Kadrlar bo’limini ma’lumotlar bazasini avtomatlashtirish - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	3.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Kadrlar bo’limini ma’lumotlar bazasini avtomatlashtirish

Sotib olish

Kadrlar bo’limini ma’lumotlar bazasini
avtomatlashtirish

Mundarija:

Kirish ..........................................................................................
1.Nazariy qism. ...........................................................................
1.1. MBBT ning nazariy asoslari. ..........................................
1.2. Predmet soha bo’yicha taxlil qilishni amalga
oshirish. ....................................................................................
1.3. Microsoft Access dasturi. Jadvallar, formalar,
so’rovlar, hisobotlar va makroslar. .....................................
2 . Amaliy qism. ..........................................................................
2.1. Ma’lumotlar bazasini loyihalash. .................................
3.Foydalanuvchi uchun yo’riqnoma. .....................................
4.Xulosa. ....................................................................................
5.Foydalanilgan adabiyotlar: ..................................................

[ 1 ]

Kirish
Informatsion tеxnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora
ortib borishi, ma’lumotlarning tеz o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu
ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib
topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun
ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan kеng foydalanish bugungi
kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa
korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
Oxirgi vaqtda axborotli muhitda katta o’zgarishlar bo’lib bormoqda. Ana shu
o’zgarishlar qog’ozsiz tеxnologiya zaruriyatini kеltirib chiqaradi. Bu esa o’z
navbatida, hisoblash tеxnikasining yanada kеng rivojlanishiga sabab bo’ladi.
Axborotli muhitning kеlajakda inson hayotida o’rni va ahamiyati, bugungi
holatdan ancha yuqori bo’lishi uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalar ko’lamini
kеngaytirish talab etiladi. Shuning uchun ijtimoiy faoliyatini zamonaviy
kompyutеrlar va avtomatlashtirilgan axborot tizimlari asosida qayta qurish,
rivojlantirish va samaradorligini oshirish hozirgi kunning eng dolzarb
muammolaridandir. Bu muammolari hal etishda « Ma ’ lumotlar bazasi » fanining
o ’ rni kattadir .
Axbortlarni saqlash , qayta ishlash va uzatish kabi vazifalarni bajarishda
ma ’ lumotlar va bilimlar bazasi t е xnologiyalarining xizmati b е qiyos ekaniga
ishonch hosil qilmoqda . R е spublikamizdagi viloyatlar , shaharlar , tumanlarga
qarashli korxonalar , tashkilotlar va muassasalar zamonaviy kompyut е r t е xnikalari
bilan jihozlanib , ular maxsus qurilmalar yordamida axborotlarni uzatish va qabul
qilish imkoniyatiga ega bo ’ lmoqda .
Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan barcha korxonalardagi kadrlar bilan
ishlash bo ’ limlari O ’ zbekiston Respublikasi qonunlari asosida ishlab chiqilgan
yo ’ riqnomalar asosida ish yuritish tashkil etilgan .
Mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat barpo etishda , uning
ijtimoiyiqtisodiy barqarorligini ta ’ minlashda zamonaviy bilim va malakaga ega
[ 2 ]

bo ’ lgan professional kadrlar muhim o ’ rin tutadi . Davlat hokimiyati va boshqaruv
organlari hamda xo ’ jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida kadrlarni tanlash , ularni
joyjoyiga qo ’ yish , turli sohalar uchun tayyorlanayotgan xodimlarni o ’ qitish
masalasi bugungi davrimizning dolzarb vazifalaridan biridir .
Hayotimizdagi to ’ xtovsiz texnik progress – mukammal texnologiya va
malakali kadrlarga bo ’ lgan talabni oshirmoqda .
Huquqiy davlatning asosiy maqsadlaridan biri turli kasb egalarining huquqiy
ongini yuksaltirishdir.
Jamiyat taraqqiyotining olg’a siljishi eng avvalo inson omiliga bog’liqdir.
Shuning uchun ham inson o’z tafakkuri, aql-zakovatini ko’proq ijodiy ishlarga jalb
qilish va shartligi e’tirof etilmoqda. Yangidan-yangi texnik qurilma va vositalarni
kashf qilish, insonning o’z yashash sharoitiga, qilayotgan ishiga, ilmiy-texnik
izlanishlariga ijodiy yondashish samarasidir. XX asrga kelib insoniyat qo’l
mehnatinigina emas, balki aqliy mehnatini ham yengillatish ustida anchagina
izlanishlar olib bordi. Bu yo’lda ko’plab texnik qurilmalar yaratildi va amaliyotga
tadbiq etildi. Xuddi shunday texnik qurilmalardan biri kompyuter - elektr hisoblash
mashinalari (EHM) dir.
Davlatimiz tomonidan k е yingi paytlarda ta’lim tizimiga, ayniqsa, koll е j,
litsey, institut va unversitetlarda “Informatika va axborotlar t е xnologiyasi” fanini
o’qitilishiga ahamiyat b е rilishi, zamonaviy kompyut е rlar bilan ularni jixozlanishi
o’qitish tizimida k е skin o’zgarish bo’lishiga sabab bo’ldi. Xozirgi bitiruvchi yosh
mutaxassislar ishlab chiqarishda to’g’ridan-to’g’ri aniq vazifalarni kompyut е rda
bajara olishi bunga dalil bo’ladi.
Xuddi shunday maqsadlarda tayyorlangan ushbu kurs ish loyihasi ham
MsAccess ma’lumotlar bazasi tashkil etish va boshqarishda qo’llaniladigan
dasturiy vositalar to’g’risida ma’lumotlar b е radi.
Ushbu tayyorlangan kurs ishi aynan korhonada kadrlar bo’limini boshqarish
faoliyatini ko’rsatadigan ma’lumotlar bazasidan iborat.
[ 3 ]

