Juft tuyoqli sut emizuvchi hayvonlarning biologik va ekologik xususiyatlari - Zoologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	891.0KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Zoologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Juft tuyoqli sut emizuvchi hayvonlarning biologik va ekologik xususiyatlari

Sotib olish

JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHI HAYVONLARNING
BIOLOGIK VA EKOLOGIK XUSUSIYATLARI
REJA:
KIRISH
ASOSIY QISM
1.1. JUFT TUYOQLILAR TURKUMI (ARTIODACTYLA)
1.2.JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHILARNING XALQ
XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI
2.JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHILARNING TABIATDAGI
BIOLOGIK AHAMIYATI
2.1 TABIATNING EKOLOGIK KO’RSATGICHLARIGA TA’SIRI
2.2. TABIATDAGI O’RNI
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Sut emizuvchilar – amnista guruhiga mansuv
issiqqonli hayvonlar. Tanasi yung bilan qoplangan; t е risida yog’ va t е r b е zlari
bor. Bosh miyasi yarimsharlari po’stlog’i kuchli rivojlangan. O’rta qulog’ida
uchta eshitish suyakchalari bor. Tishlari jag’ chuqurchasida joylashgan
bo’lib, shakli va vazifasiga binoan har xil ixtisoslashgan. O’pkasi alv е olar
tipda tuzilgan. Yuragi to’rt kam е rali. Yagona yurak ao’rtasi yurakni chap
tomondan aylanib o’tadi. Ko’krak qafasi bo’shlig’i qorin bo’shlig’idan yupqa
to’siq-diafragma parda bilan ajralgan. Ayirish organi chanoq buyragidan
iborat.
Barcha sut emizuvchilar bo’lasini sut bilan boqadi. Ko’pchilik sut
emizuvchilar tirik tug’adi; faqat ayrim vakillari tuxum tug’ib ko’payadi.
Barcha sut emizuvchilar urg’ochisida sut b е zlari rivojlangan; bo’lasini sut
bilan boqadi.
Sut emizuvchilarning 4000 dan ortiq turi ma'lum. O’zb е kiston
faunasida 95 ga yaqin turi tarqalgan. Sut emizuvchilar sinfi tuxum
qo’yuvchilar, xaltalilar, yo’ldoshlilar k е nja sinflariga bo’linadi.
Mavzuning maqsad va vazifalar. Umumiy xarakt е ristikasi. Sut
emizuvchilar issiq qonli, umurtqali hayvonlarning - yuqori sinfi bo’lib,
xarakt е rli b е lgilari tanasini jun bilan qoplanganligi ba'zi bir turlarida juni
r е duktsiyaglangan; t е risida yog va t е r b е zlari borligi; bosh miyasini katgaligi,
eshituv organlari murakkab tuzilganligi o’rta qulogida uzangi, bolgacha va
sandon suyaklarini bo’lishi, xidlov organida bir qancha xidlov chiganoqlari
bor; tishlari shakli va vazifasi - turlicha bo’lib jag’lariniig chuqurchalarida
joylashganligi o’pkasi alv е olyar tuziliisidagi; yuragi 4 kam е raligi; ko’krak
qafasi qorin bo’shligidan muskulli to’siq diafragma bilan ajralganligi; tirik
bola tuguvchi ba'zilari tuxum qo’yuvchi va urgochilari bolalarni sut
b е zlarining mahsuloti sut bilan boquvchi hayvonlardir. Sut emizuvchilarning
yuqori progr е ssivligi: yuqori tuzilgan markaziy n е rv sist е malari va s е zgi
2

organlari; .murakkab t е rmomorgulyator sist е masiga hamda nisbatan doimiy
gavda haroratiga egaligi; tirik bola tugishi (ayrimlari mustasno) bolalarni sut
bilan boqish, sut emizuvchilarni ko’proq umr ko’rishiga imkon tugdiradi.
3

1.1 JUFT TUYOQLILAR TURKUMI
Juft tuyo’qlilar – o’txo’rlar yoki hammaxo’r hayvonlar. Oyo’qlarida
bir juft yoki ikki juft barmoqlari bo’ladi. Har bir barmog’i qalin va pishiq
tuyo’q bilan qoplangan. Juft tuyo’qlilarning 3 va 4 – barmoqlari kuchli
rivojlangan; 1- barmog’i reduktsiyaga uchragan; 2 va 5- barmoqlari nisbatan
kalta yoki yaxshi rivojlanmagan. O’mrov suyagi bo’lmaydi. Ko’pchiligi
quruqlikda yashaydi; faqat suv ayg’irlarining hayoti suv bilan bog’liq. Juft
tuyo’qlilar kavsh qaytaruvchilar va kavsh qaytarmaydiganlar kenja
turkumlariga kiradi.
Kavsh qaytaruvchilar – oyo’qlari uzun, tanasi ixcham bo’lgan, tez
yugurishga moslashgan hayvonlar. 2 va 5 – barmoqlari rudimentar. Teriosti
yog’ qavati deyarli rivojlanmagan, terisi qalin yung bilan qoplangan.
Ko’pchilik turlari boshida (bug’ularda erkagida) shoxlari bo’ladi. (119-rasm).
Faqat o’simlik bilan oziqlanadi. Yuqori jag’larida kurak tishlari, ko’pchiligida
qoziq tishlari ham bo’lmaydi. Oziq tishlari sirti burmali bo’lib, qattiq oziqni
chaynashga moslashgan. Oshqozoni murakkab tuzilgan, 4 kamerali: katta
qorin, to’r qorin, qat qorin va shirdonga bo’linadi. Ichagi juda uzun, ko’r
ichagi rivojlangan. Ovqat hazm qilish sistemasining tuzilishi qiyin hazm
bo’ladigan o’simlik kletchatkasini hazm qilishga moslashgan. Kavsh
qaytaruvchilar bug’ular, quvushshoxlilar, jirafalar oilalariga ajratiladi.
Bug’ular oilasiga bug’ular, maral, xoldor bug’u, shimol bug’usi, los,
kabarga, elik kiradi. Ko’pchilik bug’ular erkagi boshida yung bilan qoplangan
shoxlari (shimol bug’usining urg’ochisida ham) bo’ladi. Shoxlar har yili
almashinib turadi. Bug’ular Osiyo, Yevropa va Amerikada tarqalgan.
O’zbekistonda buxoro bug’usi ya'ni xongul maxsus qo’riqxonalarda
boqilmoqda. Shimoliy hududlarda (Rossiya, Kanada, Alyaskada) shimol
bug’usini qo’lga o’rgatilgan; transport vositasi sifatida foydalaniladi, go’shti
iste'mol qilinadi.
4

Jirafalar oilasi. Jirafalarning bo’yni juda uzun, boshi kichkina; bo’yi
5-6 m ga etadi. Bu oilaga jiraflar bilan birga tropik Afrikada yashovchi okapi
kiradi. Jirafning boshida teri bilan qoplangan kalta shoxlari bo’ladi.
Quvushshoxlilar oilasiga mansuv hayvonlarning ichi kovak shoxi,
peshona suyagi o’simtasi hisoblanadi. Shox hayvonning umri bo’yicha
saqlanib qoladi. Faqat Amerika ayrishoxlisi shoxlari almashinib turadi.
Ko’pincha urg’ochilarining shoxlari bo’lmaydi yoki juda mayda bo’ladi.
Tropik Afrika va Avstraliyadan tashqarii yer yuzining hamma qismida
tarqalgan. Quvushshoxlilarga antiloplar, qo’y, echki, sigir, zubr, yak, oriks,
sayg’oq, jayron, bizon va boshqa hayvonlar kiradi.
Bizon – yirik quvushshoxlilardan biri. Ilgari Shimoliy Amerika
qitg’'asida keng tarqalgan. Hozir AQSh va Kanadaning cho’l va
o’rmoncho’llarida asosan qo’riqxonalarda saqlanib qolgan. Uning tanasi
uzunligi 3 m ga, vazni 720 kg gacha bo’ladi. Zubr – yirik quvushshoxli
hayvon. Tanasi uzunligi 3,5 m ga, vazni 1 t ga etadi. Yungi qalin, iyagi va
bo’yni pastki qismida ayniqsa uzun bo’lib, osilib turadi. Soni keskin
kamayib kyetgan. Hozir Sharqiy Yevropa o’rmonlarida (Belorussiya, Polsha)
maxsus qo’riqxonalarida boqilmoqda Quvushshoxlilar oilasiga qadimda
Yevropa va Osiyo cho’llarida keng tarqalgan, 19- asrga kelib butunlay qirib
yuborilgan tur ham kiradi. Tur hozirgi sigir zotlarining nasl boshisi
hisoblanadi.
Quvushshoxlilardan buramashoxli echki va tog’ echkisi Bobotog’ va
Turkiston tog’larining qo’yali cho’qqilar va Alp o’tloqlari mintaqasida
yashaydi. Arxar (tog’ qo’yi) Qizilqum, Ustyurt va Bobotog’da tarqalgan.
Sayg’oq (oqquyruq) Ustyurt cho’llarida poda bo’lib yuradi. Qadimda O’rta
Osiyo cho’llarida jayron (g’izol) poda bo’lib o’tlab yurgan; hozir faqat
qo’riqxonalarda saqlanib qolgan.
Kavsh qaytarmaydigan juft tuyo’qlilar kenja turkumiga mansuv
hayvonlarga to’ng’iz, pekarlar va begemotlar kiradi. Ularning tanasi yo’g’on,
oyo’qlari, bo’yni va dumi kalta bo’ladi. Oyo’qlarida 4 ta barmoq bo’lib,
5

