• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 238.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Май 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Kambag'allikni qisqartirish bo'yicha davlat siyosati va uning samaradorligi (Oʻzbekiston yoki boshqa mamlakatlar misolida)

mamlakatda kambag’allikka qarshi kurashish siyosati o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bu jarayonda ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun samarali vositalar va usullarni tanlash zarur bo’ladi. O’zbekiston misolida kambag’allikni qisqartirish bo’yicha amalga oshirilgan siyosatni ko’rib chiqish mumkin. O’zbekiston Respublikasi hukumatining kambag’allikni qisqartirishga qaratilgan strategiyasi 2000-yillardan boshlab bir qancha bosqichlarni o’z ichiga oldi. Dastlab, 2000-yillarda mamlakat iqtisodiy islohotlar yo’lini boshladi, bunda iqtisodiy erkinlashtirish, qishloq xo’jaligi va sanoatni modernizatsiya qilish, tashqi savdoni diversifikatsiya qilish kabi chora- tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu islohotlar natijasida iqtisodiy o’sish tezlashdi, lekin kambag’allikning darajasi juda yuqori edi. 2005-yilda mamlakatda kambag’allik darajasi 27%ni tashkil etgan bo’lsa, 2010-yillarga kelib bu ko’rsatkich 20%ga tushdi. Bu davrda davlat ijtimoiy himoya tizimini kuchaytirishga harakat qildi va kam ta’minlangan qatlamlarga yo’naltirilgan bir qator dasturlar ishlab chiqildi. 1.3.1-rasm. Aholi farovonligi darajasidagi o’zgarishlar tahlili shuni ko’rsatdiki, 2023-yilda kambag’allik darajasi 14 foizdan 11 foizga, 2024-yilda 2 bu ishlarning aksariyati mavsumiy, vaqtinchalik yoki past daromadli sohalarga taalluqli. Shuningdek, bandlik markazlarining ayrim hududlarda yetarlicha samarali ishlamasligi, kasbga tayyorlash kurslarining mehnat bozori talablariga to’liq javob bermasligi ishga joylashish imkoniyatlarini cheklab qo’ymoqda. Ish beruvchilarning innovatsion sohalarda malakali ishchi kuchi bilan ta’minlanishi ham muammo bo lib qolmoqda.ʻ 3 Uchinchi muammo – tadbirkorlikni boshlash uchun moliyaviy va huquqiy infratuzilmaning yetarli emasligi. Mikrokreditlash tizimi rivojlanayotgan bo lsa-da, ʻ ba zi hollarda imtiyozli kredit olish uchun zarur bo’lgan kafillik, garov, hujjat ʼ to’plash kabi byurokratik to’siqlar mavjud. Ayniqsa, qishloq joylarida axborot yetishmovchiligi, moliyaviy savodxonlikning pastligi va institutsional yordamning cheklanganligi sababli, kambag allikdan chiqish imkoniyati kamayadi. ʻ To’rtinchi muammo – ijtimoiy xizmatlar sifati va ularga erishishdagi tenglik masalasi. Kam ta minlangan qatlamlar uchun sog’liqni saqlash va ta lim ʼ ʼ xizmatlarining sifati past yoki xizmatlar yetarlicha mavjud emas. Qishloq hududlarida zamonaviy maktablar va shifoxonalar soni shaharlarga nisbatan kam, bu esa imkoniyatlar tengsizligini kuchaytiradi. Masalan, O’zbekiston Sog’liqni saqlash vazirligining 2023-yilgi ma’lumotlariga ko’ra, 100 ming aholiga to’g’ri keladigan shifokorlar soni shahar joylarda 46 nafar bo’lsa, qishloq joylarda bu ko’rsatkich 24 nafarni tashkil qilgan. Bu esa tibbiy xizmatlar sifati va mavjudligida jiddiy farq borligini ko’rsatadi. Bundan tashqari, raqamli transformatsiya jarayonlari hali-hanuz barcha ijtimoiy qatlamlarni qamrab olmagan. Elektron platformalardan foydalanish orqali yordam olish yoki ariza topshirish imkoniyatlari internetga ulangan va raqamli savodxonligi mavjud bo’lgan shaxslar uchun mos, biroq qariyalar, texnologiyalarga nisbatan yot hududlardagi fuqarolar bu imkoniyatlardan 3 Alimov R.X. “Iqtisodiy rivojlanish nazariyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2018. 2 Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonning kambag’allikni qisqartirish strategiyasi xalqaro tajribalar asosida, ammo mahalliy ehtiyoj va xususiyatlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan kompleks hujjatdir. Bu strategiyaning muvaffaqiyati esa u amalga oshirilayotgan real chora-tadbirlar, natijalar va ularni xalqaro yondashuvlar bilan uyg’unlashtira olayotganida namoyon bo’lmoqda. Ushbu tajriba, nafaqat milliy barqarorlikka, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasida ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda ilg’or model bo’lib xizmat qilishi mumkin. III BOB. KAMBAG ALLIKNI QISQARTIRISH SIYOSATINIʻ TAKOMILLASHTIRISH YO NALISHLARI ʻ 3.1. Kambag allikni qisqartirishda mavjud muammolar va ularni ʻ bartaraf etish yo llari ʻ Kambag allikni qisqartirishga qaratilgan davlat siyosati samarali natijalar ʻ berayotgan bo lsa-da, hali-hanuz turli darajadagi tizimli muammolar va to siqlar ʻ ʻ mavjud bo’lib, ularni bartaraf etish orqali siyosatni yanada takomillashtirish va aholi turmush darajasini ko’tarish mumkin. Ushbu muammolar iqtisodiy, ijtimoiy, institutsional va hududiy yo’nalishlarda namoyon bo’lmoqda. Birinchi muammo – kambag allikni aniqlash va real statistikani ʻ shakllantirishdagi murakkabliklardir. Hozirgi kunda mavjud bo’lgan elektron ijtimoiy reyestr orqali ehtiyojmand qatlamlar aniqlanmoqda, biroq ushbu tizimda fuqarolarning daromad manbalarini to’liq aniqlash va yashirin iqtisodiyot ko’lamini qamrab olish hali to’liq yo’lga qo’yilmagan. Ko’plab fuqarolar norasmiy sektorda mehnat qiladi, bu esa ularning rasmiy daromadlarini ko’rsatmaslikka olib keladi. Natijada, real kambag allik darajasi ko’rsatilgan statistik raqamlardan farq ʻ qilishi mumkin. Ikkinchi muhim muammo – ish o’rinlarining yetarli darajada barqaror va daromadli emasligi. Ko’plab loyihalar orqali ish o’rinlari yaratilayotgan bo’lsa-da, 2 moliyaviy inklyuziya va inson kapitalini rivojlantirish orqali kambag’allik ildiziga zarba bera oladi. Shunday ekan, bu sohadagi islohotlar va raqamli transformatsiya jarayonlari davlat siyosatining strategik yo’nalishlaridan biri bo’lib qolmoqda. 5 3.3. Kambag’allikni qisqartirish siyosatini takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalar Kambag’allikni qisqartirish – bu faqatgina moddiy yordam yoki qisqa muddatli bandlik dasturlari orqali hal etiladigan muammo emas. U ko’p qirrali va murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa bo’lib, uni bartaraf etish uchun tizimli, uzoq muddatli va institutsional yondashuv talab etiladi. Shu bois, O’zbekistonda amalga oshirilayotgan siyosatni yanada samarali qilish, mavjud kamchiliklarni bartaraf etish va ilg’or xorijiy tajribalarni mahalliy sharoitga mos holda tatbiq etish zarur. Birinchidan, kambag’allikni aniqlash mezonlarini takomillashtirish zarur. Hozirgi kunda daromadga asoslangan uslub qo’llanilmoqda, biroq bu uslub aholining yashirin daromadlarini yoki yashash sharoitlarini to’liq aks ettirmaydi. Bu borada kompleks yondashuvga o’tish maqsadga muvofiq: daromad bilan birga, mulk holati, bandlik shakli, sog’liq, ta’limga kirish imkoniyati va hududiy infratuzilma hisobga olinishi kerak. BMTning Multidimenzion kambag’allik indeksiga (MPI) o’xshash yondashuv O’zbekistonda ham joriy etilishi mumkin. Ikkinchidan, ijtimoiy yordam tizimini “passiv yordam”dan “faol integratsiyaga” o’tkazish kerak. Ya’ni, nafaqat nafaqa berish, balki ishsiz fuqaroni bandlikka, qayta kasbga o’qitish, ijtimoiy xizmatlarga yo’naltirish orqali uning iqtisodiy faolligini oshirish zarur. Misol uchun, har bir yordam oluvchiga individual “ijtimoiy reja” tuzilib, u asosida uning kambag’allikdan chiqishi monitoring qilib borilishi kerak. Bu tizim ayrim Yevropa davlatlarida samarali ishlamoqda. 