida silliq tog’ay burni bo’ladi; qoziq tishlari kuchli rivojlangan. Ozig’i chaynalgandan so’ng qizilo’ngach orqali oshqozonga tushadi. Xonaki cho’chqalar yovvoyi to’ng’izlardan kelib chiqqan. Cho’chqalar terisidagi qillarning kam bo’lishi, katta vazni, ko’p go’sht va yog’ mahsulotlari hosil qilishi bilan farq qiladi. Cho’chqalar juda serpusht bo’lib, 12 tagacha bo’la tug’adi. Asosan o’simlik mahsulotlari bilan oziqlanadi; hayvon mahsulotlari (chuvalchanglar, hasharotlar, mayda kemiruvchilar, hayvonlar murdasini ham) xush ko’radi. Yovvoyi to’ng’izlar tog’ oldi mintaqalarida daryolar bo’yidagi chakalakzorlarda yashaydi. Hozir soni juda kamayib ketgan. Bu oilaga Janubi – Sharqiy Osiyoda tarqalgan yo’l-yo’l cho’chqa, Janubiy Amerikada yashaydigan pekarlar ham kiradi. Suv ayg’irlari - juda yirik juft tuyo’qlilar; og’irligi 3 t ga etadi. Tanasi va oyo’qlari yo’g’on va kalta; juda yirik va yassi suv ayg’irlarining 2 turi Afrikada yashaydi. Ulardan biri – gippopotam juda yirik bo’lib, hayotining asosiy qismini suvda o’tkazadi; ikkinchisi – karlik suv ayg’iri suv yaqinidagi tropik o’rmonlarda yashaydi. Ikkala tur ham o’simlikxo’r. Suvdagi va suv bo’yidagi o’simliklar bilan oziqlanadi. Yirtqichlar turkumi . Yirtqich sut emizuvchilar asosan yirik umurtqali hayvonlar bilan oziqlanadi. Faqat ayiqlar turli xil oziqni eydi. Kurak, qoziq va oziq tishlari rivojlangan. Kurak tishlari birmuncha mayda, qoziq tishalri aksincha – yirik, konussimon, o’tkir. Oziq tishlar yuzasidagi burmalari o’tkirlashgan. Ko’pchilik yirtqichlarning yuqori va pastki jaqlaridagi oziq 6 tishlarida ikkitadan yirik, yirtqich tishlar bo’ladi. Oziq tishlar soni o’txo’r hayvonlarnikiga nisbatan kam bo’ladi. Yirtqichlardan itsimonlar, mushuksimonlar, suvsarlar, ayiqsimonlar, sirtlonlar muhim ahamiyatga ega. 1.2 JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHILARNING BIOLOGIK AHAMIYATI Juft tuyoqli sut emizuvchilarning tabiatdagi ahamiyati . Sut emizuvchilarning hayoti o’simliklar va boshqa hayvonlar bilan chambarchas bog’liq Sut emizuvchilar asosiy o’txo’r hayvonlar sifatida o’simliklar hosil qiladigan organik moddalarni o’zlashtirib o’z tanasini tiklaydi. Sut emizuvchilar tezagi va murdasi esa saprofag hayvonlar (go’ngxo’r qo’ng’izlar, pashshalar), saprofit zamburug’lar va bakteriyalar uchun oziq bo’ladi. Bu organizmlar faoliyati tufayli tuproq o’simliklarini o’sishi uchun zarur bo’lgan mineral moddalar bilan boyiydi. Yerda in quradigan va tuproqda yashaydigan sut emizuvchilar tuproqni yumshatib, unga havo va suv o’tishini yaxshilaydi. Hayvonlar bilan o’simliklar hayotining o’zaro chambarchas bog’liqligi dasht va cho’llarda ayniqsa yaqqol ko’zga tashlanadi. Hashoratxo’r va yirtqich sut emizuvchilar zararkunanda va kasallik tarqatuvchi hashoratlar sonini cheklab turadi. Yirtqich sut emizuvchilar kasal va nimjon hayvonlar yoki ular murdasi bilan oziqlanib, hayvonlar naslini yaxshilanishiga yordam beradi; yer yuzini tozalab, tabiiy sanitarlar vazifasini bajaradi. Sut emizuvchilarning odam faoliyatidagi ahamiyati . Insoniyat tarixida sut emizuvchilar asosiy oziq manbayi sifatida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Odam eng qadimgi davrlardan boshlab sut emizuvchilarni go’shti, terisi va mo’ynasi uchun ovlagan, ularni qo’lga o’rgatgan va sutidan foydalangan. Sut emizuvchilarning odam hayotidagi ahamiyati kun sayin ornib bormoqda. Sut emizuvchilardan yovvoyi cho’chqalar, tyulenlar, ayrim kitsimonlar go’shti 7 uchun ovlanadi. Olmaxon sayg’oqlar, sobo’l, tulkilar, ondatra, krot, quyon lar, suvsarlar, ayrim dengiz hayvonlari (dengiz qunduzi, dengiz mushuklari) qimmatli mo’yna beradi. Sut emizuvchilar orasida zararkunanda turlari ham ko’p. Kalamushlar va sichqonlar omborlarda saqlanayotgan oziq- ovqat mahsulotlarini eb zarar keltirsa, yumronqozoqlar, qo’shoyo’qlar, dala sichqonlari dashtlardagi ekinlarni eb katta ziyon keltiradi. Bundan tashqari bir qancha kemiruvchilar: yumronqoziqlar, kalamushlar, qumsichqonlar odamlarga o’lat va leyshmanioz kabi kasalliklarni yuqtiradi. Yirtqich hayvonlar orqali odamga qutirish kasalligi va har xil gijjalar yuqishi mumkin. Sut emizuvchilarni muxofaza qilish. Odamning xo’jalik faoliyati tufayli keyingi yillarda bir qancha sut emizuvchilar soni keskin kamayib, ayrim turlari yo’q bo’lib ketdi. Faqat keyingi 300 yil davomida er yuzidan sut emizuvchilarning 60 dan ortiq turi yo’q bo’lib kyetgan. O’zbekiston faunasi tarkibidan ham o’tgan asrning ikkinchi yarmida turon yo’lbarsi, orol baqri balig’i butunlay yo’qolib ketdi. Ayrim turlar, masalan, Buxoro bug’usi, Prjevalskiy oti, jayron, zubr va boshqalar faqat tutqunlikda va yarim tutqunlikda saqlanib qolgan. Sut emizuvchilar soninig kamayib ketishi sabablari ko’plab ovlash, ekinlar va hayvonlarni muhofaza qilish maqsadida ularni ko’plab qirib tashlanishi, hayvonlar yashaydigan muxitning buzilishi, ular uchun oziq bo’ladigan jonivorlar va o’simliklarning kamayib ketishi, uy hayvonlari va introduktsiya qilingan hayvonlar sonining ko’payishi bilan konkurentsiyaning oshishidan iborat. Sut emizuvchilar turlari sonini oshirishda ayrim tadbirlar kamyob turlarni ovlashni taqiqlash, ular yashaydigan muhitni buzmasdan saqlab qolish, qo’riqxonalar, buyurtmaxona- lar, ovchilik xo’jaliklari tashkil etish, hayvonlarni tutqunlikda ko’paytirib, so’ngra tabiiy muxitga quyib yuborishdan iborat. O’zbekiston respublikasi Qizil kitobiga sut emizuvchilarning 24 turi kiritilgan. 