ulardan o’rtadagi 2 tasi kuchliroq rivojlangan. Faqat pekarning keyingi
Oyog’ida 3 ta barmog’i rivojlangan. Terisi qalin, teriosti yog’ qatlami yaxshi
rivojlangan. Oziq tishlari ko’p burmali, qoziq tishlari kuchli rivojlangan.
Oshqozoni oddiy, bir kamerali. Urg’ochisi qornida yeilin so’rg’ichlari ikki
qator joylashgan. Yo’ldoshi diffuz tipida. Bu kenja turkumga cho’chqalar va
suv ayg’irlari oilasi kiradi (120-rasm).
Cho’chqalar oilasiga to’ng’izlar va so’galli cho’chqalar kiradi.
Ularning tanasi g’o’la, oyo’qlari yo’g’on va kalta, bo’yni kalta, konussimon
boshi uchida silliq tog’ay burni bo’ladi; qoziq tishlari kuchli rivojlangan.
Ozig’i chaynalgandan so’ng qizilo’ngach orqali oshqozonga tushadi. Xonaki
cho’chqalar yovvoyi to’ng’izlardan kelib chiqqan. Cho’chqalar terisidagi
qillarning kam bo’lishi, katta vazni, ko’p go’sht va yog’ mahsulotlari hosil
qilishi bilan farq qiladi. Cho’chqalar juda serpusht bo’lib, 12 tagacha bo’la
tug’adi. Asosan o’simlik mahsulotlari bilan oziqlanadi; hayvon mahsulotlari
(chuvalchanglar, hasharotlar, mayda kemiruvchilar, hayvonlar murdasini
ham) xush ko’radi. Yovvoyi to’ng’izlar tog’ oldi mintaqalarida daryolar
bo’yidagi chakalakzorlarda yashaydi. Hozir soni juda kamayib ketgan.
Bu oilaga Janubi – Sharqiy Osiyoda tarqalgan yo’l-yo’l cho’chqa,
Janubiy Amerikada yashaydigan pekarlar ham kiradi.
Suv ayg’irlari - juda yirik juft tuyo’qlilar; og’irligi 3 t ga etadi.
Tanasi va oyo’qlari yo’g’on va kalta; juda yirik va yassi suv ayg’irlarining 2
turi Afrikada yashaydi. Ulardan biri – gippopotam juda yirik bo’lib,
hayotining asosiy qismini suvda o’tkazadi; ikkinchisi – karlik suv ayg’iri suv
yaqinidagi tropik o’rmonlarda yashaydi. Ikkala tur ham o’simlikxo’r. Suvdagi
va suv bo’yidagi o’simliklar bilan oziqlanadi.
Yirtqichlar turkumi . Yirtqich sut emizuvchilar asosan yirik umurtqali
hayvonlar bilan oziqlanadi. Faqat ayiqlar turli xil oziqni eydi. Kurak, qoziq va
oziq tishlari rivojlangan. Kurak tishlari birmuncha mayda, qoziq tishalri
aksincha – yirik, konussimon, o’tkir. Oziq tishlar yuzasidagi burmalari
o’tkirlashgan. Ko’pchilik yirtqichlarning yuqori va pastki jaqlaridagi oziq
6

tishlarida ikkitadan yirik, yirtqich tishlar bo’ladi. Oziq tishlar soni o’txo’r
hayvonlarnikiga nisbatan kam bo’ladi. Yirtqichlardan itsimonlar,
mushuksimonlar, suvsarlar, ayiqsimonlar, sirtlonlar muhim ahamiyatga ega.
1.2 JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHILARNING BIOLOGIK
AHAMIYATI
Juft tuyoqli sut emizuvchilarning tabiatdagi ahamiyati . Sut
emizuvchilarning hayoti o’simliklar va boshqa hayvonlar bilan chambarchas
bog’liq Sut emizuvchilar asosiy o’txo’r hayvonlar sifatida o’simliklar hosil
qiladigan organik moddalarni o’zlashtirib o’z tanasini tiklaydi. Sut
emizuvchilar tezagi va murdasi esa saprofag hayvonlar (go’ngxo’r
qo’ng’izlar, pashshalar), saprofit zamburug’lar va bakteriyalar uchun oziq
bo’ladi. Bu organizmlar faoliyati tufayli tuproq o’simliklarini o’sishi uchun
zarur bo’lgan mineral moddalar bilan boyiydi. Yerda in quradigan va
tuproqda yashaydigan sut emizuvchilar tuproqni yumshatib, unga havo va suv
o’tishini yaxshilaydi. Hayvonlar bilan o’simliklar hayotining o’zaro
chambarchas bog’liqligi dasht va cho’llarda ayniqsa yaqqol ko’zga
tashlanadi.
Hashoratxo’r va yirtqich sut emizuvchilar zararkunanda va kasallik
tarqatuvchi hashoratlar sonini cheklab turadi. Yirtqich sut emizuvchilar kasal
va nimjon hayvonlar yoki ular murdasi bilan oziqlanib, hayvonlar naslini
yaxshilanishiga yordam beradi; yer yuzini tozalab, tabiiy sanitarlar vazifasini
bajaradi.
Sut emizuvchilarning odam faoliyatidagi ahamiyati . Insoniyat tarixida
sut emizuvchilar asosiy oziq manbayi sifatida katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Odam eng qadimgi davrlardan boshlab sut emizuvchilarni go’shti, terisi va
mo’ynasi uchun ovlagan, ularni qo’lga o’rgatgan va sutidan foydalangan. Sut
emizuvchilarning odam hayotidagi ahamiyati kun sayin ornib bormoqda. Sut
emizuvchilardan yovvoyi cho’chqalar, tyulenlar, ayrim kitsimonlar go’shti
7

uchun ovlanadi. Olmaxon sayg’oqlar, sobo’l, tulkilar, ondatra, krot, quyon
lar, suvsarlar, ayrim dengiz hayvonlari (dengiz qunduzi, dengiz mushuklari)
qimmatli mo’yna beradi.
Sut emizuvchilar orasida zararkunanda turlari ham ko’p. Kalamushlar
va sichqonlar omborlarda saqlanayotgan oziq- ovqat mahsulotlarini eb zarar
keltirsa, yumronqozoqlar, qo’shoyo’qlar, dala sichqonlari dashtlardagi
ekinlarni eb katta ziyon keltiradi. Bundan tashqari bir qancha kemiruvchilar:
yumronqoziqlar, kalamushlar, qumsichqonlar odamlarga o’lat va leyshmanioz
kabi kasalliklarni yuqtiradi. Yirtqich hayvonlar orqali odamga qutirish
kasalligi va har xil gijjalar yuqishi mumkin.
Sut emizuvchilarni muxofaza qilish. Odamning xo’jalik faoliyati
tufayli keyingi yillarda bir qancha sut emizuvchilar soni keskin kamayib,
ayrim turlari yo’q bo’lib ketdi. Faqat keyingi 300 yil davomida er yuzidan sut
emizuvchilarning 60 dan ortiq turi yo’q bo’lib kyetgan. O’zbekiston faunasi
tarkibidan ham o’tgan asrning ikkinchi yarmida turon yo’lbarsi, orol baqri
balig’i butunlay yo’qolib ketdi. Ayrim turlar, masalan, Buxoro bug’usi,
Prjevalskiy oti, jayron, zubr va boshqalar faqat tutqunlikda va yarim
tutqunlikda saqlanib qolgan.
Sut emizuvchilar soninig kamayib ketishi sabablari ko’plab ovlash,
ekinlar va hayvonlarni muhofaza qilish maqsadida ularni ko’plab qirib
tashlanishi, hayvonlar yashaydigan muxitning buzilishi, ular uchun oziq
bo’ladigan jonivorlar va o’simliklarning kamayib ketishi, uy hayvonlari va
introduktsiya qilingan hayvonlar sonining ko’payishi bilan
konkurentsiyaning oshishidan iborat. Sut emizuvchilar turlari sonini
oshirishda ayrim tadbirlar kamyob turlarni ovlashni taqiqlash, ular
yashaydigan muhitni buzmasdan saqlab qolish, qo’riqxonalar, buyurtmaxona-
lar, ovchilik xo’jaliklari tashkil etish, hayvonlarni tutqunlikda ko’paytirib,
so’ngra tabiiy muxitga quyib yuborishdan iborat. O’zbekiston respublikasi
Qizil kitobiga sut emizuvchilarning 24 turi kiritilgan.
8

Sut emizuvchilar sinfiga mansuv chorva mollari. Sut
emizuvchilarning qimmatli oziq - ovqat manbai sifatida ahamiyati kun sayin
oshib bormoqda. Oqsillarga boy bo’lgan hayvon go’shtini istemol qilish
odamning jismoniy va aqliy rivojlanishi uchun zarur. Odamlar ko’proq
go’sht, yung, mo’yna olish maqsadida sut emizuvchilarni qo’lga o’rgatgan,
ularni duragaylash va suniy tanlash orqali qoramollaning yangi zotlarini
yaratgan. Anna shu tariqa chorvachilik kelib chiqqan. Hozirgi davrda
chorvachilikni sut emizuvchilarni boqish va ulardan mahsulot olish bilan
shug’ullanadigan sohalari: qoramolchilik, qo’ychilik, yilqichilik ,
mo’ynachilik, cho’chqachilik kabi sohalari mavjud.
Qoramolchilik. Hozirgi qoramollar qadimgi Osiyo va Evropa
dashtlarida keng tarqalgan, XVI asrda batamom qirilib kyetgan turdan kelib
chiqqan. Tur miloddan 7000 yil avval qadimgi Gretsiyada xonakilashtirilgan.
Uzoq davom etgan sun'iy tanlash ta'sirida turning gavda tuzilishi va turq -
atvori o’zgarib borgan. Hozirgi qoramollarning yung rangi, mahsuldorligi,
gavda o’lchami,mahalliy sharoitga moslanishi jihatdan bir-biridan farq
qiladigan juda ko’p zotlari mavjud. Sigirlarning tug’ilgan bo’lasi buzoq
deyiladi. Voyaga yetgan bir yoshdan oshgan urg’ochi buzoqlar g’unajin,
bo’lalagan g’unajin esa sigir, erkak qoramol esa bo’qa yoki xo’kiz deyiladi.
Sigirlar qadimgi turdan yovvoshligi, sermahsulligi, yung rangining xilma-
xilligi, o’z egasini tanishi bilan farq qiladi.
Qoramollarning xo’jalikda foydalanish xususiyatiga binoan sut, go’sht
va sut-go’sht yo’nilishidagi zotlarga ajratiladi. Sersut zotlar qoramollarning
asosiy qismini tashkil etadi. O’zbekistonda boqiladigan qizil dasht, Bushuev,
qora – ola, Shvits zotli sigirlar yiliga 3000-6000 kg sut beradi.
Go’shtdor zotlar asosan sifatli go’sht etishtirish maqsadida boqiladi.
Ular ko’p sut bermaydi, lekin tez etiladi. Go’sht yo’nalishidagi sigirlardan
shortgorn, qozog’iston oqboshi, santa- gertruda, gereford zotlari boqiladi.
Shortgorn zotli sigirlarning o’rtacha vazni 650 kg, buqalarning – bilan kg dan
9