1.Nazariy qism.
1.1. MBBT ning nazariy asoslari.
Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar ma’lumotlar
hajmining t е z suratlar bilan oshib borishi sharoitida 60 yillar boshida maxsus
“Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) deb ataluvchi dasturiy
kompl е ksning yaratilishiga olib k е ldi.
MBBT asosiy xususiyatlari - bu prots е duralar tarkibi bo’lib, ular faqat
ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham
tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o’zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl,
oldin ma’lumotlar banki d е b atalib, k е yinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb
yuritila boshladi.
Ma’lumotlarni boshqarish tizimi, quyidagi xossalarga ega:
 fayllar to’plami mantiqiy k е lishuvni quvvatlaydi;
 ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta'minlaydi;
 har xil to’xtalishlardan k е yin ma’lumotlarni qayta tiklaydi;
 MBBT bir n е cha foydaloanuvchilarning parall е l ishlashini ta'minlaydi.
Zamonaviy MB texnalogiyasida MBni yaratish, unga xizmat kursatish va
foydalanuvchilarni MB bilan ishlashiga imkon yaratish maxsus dasturiy uskunalar
yordamida amalga oshiriladi. Bunday dasturiy uskunalar majmuasi ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimlari (MBBT ) deb ataladi .
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmuasi bo’lib, ular yordamida foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritish
mumkin.
MBBT-MBni yaratish, uni dolzarb xolatda ushlab turish, kerakli axborotni
topishni tashkil etish va boshka xizmat ko’rsatish uchun zarur bo’ladigan dasturiy
va til vositalari majmuasidir.
MBBT misoli sifatida kuydagilarni keltirish mumkin:
-DBASEdasturi;
[ 4 ]

-Microsoft Access;
-Microsoft For Pro For DOS;
-Microsoft For Pro For WINDOWS; -Paradox for DOS; -Paradox for
WINDOWS.
MB bilan ishlashga kirishishdan oldin ma’lumotlarni tasvirlash modelini
tanlab olish kerak. U quyidagi talablarga javob berishi lozim:
-axborotni ko’rgazmali tasvirlash;
-axborotni kiritishda soddalash;
-axborotni izlash va tanlashda qulaylik;
-boshqa omborga kiritilgan ma’lumotdan foydalanish imkoniyatining
mavjudligi;
-MBning ochiqligini ta’minlash (yangi ma’lumotlar va maydonlar qo’shish,
ularni olib tashlash imkoniyatlari va xokazo).
MB bitta yoki bir necha modellarga asoslangan bo’lishi mumkin. Xar qanday
modelga o’zining xossalari (parametrlari) bilan tavsiflanuvchi ob’ekt sifatida
qarash mumkin. SHunday ob’ekt ustida biror amal (ish) bajarsa bo’ladi. MB
modellarining uchta asosiy turlari mavjud:
Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to’plamidan iborat bo’lib, ular
yordamida MB ni hosil qilish, yuritish, tahrirlash va boshqa vazifalarni bajarish
mumkin. Bunday tizim yordamida operatsiya tizimining ma’lumotlarini boshqarish
bo’yicha imkoniyatlari kengayadi.
MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin:
- fayllarni boshqarish, ya'ni faylni ochish, nusxa olish, nomini o’zgartirish
tuzilishini o’zgartirish, qayta hosil qilish, tiklash, hisobot olish, bekitish va
boshqalar;
- yozuvlarni boshqarish, ya'ni yozuvlarni o’qish, kiritish, tartiblashtirish,
o’chirish va boshqalar;
- yozuv maydonlarini boshqarish.
Shuni ta’kidlash lozimki, ma’lumotlarni harflar dastasi yordamida kiritish,
hisoblash, takroriy jarayonlarini amalga oshirish, ma’lumotlarni ko’rsatuv oynasi
[ 5 ]

yoki bosmaga chiqarish MBBT ning vazifalari qatoriga kirmaydi. Bu vazifalar
amaliy dasturlar yordamida bajariladi. Bunday dasturlar MBBTning maxsus
dasturlash tillari orqali hosil qilinadi.
Yuqorida keltirilgan vazifalar to’plami MBBT da uch turdagi dasturlarning
bo’lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va
xizmat ko’rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi dastur
xotirasiga yuklanadi. Boshqa dasturlar tegishli holda ishga tushiriladi.
MBBTni turkumlashda mantiqiy tuzilish asos qilib olingan. Shuning uchun
ham tarmoqli, pog`onali va relyatsion MBBTlari mavjud. Relyatsion MBBT lari
keng tarqalgan bo’lib, ular jumlasiga dBase III Plus, FoxBase, Fox Pro, Clipper,
dBase IV, Paradox va boshqalar kiradi.
MBBT ikki tartibda: interpretatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin.
Interpretator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birin-ketin
bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so’ngra mashinina tiliga aylantirib,
bajariladi. Tegishli amallar bajarilgandan keyin, ular xotiradan o’chiriladi, tizim
qayta ishlash bosqichiga o’tadi va keyingi buyruqni bajarishaga kirishadi.
Interpritator tartibida «exe» kengaytirmali fayl hosil qilinmaydi. Bunday faylini
hosil qilish uchun kompilyator tartibida foydalaniladi. Kompilyator tartibida
buyruqlar bevosita bajarilmaydi, balki ular «exe» faylga yoziladi. exe faylni hosil
qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo’ladi: boshlang`ich dasturni nazorat qilish
va uni obj turga aylantirish; matn muharriri yordamida dasturni exe faylga
aylantirish. exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo’lishi shart emas,
Interpretator tartibida ishlaydigan MBBT ga dBase III Plus, FoxBase va Karat
kiradi, kompilyator tartibida Clipper, panel tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT foydalanuvchi bilan ma’lumotlar bazasi o’rtasidagi aloqani
ta'minlovchi dastur sifatida ishtirok etadi. Uning funksiyalari menyu va dasturlar
ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Menyu tartibi MBBTning funksiyalari ekranda tasvirlanadi. Foydalanuvchi
kursorni harakatlantirish orqali tegishli funksiyani aniqlashi va bajarishga
[ 6 ]