8 Sut emizuvchilar sinfiga mansuv chorva mollari. Sut emizuvchilarning qimmatli oziq - ovqat manbai sifatida ahamiyati kun sayin oshib bormoqda. Oqsillarga boy bo’lgan hayvon go’shtini istemol qilish odamning jismoniy va aqliy rivojlanishi uchun zarur. Odamlar ko’proq go’sht, yung, mo’yna olish maqsadida sut emizuvchilarni qo’lga o’rgatgan, ularni duragaylash va suniy tanlash orqali qoramollaning yangi zotlarini yaratgan. Anna shu tariqa chorvachilik kelib chiqqan. Hozirgi davrda chorvachilikni sut emizuvchilarni boqish va ulardan mahsulot olish bilan shug’ullanadigan sohalari: qoramolchilik, qo’ychilik, yilqichilik , mo’ynachilik, cho’chqachilik kabi sohalari mavjud. Qoramolchilik. Hozirgi qoramollar qadimgi Osiyo va Evropa dashtlarida keng tarqalgan, XVI asrda batamom qirilib kyetgan turdan kelib chiqqan. Tur miloddan 7000 yil avval qadimgi Gretsiyada xonakilashtirilgan. Uzoq davom etgan sun'iy tanlash ta'sirida turning gavda tuzilishi va turq - atvori o’zgarib borgan. Hozirgi qoramollarning yung rangi, mahsuldorligi, gavda o’lchami,mahalliy sharoitga moslanishi jihatdan bir-biridan farq qiladigan juda ko’p zotlari mavjud. Sigirlarning tug’ilgan bo’lasi buzoq deyiladi. Voyaga yetgan bir yoshdan oshgan urg’ochi buzoqlar g’unajin, bo’lalagan g’unajin esa sigir, erkak qoramol esa bo’qa yoki xo’kiz deyiladi. Sigirlar qadimgi turdan yovvoshligi, sermahsulligi, yung rangining xilma- xilligi, o’z egasini tanishi bilan farq qiladi. Qoramollarning xo’jalikda foydalanish xususiyatiga binoan sut, go’sht va sut-go’sht yo’nilishidagi zotlarga ajratiladi. Sersut zotlar qoramollarning asosiy qismini tashkil etadi. O’zbekistonda boqiladigan qizil dasht, Bushuev, qora – ola, Shvits zotli sigirlar yiliga 3000-6000 kg sut beradi. Go’shtdor zotlar asosan sifatli go’sht etishtirish maqsadida boqiladi. Ular ko’p sut bermaydi, lekin tez etiladi. Go’sht yo’nalishidagi sigirlardan shortgorn, qozog’iston oqboshi, santa- gertruda, gereford zotlari boqiladi. Shortgorn zotli sigirlarning o’rtacha vazni 650 kg, buqalarning – bilan kg dan 9 o’rtadi. Yosh buqalar bir kunda 1 kg gacha semiradi; 1,5-2,0 yoshda 450-500 kg ga etadi. Sut-go’sht yo’nalishidagi sigirlar ko’p sut berishi bilan birga ularning go’shti hai sifatli bo’ladi. Shvetsariyaning simmental va Rossiyaning Kostroma zotlari ana shu yo’nalishda boqiladi. Simmental zotli sigirlardan yiliga 4000 kg gacha sut sog’ib olinishi mumkin. Ular buqalarining vazni 850-bilan kg, sigirlari 550-650 kg keladi. Qoramollardan teri ham olinadi. Ular terisidan charm poyafzallar, teri – galanteriya buyumlar tikiladi. Qushxonalardagi chiqindilardan tibbiyotda foydalaniladigan turli preparatlar, yelim, sovun va boshqa mahsulotlar tayyorlanadi. Janubiy Osiyodagi ayrim mamlakatlarda qoramollarning buqalaridan ish hayvonlari sifatida omoch bilan er haydashda va aravaga qo’shib yuk tashishda foydalaniladi. Qo’ychilik – chorvachilikning qo’y va echkilarni boqish bilan shug’ullanadigan sohasi. Qo’ylar engil sanoat uchun qimmatbaho xomashyo (yung,teri, mo’yna) va oziq-ovqat mahsulotlari (go’sht, sut, yog’) beradi. Qo’y yungidan gazmol, trikotaj buyumlar, gilam, terisidan Po’stin, mo’ynasidan kiyim-kechak, sutidan pishloq, brinza tayyorlanadi. Butun dunyoda 1 milliard boshdan ortiq qo’y boqiladi. Qo’ylar bundan 8 ming yil ilgari xonakilashtirilgan, muflon va arxardan kelib chiqqan. Qo’ylarning yosh urg’ochisi sovliq, erkagi - qo’chqor, tug’ilgan bo’lasi qo’zi deyiladi. Qo’chqorlar har doim shoxli, sovliqlar esa shoxsiz yoki kichik shoxli bo’ladi. Qo’ylar 14-15 yil yashaydi, 5-7 oyligida jinsiy etiladi. Odatda qo’ylardan 8-10 yil foydalaniladi. Beradigan mahsulotiga qarab qo’ylar yung, po’stinbop terili, qorako’l terili go’sht-yog’ yo’nalishidagi zotlarga ajratiladi. Yung beradigan qo’ylarni ham o’z navbatida mayin yungli, chala mayin yungli, dag’al yungli zotlarga ajratiladi. Mayin yungli qo’ylar yungi ingichka va uzun (8-10 sm) tivitdan iborat. Mayin yung (runo)dan nafis gazlamalar to’qiladi. Mayin yungli qo’ylarning merinos zotidan bir yilda 10-12 kg yung qirqib olinadi. 10 Merinos qo’ylar Shimoliy Kavkaz, Volgabo’yi va Qozog’istonning janubida boqiladi. Dag’al yungli qo’ylarning yungi qil, tivit va har xil yunglardan iborat. Dag’al yungli qo’ylar ham o’z navbatida po’stinbop terili, qorako’l terili, go’sht – yog’li, go’sht – yungli zotlarga ajratiladi. Rossiyaning Markaziy noqoratuproq mintaqasida va Uralda tarqalgan Romanov zoti eng yaxshi po’stinbop teri beradi. Qorako’l 1-3 kunlik qorako’l qo’zilarining terisi hisoblanadi. Qorako’l terisi ko’proq qora rangli bo’ladi. Qorako’l qo’ylarining ko’k, jigarrang, sur va boshqa xilari ham bo’ladi. Qorako’l terisining havorang va tillaranglari juda qimmatli hisoblanadi. qorako’l qo’ylarining asl Vatani Buxoro hisoblanadi. Go’sht – yog’ yo’nalishidagi qo’ylardan O’zbekistonda Hisor qo’yi boqiladi. Hisor zotlari yirik, vazni 150 kg gacha, yirik dumbasining vazni 25 kg keladi. Tojik yoki Buxoro qo‘yi (Ovis orientalis bocharensis Nasonov) yo‘qolib borish arafasida O‘zbekistan qizil kitobiga kiritilgan. O‘zi uncha katta bo‘lmagan qo‘y. SHoxlari ikkalasida ham bor. Erkagining shoxi katta va kuchli bo‘lib uning uzunligi 72,5 sm, urg‘ochisiniki esa nimjonroq bo‘lib orqaga ozgina qayrilgan. 11 Tumshug‘ining ostki va ustki qismi oq. Burama shoxli echkidan tojik qo‘yi kuchli shoxi yonlariga qayrilgan va old bo‘yin qismidagi yungi bilan ajralib turadi. Urg‘ochisini ko‘zlari Burama shoxli echkilarnikiga o‘xshaydi. O‘zbekistondagi ko‘payish va son jixati bizni territoriyada ikki xil turi bor, Bobotog‘ va Boysun-kugitang. 1950 yil bu qo‘ylarni Bobotog‘ning Biyasimon va Patalsoy rayonlarida uchragan. Bu qo‘yning suyaklari zoologik izlanish vaqtida Machaydaryo xavzasida topilgan. Ularning yashash joylari tog‘ jarliklari kam xollarda 2200 m balandlikka ko‘tarilishadi. Pastlaganda 12 esa 300-400 m balandlikka tushadi. Ular mayda bo‘yli archalar yonida qo‘nib turib, qalin chakalaklar inidan uzoqroq yuradilar. Issiq yoki jala vaqtida ular qoyatoshlar yoki inkurlarda jon saqlaydi. YOzda ular issiqdan saqlanish uchun tog‘ni soya tomonida o‘tlab, kechqurun suv ichishga tushadi. Kechasidan to tongacha o‘tlab, goxida yarim kechasi dam olishadi. Qishda kunduzi o‘tlanadi. Kuchli jala yoki qor, shamolda ular sutkalab dam olib yotishadi. Ustyurt ko‘yi; arxal (Ovis ammon karelini Severtzov) Yo‘qolib boruvchilar vakillaridan, Qizil kitoblardan joy olgan. SSSR va Qozog‘iston SSR qizil kitoblariga kiritilgan. O‘rta kattalikdagi ko‘y, tanasining uzunligi 121-147 sm, bo‘yi 77-98 sm, vazni 58-79 kg urg‘ochisi 36-56 kg. Tanasi bikir, shoxlari ikkalasida ham bor, lekin urg‘ochisining shoxi ingichka va bo‘sh 25-30 sm ga etadi. Erkaklarining shoxi katta va og‘ir bo‘lib 92 sm ga etadi. Jag‘i va bo‘yin yungi 20 sm bo‘lib, soqol bo‘lib turadi. Rangi qizg‘ish-sariq bo‘lib, bo‘yini kulrang qora bo‘lib, soqoli oq. Arxal erkagi shoxi va soqoli bilan urg‘ochisidan yaqqol ajralib turadi. O‘zbekistondagi ularning son va ko‘payishi. Qoraqalpoq ASSR va Ustyurtda ularning tarqalgan erlari Qozog‘iston chegarasigacha SHora Kazaxldan to Turkmaniston chegarasi Qoplonqiragacha. Hozirgi vaqtda ustyurt qo‘yi Qazaxl va qoplonqirada saqlanib qolgan. 