o’rtadi. Yosh buqalar bir kunda 1 kg gacha semiradi; 1,5-2,0 yoshda 450-500
kg ga etadi.
Sut-go’sht yo’nalishidagi sigirlar ko’p sut berishi bilan birga ularning
go’shti hai sifatli bo’ladi. Shvetsariyaning simmental va Rossiyaning
Kostroma zotlari ana shu yo’nalishda boqiladi. Simmental zotli sigirlardan
yiliga 4000 kg gacha sut sog’ib olinishi mumkin. Ular buqalarining vazni
850-bilan kg, sigirlari 550-650 kg keladi.
Qoramollardan teri ham olinadi. Ular terisidan charm poyafzallar, teri
– galanteriya buyumlar tikiladi. Qushxonalardagi chiqindilardan tibbiyotda
foydalaniladigan turli preparatlar, yelim, sovun va boshqa mahsulotlar
tayyorlanadi. Janubiy Osiyodagi ayrim mamlakatlarda qoramollarning
buqalaridan ish hayvonlari sifatida omoch bilan er haydashda va aravaga
qo’shib yuk tashishda foydalaniladi.
Qo’ychilik – chorvachilikning qo’y va echkilarni boqish bilan
shug’ullanadigan sohasi. Qo’ylar engil sanoat uchun qimmatbaho xomashyo
(yung,teri, mo’yna) va oziq-ovqat mahsulotlari (go’sht, sut, yog’) beradi.
Qo’y yungidan gazmol, trikotaj buyumlar, gilam, terisidan Po’stin,
mo’ynasidan kiyim-kechak, sutidan pishloq, brinza tayyorlanadi. Butun
dunyoda 1 milliard boshdan ortiq qo’y boqiladi.
Qo’ylar bundan 8 ming yil ilgari xonakilashtirilgan, muflon va
arxardan kelib chiqqan. Qo’ylarning yosh urg’ochisi sovliq, erkagi -
qo’chqor, tug’ilgan bo’lasi qo’zi deyiladi. Qo’chqorlar har doim shoxli,
sovliqlar esa shoxsiz yoki kichik shoxli bo’ladi. Qo’ylar 14-15 yil yashaydi,
5-7 oyligida jinsiy etiladi. Odatda qo’ylardan 8-10 yil foydalaniladi.
Beradigan mahsulotiga qarab qo’ylar yung, po’stinbop terili,
qorako’l terili go’sht-yog’ yo’nalishidagi zotlarga ajratiladi. Yung beradigan
qo’ylarni ham o’z navbatida mayin yungli, chala mayin yungli, dag’al yungli
zotlarga ajratiladi. Mayin yungli qo’ylar yungi ingichka va uzun (8-10 sm)
tivitdan iborat. Mayin yung (runo)dan nafis gazlamalar to’qiladi. Mayin
yungli qo’ylarning merinos zotidan bir yilda 10-12 kg yung qirqib olinadi.
10

Merinos qo’ylar Shimoliy Kavkaz, Volgabo’yi va Qozog’istonning janubida
boqiladi.
Dag’al yungli qo’ylarning yungi qil, tivit va har xil yunglardan
iborat. Dag’al yungli qo’ylar ham o’z navbatida po’stinbop terili, qorako’l
terili, go’sht – yog’li, go’sht – yungli zotlarga ajratiladi. Rossiyaning
Markaziy noqoratuproq mintaqasida va Uralda tarqalgan Romanov zoti eng
yaxshi po’stinbop teri beradi.
Qorako’l 1-3 kunlik qorako’l qo’zilarining terisi hisoblanadi. Qorako’l
terisi ko’proq qora rangli bo’ladi. Qorako’l qo’ylarining ko’k, jigarrang, sur
va boshqa xilari ham bo’ladi. Qorako’l terisining havorang va tillaranglari
juda qimmatli hisoblanadi. qorako’l qo’ylarining asl Vatani Buxoro
hisoblanadi.
Go’sht – yog’ yo’nalishidagi qo’ylardan O’zbekistonda Hisor qo’yi
boqiladi. Hisor zotlari yirik, vazni 150 kg gacha, yirik dumbasining vazni 25
kg keladi.
Tojik yoki Buxoro qo‘yi (Ovis orientalis bocharensis Nasonov)
yo‘qolib borish arafasida O‘zbekistan qizil kitobiga kiritilgan. O‘zi uncha
katta bo‘lmagan qo‘y. SHoxlari ikkalasida ham bor. Erkagining shoxi katta va
kuchli bo‘lib uning uzunligi 72,5 sm, urg‘ochisiniki esa nimjonroq bo‘lib
orqaga ozgina qayrilgan.
11

Tumshug‘ining ostki va ustki qismi oq. Burama shoxli echkidan tojik qo‘yi
kuchli shoxi yonlariga qayrilgan va old bo‘yin qismidagi yungi bilan ajralib
turadi. Urg‘ochisini ko‘zlari Burama shoxli echkilarnikiga o‘xshaydi.
O‘zbekistondagi ko‘payish va son jixati bizni territoriyada ikki xil turi bor,
Bobotog‘ va Boysun-kugitang. 1950 yil bu qo‘ylarni Bobotog‘ning
Biyasimon va Patalsoy rayonlarida uchragan. Bu qo‘yning suyaklari zoologik
izlanish vaqtida Machaydaryo xavzasida topilgan. Ularning yashash joylari
tog‘ jarliklari kam xollarda 2200 m balandlikka ko‘tarilishadi. Pastlaganda
12

esa 300-400 m balandlikka tushadi. Ular mayda bo‘yli archalar yonida qo‘nib
turib, qalin chakalaklar inidan uzoqroq yuradilar. Issiq yoki jala vaqtida ular
qoyatoshlar yoki inkurlarda jon saqlaydi. YOzda ular issiqdan saqlanish
uchun tog‘ni soya tomonida o‘tlab, kechqurun suv ichishga tushadi.
Kechasidan to tongacha o‘tlab, goxida yarim kechasi dam olishadi. Qishda
kunduzi o‘tlanadi. Kuchli jala yoki qor, shamolda ular sutkalab dam olib
yotishadi.
Ustyurt ko‘yi; arxal (Ovis ammon karelini Severtzov)
Yo‘qolib boruvchilar vakillaridan, Qizil kitoblardan joy olgan. SSSR va
Qozog‘iston SSR qizil kitoblariga kiritilgan. O‘rta kattalikdagi ko‘y,
tanasining uzunligi 121-147 sm, bo‘yi 77-98 sm, vazni 58-79 kg urg‘ochisi
36-56 kg. Tanasi bikir, shoxlari ikkalasida ham bor, lekin urg‘ochisining
shoxi ingichka va bo‘sh 25-30 sm ga etadi. Erkaklarining shoxi katta va og‘ir
bo‘lib 92 sm ga etadi. Jag‘i va bo‘yin yungi 20 sm bo‘lib, soqol bo‘lib turadi.
Rangi qizg‘ish-sariq bo‘lib, bo‘yini kulrang qora bo‘lib, soqoli oq. Arxal
erkagi shoxi va soqoli bilan urg‘ochisidan yaqqol ajralib turadi.
O‘zbekistondagi ularning son va ko‘payishi. Qoraqalpoq ASSR va Ustyurtda
ularning tarqalgan erlari Qozog‘iston chegarasigacha SHora Kazaxldan to
Turkmaniston chegarasi Qoplonqiragacha. Hozirgi vaqtda ustyurt qo‘yi
Qazaxl va qoplonqirada saqlanib qolgan. 1978 yilda 10 km da 9 ta qo‘y bolasi
bilan va 1 yoshlik 8 ta qo‘y hisobga olingan. Ustyurtning 100 km 240 nafar
qo‘y va 90 ta bolasi xisoblangan. Ustyurt qo‘ylari asosan tog‘ning cho‘lli
joylarida yashaydi. Qoplonqirada qo‘ylar jarliklarda asosan balandligi 100m
bo‘lgan joyda yashaydi.
Ular ko‘proq maysa bilan qoplangan toshloqli yoki qirra jarliklarda
o‘tlaydi. CHunki bu joylarda bo‘rilar va odamlar uchramaydi. Qo‘ylar tundan
to tonggacha o‘tlab, issiq boshlangan vaqtda dam olib yotishadi. Kuchli
shamol yoki yomg‘ir va kordan inkurlarda jon saqlaydilar. Qo‘ylarning
voyaga etish yoshi 3 yil. Ular asosan 1 ta goxida 2 ta bola tug‘adi. Qo‘zilar
13

tug‘ilganidan so‘ng onalarining ortidan ergashib yurishadi. Ular 1 yoshgacha
onalari bilan birga bo‘ladi.
Muflon (Ovis musimon)
Muflon (Ovis musimon yoki Ovis ammon musimon) ayri tuyoqli qo‘ylar
zotidan. SHuningdek Arxal ham mavjud, ulardan uy qo‘ylari tarqalgan.
Tashqi ko‘rinishi. O‘rtacha muflonlar 130sm uzunlikka etadi. Bo‘yi 90sm,
vazni 50kg erkaginiki, urg‘ochisini vazni 35kg.
YAshash tarzi. Muflonlarning yashash joyi tog‘li yaylovlar. Urg‘ochi va
qo‘zilar birgalikda 100 nafar podani tashkil qiladi. Erkak Muflonlar o‘zlari
yolg‘iz yashaydi, faqat ularga ko‘payish mavsumidagina kelib qo‘shiladi.
Ko‘payishi. Hozirgi vaqtda muflonlar Armanistonda va shimoliy Iroqda va
SHimoliy G‘arbiy Eronda ko‘payishgan. Ilgari Armaniston tog‘larida; Qrim
va Balkonda ko‘p uchrar edi. YUqorida aytib o‘tilgan xududlardan muflonlar
taxminan 3000 yil oldin yo‘qolib ketgan, yana Kpirda, Korsik va Sardinada
bor.
Muflonlarni ovlash avvaldan mavjud. 10000 yillar ilgari odamlar muflonlarni
qo‘lga o‘rgatishni boshlagan, oqibatda uy qo‘yi paydo bo‘lgan. Birinchi
bo‘lib ularni qo‘lga o‘rgatib uy qo‘yini xosil bo‘lishida Armaniston
xisoblanadi. G‘arbiy Evropada uy qo‘ylari 8000 yil avval paydo bo‘lgan.
14