5 G‘aniyev J. “O‘zbekiston iqtisodiyoti rivojlanish bosqichlarida”. – Toshkent: Sharq, 2019. 2 iqtisodiy taraqqiyotga erishishdan iboratdir. Shu ma’noda, kambag’allikni kamaytirish va ijtimoiy adolatni ta’minlash davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sanaladi. Chunki kambag’allik nafaqat iqtisodiy resurslardan to’laqonli foydalana olmaslikka, balki ijtimoiy tengsizlik, salomatlik va ta’limga kirish imkoniyatlarining cheklanishiga ham olib keladi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng, bosqichma- bosqich amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida iqtisodiyotda muhim o’zgarishlar yuz berdi. Biroq aholining muayyan qatlamlarida kambag’allik darajasi yuqoriligi, ishsizlik, daromadlarning yetarli emasligi, ijtimoiy himoya tizimining nomukammalligi kabi muammolar dolzarb bo’lib qolmoqda. Ayniqsa, qishloq hududlarida, mehnat migratsiyasiga bog’liq oilalarda va ta’limga kam kirish imkoniga ega qatlamlar orasida bu holat keskinroq namoyon bo’lmoqda. So’nggi yillarda mamlakatimizda kambag’allikni qisqartirish borasida tub burilish yasab, tizimli yondashuv asosida ijtimoiy siyosat yuritilmoqda. Prezident tashabbusi bilan 2020-yildan boshlab “Yangi O’zbekiston” g’oyasi asosida “kambag’allikni qisqartirish” atamasi rasmiy siyosiy diskursga kirib keldi. “Ijtimoiy himoya yagona reestri”, “mahallabay ishlash tizimi”, “ayollar daftari”, “temir daftar” kabi innovatsion yondashuvlar orqali kambag’allik holatini aniqlash va uni bartaraf etish yo’nalishlarida muhim qadamlar qo’yildi. Mazkur kurs ishida kambag’allikning iqtisodiy mohiyati, uning turlari, sabablari, davlat tomonidan olib borilayotgan siyosatning shakllanishi va rivojlanish bosqichlari, mavjud muammolar va ularni hal etish yo’llari, shuningdek xorijiy tajribalarning o’rganilishi orqali siyosatni takomillashtirishga oid tavsiyalar ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilinadi. Ishning dolzarblig i shundaki, kambag’allikni kamaytirishga qaratilgan siyosatning muvaffaqiyati mamlakatda barqaror iqtisodiy o’sish, ijtimoiy barqarorlik, fuqarolarning ijtimoiy himoyasi va inson kapitalining rivojiga bevosita 2 moslashuvi kuchaytirilmoqda. Bu ham o’z navbatida xalqaro tajribaning milliy sharoitlarga moslashtirilgan shaklidir. Statistik ma’lumotlarga murojaat qilsak, O’zbekistonda 2020-yilda kambag’allik darajasi 17 foiz atrofida bo’lgan bo’lsa, 2023-yilga kelib bu ko’rsatkich 14 foizgacha kamaydi (Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida). Bu qisqarish mamlakatda amalga oshirilayotgan kompleks siyosat natijasida sodir bo’lmoqda. Ayniqsa, ijtimoiy yordamlarning raqamlashtirilgan tizimi, bandlik markazlari faoliyatining kuchaytirilishi, hududiy ijtimoiy dasturlar va yoshlar siyosati kambag’allikni qisqartirishga xizmat qilmoqda. Yana bir muhim jihat – bu hududlar bo’yicha yondashuvni farqlashtirish zarurati. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, qishloq va shahar aholisi o’rtasida kambag’allik darajasi, imkoniyatlar va ehtiyojlar keskin farq qiladi. Shunga ko’ra, O’zbekistonda hududiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini individual tarzda ishlab chiqish ham xalqaro amaliyotga mos yondashuv hisoblanadi. 2 Xulosa qilib aytganda, O’zbekiston xalqaro tajribalarni o’z sharoitlariga moslashtirish orqali kambag’allikni kamaytirish yo’lida barqaror qadamlar tashlamoqda. Eng muhim jihat – bu nafaqat tashqi modelni ko’r-ko’rona ko’chirish, balki uni mahalliy ehtiyojlarga moslab, milliy strategiyalarga uyg’unlashtirishdir. Shu tarzda xalqaro siyosatlarning samarali elementlarini o’zlashtirish orqali O’zbekiston yanada inklyuziv va barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishishi mumkin. 2 Abdurahmonov Q.X. “Makroiqtisodiyot”. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 2 Kambag’allikni aniqlashda ishlatiladigan mezonlar ham turlicha bo’lib, ular o’zining qamrov darajasi va aniqlik darajasi bilan farqlanadi. Eng oddiy va keng tarqalgan usullardan biri daromad mezonidir. Bu mezonga ko’ra, kishining ma’lum vaqt oralig’ida olgan daromadi belgilangan “kambag’allik chegarasi”dan past bo’lsa, u kambag’al hisoblanadi. O’zbekiston sharoitida bu chegara Milliy statistika agentligi va boshqa idoralar tomonidan turmush darajasi va iste’mol savatchasi asosida belgilanadi. Boshqa usul esa iste’mol savatchasi asosidagi baholash bo’lib, bunda bir kishining oylik yoki yillik minimal yashash ehtiyojlarini to’ldirish uchun zarur bo’lgan mahsulot va xizmatlar to’plami narxi hisobga olinadi. Agar shaxsning iste’mol darajasi bu miqdordan past bo’lsa, u kambag’allik chegarasidan past yashayotgan hisoblanadi. Bugungi kunda ko’p mamlakatlar multidimensial kambag’allik indeksidan foydalanmoqda. Bu indeks kambag’allikni faqat daromad darajasi bilan emas, balki boshqa muhim omillar bilan ham baholashga imkon beradi. Masalan, BMT Taraqqiyot dasturi tomonidan ishlab chiqilgan multidimensial kambag’allik indeksi sog’liqni saqlash, ta’lim va yashash sharoitlarini o’z ichiga olgan 10 dan ortiq indikator asosida shakllanadi. Ushbu yondashuv kambag’allikning haqiqiy ko’lamini aniqroq ko’rsatishga yordam beradi. Shunday qilib, kambag’allik bu jamiyatdagi eng og’ir ijtimoiy-iqtisodiy muammolardan biri bo’lib, uning chuqur mohiyatini tushunish uchun uni har tomonlama, tizimli va insonparvarlik yondashuvi asosida tahlil qilish zarur. Uning turlari, sabablari va mezonlarini to’g’ri aniqlash esa, kambag’allikka qarshi samarali siyosat yuritishning eng muhim shartidir. Kambag’allik nafaqat iqtisodiy beqarorlik manbai, balki ijtimoiy barqarorlik, xavfsizlik va taraqqiyotga ham tahdid soluvchi omildir. Shu bois, uni chuqur o’rganish, ilmiy asosda baholash va tizimli choralar ko’rish davlat siyosatining eng ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lishi shart. 