1978 yilda 10 km da 9 ta qo‘y bolasi bilan va 1 yoshlik 8 ta qo‘y hisobga olingan. Ustyurtning 100 km 240 nafar qo‘y va 90 ta bolasi xisoblangan. Ustyurt qo‘ylari asosan tog‘ning cho‘lli joylarida yashaydi. Qoplonqirada qo‘ylar jarliklarda asosan balandligi 100m bo‘lgan joyda yashaydi. Ular ko‘proq maysa bilan qoplangan toshloqli yoki qirra jarliklarda o‘tlaydi. CHunki bu joylarda bo‘rilar va odamlar uchramaydi. Qo‘ylar tundan to tonggacha o‘tlab, issiq boshlangan vaqtda dam olib yotishadi. Kuchli shamol yoki yomg‘ir va kordan inkurlarda jon saqlaydilar. Qo‘ylarning voyaga etish yoshi 3 yil. Ular asosan 1 ta goxida 2 ta bola tug‘adi. Qo‘zilar 13 tug‘ilganidan so‘ng onalarining ortidan ergashib yurishadi. Ular 1 yoshgacha onalari bilan birga bo‘ladi. Muflon (Ovis musimon) Muflon (Ovis musimon yoki Ovis ammon musimon) ayri tuyoqli qo‘ylar zotidan. SHuningdek Arxal ham mavjud, ulardan uy qo‘ylari tarqalgan. Tashqi ko‘rinishi. O‘rtacha muflonlar 130sm uzunlikka etadi. Bo‘yi 90sm, vazni 50kg erkaginiki, urg‘ochisini vazni 35kg. YAshash tarzi. Muflonlarning yashash joyi tog‘li yaylovlar. Urg‘ochi va qo‘zilar birgalikda 100 nafar podani tashkil qiladi. Erkak Muflonlar o‘zlari yolg‘iz yashaydi, faqat ularga ko‘payish mavsumidagina kelib qo‘shiladi. Ko‘payishi. Hozirgi vaqtda muflonlar Armanistonda va shimoliy Iroqda va SHimoliy G‘arbiy Eronda ko‘payishgan. Ilgari Armaniston tog‘larida; Qrim va Balkonda ko‘p uchrar edi. YUqorida aytib o‘tilgan xududlardan muflonlar taxminan 3000 yil oldin yo‘qolib ketgan, yana Kpirda, Korsik va Sardinada bor. Muflonlarni ovlash avvaldan mavjud. 10000 yillar ilgari odamlar muflonlarni qo‘lga o‘rgatishni boshlagan, oqibatda uy qo‘yi paydo bo‘lgan. Birinchi bo‘lib ularni qo‘lga o‘rgatib uy qo‘yini xosil bo‘lishida Armaniston xisoblanadi. G‘arbiy Evropada uy qo‘ylari 8000 yil avval paydo bo‘lgan. 14 Tog‘ echkisi (Capra pall) 15 Bu echkilar Turkiston va CHotqol tizmalarida uchraydi. Erkagida orqasiga qayrilgan katta-katta qilichsimon shoxlari bo‘ladi (135sm gacha boradi). Erkagining massasi 120 kg gacha boradi, urg‘ochilari sal kichikroq bo‘ladi. Ularning shoxi ham uchi sal qayrilgan bo‘lib, kaltaroqdir. YOzgi juni qo‘ng‘irnamo-jigar rang, ikki yon tomoni sal oqishroq. Ba’zilarning qorni oqish bo‘ladi. Rangi yoshi ulg‘aygan sayin o‘zgarib boradi va qari erkaklarida to‘q qo‘ng‘ir bo‘lib qoladi. Orqasida bilinar-bilinmas qora yo‘li bor. Tog‘ echkisi tik qoya toshlar va o‘pirilmalar ko‘p bo‘ladigan juda past-baland joylarda yuradi. Ko‘pincha al’p mintaqasida yashaydi. Qish oylarida bu echkilar tog‘larning bir qadar pastki qimslariga ko‘chib, yoki shamol qorni uchirib ketadigan joylarga tushib keladi. Ertalabki va kechki soatlarda o‘tlaydi. Tunda borish qiyin bo‘lgan daralardagi qoyalar orasida dam olib yotadi. Erta saharda bu hayvonlar o‘tloqqa borib, soat 10-11 gacha o‘tlaydi, keyin suvlagani boradi. Katta-katta toshlar soyasida yoki qoyalar tagida dam olib, tunaydigan joylariga tomon asta-sekin yurib keladi. YOzda ular qo‘ng‘irbosh va boshqa o‘tlar bilan oziqlanadi, qishda archa ignabarglari va buta shoxlarini g‘ajiydi. Voyaga etgan erkaklari noyabr oyining o‘rtalarida olishib bir nechta (ba’zan 10-15 ta) urg‘ochisini o‘ziga olib oladi va boshqa erkaklarini ularning yaqiniga yo‘latmaydi. Urg‘ochilari aprel’-mayda bolalaydi (odatda ikkita, goho bitta yoki uchta bola tug‘adi). Bolalari ikki yoshli bo‘lganidan keyin voyaga etadi. Tog‘ echkisi qimmatli ov ob’ektidir. Ba’zi joylarda u birmuncha uchrab turadi, odam borishi qiyin bo‘lgan qoyalarda yashaydi, shu sababdan erkaklarini sport yo‘li bilan ovlashga ruxsat etilgan. 16 Burama shoxli echki (Capra falconeri wag) Ko‘hitangtog‘ bilan Bobatog‘da buralib-buralib ketgan katta shoxlari va uzun soqoli bo‘ladigan burama shoxli echki yashaydi. Juda kam qolgan bu echki Tojikistondagi Darvoz tizmasida ham uchraydi. Ko‘hitangtog‘da qoya toshlar 17 ko‘p bo‘ladigan archazorlar mintaqasida (1500-2500m balandlikda) yuradi. Bobatog‘da u 1200-2000 m balandlikdagi qoyatoshlar orasida va qalin o‘sgan pistazor bilan qoplangan tik yonbag‘irlarda uchraydi. Tanasining uzunligi 150-170 sm, bo‘yining balandligi 100-115 sm, vazni 110 kg. Tanasi bikir, oyoqlari kalta baquvvat, quloqlari uchli. YUnining rangi yozda qizg‘ich, qishda kul rang, qorninig rangi oq. Soqoli tashqi tomonidan qora ich tarafi oq, dumi qora va kalta. Oyoqlarida qoradog‘, SHoxlari buralgan spiralsimon. Erkak echkilarning shoxi 110-115 sm ga etadi, urg‘ochisiniki kalta va ingichka 20-25 sm bo‘ladi. SHoxlaridagi xalqalar erkagining yoshini aniqlashda yordam beradi. K.K.Flerov Zoologiya institutining kolleksiyasini ANSSSR 22 ta idoxorning bosh suyaklarini o‘rganib chiqib ularni geografik tuzilishini xar-xilligini to‘g‘ri shoxlilardan tortib spiralsimon shoxlargacha aniqladi. Erkaklarning spiralsimon shoxlari qalin va goxida erga tegib turuvchi soqoli bilan ajralib turadi. Areal g‘arbiy Ximolay, Afg‘oniston, SSSR territoriyasida shimoliy O‘zbekiston va shimoliy Tojikistonda yashaydi. O‘zbekistonda son jixatidan Kugitanga va Bobotog‘da ko‘p. Hozirgi vaqtda 10km Tangi devor jarligi, Kugitan va Xatak qishlog‘igacha bo‘lgan erlarda uchraydi. Ziralik, quyuqdara, Zarvuz, Olti-kunlik, Bidak, Uzulma, Orol, Kattatog‘, Qul’batta u va Xamkan tog‘lari, keyingi chegarasi Machaydaryo va Qizil Naur qishlog‘igacha bo‘lgan erlarda uchraydi. Bobotog‘da echkilar Qashqabuloq va Katta va Kichik Turangada uchraydi va yana Biesimos, Qora YUmaloq va itbuloqda. O‘zbekistonda ularning aniq son jixati ma’lum emas, taxminan 300-400 bosh bor. Burama shoxli echki (Capra falconeri wag) 18 YAshash joylari Tog‘li xududlarda va past bo‘yli archalar o‘sadigan erda yashaydi. Jarli joylarda echkilar dushmanlardan saqlanib va oziq-ovqat topadi. Jazirama issiq yoz vaqtlarda echkilar Al’p tog‘larigacha ko‘tarilishadi. 