Tog‘ echkisi (Capra pall)
15

Bu echkilar Turkiston va CHotqol tizmalarida uchraydi. Erkagida orqasiga
qayrilgan katta-katta qilichsimon shoxlari bo‘ladi (135sm gacha boradi).
Erkagining massasi 120 kg gacha boradi, urg‘ochilari sal kichikroq bo‘ladi.
Ularning shoxi ham uchi sal qayrilgan bo‘lib, kaltaroqdir. YOzgi juni
qo‘ng‘irnamo-jigar rang, ikki yon tomoni sal oqishroq. Ba’zilarning qorni
oqish bo‘ladi. Rangi yoshi ulg‘aygan sayin o‘zgarib boradi va qari erkaklarida
to‘q qo‘ng‘ir bo‘lib qoladi. Orqasida bilinar-bilinmas qora yo‘li bor.
Tog‘ echkisi tik qoya toshlar va o‘pirilmalar ko‘p bo‘ladigan juda past-baland
joylarda yuradi. Ko‘pincha al’p mintaqasida yashaydi. Qish oylarida bu
echkilar tog‘larning bir qadar pastki qimslariga ko‘chib, yoki shamol qorni
uchirib ketadigan joylarga tushib keladi.
Ertalabki va kechki soatlarda o‘tlaydi. Tunda borish qiyin bo‘lgan daralardagi
qoyalar orasida dam olib yotadi. Erta saharda bu hayvonlar o‘tloqqa borib,
soat 10-11 gacha o‘tlaydi, keyin suvlagani boradi. Katta-katta toshlar soyasida
yoki qoyalar tagida dam olib, tunaydigan joylariga tomon asta-sekin yurib
keladi. YOzda ular qo‘ng‘irbosh va boshqa o‘tlar bilan oziqlanadi, qishda
archa ignabarglari va buta shoxlarini g‘ajiydi.
Voyaga etgan erkaklari noyabr oyining o‘rtalarida olishib bir nechta (ba’zan
10-15 ta) urg‘ochisini o‘ziga olib oladi va boshqa erkaklarini ularning
yaqiniga yo‘latmaydi. Urg‘ochilari aprel’-mayda bolalaydi (odatda ikkita,
goho bitta yoki uchta bola tug‘adi). Bolalari ikki yoshli bo‘lganidan keyin
voyaga etadi.
Tog‘ echkisi qimmatli ov ob’ektidir. Ba’zi joylarda u birmuncha uchrab
turadi, odam borishi qiyin bo‘lgan qoyalarda yashaydi, shu sababdan
erkaklarini sport yo‘li bilan ovlashga ruxsat etilgan.
16

Burama shoxli echki (Capra falconeri wag)
Ko‘hitangtog‘ bilan Bobatog‘da buralib-buralib ketgan katta shoxlari va uzun
soqoli bo‘ladigan burama shoxli echki yashaydi. Juda kam qolgan bu echki
Tojikistondagi Darvoz tizmasida ham uchraydi. Ko‘hitangtog‘da qoya toshlar
17

ko‘p bo‘ladigan archazorlar mintaqasida (1500-2500m balandlikda) yuradi.
Bobatog‘da u 1200-2000 m balandlikdagi qoyatoshlar orasida va qalin o‘sgan
pistazor bilan qoplangan tik yonbag‘irlarda uchraydi.
Tanasining uzunligi 150-170 sm, bo‘yining balandligi 100-115 sm, vazni 110
kg. Tanasi bikir, oyoqlari kalta baquvvat, quloqlari uchli. YUnining rangi
yozda qizg‘ich, qishda kul rang, qorninig rangi oq. Soqoli tashqi tomonidan
qora ich tarafi oq, dumi qora va kalta. Oyoqlarida qoradog‘, SHoxlari
buralgan spiralsimon. Erkak echkilarning shoxi 110-115 sm ga etadi,
urg‘ochisiniki kalta va ingichka 20-25 sm bo‘ladi. SHoxlaridagi xalqalar
erkagining yoshini aniqlashda yordam beradi. K.K.Flerov Zoologiya
institutining kolleksiyasini ANSSSR 22 ta idoxorning bosh suyaklarini
o‘rganib chiqib ularni geografik tuzilishini xar-xilligini to‘g‘ri shoxlilardan
tortib spiralsimon shoxlargacha aniqladi. Erkaklarning spiralsimon shoxlari
qalin va goxida erga tegib turuvchi soqoli bilan ajralib turadi.
Areal g‘arbiy Ximolay, Afg‘oniston, SSSR territoriyasida shimoliy
O‘zbekiston va shimoliy Tojikistonda yashaydi. O‘zbekistonda son jixatidan
Kugitanga va Bobotog‘da ko‘p. Hozirgi vaqtda 10km Tangi devor jarligi,
Kugitan va Xatak qishlog‘igacha bo‘lgan erlarda uchraydi. Ziralik,
quyuqdara, Zarvuz, Olti-kunlik, Bidak, Uzulma, Orol, Kattatog‘, Qul’batta u
va Xamkan tog‘lari, keyingi chegarasi Machaydaryo va Qizil Naur
qishlog‘igacha bo‘lgan erlarda uchraydi. Bobotog‘da echkilar Qashqabuloq va
Katta va Kichik Turangada uchraydi va yana Biesimos, Qora YUmaloq va
itbuloqda. O‘zbekistonda ularning aniq son jixati ma’lum emas, taxminan
300-400 bosh bor.
Burama shoxli echki (Capra falconeri wag)
18

YAshash joylari Tog‘li xududlarda va past bo‘yli archalar o‘sadigan erda
yashaydi. Jarli joylarda echkilar dushmanlardan saqlanib va oziq-ovqat
topadi. Jazirama issiq yoz vaqtlarda echkilar Al’p tog‘larigacha ko‘tarilishadi.
19

YOzda tongdan to issiq boshlagunicha o‘tlaydi, so‘ng ular tog‘ salqini yoki
archa salqinlarida dam oladi. Quyosh botishi bilan suv xavzasiga borib so‘ng
tonggacha o‘tlanadi.
Yilning issiq paytlarida bu echkilar tunda o‘tlaydi, kunduzi esa daraxtlar
tagida yoki qoya toshlarning soyasida yotadi. Qishda kunduz kuni o‘tlab
yuradi. Kechasi qoyalarning shamol tegmaydigan va issiqroq bo‘ladigan
chuqur kamgaklariga kirib oladi. Burama shoxli echkilar yozda o‘t-o‘lanlar va
butalarning barglari bilan bilan oziqlansa, qishda qor tegidan shuvoqni topib
eydi va yosh archa daraxtlarining igna barglarini g‘ajiydi.
Noyabr’-dekabrda har bir erkagi ikkita-uchta urg‘ochisi bilan birga yuradi.
So‘ngra podalar birlashib oladi. G‘olib chiqqani urg‘ochi echkilar podasini
egallab oladi va yosh erkaklarni unga yaqin yo‘latmaydi. YOsh va zaif erkak
echkilar odatda podaga yaqinlasha olmay, uning ketidan ergashib boradi.
Mana shu paytda erkaklari juda kam ovqat eydi. Aprel’ oxiri-mayda
bolalaydi. Tug‘ish oldidan urg‘ochisi podadan ajralib, borish qiyin bo‘lgan
qoya toshlarga bekinib oladi. Qarilari odatda ikkitadan, yoshlari bittadan bola
tug‘adi. Echki bolalari tug‘ilgan kuninig ertasiga yurib ketaveradi va onasidan
qolishmaydi. To‘rt oygacha ular nuqul sut bilan oziqlanib boradi. So‘ngra
yana ikki oy sut emib yuradi va o‘t-o‘lanlarninig nozik qismlarini ham tanlab
uzib olib eydi. Echki bolalari onasi bilan juda uzoq birga qoladi. Ular keyingi
nasl tug‘ilganidan keyin ham onasi bilan birga yuraveradi. Burama shoxli
echkilar uch yoshida jinsiy jixatdan voyaga etadi.
Burama shoxli echkilar ovlanadigan qimmatli hayvonlar turidir. Go‘shtining
mazasi a’lo darajada. Uni ovlash taqiqlangan, revolyusiyadan ilgari juda qirib
yuborilgan. Bu hayvon Qizil kitobga kiritilgan va himoya ostiga olingan.
Jayron (Gazell subgutturosa Guld)
Yo‘qolib boruvchilar qatoriga kiradi, Qizil kitoblardan joy olgan.
O‘zbekistonning qum saxrolari va gil tuproqli tog‘oldi joylarining hammasida
ko‘rkam va tez yuguradigan jayron podalari yurar edi. Bundan o‘ttiz yil ilgari
Toshkent yaqinidagi Dal’varzin dashtida uchrab turar va Surxondaryo
20