2 mutlaq kambag’allik – bu insonning oddiy yashashi uchun zarur bo’lgan minimal ehtiyojlarini ham to’ldira olmasligidir. Bu holatda inson sog’lig’i xavf ostida bo’ladi, oziq-ovqat yetarli emas, dori-darmon, suv va turar joydan foydalanish imkoniyati cheklangan. Bunday kambag’allik ko’proq rivojlanayotgan va kam rivojlangan davlatlarda kuzatiladi. Boshqa bir shakli bu nisbiy kambag’allik bo’lib, bu jamiyatdagi o’rtacha hayot darajasiga nisbatan past sharoitda yashash holatini bildiradi. Misol uchun, rivojlangan davlatlarda bir shaxs jamiyatdagi umumiy farovonlik darajasiga mos yashamasligi, zamonaviy texnologiyalardan foydalana olmasligi, sifatli ta’lim va tibbiy xizmatlardan chetda qolishi uni kambag’al deb baholash uchun asos bo’lishi mumkin. Nisbiy kambag’allik ko’proq ijtimoiy tengsizlik, tabaqalanish va iqtisodiy muvozanatsizlik bilan bog’liqdir. Yana bir tushuncha bu subyektiv kambag’allikdir. Bu insonning o’zining iqtisodiy va ijtimoiy holatini qanday baholashi bilan belgilanadi. Masalan, ikki kishining daromadi bir xil bo’lishi mumkin, ammo ulardan biri o’zini kambag’al deb hisoblamasa, ikkinchisi mavjud imkoniyatlarini yetarli deb bilmasligi mumkin. Subyektiv baholashlar psixologik omillar, atrof-muhitdagi madaniy norma va qadriyatlar, ijtimoiy taqqoslashlar bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Shuningdek, kambag’allik vaqtinchalik va doimiy shaklda namoyon bo’lishi mumkin. Vaqtinchalik kambag’allik mehnat bozoridagi beqarorlik, tabiiy ofatlar, sog’liqdagi muammolar yoki boshqa favqulodda holatlar sabab yuzaga keladi. Bunday holatda odamlar qisqa vaqt davomida muayyan resurslardan mahrum bo’lishadi, biroq ularni tiklash imkoniyati mavjud. Doimiy kambag’allik esa, odatda, avloddan-avlodga o’tadi va ijtimoiy tizimdagi strukturaviy muammolar, past ta’lim darajasi, sog’liqni saqlash imkoniyatlarining cheklanganligi kabi omillar bilan izohlanadi. Bu holatda kambag’allikni yengish uchun chuqur institutsional islohotlar, uzoq muddatli siyosiy va iqtisodiy strategiyalar zarur bo’ladi. 2 ta’sir ko’rsatadi. Shu bois, bu masalani chuqur o’rganish, amaliy takliflar ishlab chiqish nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining maqsadi — kambag’allikni qisqartirish borasida O’zbekistonda olib borilayotgan davlat siyosatini o’rganish, uning samaradorligini tahlil qilish va mavjud muammolarga yechim sifatida takliflar ishlab chiqishdan iborat. 1 1 Abdukarimov A. “Ijtimoiy soha iqtisodiyoti”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. 2 bandlikni oshirish, mikromoliyalashtirish va oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, “Har bir oila – tadbirkor” dasturi doirasida oilalarga imtiyozli kreditlar ajratilishi, yoshlar va ayollar tadbirkorligini rag’batlantirish kabi tashabbuslar bunga misol bo’la oladi. Xalqaro tajribalarga asoslanib, O’zbekiston sharoitida qo’llanishi mumkin bo’lgan eng samarali yo’nalishlardan biri bu ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirishdir. Masalan, Braziliyaning "Bolsa Família" dasturiga o’xshash tizimni joriy qilish orqali kam ta’minlangan oilalarning bolalarini ta’lim va sog’liqni saqlash xizmatlaridan foydalanishini rag’batlantirish mumkin. Bu nafaqat moliyaviy yordamni, balki ijtimoiy javobgarlikni kuchaytiradi. O’zbekistonda 2020-yildan boshlab elektron ijtimoiy reyestr orqali ehtiyojmand qatlamlarni aniqlash tizimi joriy etildi. Bu esa xalqaro yondashuvlarga yaqinlashuvning amaliy ko’rinishidir. Shuningdek, Koreya Respublikasining sanoatlashtirish tajribasi O’zbekistonning iqtisodiy rivojlanish strategiyasiga mos keladi. Koreyada kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni eksportga yo’naltirish orqali iqtisodiy faollik oshirilgan. O’zbekistonda ham shu kabi siyosat yo’lga qo’yilmoqda: eksport qiluvchi korxonalarga imtiyozlar, soliq yengilliklari berilmoqda, “Yashil iqtisodiyot” va “raqamli iqtisodiyot” loyihalari doirasida zamonaviy ish o’rinlari yaratilmoqda. Bu jarayonlar kambag’allikni qisqartirishda muhim rol o’ynaydi. Jahon banki tomonidan taklif etilgan kambag’allikni kamaytirish strategiyasining yana bir asosiy komponenti bu ta’lim tizimini isloh qilishdir. Ta’lim orqali kambag’allikni qisqartirish uzoq muddatli, ammo barqaror yechim hisoblanadi. O’zbekistonda bu yo’nalishda Prezident maktablari, IT Parklar, “Bir million dasturchi” loyihasi orqali raqamli bilimlarni targ’ib qilish, kasb-hunar maktablarining faoliyatini kengaytirish orqali yoshlarning mehnat bozoriga 2 Indoneziyaning "Program Keluarga Harapan" kabi dasturlari – bevosita moliyaviy yordam bilan birga, oilaviy mas’uliyat, sog’lom turmush va ta’limga qaratilgan yondashuvni nazarda tutadi. O’zbekistonda esa “Temir daftar”, “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari” orqali ehtiyojmand qatlamlar aniqlanib, ularga kompleks yondashuv asosida yordam ko’rsatilmoqda. Har bir toifa bo’yicha alohida reabilitatsion, moliyaviy, ijtimoiy va psixologik yordam mexanizmlari ishlab chiqilgan. Mamlakatda aholi bandligini ta’minlash orqali kambag’allikni kamaytirish ustuvor vazifa hisoblanadi. Jumladan, 2022-yilda Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tomonidan 2 milliondan ortiq fuqaro ish bilan ta’minlangan. Bu raqam 2017-yilga nisbatan 35 foizga oshganini ko’rsatadi. Shu bilan birga, kasb-hunarga o’qitish markazlari soni 2020-yildagi 47 tadan 2024- yilga kelib 250 dan oshdi. Bu markazlarda o’qigan fuqarolarning 65 foizdan ortig’i ishga joylashgan. Bunday yondashuv xalqaro miqyosda "skills-first approach" sifatida tan olingan va ko’plab rivojlanayotgan davlatlarda keng qo’llaniladi. Shuningdek, O’zbekistonning kambag’allikni qisqartirish strategiyasida ayollar va yoshlar ijtimoiy himoyasi alohida o’rin egallaydi. “Ayollar daftari” orqali minglab ayollar ish bilan ta’minlandi, kasbga o’qitildi yoki tadbirkorlik uchun imtiyozli kredit oldi. Xususan, 2023-yilda 200 mingdan ortiq ayol band qilindi yoki o’z biznesini boshladi. Yoshlar bilan ishlash borasida esa “Yoshlar daftari” doirasida 300 mingdan ortiq yigit-qizlar kasb-hunarga o’qitilib, ishga joylashtirildi yoki o’z loyihasini boshlash uchun grantlar oldi. Bundan tashqari, xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik O’zbekiston strategiyasining yana bir muhim qismidir. Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki kabi moliyaviy institutlar mamlakatdagi ijtimoiy dasturlarni moliyaviy qo’llab-quvvatlab kelmoqda. Bu esa, milliy strategiya xalqaro donorlar tomonidan ham samarali deb baholanayotganini bildiradi. 2 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Abdukarimov A. “Ijtimoiy soha iqtisodiyoti”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. 2. Abdurahmonov Q.X. “Makroiqtisodiyot”. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 3. Alimov R.X. “Iqtisodiy rivojlanish nazariyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2018. 4. Azizov U.B. “Kambag’allik va uni qisqartirish siyosati”. – Samarqand: SamDU, 2020. 5. Boshqaruv va iqtisodiyotda zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. 