chaqirishi lozim. Tizim aniqlangan funksiyalarni bajarib bo’lgandan so’ng yana
menyu holatiga qaytadi.
Dasturiy tartibda tegishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va
bajarishga chaqiriladi. Bu holda MBBT interpritator tartibida ishlaydi va
foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish talab qilinadi.
MBBT da foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy talablar bilan bir
qatorda quyidagilar ham qo’yiladi:
• tilning to’liq bo’lishi;
• vazifalarni bajarish uchun tegishli vositalarning bo’lishi;
• aniqlangan ma’lumotlarni to’liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator belgilarga ko’ra turkumlarga ajratiladi.
• o’zgaruvchanlik;
• jarayonlilik;
• foydalanilayotgan matematik apparat va boshqalar.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari arxitekturasi. Eng avvalo
umumlashgan holda formal bo’lmagan tavsifga ega ma’lumotlar bazasi tuziladi. Bu
ma’lumotlar bazasini tuzish har bir foydalanuvchilardan so’rovlar natijasida
olingan tasavvurlarni birlashtirilib amalga oshiriladi. Bu insonlarga tushinarli
bo’lgan ta’biiy til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqalar
yordamida bajarilgan tavsiv ma’lumotlar bazasini loyihalashda ma’lumotlarning
infologik modeli deyiladi.
MBBT kerakli ma’lumotlarni tashqi eslab qolish qurilmasidan
ma’lumotlarning fizik modeli bo’yicha izlaydi.
Demak, kerakli ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat aniq bir MBBT
yordamida bajariladi. Shuning uchun, ma’lumotlar modeli ushbu MBBT
ma’lumotlarni tavsivlash tilida tavsivlanishi kerak bo’ladi.
Ma’lumotlarning infologik model bo’yicha yaratiladigan bunday tavsivga
ma’lumotlarning datalogik modeli deyiladi.
Bu uch darajadali arxitektura ma’lumotlarning saqlanishi unga ishlatiladigan
dasturdan bog’liqmasligini ta’minlaydi.
[ 7 ]

MBBT tanlash asosan ko’p hollarda ilova toifasiga bog’liq bo’ladi. Ilova
toifasi MB murojat qilish usuli bilan aniqlanadi, u esa o’z navbatida rejalashtirilgan
so’rovlar bilan aniqlanadi.
Quyidagi toifalar farqlanadi:
Toifa 1. Barcha yoki ko’p yozuvlar olish. Bu toifa kup hollarda ketma - ket
qayta ishlash, katta hisobotlarni generatsiyalash va paketli (guruxli) qayta ishlash
kiradi.
Toifa 2. Keng yozuvlarni olish, murojaat faqat bitta yozuv amalga oshiriladi.
Bu toifaga kuyidagilar kiradi: to’g’ridan- to’g’ri murojaat usuli, ixtiyoriy murojaat
usuli, indeksli usul, binar daraxt usuli va boshqalar. Toifa 3. Birorta yozuvlarni
olish.
1.2. Predmet soha bo’yicha taxlil qilishni amalga oshirish.
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:
• predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining
abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga
ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
• ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi
deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet
sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish
bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi,
axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil
asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch
bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir:
• kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
• axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
• predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual
sxemasini loyihalashtirish.
[ 8 ]

Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi
masalalarni hal qilish kerak:
• foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;
• MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha
mavjud masalalarini aniqlash;
• kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;
• tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
Predmet sohasini tahlil qilishning ikkinchi pog’onasi axborot ob’ektlarini
tanlash, har bir ob’ekt uchun zarur xossalarini berish, ob’ektlar orasidagi
aloqalarni, axborot ob’ektlariga qo’yiladigan cheklashlarni va axborot ob’ektlari
orasidagi aloqalarning turlarini aniqlashdan iborat.
Axborot ob’ektlarini tanlayotganda quyidagi savollarga javob berishga
harakat qilinadi:
1.MBda saqlanishi lozim bo’lgan ma’lumotlarni qanday sinflarga ajratish
mumkin?
2.Har bir ma’lumotlar sinfiga qanday nom berish mumkin?
3.Har bir ma’lumotlar sinfi uchun qanday eng muhim tavsifnomalarni
(foydalanuvchining nuqtai nazaridan) ajratish mumkin?
4.Tanlangan tavsifnomalar to’plamlariga qanday nomlarni berish mumkin?
Axborot ob’ektlarini aniqlash - itaratsion jarayon. U axborotlar oqimining
tahlili va iste’molchilar bilan suhbat o’tkazish asosida amalga oshiriladi. Axborot
ob’ektlarning tavsifnomalari ham xuddi shu usullar bilan aniqlanadi. Keyin axborot
ob’ektlari orasidagi aloqalar aniqlanadi. Bu jarayon borishida quyidagi savollarga
javob berishga harakat qilinadi:
1.Axborot ob’ektlari orasidagi aloqalar turi qanday?
2.Har bir tur aloqalarga qanday nom berish mumkin?
3.Keyinchalik foydalanish mumkin bo’lgan qanday turdagi aloqalar bo’lishi
mumkin?
4.Aloqa turlarining biror bir kombinatsiyasi ma’noga egami?
[ 9 ]

1.3. Microsoft Access dasturi. Jadvallar, formalar, so’rovlar, hisobotlar
va makroslar.
Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar
paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomi dasturlar majmuasi xozirda
MBBT sifatida keng o’rganilmoqda va qo’llanilmoqda.
MBBT ichida Access eng sodda va foydanuvchi uchun qulay bo’lgan,
Microsoft Office tarkibiga kiruvchi dasturdir. Microsoft Access MBBT relyatsion
modellar asosiga qurilgan bo’lib, unda tuziladigan MB jadvallar ko’rinishida aks
etadi.
Microsoft Access MBBT o’z ichiga turli ob’yektlarni yaratish uchun avtonom
vositalarga ega:
- Grafik konstruksiyalar vositasi ma’lumotlar bazasi ob’ektlarini grafik
elementlar yordamida qurish imkoniyatiga ega;
- Dialog vosita ma’lumotlar bazasini qayta qurish va tashkillashtirish uchun
turli vazifalarni bajaruvchi masterlar yordam beradi;
- MBBT ning dasturlash vositasi o’z ichiga SQL, makrokomandalar tili va
VBA uchun OMD ni olgan.
Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quiydagi ob’yektlarni o’z ichiga oladi:
- jadvallar, so’rovlar, ma’lumotlar sxemasi;
- formalar, hisobotlar, makroslar, modullar;
Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya
bo’yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi.
Ob’yektlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va
makroslarga kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va
boshqaruv elementi hossalar tuplamiga ega.
Access ning “ Создание ” bo’limi oltita qismni tasvirlaydi. Bular
« Таблицы »(jadvallar), « Запросы »(So’rovlar), « Формы » (Shakllar), « Отчёты »
(Xisobotlar), « Макросы и код » (Makroslar va kod)(1-rasm).
[ 10 ]

1. « Таблицы » (Jadvallar)-MB ning asosiy ob’ekti. Unda ma’lumotlar
saqlanadi. Ma’lum bir narsa haqida ma’lumotlarni saqlash uchun foydalanuvchi
tomonidan yaratiladi – yagona information obektda ma’lumotlar modeli predmetli
sohasi. Jadval qator va ustunlardan iborat. Har bir ustun bir xarakteristik
informatsion obekt predmet sohasi. Bu yerda bir informatsion ob’yekt ekzemplyari
haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Access ma’lumotlar bazasi o’ziga 32768 tagacha
ob’yekt qabul qilishi mumkin (formalar, otchetlar va hokazo). Bir vaqtni o’zida
2048 tagacha jadval ocha oladi. Jadvallarni quyidagi ma’lumotlar bazasidan import
qilsa bo’ladi dBase, FoxPro, Paradox va boshqa programma va elektron
jadvallardan.
2. « Запросы » (So’rovlar)-bu ob’ekt ma’lumotlarga ishlov berish,
jumladan, ularni saralash, ajratish, birlashtirish, o’zgartirish kabi vazifalarni
bajarishga mo’ljallangan. So’rovlar ko’rish, taxlil qilish va berilganlarni
o’zgartirish orqali berilgan mezonlarni qondirishga mo’ljallangan. Access da
so’rovlar parametrlari so’rov konstruktori oynasida beriladgan QBE – so’rovlar
(Query By Example – namuna bo’yicha so’rov) va so’rovlar tashkil qilishda SQL
tilining buyruqlari va funktsiyalari qo’llaniladigan SQL-so’rovlar (Structured
Query Language – so’rovlarning strukturali tili) ga bo’linadi. Access QBE -
so’rovlarni osongina SQL-so’rovlarga va teskarisiga o’tkazadi.
3. « Формы » (Shakllar)-bu ob’ekt ma’lumotlarni tartibli ravishda oson
kiritish yoki kiritilganlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. Shakl tuzilishi bir
qancha matnli maydonlar, tugmalardan iborat bo’lishi mumkin. Formalar muloqot
interfeysi ilovasining asosiy vositasi. Forma ekranda o’zaro bog’langan jadvallarni
ko’rish uchun qulay. Tugmali formalarni boshqarish panelini yaratish uchun
ishlatish mumkin. Formalarga rasmlar, diagrammalar, tovush fragmentlari, video
qo’yish mumkin. Formalarda xodisalarni qayta ishlash mumkin.
4. « Отчёты » (Xisobotlar)-bu ob’ekt yordamida saralangan ma’lumotlar
qulay va ko’rgazmali ravishda qog’ozga chop etiladi. Foydalanuvchi masalasining
natijalari, kiritish va chop etishlarni o’z ichiga olgan hujjatlarni formatlaydi.
[ 11 ]

1-rasm. MS Access menyular qatori(MS Office 2013) .