vodiysida ko‘p bo‘lardi. Hozirgi vaqtda jayron Respublikamizning eng
pastqam joylaridagina saqlanib qolgan. Tanasining uzunligi 110-116 sm
yaqinidan o‘lchanganda balandligi 75 sm, dumining uzunligi 20-25 sm.
Massasi 25-35 kg. Erkaklarining qora rangli lirasimon shoxlari 45sm,
shoxlarida halqasimon kengaymalar bo‘ladi, urg‘ochilarning shoxi 5 sm
bo‘ladi.
YOzda terisining rangi qumoq-qizg‘ish, bo‘yni va qorin qismi oq. Qishda esa
oqishroq tusga kiradi. Oyoqlari, bo‘yni, shoxlari ingichka va uzun bo‘ladi.
Xavf sezgan jayron dumlarini ko‘targancha sakrab-sakrab qochadi. Tuyoqlari
kichkina, yuraksimon, uzunligi 6 sm va eni 4 sm, yotoq joylari ochiq erlarda
yoki yolg‘iz daraxt yonida bo‘ladi. Suv xavzasiga boruvchi yo‘lakchasi 200 m
goxida 400-500 m ga etadi.
Qizilqumda jayron shuvoq o‘sadigan joylarda yuradi. Ahyon-ahyon qumlarda
yashaydi. Zarfshonning quyi oqimlarida saksavul butalari o‘sib,
mustaxkamlab qo‘yilgan qumlarda yuradi. Respublikamizning janubida
sho‘rxok erlarida, Bobotog‘ yaqinidagi gil tuproqli saxroda uchraydi. Asosan,
kunduzi o‘tlab yuradi, kechasi dam oladi. Jazirama yoz kunlari ertalabki va
kechki soatlarda, ba’zan esa tunda ham aktiv bo‘ladi. Kunduzi qum
tepalarining orqasida yoki butalarning soyasida yotadi. Odatda to‘p-to‘p
bo‘lib, yozda 4-7 tasi, qishda esa 15-20 tasi bir bo‘lib yuradi, axyon-ahyonda
juft-juft bo‘lib yoki alohida-alohida bo‘lib yashaydi. Suvlash joylarida va
ko‘chish paytlarida 20-30 ta va undan ham ko‘proq to‘p bo‘lib olgan podalari
uchraydi.
21

Bahorda g‘alla o‘simliklari va efimerlar bilan oziqlanadi, ko‘k o‘tlar qurib
ketadigan yoz kezlari sho‘ralar va shuvoq bilan ovqatlanadi. Qishda sahro
butalarning mevalarini va shohlarini g‘ajiydi. O‘zbekistonda ularning
ko‘payishi va son jixati o‘tgan asrda jayronlar Xiva va Buhoroda juda ko‘p
edi. 50-yillarning XX asrda ular respublikamizda juda ko‘p edi. Ohirgi
paytlarda soni keskin kamayib bormoqda. 1976-1977 yillar SHimoliy
Ustyurtda uch bosh va Borsa-kelmasda 10-12 ta uchragan. 1976-yil Xorazm
oblastida 30 ta 1977-1978 yil Orol dengizi, Bel’tau Qozog‘iston chegaralarida
22

5-10 ta uchragan.
Noyabr oylarida ular bir uch-ta urg‘ochi jayronlar bilan ajraladi. YOz
paytlarida jayronlarning yaylovlari bir necha ming km 2
ga etadi. Sovuq paytda
bir necha yuz km etadi. May oyidan sentabr oyigacha ular 4 soatdan tortib 9-
10 soatgacha o‘tlab suv havzasi tomon borishadi. Ular umrining ko‘p qismini
yotish bilan o‘tkazadi. Aprel’-mayda bolalaydi (odatda 2 ta, goho 1-3 ta, juda
kamdan-kam hollarda 4 ta bola tug‘adi ). Jayron bolalari ko‘zi ochiq,
rivojlangan, lekin juda zaif bo‘lib tug‘iladi. 3-4 kundan keyin bolalari onasiga
ergashib, ancha olis masofalarga bora oladi Onasi bolalarini kuniga 1-2 mahal
emizib turadi. Jayron go‘shti juda shirin. Bu jayron kamayib ketmasligi uchun
uni ovlash taqiqlangan va u SSSR va O‘zbekistan qizil kitoblariga kiritilgan.
Sayg‘oq (Saiga tatarica L)
Odam tomonidan vahshiyona qirib tashlangan sayg‘oq XX asr
boshlarida deyarli batamom yo‘qalib ketgan edi. Tabiatda bir nechta o‘n boshi
qolgan edi. Birinchi marta 1944 yili Ustyurtga borganimda plotada shu
do‘ngburun kiyik borligini hech kimdan eshitganim yo‘q. 1956 yil may oyida
Ustyurtdagi CHurukqudug‘i rayonida bu hayvonlarning ko‘psonli podalari
yoki bolalari bilan birga yurgan ayrim urg‘ochilari bizga dam- badam duch
kelib turdi. 1976 yil may oyida Ustyurtdagi Komsomolskdan o‘n kilometrcha
narida men ayanchli bir manzarani ko‘rdim: har 100-200 m joyda bahor kezi
kelgan hutdan o‘lib qolgan kiyik murdalari yotar, ularning ustida o‘limtikxo‘r
qo‘ng‘izlar uymalanishib yurar edi.
Himoya choralari ko‘rilganligi natijasida O‘zbekistonda sayg‘oqning tuyoq
boshi tiklandi va ularning soni 3 mln boshga yaqinlashib qoldi.
Sayg‘oq jayronga sal o‘xshaydi-yu, lekin birmuncha bo‘ydorroq , tana
tuzilishi bir qadar miqtiroq bo‘ladi, oyoqlari kalta, boshi katta, hamisha pastga
solintirib yuradi, kalta xartumga sal-pal o‘xshab ketadigan, do‘ng bo‘lib
chiqqan burni bor. Erkaklarining massasi 50 kg gacha boradi, urg‘ochilari
23

kichikroq bo‘ladi. Bizda u Ustyurtda va Qizilqumning shimoliy tomonida
o‘ziga boshpana topadi, chunki O‘zbekistonda sayg‘oqni ovlash taqiqlangan.
Dekabrda juftlashadi, mayda esa odatda 2 ta, goho 1 ta bola tug‘adi. Tug‘ish
vaqtida urg‘ochisi o‘t-o‘landan tamomila xoli bo‘lgan taqir joyni tanlaydi.
Mana shu joyda bu hayvonlarni himoya rangi tufayli bir necha metr joydan
turib ajratib olish qiyin bo‘ladi. YAngi tug‘ilgan bolalari ikki qadamcha
narida oldimdan dik etib turib ketgan paytlar ham bo‘lganki, men to‘satdan
cho‘chib ham tushganman. YAna bir-ikki qadam tashlasam bormi, ularni
bosib olishim mumkin ekan.
YOsh bolalari o‘ziga kelib olishi bilan sayg‘oqlar shimol va sharqqa tomon
ko‘chib, respublikamiz doiralaridan chetga chiqib keta boshlaydi va kelasi
kuzda yana shu erlarga qaytib keladi.
Sayg‘oq donli o‘simliklar, sho‘raklar, shuvoq eydi. Bahor kezlari umri qisqa
o‘simliklarni xush ko‘rib esa, qishda sho‘rak bilan oziqlanadi. Sayg‘oq poda
bo‘lib yuradigan hayvon va ahyon-ahyonda yolg‘iz uchraydi. Podalari katta-
kichik: bir necha boshdan to ming boshgacha va bundan ham ko‘proq bo‘ladi.
Lekin, 30-40 bosh kiyikdan iborat podalari ko‘proq uchraydi. Kuzda erkaklari
qattiq olishuvlardan keyin 5-10 ta urg‘ochisini, eng zo‘rlari esa hatto 40-50 ta
urg‘ochisini o‘z xasmiga oladi. Olishuvlar natijasida ancha zaifroq erkaklari
o‘lib ketadi. Erkaklarining bir qismi juftlashish davrida madordan ketadi va
ovqat etishmay qolsa, juftlashuvdan keyin bular ham o‘lib ketadi.
24

Buxoro qo‘yi – Bukhara Unal
Maqomi: 1 (CR): Butunlay yo‘q bo‘lib ketish arafasida turgan lokal
tarqalgan kenja tur. TMXI qizil ro‘yxatiga kiritilgan [VU].
Tarqalishi. Ko‘hitang, Boysuntov, Hisor, Bobotog‘ t. O‘zbekistondan
tashqarida: Tojikiston, Turkmaniston. Janubiy Evropa, O‘rta va G‘arbiy
Osiyo, Kavkazorti, Pokiston, Hindistonda - boshqa kenja turlari.
YAshash joylari. Tog‘ dashtlari va siyrak archazorli qismlari (d.s.b. 800-
2500 m).
Soni. O‘tmishda ayrim yashash joylarida ko‘p bo‘lgan. Hozirda Ko‘hitang t. -
70, Boysun va Hisor t. - 200 donaga yaqin, Bobotog‘ t. - 40 donaga yaqini
qolgan.
YAshash tarzi. Poda bo‘lib yashaydi, mavsumiy ko‘chadi. Juftlashish davri -
noyabr-dekabr. Aprel-mayda bolalaydi (1-2). Bolalari bir yoshgacha onasidan
25

ajramaydi, 2-4 yoshda jinsiy voyagi etadi. Asosan o‘tsimon o‘simliklar bilan
oziqlanadi.
CHeklovchi omillar. YAshash joylarining, ayniqsa tog‘ yaylovlarining
o‘zlashtirilishi, inson va yirtqichlar (bo‘ri, it) tomonidan ta’qib qilinishi,
brakonerlik, arealining uzilishi.
Ko‘paytirish. Termiz va Toshkent hayvonot bog‘lari, hamda "Jayron"
Ekomarkazida voler sharoitlarida ko‘paytirilmoqda.
Muhofaza choralari. Ovlash taqiqlangan. Surxon qo‘riqxonasida muhofaza
ostiga olingan. SITESning II - Ilovasiga kiritilgan. Barcha yashash joylari
muhofazasini tashkil qilish, parvarishxonalarda ko‘paytirish lozim.
26