6. Egamberdiyev A. “Ijtimoiy himoya tizimi va islohotlar”. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 7. G’aniyev J. “O’zbekiston iqtisodiyoti rivojlanish bosqichlarida”. – Toshkent: Sharq, 2019. 8. Iqtisodiy xavfsizlik: nazariya va amaliyot. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. 9. Karimov I.A. “O’zbekiston buyuk kelajak sari”. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. 10. Mahkamov D.M. “Ijtimoiy taraqqiyot va kambag’allik masalalari”. – Toshkent: Fan, 2022. 11. Moliya va kredit: O’quv qo’llanma. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. 12. O’zbekiston Respublikasining 2022–2026-yillarga mo’ljallangan Taraqqiyot strategiyasi. – Toshkent, 2022. 13. Raxmonov N. “Bozor iqtisodiyoti va ijtimoiy siyosat”. – Toshkent: Mehnat, 2020. 2 chiqildi. Bu strategiya doirasida, kambag’al oilalarni qo’llab-quvvatlash, ishsizlikni kamaytirish, oilaviy daromadlarni oshirishga qaratilgan qator choralar ko’rildi. 2022-yilda amalga oshirilgan so’rovlar natijasida, ijtimoiy yordamga muhtoj oilalar soni 15%ga qisqarganini ko’rsatdi, bu esa kambag’allikni qisqartirish bo’yicha amalga oshirilgan siyosatning samarali ekanligini ko’rsatadi. Bundan tashqari, mamlakatda mikro-iqtisodiy darajada kambag’allikni qisqartirishga qaratilgan bir qancha dasturlar ham amalga oshirildi. Qishloq hududlarida ishlab chiqarishni rivojlantirish, kichik va o’rta biznesni qo’llab- quvvatlash, fermerlarga kreditlar va subsidiyalar berish kabi tashabbuslar kambag’allikni qisqartirishga yordam berdi. O’zbekistonning 2021-yilgi iqtisodiy yillik hisoboti bo’yicha, qishloq aholisining o’rtacha daromadi 16%ga oshdi. Bu esa kambag’allikni qisqartirishda qishloq hududlaridagi iqtisodiy faollikning kuchayganini ko’rsatadi. ITIM ma’lumotlariga ko’ra, kambag’allikni qisqartirish ish bilan ta’minlash, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va yerdan samarali foydalanish orqali amalga oshirildi. 2 oshirilayotgan davlat siyosati ijobiy yo’nalishda rivojlanmoqda. Biroq, mavjud siyosatni yanada takomillashtirish, ilmiy asoslangan yondashuvlar va sohalararo hamkorlikni kuchaytirish orqali bu jarayonni tezlashtirish va barqaror natijalarga erishish mumkin. Kelgusida kambag’allikni qisqartirish siyosatini har bir fuqaroning haqiqiy hayotiy ehtiyojlariga asoslangan, shaffof, inklyuziv va texnologik yechimlarga tayangan holatda olib borish mamlakatning ijtimoiy taraqqiyotida hal qiluvchi omillardan biri bo’lib qoladi. 7 7 Boshqaruv va iqtisodiyotda zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. 2 7. www.adb.org – Osiyo Taraqqiyot Banki (ADB) 8. www.unicef.org – UNICEFning O’zbekistondagi faoliyati 9. www.openknowledge.worldbank.org – Jahon bankining ochiq ma’lumotlar portali 10. www.spot.uz – O’zbekistondagi iqtisodiy yangiliklar portali 2 esa 8,9 foizga kamaygan. O’tgan yili 719 ming kishi kambag’allikdan chiqarildi, deyiladi maqolada. Kambag’allikning eng past ko’rsatkichi Navoiy viloyatida (5,7 foiz), eng yuqori ko’rsatkichi Xorazm viloyatida (11,9 foiz) qayd etilgan. Kambag’allikka qarshi kurashish strategiyasining eng asosiy elementlaridan biri ta’lim va sog’liqni saqlash sohasidagi islohotlar bo’ldi. O’zbekiston hukumati ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirish va ta’lim sifatini yaxshilashga katta e’tibor qaratdi. 2009-yildan boshlab, davlat tomonidan barcha bolalarga boshlang’ich ta’lim olishni majburiy qilish, o’quv yurtlari uchun yangi dasturlar va imkoniyatlar yaratish kabi islohotlar amalga oshirildi. Bu nafaqat kambag’allikni qisqartirishga yordam berdi, balki fuqarolarning malakali mehnat resurslariga aylanishini ta’minladi. 2020-yilda ta’limga kirish imkoniyatlari kengayganligi natijasida O’zbekistonning ta’lim tizimi bo’yicha eng so’nggi indekslar yuksaldi. Bu esa o’z navbatida mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga yordam berdi. Sog’liqni saqlash sohasida ham jiddiy islohotlar amalga oshirildi. 2015- yildan boshlab sog’liqni saqlash tizimi modernizatsiya qilindi, aholining turmush darajasi va sog’lig’ini yaxshilashga qaratilgan ko’plab dasturlar ishlab chiqildi. Bunda, ijtimoiy guruhlar va kambag’al qatlamlarga tibbiy xizmatlarning keng doiradagi imkoniyatlarini yaratish, sog’liqni saqlash tizimiga ajratilgan moliyaviy mablag’larni oshirish kabi chora-tadbirlar o’z rolini o’ynadi. Shuningdek, davlat o’rtacha va past daromadli oilalarga bepul tibbiy xizmatlarni taqdim etishga qaratilgan tashabbuslarni ko’tarib chiqdi. 2019-yilda o’tkazilgan so’rovlar natijalariga ko’ra, kambag’allikning ijtimoiy oqibatlari, ya’ni sog’liqni saqlash va ta’limga kirish imkoniyatlaridagi tengsizlik sezilarli darajada kamaygan. Kambag’allikni qisqartirishda davlatning ijtimoiy himoya dasturlarini kengaytirishi ham muhim omil bo’ladi. O’zbekistonda ushbu dasturlarni takomillashtirishga alohida e’tibor qaratildi. Ayniqsa, 2016-yilda davlat tomonidan "Ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish" bo’yicha yangi strategiya ishlab 2 kamaytirish jarayonida raqamli yechimlar, sun’iy intellekt, ma’lumotlar tahlili va mobil platformalar keng qo’llanila boshladi. Bu texnologiyalar nafaqat kambag’al aholi qatlamiga tezkor yordam ko’rsatishda, balki ularning iqtisodiy faolligini oshirish, moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkonini kengaytirish, bandlikni ta’minlash, ta’lim va sog’liqni saqlash tizimiga integratsiyani kuchaytirishda muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda. O’zbekiston tajribasida ham raqamli texnologiyalar kambag’allikni kamaytirish siyosatining ajralmas qismiga aylanmoqda. So’nggi yillarda hukumat tomonidan elektron platformalar asosida bir qator ijtimoiy dasturlar amalga oshirilmoqda. Masalan, “Ijtimoiy himoya yagona reyestri” tizimi orqali fuqarolarning daromadi, oilaviy holati, mulk va boshqa indikatorlar asosida ehtiyojmand qatlamlar avtomatik aniqlanmoqda. Bu tizim orqali 2024-yil holatiga ko’ra, 2,1 milliondan ortiq fuqaro doimiy yoki vaqtinchalik ijtimoiy yordam oluvchi sifatida ro’yxatga olingan. Shuningdek, raqamli texnologiyalar orqali mikroqarzlar va imtiyozli kreditlarni olish jarayonlari soddalashtirildi. “Bank-mobile” va “my.gov.uz” platformalari orqali ariza topshirish, moliyaviy tarixni ko’rish, kredit shartlarini solishtirish imkoniyati yaratildi. Bu, ayniqsa, chekka hududlardagi fuqarolar uchun bank xizmatlariga kirishni ancha qulaylashtirdi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 2023-yilda raqamli platformalar orqali ajratilgan imtiyozli kreditlar soni 2020- yilga nisbatan 3,2 barobarga oshgan. Ta’lim sohasida ham raqamli texnologiyalar orqali kambag’allikni kamaytirish uchun salmoqli chora-tadbirlar ko’rilmoqda. “Online maktab”, “ZiyoNet”, “Coursera” va boshqa