19 YOzda tongdan to issiq boshlagunicha o‘tlaydi, so‘ng ular tog‘ salqini yoki archa salqinlarida dam oladi. Quyosh botishi bilan suv xavzasiga borib so‘ng tonggacha o‘tlanadi. Yilning issiq paytlarida bu echkilar tunda o‘tlaydi, kunduzi esa daraxtlar tagida yoki qoya toshlarning soyasida yotadi. Qishda kunduz kuni o‘tlab yuradi. Kechasi qoyalarning shamol tegmaydigan va issiqroq bo‘ladigan chuqur kamgaklariga kirib oladi. Burama shoxli echkilar yozda o‘t-o‘lanlar va butalarning barglari bilan bilan oziqlansa, qishda qor tegidan shuvoqni topib eydi va yosh archa daraxtlarining igna barglarini g‘ajiydi. Noyabr’-dekabrda har bir erkagi ikkita-uchta urg‘ochisi bilan birga yuradi. So‘ngra podalar birlashib oladi. G‘olib chiqqani urg‘ochi echkilar podasini egallab oladi va yosh erkaklarni unga yaqin yo‘latmaydi. YOsh va zaif erkak echkilar odatda podaga yaqinlasha olmay, uning ketidan ergashib boradi. Mana shu paytda erkaklari juda kam ovqat eydi. Aprel’ oxiri-mayda bolalaydi. Tug‘ish oldidan urg‘ochisi podadan ajralib, borish qiyin bo‘lgan qoya toshlarga bekinib oladi. Qarilari odatda ikkitadan, yoshlari bittadan bola tug‘adi. Echki bolalari tug‘ilgan kuninig ertasiga yurib ketaveradi va onasidan qolishmaydi. To‘rt oygacha ular nuqul sut bilan oziqlanib boradi. So‘ngra yana ikki oy sut emib yuradi va o‘t-o‘lanlarninig nozik qismlarini ham tanlab uzib olib eydi. Echki bolalari onasi bilan juda uzoq birga qoladi. Ular keyingi nasl tug‘ilganidan keyin ham onasi bilan birga yuraveradi. Burama shoxli echkilar uch yoshida jinsiy jixatdan voyaga etadi. Burama shoxli echkilar ovlanadigan qimmatli hayvonlar turidir. Go‘shtining mazasi a’lo darajada. Uni ovlash taqiqlangan, revolyusiyadan ilgari juda qirib yuborilgan. Bu hayvon Qizil kitobga kiritilgan va himoya ostiga olingan. Jayron (Gazell subgutturosa Guld) Yo‘qolib boruvchilar qatoriga kiradi, Qizil kitoblardan joy olgan. O‘zbekistonning qum saxrolari va gil tuproqli tog‘oldi joylarining hammasida ko‘rkam va tez yuguradigan jayron podalari yurar edi. Bundan o‘ttiz yil ilgari Toshkent yaqinidagi Dal’varzin dashtida uchrab turar va Surxondaryo 20 vodiysida ko‘p bo‘lardi. Hozirgi vaqtda jayron Respublikamizning eng pastqam joylaridagina saqlanib qolgan. Tanasining uzunligi 110-116 sm yaqinidan o‘lchanganda balandligi 75 sm, dumining uzunligi 20-25 sm. Massasi 25-35 kg. Erkaklarining qora rangli lirasimon shoxlari 45sm, shoxlarida halqasimon kengaymalar bo‘ladi, urg‘ochilarning shoxi 5 sm bo‘ladi. YOzda terisining rangi qumoq-qizg‘ish, bo‘yni va qorin qismi oq. Qishda esa oqishroq tusga kiradi. Oyoqlari, bo‘yni, shoxlari ingichka va uzun bo‘ladi. Xavf sezgan jayron dumlarini ko‘targancha sakrab-sakrab qochadi. Tuyoqlari kichkina, yuraksimon, uzunligi 6 sm va eni 4 sm, yotoq joylari ochiq erlarda yoki yolg‘iz daraxt yonida bo‘ladi. Suv xavzasiga boruvchi yo‘lakchasi 200 m goxida 400-500 m ga etadi. Qizilqumda jayron shuvoq o‘sadigan joylarda yuradi. Ahyon-ahyon qumlarda yashaydi. Zarfshonning quyi oqimlarida saksavul butalari o‘sib, mustaxkamlab qo‘yilgan qumlarda yuradi. Respublikamizning janubida sho‘rxok erlarida, Bobotog‘ yaqinidagi gil tuproqli saxroda uchraydi. Asosan, kunduzi o‘tlab yuradi, kechasi dam oladi. Jazirama yoz kunlari ertalabki va kechki soatlarda, ba’zan esa tunda ham aktiv bo‘ladi. Kunduzi qum tepalarining orqasida yoki butalarning soyasida yotadi. Odatda to‘p-to‘p bo‘lib, yozda 4-7 tasi, qishda esa 15-20 tasi bir bo‘lib yuradi, axyon-ahyonda juft-juft bo‘lib yoki alohida-alohida bo‘lib yashaydi. Suvlash joylarida va ko‘chish paytlarida 20-30 ta va undan ham ko‘proq to‘p bo‘lib olgan podalari uchraydi. 21 Bahorda g‘alla o‘simliklari va efimerlar bilan oziqlanadi, ko‘k o‘tlar qurib ketadigan yoz kezlari sho‘ralar va shuvoq bilan ovqatlanadi. Qishda sahro butalarning mevalarini va shohlarini g‘ajiydi. O‘zbekistonda ularning ko‘payishi va son jixati o‘tgan asrda jayronlar Xiva va Buhoroda juda ko‘p edi. 50-yillarning XX asrda ular respublikamizda juda ko‘p edi. Ohirgi paytlarda soni keskin kamayib bormoqda. 1976-1977 yillar SHimoliy Ustyurtda uch bosh va Borsa-kelmasda 10-12 ta uchragan. 1976-yil Xorazm oblastida 30 ta 1977-1978 yil Orol dengizi, Bel’tau Qozog‘iston chegaralarida 22 5-10 ta uchragan. Noyabr oylarida ular bir uch-ta urg‘ochi jayronlar bilan ajraladi. YOz paytlarida jayronlarning yaylovlari bir necha ming km 2 ga etadi. Sovuq paytda bir necha yuz km etadi. May oyidan sentabr oyigacha ular 4 soatdan tortib 9- 10 soatgacha o‘tlab suv havzasi tomon borishadi. Ular umrining ko‘p qismini yotish bilan o‘tkazadi. Aprel’-mayda bolalaydi (odatda 2 ta, goho 1-3 ta, juda kamdan-kam hollarda 4 ta bola tug‘adi ). Jayron bolalari ko‘zi ochiq, rivojlangan, lekin juda zaif bo‘lib tug‘iladi. 3-4 kundan keyin bolalari onasiga ergashib, ancha olis masofalarga bora oladi Onasi bolalarini kuniga 1-2 mahal emizib turadi. Jayron go‘shti juda shirin. Bu jayron kamayib ketmasligi uchun uni ovlash taqiqlangan va u SSSR va O‘zbekistan qizil kitoblariga kiritilgan. Sayg‘oq (Saiga tatarica L) Odam tomonidan vahshiyona qirib tashlangan sayg‘oq XX asr boshlarida deyarli batamom yo‘qalib ketgan edi. Tabiatda bir nechta o‘n boshi qolgan edi. Birinchi marta 1944 yili Ustyurtga borganimda plotada shu do‘ngburun kiyik borligini hech kimdan eshitganim yo‘q. 1956 yil may oyida Ustyurtdagi CHurukqudug‘i rayonida bu hayvonlarning ko‘psonli podalari yoki bolalari bilan birga yurgan ayrim urg‘ochilari bizga dam- badam duch kelib turdi. 