BUXORO QO‘YI QIZILQUM ARXARI – SEVERTSOVS
ARGALI
Maqomi. 2(VU:D): Zaif, qisqarib borayotgan, mozaik tarqalgan kenja
tur. TMXI Qizil ro‘yxatiga kiritilgan [NI].
Tarqalishi. O‘tmishda - Markaziy va G‘arbiy Qizilqumning qoldiq
tog‘larida, Nurota, Molguzar, Turkiston, Zarafshon t. Hozirda -Nurota, Oqtov
t., Tomditov qoldiq tog‘ida, va ehtimol, Molguzar t. O‘zbekistondan
tashqarida: o‘tmishda - Qozog‘iston g‘arbi. O‘rta Osiyo va Qozog‘istonning
qolgan hududlarida, G‘arbiy Sibir janubida, Xitoy, Afg‘oniston, Pokiston,
Hindistonda - boshqa kenja turlari.
YAshash joylari. Tog‘larning o‘rta va yuqori qismlari (d.s.b. 500-2000 m ).
Qishda tog‘ etaklari va vodiylarga tushadi.
Soni. Umumiy soni 1800-2000 donani tashkil etadi, ulardan Nurota t.
markaziy qismi, Nurota qo‘riqxona xududlarida taxminan 1600 dona, g‘arbiy
Nurotada - 150, sharqiy Nurotada va Qoytosh t. da -100 donagacha yashaydi.
1960-yillarda Oqtovda 120-150 donasi yashar edi, hozirda bir necha o‘n
donasi qolgan; Tomditovda o‘tmishda 100-120 bosh arxar, hozirgi kunda -50
tadan ortiq emas. Turkiston t. dagi soni noma’lum, ohirgi aniq bo‘lgan
27

uchrashuv 1991 y. qayd qilingan, soni 30-40 dona bo‘lgan deb baholangan.
Zomin qo‘riqxonasi xodimlarining yagona uchrashuvlari haqidagi og‘zaki
ma’lumotlari mavjud, eng so‘ngisi 2009 y. qayd qilingan.
YAshash tarzi. Poda bo‘lib yashaydi, mavsumiy ko‘chadi. Juftlashish davri -
oktyabr-noyabr, aprel- mayda bolalaydi (1-2); bolalari bir yoshgacha onasidan
ajralmaydi, ko‘pincha ikki yoshgacha, urg‘ochilari esa – undan ham ko‘proq,
2 – 4 yoshda jinsiy voyaga etadi. Asosan o‘tsimon o‘simliklar bilan
oziqlanadi.
CHeklovchi omillar. YAshash joylarining o‘zlashtirilishi, brakonerlik,
arealining uzilganligi.
Ko‘payishi. 1991 yildan boshlab Nurota qo‘riqxonalarining
parvarishxonasida ko‘paytiriladi.
2. Sut emizuvchilarni tuzilish xususiyatlari va klassifikatsiyasi. Sut
emizuvchilarning tana shakli va katta kichikligi turlicha; bo’lib, uzunligi 2 sm
dan (hasharotxo’rlar turkumi) 30-35 metrgacha massasi esa 150
tonnagachadir. (ba'zi bir kitlar). Ularning tanasi bosh, bo’yin, gavda , dum va
oyoqlardan iborat. Sut emizuvchilarning t е risida t е r va yog b е zlari bor. Sut
b е zlari ham shaklan o’zgargan t е r b е zlardir. D е yarli hamma sut
emizuvchilarning barmoq uchlarida shoxsimon tirnogi yoki tuyoqlari bor.
Sut emizuvchilarning klassifikatsiyasi ancha murakkab bo’lib hozirgi
zoologlarning ma'lumotiga qaraganda 4250 dan ortiq turi mavjud d е b
hisoblaydilar. Ular ikkiga: 2 sodda darrandalar va haqiqiy darrandalar k е nja
sinflarga bo’linadi.
4.Sut emizuvchi hayvonlarni ahamiyati. Sut emizuvchilar amaliy
jihatdan hayvonot dunyosi o’rtasida eng muhim gruppa hisoblanadi. Uy
hayvonlarining ko’pi sut emizuvchilarga kiradi, bulardan ayrimlari insoniyat
evolyutsiyasining turlari ekanlarida muhim rol o’ynagan. Ko’pgina sut
28

emizuvchilarning turlari, masalan, yirik kitlar arslon, g е pard, silovsin,
odamsimon maymunlar, qulon va ayrim tuyoqlilar soni ularni r е jasiz ovlash
va tabiiy sharoitning o’zgarishi oqibatida kamayib bormoqda. Ko’pgina turlar
k е yingi yuz yilda е r yuzidan butunlay yo’qoldi, masalan qopchiqli buri, sut
emizuvchilarning 300 ga yaqin tur va k е nja turlari hozirda yo’q bo’lib k е tish
oldida. Sobol, oq quyruq, vixu-xolt va boshqa turlarni himoya qilish va sonini
tiklash bo’yicha tajribalar olib borilmoqda. Yo’q bo’lib k е tish xavfi ostida
turgan ko’pgina turlarni saqlab qolish mumkinligini ko’rsatadi.
Zoologiyaning sut emizuvchilarni o’rgatadigan bo’limi - t е riologiyadir. Bu
sohani o’rganishda o’zb е k olimlari akad е mik T е sha Zoxidov, Gani Sultonov
va boshqa olimlarniig ishlari muhim rol o’ynaydi.
Sut emizuvchilar umurtqalilarning eng yuqori tuzilgan va
taraqqiy etgan sinfidir. Ularning bu darajada yuqori tuzilishi shunda
ko’rinadiki, barcha organ sistemalari hammadan ko’p diffirenstiyalangan,
bundan tashqari bosh miyasi juda katta, unda bir qancha xidlov organlari
yaxshi rivojlangan.
Hidlov organlari katta, unda bir qancha xidlov chianoqlari bor, bu
organ eshituv organi bilan birga sut emizuvchi hayvonlarni ovqat topishida,
erkak va urochilarini topishida yo’l ko’rsat`uvchi organ hisoblanadi.
Sut emizuvchilarning progressiv ravishda tez taraqqiy qilganligini
ta’riflovchi ikkinchi moment tishlarni kurak tish, qoziq tish va oziq tishlarga
bo’linishidir.
Urulanish ichki urulanishdan iborat embrion organizm ichida
bachadonda rivojlanadi, hamda sut bezlarining mavjudligi, bolasi dastlab shu
bezlar ishlab chiqargan “sut” orqali o’sadi.
Sut emizuvchilar tuzilishining umumiy obrazi
Gavda shakli – s ut emizuvchilar gavda shakli nihoyatda xilma-xildir.
Besh barmoqli to’rtta oyoqlarda baland ko’tarilib turadigan uzunchoq tana
hammadan ham xarakterlidir, bunday gavdada o’rtacha kattalikdagi bosh,
ajralib turuvchi bo’yin va dumlar mavjud bo’lib sudralib yuruvchilardan farq
29

qiladi. Bir tomondan oldingi oyoqlari suzuvchi kurakka aylanib, keyingi
oyoqlari yo’q bo’lib ketgan kitsimonlar mavjud.
Terisi – Sut emizuvchilarning terisi qalinligi, epidermis bilan korium
orasida surichlar borligi, yumshoq teri osti klechatkasining bo’lishi, teri
bezlarining ko’pligi va shoxdan, muguzdan hosil bo’lgan har xil tuzulmalar
borligi bilan xarakterlanadi, bu tuzulmalarning eng muhimlari jun va uning
shaklan o’zgargan qismlaridir.
- shox tuzilmalari
- junlari
- mo’ynasi
- tullash
- yo bezlari
- ter bezlari
- hid bezlari
Sut bezlari – s ut emizuvchilar uchun juda xarakterli bo’lgan sut
bezlari shaklan o’zgargan set bezlaridir. Bir teshiklilardan tashqari hamma sut
emizuvchilarda so’ska (emchak) bo’ladi. So’skalar soni bola tuishiga qarab 1
juftdan 14 juftgacha bo’ladi.
Umrtqa poonasi – s ut emizuvchilar umrtqa poonasining eng
xarakterli belgilaridan biri bo’yin umrtqasining ettita bo’lishidir. Bularning
hammasida ko’krak qafasi mavjud. Bosh suyagi juda murakkab tuzilgan
bo’lib qo’zalmas choklar orqali bir biriga birikkan.
Elka kamari – s ut emizuvchilarning elka kamari, asosan faqat
kurakdan iborat bo’ladi. Chunki o’mrov suyagi ko’pgina darrandalarda
yo’qolib ketgan.
Chanoq kamari – s udralib yuruvchilarnikiga o’xshaydi.
Juft oyoqlar skeleti – ko’pchilik guruppalarda kam ixtisoslashgan
bo’lib tipik besh barmoqli oyoq sxemasiga o’xshash tuzilgan.
Juft tuyoqlilarda I - barmoq yo’q bo’lib ketadi, II - hamda V -
barmoq kichrayadi, ammo barobar uzunlikdagi III - va IV - barmoqlar
30

nihoyatda taraqqiy etadi. Toq tuyoqlilarda uchinchi barmoqdan tashqari
hamma barmoqlar kichrayadi. Kitlarda orqa oyoq yo’qolib ketadi.
Ko’rshapalaklarda faqat oldingi bitta barmoq o’z tuzulishini saqlab qoladi,
qolganlari esa juda ham uzayib, oralarida yupqa parda tortilgan.
Bosh miyasi – miya yarim sharlarining kuchli rivojlanganligi bilan
xarakterlanadi. Nerv xo’jayralari bilan terv tolalaridan tashkil topgan miya
po’stloining taraqqiy etishi tufayli, miya po’stloi oliy psixik faoliyatlar, bilan
boliq bo’lgan markazlar, oliy sezuvchi (ko’ruv, eshituv hamda tuyu) va
harakatlantiruvchi markazlar bor.
Ovqat hazm qilish sistemasi – hazm yo’li – mustaqil holdagi orqa
chiqaruv teshigi orqali tashqariga ochilib, oiz bo’shlii, qizilo’ngach,
oshqozon, chin ichak, va o’z navbatida ingichka ichak, yo’on va to’ri
ichaklarga ro’y rost bo’linadi. Juda ko’pchilik darrandalarning oiz bo’shlii
chin oiz bo’shlii bilan oiz oldi bo’shliiga bo’linadi. Sut emizuvchilarda uchun
harakterli go’shtdor lab va lunj borligidan ular bilan tish orasida oiz oldi
bo’shlii hosil bo’ladi. Masalan: maymunlarda oiz oldi bo’shliida bir juft ovqat
saqlovchi xalta bo’ladi. Ola xo’rjinli sichqon.
So’lak bezlari – s ut emizuvchilarda 4 juft so’lak bezlari bo’ladi.
Tishlari – uch guruppaga – kurak, qoziq, oziq tishlarga bo’linib oziq
tishlar katta va kichik oziq tishlarga bo’linadi. (faqat kitlarda bular hammasi
bir xil konussimon ) sut emizuvchilarda tishlar ovqatlanish hayoti
kechirishiga qarab tishlar turlicha tuzilgan bo’ladi.
Incisivi – kurak tishlar
Canini – qoziq tishlar
Praemolares – kichik oziq tishlar
Molares – katta oziq tishlar
Ustki jalarning bir tomondagi tishlari soni chiziq ustiga, pastkki
janing bir tomondagi sonlari chiziq ostiga yoziladi.
31