platformalarning lokal versiyalari orqali minglab yoshlar chet el universitetlari darajasidagi bilimlarni bepul yoki arzon narxlarda olish imkoniyatiga ega bo’ldi. Bunday texnologik qulayliklar yoshlarning raqobatbardoshligini oshirib, ularning bandligi va daromad topish imkoniyatini kengaytirmoqda. Masalan, 2022-yilda O’zbekiston Respublikasi Raqamli 2 Uchinchidan, yoshlar va ayollarni iqtisodiy hayotga jalb etish bo’yicha alohida strategiyalar ishlab chiqilishi lozim. Ayni paytda mamlakatda yoshlar soni ko’p bo’lishiga qaramay, ularning bandligi pastligicha qolmoqda. Ta’lim tizimi mehnat bozori bilan moslashmagan, malaka yetishmasligi kuzatilmoqda. Shu bois, kasb-hunar o’rganishni bozor talablariga moslashtirish, xususiy sektor bilan integratsiyani kuchaytirish, IT, muhandislik, xizmat ko’rsatish kabi sohalarda tez o’qitish markazlari tashkil etilishi foydali bo’ladi. To’rtinchidan, mikromoliyalashtirish mexanizmlari soddalashtirilishi kerak. Imtiyozli kredit olishda kafillik va garov talablarini yengillashtirish, ishonchga asoslangan “kredit ball” tizimini rivojlantirish orqali ehtiyojmand qatlamlar ham moliyaviy xizmatlardan foydalana oladi. Raqamli texnologiyalar yordamida kredit olish shartlari, daromadlar monitoringi va qarzdorlik risklarini baholash ham avtomatlashtirilsa, bu tizim tezroq va samaraliroq ishlaydi. Beshinchidan, kambag’allikni hududlar kesimida tahlil qilib, har bir viloyat va tumanga moslashtirilgan strategiyalar ishlab chiqilishi kerak. Chunki har bir hududda kambag’allik sabablari turlicha bo’lishi mumkin: ayrim joylarda bu infratuzilmaning sustligi, boshqasida esa ish o’rinlarining yetishmasligi, ta’lim sifati yoki tabiat resurslarining cheklangani bilan bog’liq. “Hududiy kambag’allik xaritasi” tuzilib, u orqali har bir sektor va idora o’z faoliyatini maqsadli yo’naltira oladi. Oltinchidan, xorijiy tajribalar o’rganilishi va lokalizatsiya qilinishi lozim. Masalan, Janubiy Koreya va Malayziyada kambag’allikni kamaytirishda texnik ta’lim, kichik biznes inkubatorlari va eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish klasterlari muhim rol o’ynadi. Bunday yondashuvlar O’zbekistonda ham iqlim va infratuzilma sharoitiga mos holda tatbiq etilishi mumkin. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 2023-yil yakunida O’zbekistonda rasmiy kambag’allik darajasi 11% atrofida bo’lsa-da, turli hududlarda bu ko’rsatkich 6% 2 muvaffaqiyati ijtimoiy himoya tizimining kuchaytirilishi , ta ’ lim va sog ’ liqni saqlash tizimining takomillashtirilishi , iqtisodiy islohotlar va mikro - iqtisodiy dasturlarni amalga oshirish bilan bog ’ liqdir . O ’ zbekistonning kambag ’ allikni qisqartirishdagi tajribasi , shuningdek , boshqa rivojlanayotgan davlatlar uchun ham qimmatli o ’ rnak bo ’ lib , keng qamrovli va tizimli siyosatning ahamiyatini ko ’ rsatadi . 2 MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 1 I BOB. KAMBAG'ALLIK TUSHUNCHASI VA UNING NAZARIY ASOSLARI ......................................................... 4 1.1. Kambag’allik tushunchasi, turlari va mezonlari ..................................................................................... 4 1.2. Kambag’allikning yuzaga kelish sabablari va iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlari ............................................. 7 1.3. Kambag’allikni qisqartirish bo’yicha davlat siyosati va samaradorligi ................................................... 9 II BOB. KAMBAG’ALLIKNI QISQARTIRISHGA QARATILGAN XALQARO TAJRIBALAR VA ULARNING O’ZBEKISTON UCHUN QO’LLANILISHI ........................................................................................................ 15 2.1. Kambag’allikni qisqartirish bo’yicha xalqaro siyosatlar va strategiyalar ............................................. 15 2.2. Xalqaro tajribalarning O’zbekiston sharoitida qo’llanish imkoniyatlari ............................................... 17 2.3. O’zbekiston Respublikasining kambag’allikka qarshi milliy strategiyasi va xalqaro tajriba bilan uyg’unligi ................................................................................................................................................... 20 III BOB. KAMBAGʻALLIKNI QISQARTIRISH SIYOSATINI TAKOMILLASHTIRISH YOʻNALISHLARI ..................... 22 3.1. Kambagʻallikni qisqartirishda mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yoʻllari ............................ 22 3.2. Kambagʻallikni qisqartirishda raqamli texnologiyalar va innovatsiyalarning o’rni .............................. 24 3.3. Kambag’allikni qisqartirish siyosatini takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ........................... 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................................ 32 KIRISH Har qanday davlatning asosiy maqsadi aholisining farovon hayotini ta’minlash, inson salohiyatini to’liq ro’yobga chiqarish va barqaror ijtimoiy- 2 Ushbu chora-tadbirlar natijasida aholining real daromadlari o’tgan yilda 10,7 foizga oshib, aholi jon boshiga oyiga o’rtacha 2,1 mln so’mni tashkil etdi (yil boshida — 1,7 mln so’m). Quyidagilar daromadlarning asosiy manbalari bo’lib qolmoqda:  ish haqi — 42,6% (2023-yilda — 41,9%);  tadbirkorlikdan olingan daromadlar — 22,9% (21,4%);  pensiyalar, ijtimoiy yordam va subsidiyalar — 18,2% (18,9%);  qishloq xo’jaligi va tomorqalardan olingan daromadlar — 10,7% (9,8%);  xorijdan pul o’tkazmalari — 2% (3,1%);  boshqa daromadlar — 3,6% (4,9%). Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar 1,5 foiz punktga, qishloq xo’jaligidan olingan daromadlar esa 0,9 foiz punktga oshdi. Daromadlarning eng yuqori o ’ sishi Farg ’ ona (+19,1%) va Buxoro (+11,4%) viloyatlarida , shuningdek , Toshkent shahrida (+17%) qayd etildi . Poytaxtda aholining o ’ rtacha daromadi 3,6 mln so ’ mni , Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarida esa 2,2 mln so ’ mni tashkil etgan . Shu bilan birga , kambag ’ allikka qarshi kurashishda iqtisodiy islohotlarning samaradorligini baholashda statistik ma ’ lumotlar va indikatorlardan foydalanish juda muhimdir . O ’ zbekiston Statistika agentligining 2023- yilgi ma ’ lumotlariga ko ’ ra , mamlakatda kambag ’ allik darajasi 2021- yilda 17% dan 14% ga pasaygan , bu kambag ’ allikni qisqartirish bo ’ yicha davlatning olib borayotgan siyosati samarali ekanligini tasdiqlaydi . Shu bilan birga , kambag ’ allikni qisqartirishda ijtimoiy himoya va ta ’ lim sohasidagi islohotlarning ahamiyati o ’ sib bormoqda . Misol uchun , 2023- yil yakunlariga ko ’ ra , ta ’ lim tizimida kambag ’ allik darajasi yuqori bo ’ lgan hududlarda kam ta ’ minlangan o ’ quvchilarning 85% ta ’ lim olish imkoniyatiga ega bo ’ ldi . Xulosa qilib aytganda , kambag ’ allikni qisqartirish bo ’ yicha davlat siyosatining