5. « Макросы и код » (Makroslar va kod)-makrobuyruklardan iborat va
Microsoft Access dasturining imkoniyatini oshirish maqsadida ichki Visual Basic
tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oluvchi ob’ekt. Murakkab va tez-tez murojat
qilinadigan amallarni bitta makrosga guruxlab, unga ajratilgan tugmacha
belgilanadi va ana shu amallarni bajarish o’rniga tugmacha bosiladi. Bunda amallar
bajarish tezligi oshadi.
2 . Amaliy qism.
2.1. Ma’lumotlar bazasini loyihalash.
Ma’lumotlar bazasini yaratishdan avval relyatsion ma’lumotlar bazasini
loyixalash, xolatini aniqlash ma’lumotlarni mantiqiy tuzilishini va jadvallararo
aloqani aniqlash lozim bo’ladi. Quyida ma’lumotlar bazasini loyihalash va yaratish
bosqichlari keltirilgan:
1. Ma’lumotlar bazasi tuzilishini yaratish(2-rasm);
2. Jadvallarni tasvirlash;
3. Jadval qatorlarini tasvirlash;
4. Access dasturlash tilida jadvallarni yaratish;
5. Jadvallarni ma’lumotlar bilan to’ldirish.
[ 12 ]

2-rasm. Kadirlar bo’limi ish rejimi bazasini predmet soha bo’yicha tahlil qilish .

«Kadrlar bo’limi» ni ish rejimini avtomatlashtirish MB
[ 13 ]
«Kadrlar bo’limini boshqarish» ish
rejimi MB
Kafedralar
Raxbariyat Yo’nalishlar
O’qtuvchilar
Ishchi
xodimlar

3-rasm.Kadrlar bo’limini ish rejimi bazasini predmet soha bo’yicha tahlil qilish .

MS Access da jadvallarni yaratish.
MS Accessni quyidagicha ishga tushiramiz:
Пуск ni bosamiz, keyingi
menyuda Все программы va undan keyin MS Office va Microsoft Access
tanlanadi.
Asseccni ishga tushirib, Пустая база данных ni tanlaymiz(4,5-rasm). MB
ga nom berib, kerakli joyga saqlanadi.

[ 14 ]
Familiyasi
Lavozimi Tug’ulgan sana
Ishga kirgan vaqti
Otasining
ismi
Ro’yhatdan o’tkazish
Ismi
Telefon raqami Manzili

4,5-rasm. Yangi ma’lumotlar bazasini yaratish.

Главная menyusidan Режим-Конструктор tanlab olinadi.
Jadval maydonlari qabul qila oladigan qiymatiga qarab, to’ldirilishni
boshlanadi (6-rasm).
Maydonlar — MO tuzilmasining asosiy el е m е ntlaridir. Ular ma'lum
xususiyatlarga ega bo’ladilar. Uar qanday maydonning asosiy xususiyati uning
uzunligidir. Maydon uzunligi undagi b е lgilar soni bilan ifodalanadi.
Turli tipdagi maydonlar turli maqsadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega
bo’ladi.
[ 15 ]

1. Oddiy matn maydoni. B е lgilar soni 255 dan oshmasligi k е rak.
2. Katta o’lchamli matn maydoni. B е lgilar soni 65535 dan oshmasligi
shart.
3. Sonli maydon. Sonli ma’lumotlarni kiritishga xizmat qiladi va hisob
ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo’lishi
mumkin.
4. Sana va vaqt maydoni. Bu maydon sana va vaqtni bichimlangan holda
saqlab qo’yish imkonini b е radi (01.06.01 20:29:59). 8 bayt o’lchamga ega.
5. «Pul birligi» nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan hisob-
kitob ishlarini yuritishda foydalaniladi.
6. Hisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik
ravishda ma'lum songa oshib borish xususiyatiga ega. Ushbu maydondan
yozuvlarni nomеrlashda foydalanish qulaydir.
7. Mantiqiy amal natijasini saqlovchi maydon. Bu maydon «rost» (true)
yoki «yolg’on» (false) q’iymatni saqlaydi. Maydon o’lchami 1 bayt.
8. OLE — nomi bilan yuritiluvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini,
Word
xujjatini, rasm, ovoz va boshqa shu kabi ma’lumotlarni ikkilik sanoq sistеmasida
saqlaydi. Maydon o’lchami 1 G baytgacha.
9. Gipеrssilka maydoni. Bu maydon bеlgi va sonlardan iborat bo’lib,
biror fayl yoki saytga yo’l ko’rsatadi.
10. Qiymatlar ro’yxatidan iborat bo’lgan maydon. Bu maydon bir qancha
qiymatlardan iborat bo’lgan ro’yxatdan tanlangan aniq bir qiymatni saqlaydi.
[ 16 ]

6-rasm. Jadvalga maydon kiritish.

7-rasm. Jadvalga maydon kiritish.
Tayyor jadvallarimizni Главная - Режим - Режим таблицы ni tanlab
ko’rishimiz mumkin(8,9-rasmlar).

8-rasm. Tayyor jadval.

[ 17 ]

9-rasm.Tayyor jadval.