Masalan: quyon tish formulasi : ;1
2 ;0
0c ;
23
pm 28
33
m
yoki qisqacha
28 3 2 0 1
3 3 0 2    
  
Odamniki :
;2
21 ;1
1c ;
22
pm
32
33
m
Til – hayvonlarda turlicha vazifani o’taydi. (sigirda ovqatni qamrash,
ba’zilarida kavshash, chumolixo’rlarda yopishtirib olish)
Oshqozon – sut emizuvchilarning oshqozoni hamisha qizil
o’ngachdan ham, ichakdan aniq ajralib turadi. Uning keng tortgan oldingi
tomoni pilorik bo’lim deb ataladi.
Kitsimonlar bilan juft tuyoqlilar, jumladan kovsh qaytaruvchilarning
oshqozoni hammadan ham murakkabdir, kitlarniki uch, kovsh
qaytaruvchilarniki 4 ta: oddiy Qarta, to’r Qarta, qatqorin, shirdon degan to’rt
bo’limdan iborat.
Nafas olish organlari – branxlar, traxiya, bronxlar va o’pkadan
iborat.
Qon aylanish sistemasi - sut emizuvchilarning qon aylanish doirasi
yopiq bo’lib, yurak 4 kamerali va 2 ta qon aylanish doirasi bor.
1. Kichik qon aylanish doirasi:
1. Katta qon aylanish doirasi:
Ayirish organlari – bularni ayirish organlari qushlarnikiga
o’xshasada, lekin siydik pufagi qovuq kloakaga ochilmasdan balki siydik
tanosil sinusiga ochiladi. Bo’yraklar tanasi qiyosan kichik, loviyasimon
bo’ladi.
Jinsiy organlari- erkaklarda urudon, urochilarida tuxumdon bo’ladi.
Tuxumi (bir teshiklilardan tashqari) juda kichik bo’ladi.
Rivojlanishi - barcha sut emizuvchilar tirik tuadigan hayvonlardir,
chunki ularda urulanish organizm ichkarisida bo’lishi bilan birga embrion ona
hisobiga oziqlanadi. Bu yo’ldosh orqali amalga oshiriladi.
Sut emizuvchilarning sistematik obzori
32

Kloakalilar yoki sodda darrandalar kenja sinfi:
Bu kenja sinfga bir teshiklilar turkumini hosil qiladigan o’rdakburun
va exidna kirib bir qancha primetiv belgilari bilan xarakterlanadi: Birinchidan
ovqatli sariqlik moddasiga boy bo’lgan katta katta tuxum qo’yadi. 2 chidan
ichaklari bilan tanosil sinusi bitta kaloakaga ochilgan. 3chi emchaklari
bo’lmaydi, shunga ko’ra sut bezlari maxsus teshikli erga ochiladi, bolalari shu
erga chiqqan bezni yalaydi.
O’rdakburun Avstraliya bilan Tasmaniyada tarqalgan. Suv va quruqda
hayot kechiradi. Gavdasi qalin qisqa mo’yna bilan qoplangan. Qisqa besh
barmoqli oyoqlarida pardalar bor. Chuqur er osti uyasida yashaydi. Shu erda
tuxum qo’yadi. Mo’ynasi qimmatbaho.
Exidna faqt Avstraliya Yangi Gveniyada uchraydi. Yopishqoq tili
orqali chumolilar bilan oziqlanadi.
Tuban sut emizuvchilar kenja sinfi Qopchiqlilar turkumi
Qopchiqlilarning tashqi tuzilishi har xil bo’lishiga qaramasdan
hammasida tubandagi o’ziga xos belgilari bor.
1. Kamdan-kam istisnolarni aytmaganda yo’ldoshi bo’lmaydi,
shunga ko’ra barcha qopchiqlilarning bolalari chala va juda zaif tuiladi.
Masalan: kattaligi odamdek keladigan gigant kenguruning bolasi yonoqdek
keladi. Bolasi qopchiq ichida voyaga etadi.
Qopchiqlilar Avstraliyada, unga qo’shni orollarda hamda Janubiy
Amerikada tarqalgandir. Bitta turi Shimoliy Amerikada keng tarqalgan.
Qopchiqlilarning hozir 180 tacha turi bor.
Hashoratxo’rlar turkumi
Bu turkumga uncha katta bo’lmagan mayda plastentali hayvonlar
kiradi. Hammasida tumshui ingichkalashgan xartumga aylangan. Gavdasi jun
bilan, ba’zilari esa igna bilan qoplangan.
Bular Astraliyada, Janubiy Amerikaning katta qismida uchramaydi.
Bizda tipratikan, erqazar, krot, vыxuxol va boshqalar uchraydi.
33

Hammasi xashoratxo’r. 2-8 tagacha ko’r tirik bola tuadi. Qulay
sharoitda 2 marotabagacha 1 yilda bolalaydi. Deyarli foydali.
Qo’l qanotlilar turkumi
Bu turkumga ham kichik sut emizuvchi hayvonlar kiradi. Hammasi
havoda uchishga moslashgan. Barmoqlari uzun. Bir-biriga tutashib turuvchi
parda bor. Bu parda ham tanaga qo’llar orqali tutashgan bo’ladi. Asosan tunda
aktiv hayot kechiradi. Ko’zi yaxshi ko’ramaydi. O’zidan to’lqin tarqatadi.
Radiolokastiya orqali orinterlaydi.
Dunyo faunasida 800 turi uchraydi. Kaloniya bo’lib hayot kechiradi.
Devorlar yoruida, orlarda, kovaklarda yashaydi.
Bir yilda 1 marta 1-2 ta yalonoch ko’r bola tuadi. Janubiy Amerikada
yashaydiganlari qon so’rishga ixtisoslashgan. Vamperlar.
Kemiruvchilar turkumi
Bu turkumga kichik va o’rtacha kattalikdagi o’simlikxo’r sut
emizuvchilar kiradi. Kurak tishlar yaxshi tarqqiy etgan. 2500 dan ortiq turi
bor. Er sharining hamma qismlarida uchraydi. Er ostida, er ustida, daraxtda,
suvda yashaydigan formalari mavjud.
Vakillari: burunduq, yumronqoziq, olmaxon, bobr, jayra, uy sichqoni,
qo’shoyoq, kalamushlar, ondatra, ko’rsichqon, nutriya va h.k.o.
Yirtqichlar turkumi
Bu turkum vakillari ham tashqi tuzilishi jihatidan, ham gavdasining
katta – kichigligi jixatidan turli tumandir. Dunyo faunasida 240 turi uchraydi.
Aksariyat turlari hayvon eti bilan ovqatlanadi. Ba’zi turlari o’simlikxo’r. Bir
qancha oilasi bor.
1. Bo’rilar oilasi – bo’ri, tulki, enot, shoqol.
1. Ayiqlar oilasi – oq ayiq, qo’nir ayiq.
2. Silovsinlar oilasi – sobol, norka, vыdra, gornostoy, lesnoy
va stepnoy, xor
34

3. Mushuksimonlar oilasi – yo’lbars, leopard, qoplon, ris,
sher, gepart, qora qoplon, qum mushugi.
Kurak oyoqlilar turkumi
Bular suv muhitida yashovchi sut emizuvchilar bo’lib suvda
yashashga moslashgan. Oyoqlar kurakka aylangan, ba’zilarida yo’qolib
ketgan (keyingi oyoq). Gavdasi qalin yo bilan qoplangan. Bular asosan qutb
doiralarida yashaydi. Umri suvda kechadi lekin dam olgani, ko’paygani,
uxlagani muzliklarga, quruqlikka chiqadi.
Bular ichida eng yirigi morj, (uzunligi 4 m. o 1 t.) quloqli tyulen,
dengiz mushugi, baykal nerpasi, Grenlandiya tyuleni, kaspiy tyuleni va
boshqalar.
Bular ko’payishi vaqtida soxilga chiqadi. Poligamiya hodisasi.
Kitsimonlar turkumi
Bu hayvonlarni dunyo foaunasiga 90 dan ortiq turi mavjud. Gavdasi
torpedasimon, orqa oyoqlari yo’qolgan, oldingi oyoqlar kurakka aylangan.
Dum gorizantal suzgich qanotdan iborat. Chanoq kamari yo’q. Shuning uchun
yirik bola tuadi. Bular organizmida qalin yo qatlami mavjud. Yo qalinligi teri
ostiga 50 smgacha boradi. Atmosfera havosi bilan nafas oladi. Suv ostiga 45
mgacha tura oladi. O’pka havo siimi nihoyatda katta – 14 ming litrgacha havo
ketadi. (Ko’k kitda). Bitta bola tuadi, bolasini sut bilan boqadi. Yirik kitlar
bolasi 1 sutkada 100 kgcha oirlashadi, 1 sutkada 250-300 litr sut emadi.
Sutning yolilik darajasi 50 % sut bezlarida so’skalar turubka shaklida.
Ikkita kenja tipga bo’linadi
Tishli kitlar: delfin, dengiz cho’chqasi, kashalot, Tishsiz kitlar: bularga eng
yirik kitlar kiradi. Hammasi zooplankton, fitoplanktonlar bilan ovqatlanadi.
Kit mo’ylovi, plastinkasi, to’ri mavjud. Eng yirigi “Ko’k kit” uzunligi 30 m.
Oirligi 160 tonna. Oshqozoniga 1,5 t plankton ketadi. Xomiladorlik davri 11
oy bolasi uzunligi 7-8 m, oirligi 2-3 t keladi. 7 oyda 16 m. Oirligi 22 t keladi.
Toq tuyoqlilar turkumi (15-16 ta turi)
Perissodoctyla
35