samaradorligi ko ’ plab omillarga bog ’ liq . Bu siyosatning 2 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “IQTISODIY O’SISH” fanidan Kambag'allikni qisqartirish bo'yicha davlat siyosati va uning samaradorligi (O zbekiston yokiʻ boshqa mamlakatlar misolida) Mavzusidagi II BOB . KAMBAG ’ ALLIKNI QISQARTIRISHGA QARATILGAN XALQARO TAJRIBALAR VA ULARNING O ’ ZBEKISTON UCHUN QO ’ LLANILISHI 2.1. Kambag’allikni qisqartirish bo’yicha xalqaro siyosatlar va strategiyalar Dunyo bo’ylab kambag’allikni qisqartirish bo’yicha amalga oshirilgan siyosatlar va strategiyalar har bir mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlariga moslashtirilgan. Xalqaro miqyosda kambag’allikka qarshi kurashishning asosiy strategiyalari ta’lim, sog’liqni saqlash, ijtimoiy himoya tizimi va iqtisodiy islohotlarni qamrab olgan. Ushbu siyosatlar rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar tomonidan keng qo’llanilgan va o’z samaradorligini namoyon etgan. Har bir mamlakatning o’ziga xos tajribasi mavjud bo’lib, ular o’zining kambag’allikni qisqartirishga bo’lgan yondashuvlarini va chora-tadbirlarini amalga oshirishda muvaffaqiyatga erishgan. Xalqaro tajribalarga misol sifatida, Janubiy Koreya kambag’allikka qarshi kurashishda o’zining muvaffaqiyatli strategiyasini yaratdi. 1960-yillarda, Koreya yarim orolining janubiy qismida kambag’allik darajasi juda yuqori edi. Ammo Koreya hukumati qisqa muddatda, sanoatni rivojlantirish va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish orqali kambag’allikni qisqartirishga erishdi. Sanoat siyosatining asosiy yo’nalishlari texnologiyalarni eksportga yo’naltirish, qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish va iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash edi. Bunday siyosat orqali Koreya iqtisodiy o’sishni ta’minladi va kambag’allikni sezilarli darajada kamaytirdi. 1980-yillarga kelib, kambag’allik darajasi deyarli 10% ga tushdi. Bu muvaffaqiyat, asosan, ta’lim tizimini kuchaytirish, ishchi kuchining malakasini oshirish va ijtimoiy himoya tizimini yaxshilashga qaratilgan keng ko’lamli dasturlar orqali amalga oshirildi. Jahon banki va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan kambag’allikni qisqartirish bo’yicha amalga oshirilgan strategiyalar ham muvaffaqiyatli bo’ldi. 2 XULOSA Kambag’allik har qanday jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligiga tahdid soluvchi murakkab va ko’p omilli muammo hisoblanadi. Ushbu kurs ishida O’zbekiston misolida davlat siyosatining kambag’allikni qisqartirishdagi o’rni, bu boradagi islohotlarning mazmuni va ularning samaradorligi chuqur tahlil qilindi. Tahlillar shuni ko’rsatdiki, mamlakatda kambag’allikka qarshi kurash borasida so’nggi yillarda sezilarli taraqqiyot kuzatilmoqda. Xususan, ijtimoiy himoya tizimining raqamlashtirilishi, ehtiyojmand oilalarni aniqlashning avtomatlashtirilgan usullari, bandlikni oshirishga qaratilgan davlat dasturlari, subsidiyalar va imtiyozli kreditlar kabi choralar kambag’allikni qisqartirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 2021–2023 yillar oralig’ida mamlakatda kambag’allik darajasi 17% dan 11% atrofida pasaydi. Bu ko’rsatkichlar mavjud siyosatning ijobiy natija berayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, bu jarayon hali o’zining yakuniy bosqichiga yetgani yo’q. Kambag’allikning hududiy nomutanosibligi, aholi qatlamlari o’rtasida imkoniyatlar tengsizligi, ta’lim va tibbiyotga kirishdagi farqlar – bular hali yechimini kutayotgan dolzarb muammolardir. Tadqiqot davomida raqamli texnologiyalar, innovatsion yondashuvlar va xorijiy tajribalarning integratsiyasi kambag’allikni kamaytirishda qanday kuchli omil bo’lishi mumkinligi tahlil qilindi. Xususan, raqamli moliyalashtirish, masofaviy ta’lim, elektron sog’liqni saqlash tizimlari va startaplarni qo’llab- quvvatlash kabi yo’nalishlar orqali ijtimoiy adolat va iqtisodiy inklyuziyani ta’minlash mumkin. Xulosa qilib aytganda, kambag’allikka qarshi kurash – bu faqat iqtisodiy masala emas, balki inson kapitaliga, ijtimoiy barqarorlikka va taraqqiyotga xizmat qiluvchi kompleks strategik yo’nalishdir. O’zbekiston sharoitida bu borada amalga 2 Masalan, 1990-yillarda Efiopiya, Zambiya va Uganda kabi davlatlarda Boshqirdistonning kambag’allikka qarshi kurashishda foydalanilgan iqtisodiy islohotlar va ijtimoiy dasturlarni qo’llash orqali katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Jahon banki tomonidan moliyalashtirilgan qishloq xo’jaligini rivojlantirish dasturlari, qishloq hududlarida yashovchi kambag’al oilalarni qo’llab-quvvatlash va ishlab chiqarishni kengaytirishga qaratilgan siyosatlar, bu mamlakatlarda kambag’allikni qisqartirishga sezilarli hissa qo’shdi. 2010-yillarga kelib, ushbu mamlakatlarda kambag’allik darajasi 50% dan 30% gacha kamaydi. Shuningdek, Braziliya ham kambag’allikni qisqartirish bo’yicha innovatsion siyosatlarni amalga oshirdi. 2000-yillarda, mamlakatda kambag’allikning yuqori darajasi mavjud edi, ammo "Bolsa Família" kabi ijtimoiy himoya dasturlari kambag’allikni qisqartirishda asosiy vosita sifatida qo’llanildi. Ushbu dastur, davlat tomonidan kambag’al oilalarga moliyaviy yordam berishni nazarda tutadi va o’zining samaradorligi bilan Braziliyada kambag’allikni qisqartirishda sezilarli natijalarga erishdi. 2003-yildan boshlab, mamlakatda kambag’allik darajasi 27% dan 12% gacha pasaygan. Bu dastur, nafaqat ijtimoiy himoyani ta’minlagan, balki kambag’allikni qisqartirishga yo’naltirilgan samarali strategiya bo’lib, boshqa mamlakatlar uchun o’rnak bo’ldi. Xalqaro miqyosda kambag’allikni qisqartirishga qaratilgan strategiyalarni amalga oshirishda asosiy yo’nalishlar orasida sog’liqni saqlash tizimini yaxshilash ham muhim ahamiyatga ega. Kambag’allikka qarshi kurashishda sog’liqni saqlash tizimining rivojlanishi, o’z navbatida, aholi salomatligini yaxshilash va mehnat unumdorligini oshirishga olib keladi. Misol uchun, Filippinlar, 1990-yillardan boshlab, sog’liqni saqlash tizimini yaxshilash bo’yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirdi. Ushbu islohotlar natijasida, kambag’allik darajasi pasayib, aholi salomatligi sezilarli darajada yaxshilandi. Filippinlarning sog’liqni saqlashga qaratilgan muvaffaqiyatli siyosati ko’plab rivojlanayotgan mamlakatlar uchun o’rnak bo’lib xizmat qildi. 