1976 yil may oyida Ustyurtdagi Komsomolskdan o‘n kilometrcha narida men ayanchli bir manzarani ko‘rdim: har 100-200 m joyda bahor kezi kelgan hutdan o‘lib qolgan kiyik murdalari yotar, ularning ustida o‘limtikxo‘r qo‘ng‘izlar uymalanishib yurar edi. Himoya choralari ko‘rilganligi natijasida O‘zbekistonda sayg‘oqning tuyoq boshi tiklandi va ularning soni 3 mln boshga yaqinlashib qoldi. Sayg‘oq jayronga sal o‘xshaydi-yu, lekin birmuncha bo‘ydorroq , tana tuzilishi bir qadar miqtiroq bo‘ladi, oyoqlari kalta, boshi katta, hamisha pastga solintirib yuradi, kalta xartumga sal-pal o‘xshab ketadigan, do‘ng bo‘lib chiqqan burni bor. Erkaklarining massasi 50 kg gacha boradi, urg‘ochilari 23 kichikroq bo‘ladi. Bizda u Ustyurtda va Qizilqumning shimoliy tomonida o‘ziga boshpana topadi, chunki O‘zbekistonda sayg‘oqni ovlash taqiqlangan. Dekabrda juftlashadi, mayda esa odatda 2 ta, goho 1 ta bola tug‘adi. Tug‘ish vaqtida urg‘ochisi o‘t-o‘landan tamomila xoli bo‘lgan taqir joyni tanlaydi. Mana shu joyda bu hayvonlarni himoya rangi tufayli bir necha metr joydan turib ajratib olish qiyin bo‘ladi. YAngi tug‘ilgan bolalari ikki qadamcha narida oldimdan dik etib turib ketgan paytlar ham bo‘lganki, men to‘satdan cho‘chib ham tushganman. YAna bir-ikki qadam tashlasam bormi, ularni bosib olishim mumkin ekan. YOsh bolalari o‘ziga kelib olishi bilan sayg‘oqlar shimol va sharqqa tomon ko‘chib, respublikamiz doiralaridan chetga chiqib keta boshlaydi va kelasi kuzda yana shu erlarga qaytib keladi. Sayg‘oq donli o‘simliklar, sho‘raklar, shuvoq eydi. Bahor kezlari umri qisqa o‘simliklarni xush ko‘rib esa, qishda sho‘rak bilan oziqlanadi. Sayg‘oq poda bo‘lib yuradigan hayvon va ahyon-ahyonda yolg‘iz uchraydi. Podalari katta- kichik: bir necha boshdan to ming boshgacha va bundan ham ko‘proq bo‘ladi. Lekin, 30-40 bosh kiyikdan iborat podalari ko‘proq uchraydi. Kuzda erkaklari qattiq olishuvlardan keyin 5-10 ta urg‘ochisini, eng zo‘rlari esa hatto 40-50 ta urg‘ochisini o‘z xasmiga oladi. Olishuvlar natijasida ancha zaifroq erkaklari o‘lib ketadi. Erkaklarining bir qismi juftlashish davrida madordan ketadi va ovqat etishmay qolsa, juftlashuvdan keyin bular ham o‘lib ketadi. 24 Buxoro qo‘yi – Bukhara Unal Maqomi: 1 (CR): Butunlay yo‘q bo‘lib ketish arafasida turgan lokal tarqalgan kenja tur. TMXI qizil ro‘yxatiga kiritilgan [VU]. Tarqalishi. Ko‘hitang, Boysuntov, Hisor, Bobotog‘ t. O‘zbekistondan tashqarida: Tojikiston, Turkmaniston. Janubiy Evropa, O‘rta va G‘arbiy Osiyo, Kavkazorti, Pokiston, Hindistonda - boshqa kenja turlari. YAshash joylari. Tog‘ dashtlari va siyrak archazorli qismlari (d.s.b. 800- 2500 m). Soni. O‘tmishda ayrim yashash joylarida ko‘p bo‘lgan. Hozirda Ko‘hitang t. - 70, Boysun va Hisor t. - 200 donaga yaqin, Bobotog‘ t. - 40 donaga yaqini qolgan. YAshash tarzi. Poda bo‘lib yashaydi, mavsumiy ko‘chadi. Juftlashish davri - noyabr-dekabr. Aprel-mayda bolalaydi (1-2). Bolalari bir yoshgacha onasidan 25 ajramaydi, 2-4 yoshda jinsiy voyagi etadi. Asosan o‘tsimon o‘simliklar bilan oziqlanadi. CHeklovchi omillar. YAshash joylarining, ayniqsa tog‘ yaylovlarining o‘zlashtirilishi, inson va yirtqichlar (bo‘ri, it) tomonidan ta’qib qilinishi, brakonerlik, arealining uzilishi. Ko‘paytirish. Termiz va Toshkent hayvonot bog‘lari, hamda "Jayron" Ekomarkazida voler sharoitlarida ko‘paytirilmoqda. Muhofaza choralari. Ovlash taqiqlangan. Surxon qo‘riqxonasida muhofaza ostiga olingan. SITESning II - Ilovasiga kiritilgan. Barcha yashash joylari muhofazasini tashkil qilish, parvarishxonalarda ko‘paytirish lozim. 26 BUXORO QO‘YI QIZILQUM ARXARI – SEVERTSOVS ARGALI Maqomi. 2(VU:D): Zaif, qisqarib borayotgan, mozaik tarqalgan kenja tur. TMXI Qizil ro‘yxatiga kiritilgan [NI]. Tarqalishi. O‘tmishda - Markaziy va G‘arbiy Qizilqumning qoldiq tog‘larida, Nurota, Molguzar, Turkiston, Zarafshon t. Hozirda -Nurota, Oqtov t., Tomditov qoldiq tog‘ida, va ehtimol, Molguzar t. O‘zbekistondan tashqarida: o‘tmishda - Qozog‘iston g‘arbi. O‘rta Osiyo va Qozog‘istonning qolgan hududlarida, G‘arbiy Sibir janubida, Xitoy, Afg‘oniston, Pokiston, Hindistonda - boshqa kenja turlari. YAshash joylari. Tog‘larning o‘rta va yuqori qismlari (d.s.b. 500-2000 m ). Qishda tog‘ etaklari va vodiylarga tushadi. Soni. Umumiy soni 1800-2000 donani tashkil etadi, ulardan Nurota t. markaziy qismi, Nurota qo‘riqxona xududlarida taxminan 1600 dona, g‘arbiy Nurotada - 150, sharqiy Nurotada va Qoytosh t. da -100 donagacha yashaydi. 1960-yillarda Oqtovda 120-150 donasi yashar edi, hozirda bir necha o‘n donasi qolgan; Tomditovda o‘tmishda 100-120 bosh arxar, hozirgi kunda -50 tadan ortiq emas. Turkiston t. dagi soni noma’lum, ohirgi aniq bo‘lgan 27 uchrashuv 1991 y. qayd qilingan, soni 30-40 dona bo‘lgan deb baholangan. Zomin qo‘riqxonasi xodimlarining yagona uchrashuvlari haqidagi og‘zaki ma’lumotlari mavjud, eng so‘ngisi 2009 y. qayd qilingan. YAshash tarzi. Poda bo‘lib yashaydi, mavsumiy ko‘chadi. Juftlashish davri - oktyabr-noyabr, aprel- mayda bolalaydi (1-2); bolalari bir yoshgacha onasidan ajralmaydi, ko‘pincha ikki yoshgacha, urg‘ochilari esa – undan ham ko‘proq, 2 – 4 yoshda jinsiy voyaga etadi. Asosan o‘tsimon o‘simliklar bilan oziqlanadi. CHeklovchi omillar. YAshash joylarining o‘zlashtirilishi, brakonerlik, arealining uzilganligi. Ko‘payishi. 1991 yildan boshlab Nurota qo‘riqxonalarining parvarishxonasida ko‘paytiriladi. 2. Sut emizuvchilarni tuzilish xususiyatlari va klassifikatsiyasi. Sut emizuvchilarning tana shakli va katta kichikligi turlicha; bo’lib, uzunligi 2 sm dan (hasharotxo’rlar turkumi) 30-35 metrgacha massasi esa 150 tonnagachadir. (ba'zi bir kitlar). Ularning tanasi bosh, bo’yin, gavda , dum va oyoqlardan iborat. Sut emizuvchilarning t е risida t е r va yog b е zlari bor. Sut b е zlari ham shaklan o’zgargan t е r b е zlardir. D е yarli hamma sut emizuvchilarning barmoq uchlarida shoxsimon tirnogi yoki tuyoqlari bor. Sut emizuvchilarning klassifikatsiyasi ancha murakkab bo’lib hozirgi zoologlarning ma'lumotiga qaraganda 4250 dan ortiq turi mavjud d е b hisoblaydilar. Ular ikkiga: 2 sodda darrandalar va haqiqiy darrandalar k е nja sinflarga bo’linadi. 