Bular yirik o’simlikxo’r hayvonlar bo’lib, barmoqlari tuyoq bilan
qoplangan. Bularda o’rtancha barmoq kuchli taraqqiy etgan. Oshqozoni bir
kamerali.
Otryad uch oilaga:
1. Otsimonlar – ot, eshak, Prijevalskiy oti, Afrika
zebralari, qulon kiradi. Xonaki otlari yo’qolib ketgan yovvoyi tarpandan
kelib chiqqan, xonaki eshak yovvoyi Afrika eshagidan. Qishloq xo’jaligida ot
bilan eshakni chatishtirishdan hosil bo’lgan xachirdan keng foydalaniladi.
“Lo щa k” haqida.
2. Tapirlar – burni usti do’ng bu hayvonlar Janubiy
Amerika va Janubiy Sharqiy Osiyo o’rmonlarida yashaydi.
3. Nosorog – burni ustida bitta uzun shoxsimon hosiasi
bo’lib, terisi junsiz hayvon (shoxi uzunligi 1,5 m ga) Afrika va Janubiy
Osiyoda yashaydi.
Juft tuyoqlilar turkumi – 200 dan ortiq bo’ladi.
1. Kavsh qaytarmovchilar: vakillari
1. Kavsh qaytaruvchilar: vakillari
Primatlar turkumi
Maymunlarni 200 ga yaqin turi bor.
1. Chala maymunlar.
1. Yuqori primatlar. (15 – 200 sm)
A) Martishkalar: pavian, makak. B) odamsimonlar turi: orangutan,
gorilla, shimpanze.
Sut emizuvchilar ekologiyasi
Yashashi va tarqalishi – s ut emiruvchilar umrqali hayvonlarni eng
yosh guruhi hisoblanadi. Ular barcha quruqlik va okeanlarda tarqalgan.
Ba’zilari juda keng tarqalgan. Masalan: bo’ri va tulki butun Evropa, Osiyo,
Shimoliy Amerikada tarqalgan. Bularda gavdaning yuqori darajada
tuzilganligi, nerv sistemasi, xulq-atvorining murakkabligi, shartli
36

reflekslarning tezgina hosil qila olishi. Biz sut emizuvchilarning turli tuman
hayotiy formalari bilan tanishib chiqamiz.
Er ostida yashaydigan formalar – bularga asosan kemiruvchilar
kiradi. Haytining bir qismini, er ustida, bir qismini er ostida o’tkazadigan
yumronqoziqlar, suurlar, dala sichqonlari bilan bir qatorda butun umrini er
ostida o’tkazadigan krotlar, ko’rsichqonlar, er qazirlar kiradi. Qopchiq
Daraxtda yashaydigan formalari – avvalo maymunlar va chala
maymunlar kemiruvchilar, qopchiqlilar kiradi. Hashoratxo’rlar, yalqovlar
daraxtlarda yashaydi.
Haqiyqiy uchar darrandalar – qo’lqanotlilar kiradi. Bularni ham
daraxtda yashaydigan mevaxo’rlari bo’ladi.
Suvda yashovchi darrandalar – bular ayniqsa turli tuman gurppadir.
Ba’zilari qisman suvda yashashga moslashgan (norka, oq ayiq, suv
kalamushidan tashqari sal suvdan chiqsa o’ladigan kitlar, delfinlar singari
formalari bor.
Qisman hayoti suvda kechadigan suv dala sichqoni, ondatra, nutriya
norka, qunduz, begemot va boshqalar.
Ovqatlanishi – bular asosan ikkita yirik guruhga:
1 ) . Xashoratxo’rlar – ko’rshapalak, er qazirlar, chumolixo’rlar, bir
qancha qopchiqlilar kiradi.
2). Yirtqichlar – mushuksimonlar, delfinlar, kitlar. Kitlar asosan
baliqlar bilan ham ovqatlanadi. Lekin tishsiz kitlar “kit mo’ylovi” degan
plastinkasi bo’lib, ularda suvni suzadi. Ko’pincha etxo’rlar o’simliklar bilan
ham, o’simlikxo’rlar esa et bilan ham ovqatlanadi.
1. O’simlikxo’rlar – chuchqalar barcha tuyoqlilar, kurak tishli
qopchiqlilar kiradi. O’z navbatida bular ham. 1). O’txo’rlarga – otlar,
karkidon, juft tuyoqlilar, kemiruvchilar kiradi.
2. Novdaxo’r bargxo’r – fillar, jirafa, yalqovlar, loslar.
3. Mevaxo’rlarga – ko’rshapalak, maymunlar, chala maymunlar.
37

Ovqat amlashi – ko’pgina hayvonlar yilning noqulay sharoitida eyish
uchun ovqat amlaydi. Masalan: cho’lda yashaydigan dumsiz sichqonlar, ba’zi
to dala sichqonlari o’tlarni quritib qoyalar yoriiga, toshlar ostiga amlab
qo’yadi.
Ekanomka dala sichqoni uyasida 15 kg dan ikki jufti esa 100 kgdan
ortiqroq har-xil ovqat amlaydi. Tyin degan hayvon 1500-2000 donagacha
qo’ziqorin amlaydi. Sassiq qo’zan yoki norkalar kuzda baqalarni o’ldirib,
ularni turar joylarida to’plab amlab qo’yadi.
38

Xulosa
Ko’pchilik sut emizuvchilarning yung qoplami ikki xil: yug’on, uzun
va dag’al hamda ular ostida joylashgan mayin va qalin tivit yunglardan iborat.
Qalin tivit tеrida haroratni saqlaydi; dag’al yungglar esa tivit qavat va tеrini
mеxanik ta'sirdan himoya qiladi. Sut emizuvchilar og’zi va ko’zlari atrofida,
еlkasi, oyo’qlari va boshqa joylarida bo’ladigan uzun va yug’on qillar esa
tuyg’u vazifasini bajaradi. Qillarning ildizi nеrvlar bilan o’ralgan.
Shimoliy va mo’tadil iqlimda yashaydigan sut emizuvchilarning yung
qoplami mavsumga qarab almashinib turadi. Odatda kuzda sodir bo’ladigan
bunday tullashda yozgi siyrak va kalta yunglar qishki qalin va uzun yung
qoplami bilan almashinadi. Ko’pincha qishki yung qoplami yozgisidan rangi
bilan ham farq qiladi. Masalan, oq tovushqonning qishki yunglari oq, yozgi
yunglari esa qo’ng’ir-kulrang bo’ladi. Tropik mintaqalardagi hayvonlarda
mavsumiy tullash sodir bo’lmaydi; ular yungi yil davomida asta - s е kin
almashinadi.
Ko’pchilik sut emizuvchilar barmoqlarining uchki qismi epid е rmisdan
hosil bo’lgan muguz tirnoq tuyo’q bilan qoplangan. Tirnoqlar va tuyo’qLar
tuzilishiga ko’ra o’zaro o’xshash bo’lib mustahkam muguz plastinka, tirnoq
osti plastinka va barmoq yastiqchasidan iborat (105 - rasm). Ko’pchilik sut
emizuvchilar tirnoq plastinkasi qalin bo’rtiq, birmuncha pastka egilgan
shaklda; plastinka uchi o’tkir, tirnoq osti plastinkasi yaxshi rivojlangan
yastiqchasi katta va yumshoq bo’ladi. Yuksak sut emizuvchilar (primatlar)
ning tirnoq platinkasi yupqa, yassi; tirnoq osti plastinkasi rivojlanmagan,
barmoq yastiqchasi yirik va yumshoq tuyo’qli sut emizuvchilar tuyog’i
barmoqlar uchki qismini o’rab turadigan muguzdan iborat; ostki plastinkasi
yo’g’onlashgan va qattiq bo’ladi. Bir qancha sut emizuvchilar uchun xos
bo’lgan shoxlar ham epid е rmisdan hosil bo’ladigan muguz moddadan iborat.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Bogdanov O.P. O’zbekiston hayvonlari. Toshkent, “O’qituvchi” nashriyoti,
1983
2. Baratov P., Mamatqulov M., Rafiqov A., O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi,
Toshkent, “O’qituvchi”, nashriyoti, 2002
3. Bobrinskiy N. A. Jivotn ы y mir i priroda SSSR, M., 1960
4. Bobrinskiy N. A., Kuznetsov B. A., Kuzyakin A. P. Opredelitel
mlekopitayu щ ix SSSR. M., «Prosve щ enie», 1965
5. Ayupov A.N., Ataxodjaev A.A., Abdunazarov X.A. Tog’ daryolarida
uchraydigan umurtqali hayvonlar va ularning ekologiyasi (Oqsoq-ota
misolida). Akademik T.Z. Zoxidov tavalludi 100 yilligiga bag’ishlangan
“Biologik xilma-xillikni saqlash muammolari” ilmiy amaliy kanferensiya
ma’ruzalar to’plami, Toshkent, 2006
6. Geptner V. G. i dr. Mlekopitayu щ ie Sovetskogo Soyuza, 1-2, M., 1961 –
1967
7. Jizn jivotn ы x, v 1,2 t. M., «Prosve щ enie», 1969-1971
8. Zaxidov T. Z., Meklenbursev R. N. Priroda i jivotn ы y mir Sredney Azii,
Tashkent, t. I, 1969
9. Zaxidov T. Z., Meklenbursev R. N., Bogdanov O. P. Priroda i jivotn ы y mir
Sredney Azii. Tashkent, t. 2, 1971
10. Pozvonochnыe jivotnыe Sredney Azii, Tashkent, 1966
40

JUFT TUYOQLI SUT EMIZUVCHI HAYVONLARNING BIOLOGIK VA EKOLOGIK XUSUSIYATLARI

Sotib olish