2 cheklanadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarning faoliyatini susaytiradi. Bundan tashqari, kambag’allik byudjetga tushumlarning kamayishiga olib keladi, chunki past daromadli aholi kam soliq to’laydi yoki umuman to’lay olmaydi. Shu bilan birga, davlat ularni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash uchun byudjet xarajatlarini oshirishga majbur bo’ladi, bu esa moliyaviy yukni orttiradi. Kambag’allikning uzoq muddatli oqibatlari esa jamiyat taraqqiyoti uchun nihoyatda xavflidir. Bolalarning past sifatli ta’lim olishi, yoshlarning malakasiz mehnatga jalb qilinishi, sog’liqni saqlash xizmatlaridan foydalanmaslik kelajakda mehnat resurslarining sifatsiz bo’lishiga, iqtisodiyotning raqobatbardoshligini yo’qotishiga olib keladi. Kambag’allik, ayni vaqtda, siyosiy beqarorlik, norozilik namoyishlari, emansipatsiyalashuv va migratsion oqimlarni ham kuchaytiradi. Xulosa shuki, kambag’allikning kelib chiqishi murakkab va ko’p qirrali jarayon bo’lib, uni faqat daromadlar orqali baholab bo’lmaydi. Uning sabablari iqtisodiy beqarorlik, ishsizlik, malakasiz mehnat, sog’liq va ta’lim tizimining nomukammalligi, tengsizlik va ijtimoiy adolatsizlik, byurokratik to’siqlar va ijtimoiy izolyatsiya kabi tizimli omillar bilan bog’liq. Shu sababli, bu muammoga qarshi kurashishda kompleks yondashuv, davlat siyosatining izchil va muvofiqlashtirilgan tarzda olib borilishi muhim ahamiyat kasb etadi. 1.3. Kambag’allikni qisqartirish bo’yicha davlat siyosati va samaradorligi Kambag’allikni qisqartirish davlat siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib, uning samaradorligi faqat iqtisodiy o’sish bilan emas, balki ijtimoiy barqarorlik, tenglik va adolatni ta’minlash bilan ham bog’liqdir. Kambag’allikka qarshi kurashish jarayonida davlatlar bir qator islohotlar o’tkazadilar, ammo bu islohotlar nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va ijtimoiy o’zgarishlarni ham talab qiladi. Mamlakatlar kambag’allikni qisqartirish bo’yicha turli strategiyalarni ishlab chiqqan va ularning samaradorligi ko’plab omillarga bog’liq. Shu bois, har bir 2 texnologiyalar vazirligining hisobotiga ko’ra, raqamli kurslardan foydalangan 18– 25 yosh oralig’idagi yoshlarning 37 foizi 6 oy ichida doimiy ish topgan yoki onlayn frilans xizmatlarini boshlagan. Sog’liqni saqlash tizimida esa “Elektron poliklinika”, “e-Health”, “Telemeditsina” kabi tizimlar joriy etilishi orqali chekka hududlardagi aholining yuqori malakali tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyati kengaydi. Telemeditsina xizmatlaridan foydalanuvchilar soni 2024-yil boshiga kelib 700 mingdan oshdi. Bu xizmati orqali past daromadli oilalarning tibbiy xizmatlar uchun sarflaydigan xarajatlari o’rtacha 25-30 foizga kamaygani aniqlangan. Innovatsiyalar esa nafaqat raqamli xizmatlar bilan, balki iqtisodiy faoliyat turlari bilan ham chambarchas bog’liq. O’zbekiston hukumati “startap-ekotizimi”ni rivojlantirish orqali yoshlar va yangi tadbirkorlar uchun innovatsion loyihalarni moliyalashtirish imkonini bermoqda. “Yoshlar - kelajagimiz” jamg’armasi, IT Park, Innovatsion rivojlanish agentligi orqali 2023-yilda 3000 dan ortiq startap loyihalar qo’llab-quvvatlangan. Ularning qariyb 40 foizi bandlik yaratish orqali to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita kambag’allikni kamaytirishga xizmat qilgan. Biroq raqamli texnologiyalarni qo’llashda ham muayyan muammolar mavjud. Eng asosiylaridan biri – raqamli savodxonlik darajasining pastligi. Aholining ayrim qatlamlari, ayniqsa, keksalar va chekka hududlarda yashovchi fuqarolar raqamli tizimlardan to’liq foydalana olmaydi. Internet infratuzilmasining notekis rivojlanishi ham ba’zi hududlarda sifatli xizmatlarga to’siq bo’lib qolmoqda. Shu bois, raqamli inklyuziya siyosatini kuchaytirish, aholini o’qitish va infratuzilmani rivojlantirish kambag’allikni kamaytirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Xulosa qilib aytganda, raqamli texnologiyalar va innovatsiyalar kambag’allikka qarshi kurashda samaradorlikni oshiruvchi, tezkor va shaffof mexanizmlar sifatida xizmat qilmoqda. Ular ijtimoiy adolat, imkoniyatlar tengligi, 2 2.3. O’zbekiston Respublikasining kambag’allikka qarshi milliy strategiyasi va xalqaro tajriba bilan uyg’unligi O’zbekiston Respublikasi so’nggi yillarda kambag’allikni qisqartirishni davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida belgiladi. Bu boradagi milliy strategiyalar va amaliy chora-tadbirlar xalqaro tajribaga asoslangan holda ishlab chiqilmoqda. Shu ma’noda, O’zbekistonning kambag’allikka qarshi siyosatini tahlil qilishda ikki asosiy jihat muhim: birinchisi – ichki ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar va ularning mahalliy natijalari, ikkinchisi – bu siyosatning xalqaro andozalar bilan nechog’lik mosligi. O’zbekiston Respublikasida kambag’allikni aniqlash, monitoring qilish va uni qisqartirish bo’yicha yagona yondashuv mavjud bo’lmagan edi. 2020-yilda Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan bu sohada tub o’zgarishlar boshlanganini e’tirof etish lozim. Dastlabki bosqichda kambag’allikni rasmiy ravishda o’lchash metodologiyasi joriy etildi. Davlat statistika qo’mitasi Jahon banki bilan hamkorlikda kambag’allik darajasini aniqlovchi indikatorlar to’plamini ishlab chiqdi. Bu esa rasmiy raqamlar orqali aholi turmush darajasini real baholash imkonini berdi. Shu bilan birga, “Kambag’allikni qisqartirish strategiyasi – 2030” konsepsiyasi ishlab chiqildi va uning doirasida ko’plab ijtimoiy va iqtisodiy yo’nalishlarda chora-tadbirlar belgilanmoqda. Strategiyaning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: kambag’al aholini kasb-hunarga o’rgatish, bandlikni ta’minlash, mikrokreditlash va tadbirkorlikni rag’batlantirish, ijtimoiy xizmatlarga bo’lgan teng imkoniyatlarni yaratish, hamda ta’lim va sog’liqni saqlash tizimini rivojlantirish. O’zbekiston tajribasi xalqaro standartlar bilan solishtirilganda, ko’plab o’xshash jihatlar mavjudligini ko’rish mumkin. Masalan, Braziliyaning "Bolsa Família", Hindistonning "National Rural Employment Guarantee Act" yoki 2 dan 25% gacha farq qilmoqda. Ayniqsa, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Surxondaryo va Jizzax viloyatlarida bu raqam yuqoriroq bo’lib, bu yerda yuqoridagi takliflarni amalda joriy etish dolzarb bo’lib qolmoqda. Xulosa sifatida aytish mumkinki, kambag’allikni qisqartirish faqat bir yo’nalish orqali emas, balki ko’p vektorli siyosat, hamkorlik, texnologiya va inson kapitalini rivojlantirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Davlat siyosatini takomillashtirish uchun shaffoflik, hisobotlilik va fuqarolik jamiyati bilan hamkorlik asosida ishlash eng asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Faqat shunda iqtisodiy o’sish ijtimoiy adolat bilan uyg’unlashadi va barqaror rivojlanishga erishilad. 6 6 . Egamberdiyev A. “Ijtimoiy himoya tizimi va islohotlar”. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. Mahkamov D.M. “Ijtimoiy taraqqiyot va kambag‘allik masalalari”. – Toshkent: Fan, 2022. 