4.Sut emizuvchi hayvonlarni ahamiyati. Sut emizuvchilar amaliy jihatdan hayvonot dunyosi o’rtasida eng muhim gruppa hisoblanadi. Uy hayvonlarining ko’pi sut emizuvchilarga kiradi, bulardan ayrimlari insoniyat evolyutsiyasining turlari ekanlarida muhim rol o’ynagan. Ko’pgina sut 28 emizuvchilarning turlari, masalan, yirik kitlar arslon, g е pard, silovsin, odamsimon maymunlar, qulon va ayrim tuyoqlilar soni ularni r е jasiz ovlash va tabiiy sharoitning o’zgarishi oqibatida kamayib bormoqda. Ko’pgina turlar k е yingi yuz yilda е r yuzidan butunlay yo’qoldi, masalan qopchiqli buri, sut emizuvchilarning 300 ga yaqin tur va k е nja turlari hozirda yo’q bo’lib k е tish oldida. Sobol, oq quyruq, vixu-xolt va boshqa turlarni himoya qilish va sonini tiklash bo’yicha tajribalar olib borilmoqda. Yo’q bo’lib k е tish xavfi ostida turgan ko’pgina turlarni saqlab qolish mumkinligini ko’rsatadi. Zoologiyaning sut emizuvchilarni o’rgatadigan bo’limi - t е riologiyadir. Bu sohani o’rganishda o’zb е k olimlari akad е mik T е sha Zoxidov, Gani Sultonov va boshqa olimlarniig ishlari muhim rol o’ynaydi. Sut emizuvchilar umurtqalilarning eng yuqori tuzilgan va taraqqiy etgan sinfidir. Ularning bu darajada yuqori tuzilishi shunda ko’rinadiki, barcha organ sistemalari hammadan ko’p diffirenstiyalangan, bundan tashqari bosh miyasi juda katta, unda bir qancha xidlov organlari yaxshi rivojlangan. Hidlov organlari katta, unda bir qancha xidlov chianoqlari bor, bu organ eshituv organi bilan birga sut emizuvchi hayvonlarni ovqat topishida, erkak va urochilarini topishida yo’l ko’rsat`uvchi organ hisoblanadi. Sut emizuvchilarning progressiv ravishda tez taraqqiy qilganligini ta’riflovchi ikkinchi moment tishlarni kurak tish, qoziq tish va oziq tishlarga bo’linishidir. Urulanish ichki urulanishdan iborat embrion organizm ichida bachadonda rivojlanadi, hamda sut bezlarining mavjudligi, bolasi dastlab shu bezlar ishlab chiqargan “sut” orqali o’sadi. Sut emizuvchilar tuzilishining umumiy obrazi Gavda shakli – s ut emizuvchilar gavda shakli nihoyatda xilma-xildir. Besh barmoqli to’rtta oyoqlarda baland ko’tarilib turadigan uzunchoq tana hammadan ham xarakterlidir, bunday gavdada o’rtacha kattalikdagi bosh, ajralib turuvchi bo’yin va dumlar mavjud bo’lib sudralib yuruvchilardan farq 29 qiladi. Bir tomondan oldingi oyoqlari suzuvchi kurakka aylanib, keyingi oyoqlari yo’q bo’lib ketgan kitsimonlar mavjud. Terisi – Sut emizuvchilarning terisi qalinligi, epidermis bilan korium orasida surichlar borligi, yumshoq teri osti klechatkasining bo’lishi, teri bezlarining ko’pligi va shoxdan, muguzdan hosil bo’lgan har xil tuzulmalar borligi bilan xarakterlanadi, bu tuzulmalarning eng muhimlari jun va uning shaklan o’zgargan qismlaridir. - shox tuzilmalari - junlari - mo’ynasi - tullash - yo bezlari - ter bezlari - hid bezlari Sut bezlari – s ut emizuvchilar uchun juda xarakterli bo’lgan sut bezlari shaklan o’zgargan set bezlaridir. Bir teshiklilardan tashqari hamma sut emizuvchilarda so’ska (emchak) bo’ladi. So’skalar soni bola tuishiga qarab 1 juftdan 14 juftgacha bo’ladi. Umrtqa poonasi – s ut emizuvchilar umrtqa poonasining eng xarakterli belgilaridan biri bo’yin umrtqasining ettita bo’lishidir. Bularning hammasida ko’krak qafasi mavjud. Bosh suyagi juda murakkab tuzilgan bo’lib qo’zalmas choklar orqali bir biriga birikkan. Elka kamari – s ut emizuvchilarning elka kamari, asosan faqat kurakdan iborat bo’ladi. Chunki o’mrov suyagi ko’pgina darrandalarda yo’qolib ketgan. Chanoq kamari – s udralib yuruvchilarnikiga o’xshaydi. Juft oyoqlar skeleti – ko’pchilik guruppalarda kam ixtisoslashgan bo’lib tipik besh barmoqli oyoq sxemasiga o’xshash tuzilgan. Juft tuyoqlilarda I - barmoq yo’q bo’lib ketadi, II - hamda V - barmoq kichrayadi, ammo barobar uzunlikdagi III - va IV - barmoqlar 30 nihoyatda taraqqiy etadi. Toq tuyoqlilarda uchinchi barmoqdan tashqari hamma barmoqlar kichrayadi. Kitlarda orqa oyoq yo’qolib ketadi. Ko’rshapalaklarda faqat oldingi bitta barmoq o’z tuzulishini saqlab qoladi, qolganlari esa juda ham uzayib, oralarida yupqa parda tortilgan. Bosh miyasi – miya yarim sharlarining kuchli rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Nerv xo’jayralari bilan terv tolalaridan tashkil topgan miya po’stloining taraqqiy etishi tufayli, miya po’stloi oliy psixik faoliyatlar, bilan boliq bo’lgan markazlar, oliy sezuvchi (ko’ruv, eshituv hamda tuyu) va harakatlantiruvchi markazlar bor. Ovqat hazm qilish sistemasi – hazm yo’li – mustaqil holdagi orqa chiqaruv teshigi orqali tashqariga ochilib, oiz bo’shlii, qizilo’ngach, oshqozon, chin ichak, va o’z navbatida ingichka ichak, yo’on va to’ri ichaklarga ro’y rost bo’linadi. Juda ko’pchilik darrandalarning oiz bo’shlii chin oiz bo’shlii bilan oiz oldi bo’shliiga bo’linadi. Sut emizuvchilarda uchun harakterli go’shtdor lab va lunj borligidan ular bilan tish orasida oiz oldi bo’shlii hosil bo’ladi. Masalan: maymunlarda oiz oldi bo’shliida bir juft ovqat saqlovchi xalta bo’ladi. Ola xo’rjinli sichqon. So’lak bezlari – s ut emizuvchilarda 4 juft so’lak bezlari bo’ladi. Tishlari – uch guruppaga – kurak, qoziq, oziq tishlarga bo’linib oziq tishlar katta va kichik oziq tishlarga bo’linadi. (faqat kitlarda bular hammasi bir xil konussimon ) sut emizuvchilarda tishlar ovqatlanish hayoti kechirishiga qarab tishlar turlicha tuzilgan bo’ladi. Incisivi – kurak tishlar Canini – qoziq tishlar Praemolares – kichik oziq tishlar Molares – katta oziq tishlar Ustki jalarning bir tomondagi tishlari soni chiziq ustiga, pastkki janing bir tomondagi sonlari chiziq ostiga yoziladi. 31 Masalan: quyon tish formulasi : ;1 2 ;0 0c ; 23 pm 28 33 m yoki qisqacha 28 3 2 0 1 3 3 0 2        Odamniki : ;2 21 ;1 1c ; 22 pm 32 33 m Til – hayvonlarda turlicha vazifani o’taydi. (sigirda ovqatni qamrash, ba’zilarida kavshash, chumolixo’rlarda yopishtirib olish) Oshqozon – sut emizuvchilarning oshqozoni hamisha qizil o’ngachdan ham, ichakdan aniq ajralib turadi. Uning keng tortgan oldingi tomoni pilorik bo’lim deb ataladi. Kitsimonlar bilan juft tuyoqlilar, jumladan kovsh qaytaruvchilarning oshqozoni hammadan ham murakkabdir, kitlarniki uch, kovsh qaytaruvchilarniki 4 ta: oddiy Qarta, to’r Qarta, qatqorin, shirdon degan to’rt bo’limdan iborat. Nafas olish organlari – branxlar, traxiya, bronxlar va o’pkadan iborat. Qon aylanish sistemasi - sut emizuvchilarning qon aylanish doirasi yopiq bo’lib, yurak 4 kamerali va 2 ta qon aylanish doirasi bor. 1. Kichik qon aylanish doirasi: 1. Katta qon aylanish doirasi: Ayirish organlari – bularni ayirish organlari qushlarnikiga o’xshasada, lekin siydik pufagi qovuq kloakaga ochilmasdan balki siydik tanosil sinusiga ochiladi. Bo’yraklar tanasi qiyosan kichik, loviyasimon bo’ladi. Jinsiy organlari- erkaklarda urudon, urochilarida tuxumdon bo’ladi. Tuxumi (bir teshiklilardan tashqari) juda kichik bo’ladi. Rivojlanishi - barcha sut emizuvchilar tirik tuadigan hayvonlardir, chunki ularda urulanish organizm ichkarisida bo’lishi bilan birga embrion ona hisobiga oziqlanadi. Bu yo’ldosh orqali amalga oshiriladi. Sut emizuvchilarning sistematik obzori 32 Kloakalilar yoki sodda darrandalar kenja sinfi: Bu kenja sinfga bir teshiklilar turkumini hosil qiladigan o’rdakburun va exidna kirib bir qancha primetiv belgilari bilan xarakterlanadi: Birinchidan ovqatli sariqlik moddasiga boy bo’lgan katta katta tuxum qo’yadi. 2 chidan ichaklari bilan tanosil sinusi bitta kaloakaga ochilgan. 