Yana rahbariyat degan jadval yaratamiz:

10-rasm. Jadvalning конструктор ko’rinishi.

Biz bu jadvalning “id” sini числовой tipida beramiz. Bu jadvalni
“O’qtuvchilar” jadvali bilan bog’laymiz:

[ 18 ]

11-rasm. Jadvallarni bir-biriga bog’lash. So’rovlarni
loyihalash
So’rovlar ko’rish, taxlil qilish va berilganlarni o’zgartirish orqali berilgan
mezonlarni qondirishga mo’ljallangan. Access da so’rovlar parametrlari so’rov
konstruktori oynasida beriladgan QBE – so’rovlar (Query By Example – namuna
bo’yicha so’rov) va so’rovlar tashkil qilishda SQL tilining buyruqlari va
funktsiyalari qo’llaniladigan SQL-so’rovlar (Structured Query Language –
so’rovlarning strukturali tili) ga bo’linadi. Access QBE - so’rovlarni osongina
SQL-so’rovlarga va teskarisiga o’tkazadi.
Oddiy so’rov yaratish.
Мастер запросов qo’yilmasini sichqon yordamida bosamiz. Monitor
ekranida Новый запрос muloqat oynasi ochiladi va bu oynada dastur so’rovlar
tanlash usullaridan birini tanlashni taklif etadi:

12-rasm. Новый запрос muloqot oynasi.
[ 19 ]

 Oddiy so’rovlar – tanlangan maydonlar asosida oddiy so’rov tuzish;
 Qamrovchi so’rov – ma’lumotlar elektron jadvallardagi kabi kompakt
formatga ega bo’lgan so’rov tuzish;
 Takrorlanuvchi yozuvlar - jadvaldagi takrorlanuvchi yozuvlarni yoki
oddiy so’rovni tanlovchi so’rov tuzish;
 Bo’ysunmaydigan yozuvlar - jadvaldagi boshqa jadvallar yozuvlari
bilan aloqada bo’lmagan yozuvlarni tanlovchi so’rov tuzish.
Создание простых запросов muloqot oynasidan kerakli jadvallar tanlanib,
Далее > , so’ng Готово tanlanadi(13-rasm).
13-rasm. Создание простых запросов muloqot oynasi va natija.

[ 20 ]

14-rasm. Создание простых запросов muloqot oynasi va natija.
Конструктор запросов yordamida so’rovlar yaratish.
Конструктор запросов usulini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz.
Natijada konstruktor so’rovining bo’sh oynasi va Добавление таблицы muloqat
oynasi paydo bo’ladi. Добавление таблицы muloqat oynasi(15-rasm) uchta
qo’yilmadan tashkil topadi - Таблицы, Запросы va Таблицы и запросы . Ular
asosida so’rov yaratishda ishlatiladigan jadval va so’rovlarni yangilash amalga
oshiriladi. Таблицы qo’yilmasiga o’tib, kerakli jadvallarni belgilaymiz va
Добавить tugmasini bosamiz. Закрыть tugmasini bosib muloqat oynasini
yopamiz.

15-rasm. Добавление таблицы muloqot oynasi.
Jadvallar nomlari so’rovlarni loyihalash oynasida paydo bo’ladi.
So’rovlar konstruktori oynasi
So’rovlar konstruktori oynasi ikki qismga bo’lingan bo’ladi. Yuqori yarmida
maydon ro’yxati bilan jadval oynasi joylashadi. Har bir jadvalning nomi bunday
oynaning sarlavhalar qatorida aks ettiriladi. Bir nechta jadvallar asosida so’rov
yaratayotganda maydonlar orasidagi munosabatlarni ko’rsatib, ular orasidagi zarur
aloqalar o’rnatiladi. Aks holda so’rovlarni qayta ishlash natijalari nokorrekt
bo’lishi mumkin.
So’rov yaratish bir necha bosqichlarda bajariladi:
1. So’rovga maydonlar qo’shish.
2. Yozuvlarni tanlash mezonlarini o’rnatish.
[ 21 ]

3. Yozuvlarni saralash.
So’rovga maydonlar qo’shish.
So’rovga tanlangan jadvalning barcha maydonlarini kiritish shart emas.
So’rov faqat shu maydonlarga qaratilgan bo’lishi zarur. So’rov blankiga kerakli
maydonlarni ularning nomini ro’yxatdan olib o’tish yordamida qo’shiladi. Ro’yxat
konstruktor oynasining yuqori qismida shaklning
Поле qatorida joylashgan bo’ladi.
Yana bir usuli maydon nomida sichqonni ikki marta bosish.
Ko’pchilik so’rovlarni tashkil qilish jarayonida jadval maydonining qismi
ishlatiladi. Ba’zida so’rovga jadvalning barcha maydonlarini qo’shish talab etiladi.
Bu vazifani bir nechta usullar bilan bajarish mumkin:
 So’rov konstruktori oynasining yuqori qismida joylashgan jadval
sarlavhasi qatorini sichqon bilan ikki marta bosib barcha maydonlarni belgilanadi
va uni so’rov blankining birinchi qatoriga ko’chirib o’tkaziladi. Access jadvalning
har bir maydonini avtomatik ravishda alohida ustunlarga joylashtiradi.
 Jadval maydonlari ro’yxatida * belgisini tanlanadi va uni so’rov
blankiga ko’chirib o’tkaziladi. Natijada jadvalning barcha maydonlari so’rovga
kiritiladi, ammo blankda Имя Таблицы yozuvi paydo bo’ladi(14-15-rasmlar).

[ 22 ]

16-rasm. So’rovga maydonlar qo’shish.

Конструктор запросов yordamida “Familiya bo’yicha izlash” so’rovini
yaratish.
Конструктор запросов usulini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz.
Добавление таблицы muloqat oynasi kerakli jadvallarni belgilaymiz va
Добавить tugmasini bosamiz. Закрыть tugmasini bosib muloqat oynasini
yopamiz. Kerakli maydonlarni tanlab, Familiyasi maydoning Условие отбора
qatoriga “Familiyasini kiriting” gapini yozamiz(16-rasmlar). So’rovni saqlab, ishga
tushiramiz.

17-rasm.” Familya bo’yicha izlash”.so’rovini yaratish

18-rasm. “1970-yildan kattalarini izlash ” so’rovini yaratish.
[ 23 ]

19-rasm. “Ayollarni izlash” so’rovini yaratish.

So’rov natijalarini aks ettirish.
Tayyor so’rov Конструктор uskunalar panelida joylashgan undov belgisi
tasviri tushirilgan tugmani bosgandan so’ng bajariladi. So’rovni bajarish uchun
ma’lumotlar bazasining Открыть tugmasidan yoki tanlangan so’rov nomida
sichqonning chap tugmasini ikki marta bosishdan foydalanish mumkin. Access
mijoz jadvalidan ko’rsatilgan mezonlarga mos ravishda ajratilib olingan natijaviy
yozuvlar to’plamini ekranda aks ettiradi. Agar so’rov blankiga o’zgartirish kiritish
zarurati tug’ilsa, u holda uskunalar panelida chapdan birinchi joylashgan tugma
yordamida so’rovlar konstruktori holatiga o’tish yoki
Вид menyusining
Конструктор optsiyasini o’rnatib bajarish mumkin.

[ 24 ]

20-rasm. “Ayollar bo’yicha qidirish” so’rovining natijasi.

21-rasm. “Familiya bo’yicha izlash” so’rovining natijasi.

22-rasm. “1970-yildan kattalarni izlash” so’rovining natijasi .

[ 25 ]

23-rasm. “1975-yilda tug’ilganlar” so’rovining natijasi.

Shakllarni hosil qilish.
Shakllarni uch xil usul bilan hosil qilish mumkin:
• Shakllar konstruktori yordamida - shakl maketi yaratiladi va foydalanuv-
chiga shakl yaratish uchun mo’ljallangan uskunalar to’plamini (usta va quruvchi
kabi avtomatlashtirish vositasilari ham) tavsiya qiladi.
• Shakl ustasi yordamida - shakllarni loyihalash jarayonini “boshqaradi”.
Foydalanuvchi va ustaning shakl yaratish bo’yicha muloqoti natijasida tayyor
forma paydo bo’ladi.
• Avtoshakldan foydalanib - tanlangan jadval asosida quyidagi tur shakllardan
biri hosil qilinadi: В столбец , Ленточную , Табличную .
Men shakl ustasi yordamida o’z formamni yarataman.
Shakl yaratish uchun ma’lumotlar bazasi oynasining Создание bo'limi
формы qo’yilmasidagi Мастер форм tugmasi bosiladi. Ekranda Создание
форм muloqot oynasi(21-22-rasmlar) paydo bo’ladi. Bu oynalardan kerakli
maydonlar tanlanib Далее
[ 26 ]

24-rasm. Создание форм muloqot oynasi.

bosiladi. Navbatdagi oynada dastur foydalanuvchiga shakl yaratish usulini
tanlashni tavsiya qiladi. Keyingi oynada formalarga nom berib, Готово bosiladi.
25-rasm. Создание форм muloqot oynasi.

Конструктор rejimiga o’tib formalarga dastlabki o’zgartirishlar kiritiladi.
Formaga qo’shimcha tugmalar tashlanadi va Рисунок xususiyati orqali formaga
fon beriladi(28-rasm).
[ 27 ]

. 26-rasm. Dastlabki o’zgartirishlar kiritilgan shakl

27-rasm. Formaga tugma joylashtirish.
[ 28 ]

28-rasm. Tayyor bo’lgan forma.
“Kafediralar” jadvali uchun forma yaratish.Bunda ham yuqoridagidek ishlarni
bajaramiz:
29-rasm. Dastlabki o’zgartirishlar kiritilgan shakl .

[ 29 ]

30-rasm.Formaga tugma joylashtirish.
31-rasm. Tayyor bo’lgan forma.
So’rovlar jadvallarimizga ham birma-bir Мастер форм orqali formalar hosil
qilib olamiz.
Endi Izlash nomli yangi forma yaratamiz.
[ 30 ]

Конструктор формы bo’limini tanlaymiz.Unga tugmalar joylashtiramiz va
tugmalarga nom beramiz. Рысунок xususiyatidan yangi rasm chaqirib olamiz.
Formaga “Izlash bo’limi” deb yozamiz:
32-rasm.Yangi konstruktor forma yaratish.

Yaratgan formamizni so’rovlar uchun yaratgan formamizga bog’lash uchun
Izlash bo’limi dagi tugmalarga makros yozamiz. Buning uchun Xususuyatlar
oynasi dan […] bosiladi va Макросы tanlanadi (33-rasm).
Navbatdagi oynadan Открыть форму tanlanadi, ochilishi kerak bo’lgan
forma nomi belgilab qo’yiladi (34-rasm).