3chi emchaklari bo’lmaydi, shunga ko’ra sut bezlari maxsus teshikli erga ochiladi, bolalari shu erga chiqqan bezni yalaydi. O’rdakburun Avstraliya bilan Tasmaniyada tarqalgan. Suv va quruqda hayot kechiradi. Gavdasi qalin qisqa mo’yna bilan qoplangan. Qisqa besh barmoqli oyoqlarida pardalar bor. Chuqur er osti uyasida yashaydi. Shu erda tuxum qo’yadi. Mo’ynasi qimmatbaho. Exidna faqt Avstraliya Yangi Gveniyada uchraydi. Yopishqoq tili orqali chumolilar bilan oziqlanadi. Tuban sut emizuvchilar kenja sinfi Qopchiqlilar turkumi Qopchiqlilarning tashqi tuzilishi har xil bo’lishiga qaramasdan hammasida tubandagi o’ziga xos belgilari bor. 1. Kamdan-kam istisnolarni aytmaganda yo’ldoshi bo’lmaydi, shunga ko’ra barcha qopchiqlilarning bolalari chala va juda zaif tuiladi. Masalan: kattaligi odamdek keladigan gigant kenguruning bolasi yonoqdek keladi. Bolasi qopchiq ichida voyaga etadi. Qopchiqlilar Avstraliyada, unga qo’shni orollarda hamda Janubiy Amerikada tarqalgandir. Bitta turi Shimoliy Amerikada keng tarqalgan. Qopchiqlilarning hozir 180 tacha turi bor. Hashoratxo’rlar turkumi Bu turkumga uncha katta bo’lmagan mayda plastentali hayvonlar kiradi. Hammasida tumshui ingichkalashgan xartumga aylangan. Gavdasi jun bilan, ba’zilari esa igna bilan qoplangan. Bular Astraliyada, Janubiy Amerikaning katta qismida uchramaydi. Bizda tipratikan, erqazar, krot, vыxuxol va boshqalar uchraydi. 33 Hammasi xashoratxo’r. 2-8 tagacha ko’r tirik bola tuadi. Qulay sharoitda 2 marotabagacha 1 yilda bolalaydi. Deyarli foydali. Qo’l qanotlilar turkumi Bu turkumga ham kichik sut emizuvchi hayvonlar kiradi. Hammasi havoda uchishga moslashgan. Barmoqlari uzun. Bir-biriga tutashib turuvchi parda bor. Bu parda ham tanaga qo’llar orqali tutashgan bo’ladi. Asosan tunda aktiv hayot kechiradi. Ko’zi yaxshi ko’ramaydi. O’zidan to’lqin tarqatadi. Radiolokastiya orqali orinterlaydi. Dunyo faunasida 800 turi uchraydi. Kaloniya bo’lib hayot kechiradi. Devorlar yoruida, orlarda, kovaklarda yashaydi. Bir yilda 1 marta 1-2 ta yalonoch ko’r bola tuadi. Janubiy Amerikada yashaydiganlari qon so’rishga ixtisoslashgan. Vamperlar. Kemiruvchilar turkumi Bu turkumga kichik va o’rtacha kattalikdagi o’simlikxo’r sut emizuvchilar kiradi. Kurak tishlar yaxshi tarqqiy etgan. 2500 dan ortiq turi bor. Er sharining hamma qismlarida uchraydi. Er ostida, er ustida, daraxtda, suvda yashaydigan formalari mavjud. Vakillari: burunduq, yumronqoziq, olmaxon, bobr, jayra, uy sichqoni, qo’shoyoq, kalamushlar, ondatra, ko’rsichqon, nutriya va h.k.o. Yirtqichlar turkumi Bu turkum vakillari ham tashqi tuzilishi jihatidan, ham gavdasining katta – kichigligi jixatidan turli tumandir. Dunyo faunasida 240 turi uchraydi. Aksariyat turlari hayvon eti bilan ovqatlanadi. Ba’zi turlari o’simlikxo’r. Bir qancha oilasi bor. 1. Bo’rilar oilasi – bo’ri, tulki, enot, shoqol. 1. Ayiqlar oilasi – oq ayiq, qo’nir ayiq. 2. Silovsinlar oilasi – sobol, norka, vыdra, gornostoy, lesnoy va stepnoy, xor 34 3. Mushuksimonlar oilasi – yo’lbars, leopard, qoplon, ris, sher, gepart, qora qoplon, qum mushugi. Kurak oyoqlilar turkumi Bular suv muhitida yashovchi sut emizuvchilar bo’lib suvda yashashga moslashgan. Oyoqlar kurakka aylangan, ba’zilarida yo’qolib ketgan (keyingi oyoq). Gavdasi qalin yo bilan qoplangan. Bular asosan qutb doiralarida yashaydi. Umri suvda kechadi lekin dam olgani, ko’paygani, uxlagani muzliklarga, quruqlikka chiqadi. Bular ichida eng yirigi morj, (uzunligi 4 m. o 1 t.) quloqli tyulen, dengiz mushugi, baykal nerpasi, Grenlandiya tyuleni, kaspiy tyuleni va boshqalar. Bular ko’payishi vaqtida soxilga chiqadi. Poligamiya hodisasi. Kitsimonlar turkumi Bu hayvonlarni dunyo foaunasiga 90 dan ortiq turi mavjud. Gavdasi torpedasimon, orqa oyoqlari yo’qolgan, oldingi oyoqlar kurakka aylangan. Dum gorizantal suzgich qanotdan iborat. Chanoq kamari yo’q. Shuning uchun yirik bola tuadi. Bular organizmida qalin yo qatlami mavjud. Yo qalinligi teri ostiga 50 smgacha boradi. Atmosfera havosi bilan nafas oladi. Suv ostiga 45 mgacha tura oladi. O’pka havo siimi nihoyatda katta – 14 ming litrgacha havo ketadi. (Ko’k kitda). Bitta bola tuadi, bolasini sut bilan boqadi. Yirik kitlar bolasi 1 sutkada 100 kgcha oirlashadi, 1 sutkada 250-300 litr sut emadi. Sutning yolilik darajasi 50 % sut bezlarida so’skalar turubka shaklida. Ikkita kenja tipga bo’linadi Tishli kitlar: delfin, dengiz cho’chqasi, kashalot, Tishsiz kitlar: bularga eng yirik kitlar kiradi. Hammasi zooplankton, fitoplanktonlar bilan ovqatlanadi. Kit mo’ylovi, plastinkasi, to’ri mavjud. Eng yirigi “Ko’k kit” uzunligi 30 m. Oirligi 160 tonna. Oshqozoniga 1,5 t plankton ketadi. Xomiladorlik davri 11 oy bolasi uzunligi 7-8 m, oirligi 2-3 t keladi. 7 oyda 16 m. Oirligi 22 t keladi. Toq tuyoqlilar turkumi (15-16 ta turi) Perissodoctyla 35 Bular yirik o’simlikxo’r hayvonlar bo’lib, barmoqlari tuyoq bilan qoplangan. Bularda o’rtancha barmoq kuchli taraqqiy etgan. Oshqozoni bir kamerali. Otryad uch oilaga: 1. Otsimonlar – ot, eshak, Prijevalskiy oti, Afrika zebralari, qulon kiradi. Xonaki otlari yo’qolib ketgan yovvoyi tarpandan kelib chiqqan, xonaki eshak yovvoyi Afrika eshagidan. Qishloq xo’jaligida ot bilan eshakni chatishtirishdan hosil bo’lgan xachirdan keng foydalaniladi. “Lo щa k” haqida. 2. Tapirlar – burni usti do’ng bu hayvonlar Janubiy Amerika va Janubiy Sharqiy Osiyo o’rmonlarida yashaydi. 