33-rasm.

[ 31 ]

34-rasm.

Bu ishlar barcha tugmalar uchun bajariladi.
Endi asosiy ya’ni bosh oynamiz uchun forma yaratamiz. Yana Конструктор
формы bo’limini tanlaymiz.Unga tugmalar joylashtiramiz va tugmalarga nom
beramiz. Рысунок xususiyatidan yangi rasm chaqirib olamiz. Ularni ham
yuqorgidek tugmalar xususiyatidan Нажатие кнопки ni tanlaymiz va Макросы
ga bog’laymiz,ya’ni 1-tugmani “Raxbariyat”, 2-tugmani “Ishchi hodimlar”ga,
3tugmani “ Xsobotlar” ga 4- tugmani “Izlash”ga 5-tugmani “O’qtuvchilar”ga
6tugmani eng oxirgi yaratgan formamiz ya’ni “Kafediralarga” ga bog’laymiz:

35-rasm. Asosiy oyna uchun formaning dastlabki ko’rinishi.

Hisobotlar tayorlash.
[ 32 ]

Endi Hisobot yaratamiz.Biz “Oylar uchun hisobot “yaratamiz.Buning uchun
so’rovlardan foydalanamiz.
Конструктор запросов usulini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz.
Добавление таблицы muloqat oynasi kerakli jadvallarni belgilaymiz va
Добавить tugmasini bosamiz. Закрыть tugmasini bosib muloqat oynasini
yopamiz. Bu so’rov jadvalimizdan Мастер отчетов da yaratamiz:
36-rasm. Мастер отчетов yaratish.

[ 33 ]

37-rasm. Hisobot.

Hisobotimizga ham forma yaratamiz.Unga ham bir qancha o’zgartirishlar
kiritamiz:
38-rasm.Hisobot formasi.

3.Foydalanuvchi uchun yo’riqnoma.

[ 34 ]

39-rasm.Bosh oyna.

40-rasm. Raxbariyat bo’limi oynasi.

[ 35 ]

41-rasm.Ishchilar bo’limi oynasi.

42-rasm. Izlash oynasi.
[ 36 ]

43-rasm O’qtuvchilar oynasi.

44-rasm. Kafediralar oynasi.
[ 37 ]

45-rasm. Hisobotlar oynasi.

46-rasm. O’qtuvchilar hisoboti.
[ 38 ]

4.Xulosa.
Men bu kurs ishini tayyorlash davomida o’zimga berilgan Kadrlar bo’limini
Ma’lumotlar bazasini Microsoft ofic dasturini Access bo’limidan foydalandim.
Men bu kurs ishimi tayyorlash davomida Access dasturida tablitsa yartishni,
Tablitsalarni bir-biri bilan bog’lashni, Tablitsalarga yangi ma’lumot qo’shishni va
o’chirishni o’rgandim. Men bu kurs ishini tayyorlash davomida Tablitsalarga
zaproslar yaratishni, FAmilyasi orqali izlashni, Ismi orqali izlashni, Tug’ilgan yili
orqali izlashni, Faqat ayol talabalarni izlasni, aniqroq aytadigan bo’lsak Like
buyrug’idan foydalanishni, Between buyrug’idan foydalanishni o’rgandim. Men bu
kurs ishini tayyorlash davomida Master forma yordamida Tablitsalarga va
Zaproslarga foma yaratishni o’rgadim bunda biz formalrga bezaklar
berishimizfonga rasm qo’yishimiz mumkin ekan, ya’na biz formada konstruktor
bo’limidan batton tugmachasini olib unga harhil buyuruqlarni kiritib qo’yishimiz
mumkin masalan: Jadvaldagi birinchi qatorga qaytish, Jadvaldagi oxirgi qatorga
o’tish, bitta oldigi qatorga o’tish, bitta orqa qatorga qaytish, yangi jadval qo’shish,
yangi jadvalni saqlab qolish, birorta qatorni o’chirish, shu oynani yopish va yana
yangi batton tashlab unga yangi forma chaqirishni ham o’rgandim biz yangi forma
chaqirish uchun cobriyat oynasida makrosni ochib undan otkrit forma tugmasini
chaqirib undan kerakli formani chaqirb qo’yamiz va oynani berkitib chiqib
ketamiz. Men bu kurs ishini tayyorlash davomida Master otchot yardamida
tablitsalarim va zaproslarimga otchotlar yaratdim va ularga qo’shimcha tugmalar
qoshishni o’rgandim masalan: Export tugmasi, oynani yopish tugmasi va Chop
etish tugmalarini qo’yishni o’rgandim va har hil bezaklar berishni ham o’rgandim
va bu otchotlarni Asosi y oynamga yani Asosiy formamga bog’lashni o’rgandim va
o’zimga kerakli bilimlarga ega bo’ldim.

[ 39 ]

5.Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A. “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda”. – T., "O’zbekiston", 1999.
2. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so’zi”,
2005yil 29-yanvar.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to’g’risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
4. O’zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to’g’risida”gi Qonuni.
(№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.).
5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv
qo’llanma, TATU FF.
6. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya
instituti, 2004.
7. http://www.ziyonet.uz sayti

[ 40 ]

Kadrlar bo’limini ma’lumotlar bazasini avtomatlashtirish

Sotib olish