3. Nosorog – burni ustida bitta uzun shoxsimon hosiasi bo’lib, terisi junsiz hayvon (shoxi uzunligi 1,5 m ga) Afrika va Janubiy Osiyoda yashaydi. Juft tuyoqlilar turkumi – 200 dan ortiq bo’ladi. 1. Kavsh qaytarmovchilar: vakillari 1. Kavsh qaytaruvchilar: vakillari Primatlar turkumi Maymunlarni 200 ga yaqin turi bor. 1. Chala maymunlar. 1. Yuqori primatlar. (15 – 200 sm) A) Martishkalar: pavian, makak. B) odamsimonlar turi: orangutan, gorilla, shimpanze. Sut emizuvchilar ekologiyasi Yashashi va tarqalishi – s ut emiruvchilar umrqali hayvonlarni eng yosh guruhi hisoblanadi. Ular barcha quruqlik va okeanlarda tarqalgan. Ba’zilari juda keng tarqalgan. Masalan: bo’ri va tulki butun Evropa, Osiyo, Shimoliy Amerikada tarqalgan. Bularda gavdaning yuqori darajada tuzilganligi, nerv sistemasi, xulq-atvorining murakkabligi, shartli 36 reflekslarning tezgina hosil qila olishi. Biz sut emizuvchilarning turli tuman hayotiy formalari bilan tanishib chiqamiz. Er ostida yashaydigan formalar – bularga asosan kemiruvchilar kiradi. Haytining bir qismini, er ustida, bir qismini er ostida o’tkazadigan yumronqoziqlar, suurlar, dala sichqonlari bilan bir qatorda butun umrini er ostida o’tkazadigan krotlar, ko’rsichqonlar, er qazirlar kiradi. Qopchiq Daraxtda yashaydigan formalari – avvalo maymunlar va chala maymunlar kemiruvchilar, qopchiqlilar kiradi. Hashoratxo’rlar, yalqovlar daraxtlarda yashaydi. Haqiyqiy uchar darrandalar – qo’lqanotlilar kiradi. Bularni ham daraxtda yashaydigan mevaxo’rlari bo’ladi. Suvda yashovchi darrandalar – bular ayniqsa turli tuman gurppadir. Ba’zilari qisman suvda yashashga moslashgan (norka, oq ayiq, suv kalamushidan tashqari sal suvdan chiqsa o’ladigan kitlar, delfinlar singari formalari bor. Qisman hayoti suvda kechadigan suv dala sichqoni, ondatra, nutriya norka, qunduz, begemot va boshqalar. Ovqatlanishi – bular asosan ikkita yirik guruhga: 1 ) . Xashoratxo’rlar – ko’rshapalak, er qazirlar, chumolixo’rlar, bir qancha qopchiqlilar kiradi. 2). Yirtqichlar – mushuksimonlar, delfinlar, kitlar. Kitlar asosan baliqlar bilan ham ovqatlanadi. Lekin tishsiz kitlar “kit mo’ylovi” degan plastinkasi bo’lib, ularda suvni suzadi. Ko’pincha etxo’rlar o’simliklar bilan ham, o’simlikxo’rlar esa et bilan ham ovqatlanadi. 1. O’simlikxo’rlar – chuchqalar barcha tuyoqlilar, kurak tishli qopchiqlilar kiradi. O’z navbatida bular ham. 1). O’txo’rlarga – otlar, karkidon, juft tuyoqlilar, kemiruvchilar kiradi. 2. Novdaxo’r bargxo’r – fillar, jirafa, yalqovlar, loslar. 3. Mevaxo’rlarga – ko’rshapalak, maymunlar, chala maymunlar. 37 Ovqat amlashi – ko’pgina hayvonlar yilning noqulay sharoitida eyish uchun ovqat amlaydi. Masalan: cho’lda yashaydigan dumsiz sichqonlar, ba’zi to dala sichqonlari o’tlarni quritib qoyalar yoriiga, toshlar ostiga amlab qo’yadi. Ekanomka dala sichqoni uyasida 15 kg dan ikki jufti esa 100 kgdan ortiqroq har-xil ovqat amlaydi. Tyin degan hayvon 1500-2000 donagacha qo’ziqorin amlaydi. Sassiq qo’zan yoki norkalar kuzda baqalarni o’ldirib, ularni turar joylarida to’plab amlab qo’yadi. 38 Xulosa Ko’pchilik sut emizuvchilarning yung qoplami ikki xil: yug’on, uzun va dag’al hamda ular ostida joylashgan mayin va qalin tivit yunglardan iborat. Qalin tivit tеrida haroratni saqlaydi; dag’al yungglar esa tivit qavat va tеrini mеxanik ta'sirdan himoya qiladi. Sut emizuvchilar og’zi va ko’zlari atrofida, еlkasi, oyo’qlari va boshqa joylarida bo’ladigan uzun va yug’on qillar esa tuyg’u vazifasini bajaradi. Qillarning ildizi nеrvlar bilan o’ralgan. Shimoliy va mo’tadil iqlimda yashaydigan sut emizuvchilarning yung qoplami mavsumga qarab almashinib turadi. Odatda kuzda sodir bo’ladigan bunday tullashda yozgi siyrak va kalta yunglar qishki qalin va uzun yung qoplami bilan almashinadi. Ko’pincha qishki yung qoplami yozgisidan rangi bilan ham farq qiladi. Masalan, oq tovushqonning qishki yunglari oq, yozgi yunglari esa qo’ng’ir-kulrang bo’ladi. Tropik mintaqalardagi hayvonlarda mavsumiy tullash sodir bo’lmaydi; ular yungi yil davomida asta - s е kin almashinadi. Ko’pchilik sut emizuvchilar barmoqlarining uchki qismi epid е rmisdan hosil bo’lgan muguz tirnoq tuyo’q bilan qoplangan. Tirnoqlar va tuyo’qLar tuzilishiga ko’ra o’zaro o’xshash bo’lib mustahkam muguz plastinka, tirnoq osti plastinka va barmoq yastiqchasidan iborat (105 - rasm). Ko’pchilik sut emizuvchilar tirnoq plastinkasi qalin bo’rtiq, birmuncha pastka egilgan shaklda; plastinka uchi o’tkir, tirnoq osti plastinkasi yaxshi rivojlangan yastiqchasi katta va yumshoq bo’ladi. Yuksak sut emizuvchilar (primatlar) ning tirnoq platinkasi yupqa, yassi; tirnoq osti plastinkasi rivojlanmagan, barmoq yastiqchasi yirik va yumshoq tuyo’qli sut emizuvchilar tuyog’i barmoqlar uchki qismini o’rab turadigan muguzdan iborat; ostki plastinkasi yo’g’onlashgan va qattiq bo’ladi. Bir qancha sut emizuvchilar uchun xos bo’lgan shoxlar ham epid е rmisdan hosil bo’ladigan muguz moddadan iborat. 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Bogdanov O.P. O’zbekiston hayvonlari. Toshkent, “O’qituvchi” nashriyoti, 1983 2. Baratov P., Mamatqulov M., Rafiqov A., O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi, Toshkent, “O’qituvchi”, nashriyoti, 2002 3. Bobrinskiy N. A. Jivotn ы y mir i priroda SSSR, M., 1960 4. Bobrinskiy N. A., Kuznetsov B. A., Kuzyakin A. P. Opredelitel mlekopitayu щ ix SSSR. M., «Prosve щ enie», 1965 5. Ayupov A.N., Ataxodjaev A.A., Abdunazarov X.A. Tog’ daryolarida uchraydigan umurtqali hayvonlar va ularning ekologiyasi (Oqsoq-ota misolida). Akademik T.Z. Zoxidov tavalludi 100 yilligiga bag’ishlangan “Biologik xilma-xillikni saqlash muammolari” ilmiy amaliy kanferensiya ma’ruzalar to’plami, Toshkent, 2006 6. Geptner V. G. i dr. Mlekopitayu щ ie Sovetskogo Soyuza, 1-2, M., 1961 – 1967 7. Jizn jivotn ы x, v 1,2 t. M., «Prosve щ enie», 1969-1971 8. Zaxidov T. Z., Meklenbursev R. N. Priroda i jivotn ы y mir Sredney Azii, Tashkent, t. I, 1969 9. Zaxidov T. Z., Meklenbursev R. N., Bogdanov O. P. Priroda i jivotn ы y mir Sredney Azii. Tashkent, t. 2, 1971 10. Pozvonochnыe jivotnыe Sredney Azii, Tashkent, 1966 40

JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHI HAYVONLARNING BIOLOGIK VA EKOLOGIK XUSUSIYATLARI

Sotib olish