2 foydalana olmayapti. Bu raqamli tafovut (digital divide) ham kambag allikniʻ bartaraf etishda e’tiborga olinishi lozim bo’lgan muhim omillardan biridir. Mazkur muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi yo’nalishlarda islohotlar zarur: Bandlik siyosatini innovatsion va barqaror yo’nalishlarga qaratish, ayniqsa, yoshlar va ayollar uchun yuqori malakali ish o’rinlari yaratish; Ijtimoiy yordam tizimini shaffof, raqamli va ehtiyojga yo’naltirilgan modelga to’liq o’tkazish; Moliyaviy savodxonlik bo’yicha keng qamrovli dasturlarni joriy etish; Mahalliy hokimiyatlar va ijtimoiy xizmat ko’rsatuvchi idoralarning javobgarligi va samaradorligini oshirish; Hududiy farqlarni kamaytirish, ayniqsa qishloq joylardagi infratuzilmani yaxshilash va zamonaviy xizmatlarga kirishni ta’minlash. Shunday qilib, mavjud muammolarni to’g’ri aniqlab, ularni tizimli yondashuv asosida bartaraf etish orqali kambag’allikni qisqartirish bo’yicha davlat siyosatining yanada samarali amalga oshirilishi ta’minlanadi. Bu nafaqat iqtisodiy rivojlanishga, balki ijtimoiy barqarorlikka, aholi farovonligiga va adolatli jamiyat qurilishiga xizmat qiladi. 4 3.2. Kambag allikni qisqartirishda raqamli texnologiyalar va ʻ innovatsiyalarning o’rni Zamonaviy davrda raqamli texnologiyalar va innovatsiyalar ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotning asosiy drayverlariga aylangan. Xususan, kambag’allikni 4 Azizov U.B. “Kambag‘allik va uni qisqartirish siyosati”. – Samarqand: SamDU, 2020. 2 Shu bilan birga, kambag’allikka qarshi kurashishda ta’lim tizimining ahamiyatini inobatga olish kerak. Ta’lim olish imkoniyatlari kengaygan mamlakatlarda kambag’allik darajasi past bo’ladi, chunki malakali ishchi kuchi iqtisodiy taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi. Germaniya, Finlandiya, Singapur kabi mamlakatlarda ta’lim tizimini mustahkamlash va ilg’or pedagogik tizimlarni joriy etish orqali kambag’allikni qisqartirishga erishildi. Xulosa qilib aytganda, kambag’allikka qarshi kurashishda xalqaro tajriba turli mamlakatlarning siyosat va strategiyalarini o’z ichiga oladi. Bu siyosatlar ijtimoiy himoya tizimlarini rivojlantirish, ta’lim va sog’liqni saqlash sohalarini modernizatsiya qilish, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan. Har bir mamlakat o’zining sharoitiga mos keladigan kambag’allikni qisqartirish strategiyasini ishlab chiqadi va bu orqali sezilarli natijalarga erishadi. O’zbekiston uchun ham bu tajribalardan foydalanish, kambag’allikni qisqartirish bo’yicha samarali siyosat ishlab chiqish uchun muhim ahamiyatga ega. 2.2. Xalqaro tajribalarning O’zbekiston sharoitida qo’llanish imkoniyatlari Dunyo miqyosida kambag’allikni qisqartirishga oid muvaffaqiyatli tajribalar O’zbekiston uchun ham katta ahamiyatga ega. Har bir davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy xususiyatlari turlicha bo’lsa-da, ba’zi umumiy mexanizmlar mavjudki, ularni O’zbekiston sharoitida moslashtirib amalga oshirish mumkin. Avvalo, xalqaro tajribadan foydalanishda kompleks yondashuv talab etiladi: bu faqat moddiy yordam ko’rsatish emas, balki aholini band qilish, bilim va kasb o’rgatish, infratuzilmani rivojlantirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash, sog’liqni saqlash va ta’lim sifatini oshirishni ham o’z ichiga oladi. O’zbekiston Respublikasida so’nggi yillarda kambag’allikni qisqartirish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylandi. Aholi turmush darajasini oshirish, kam ta’minlangan qatlamlarga iqtisodiy imkoniyatlar yaratish, 2 1.2. Kambag’allikning yuzaga kelish sabablari va iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlari Kambag’allikning kelib chiqish sabablari ko’p qirrali va murakkab bo’lib, ular iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hamda madaniy omillar bilan chambarchas bog’liq. Bu omillar o’zaro ta’sir etib, biror jamiyatda kambag’allikning shakllanishi, chuqurlashuvi va davomiyligiga sabab bo’ladi. Dastlabki omil sifatida iqtisodiy beqarorlikni tilga olish mumkin. Ya’ni, mamlakatda ishlab chiqarishning susayishi, ishsizlikning oshishi, inflyatsiya, kambag’al qatlamlar uchun zarur tovar va xizmatlarning narxi ortishi daromadlar bilan nomutanosib bo’lib, fuqarolarning yashash darajasini pasaytiradi. Ayniqsa, iqtisodiy inqirozlar davrida kambag’allik darajasi tez ko’tariladi, chunki bu jarayonda eng avvalo zaif qatlamlar zarar ko’radi. Ikkinchi muhim sabab bu bandlik darajasining pastligi yoki mehnat bozorining rivojlanmaganligidir. Ish o’rinlarining yetishmasligi, norasmiy bandlikning yuqoriligi va mehnatga haq to’lashdagi adolatsizliklar odamlarni barqaror daromad manbalaridan mahrum qiladi. Ayniqsa, yoshlar, nogironligi bor shaxslar, ayollar va qishloq aholisi bu borada eng himoyasiz toifalardir. Rasmiy statistikaga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida 2023-yil yakunlariga ko’ra kambag’allik darajasi 14% ni tashkil etgan bo’lib, bu 2021-yildagi 17% ko’rsatkichga nisbatan pasaygan. Biroq bu hali ham sezilarli darajadagi ko’rsatkich bo’lib, millionlab odamlar uchun iqtisodiy qiyinchiliklar saqlanib qolayotganini bildiradi. Kambag’allikning yana bir muhim sababi ta’lim va kasbiy tayyorgarlikning yetarli emasligidir. Malakasiz yoki past malakali aholi yaxshi ish o’rinlarini egallay olmaydi, bu esa ularning daromad manbalarini cheklaydi. Mamlakatda ta’lim tizimining hududlar bo’yicha notekisligi, sifatli ta’limga kirish imkoniyatining teng emasligi kambag’allikning avloddan-avlodga o’tishiga olib kelishi mumkin. YuNESKO ma’lumotlariga ko’ra, kambag’al oilalardan chiqqan 2 bolalar ta’lim olish imkoniyatiga kamroq ega bo’lib, ularning maktabni tark etish ehtimoli ikki baravar yuqori bo’ladi. Sog’liqni saqlash tizimiga kirish imkoniyatining cheklanganligi ham kambag’allikni chuqurlashtiruvchi omildir. Aholi orasida kasalliklar ko’paygan sari, mehnatga layoqat pasayadi, ishlab chiqarishdan ajralgan odamlar daromad yo’qotadi, dori-darmon xarajatlari esa ularni qo’shimcha moliyaviy bosim ostida qoldiradi. Bu holat ayniqsa, ijtimoiy himoya tizimi sust rivojlangan hududlarda ko’proq kuzatiladi. O’zbekiston Sog’liqni saqlash vazirligining 2023-yilgi hisobotiga ko’ra, past daromadli qatlam vakillarining 42 foizi sog’liq bilan bog’liq xarajatlar sababli boshqa muhim ehtiyojlarini qondira olmagan. Alohida to’xtalish kerak bo’lgan sabab bu ijtimoiy tengsizlik va adolatsizlikdir. Resurslarning jamiyatda adolatli taqsimlanmasligi, imkoniyatlar tengligining buzilishi kambag’allikni saqlab qoladi. O’zbekiston Respublikasi Statistika agentligining 2023-yildagi ma’lumotlariga ko’ra, aholining 20 foiz eng boy qatlamining umumiy daromaddagi ulushi 46 foizni tashkil qilgan bo’lsa, eng kambag’al 20 foiz aholining ulushi atigi 6 foizga teng bo’lgan. Bu esa jamiyatda katta tabaqalanish mavjudligini va bu tabaqalanish kambag’allikni har tomonlama kuchaytirayotganini ko’rsatadi Kambag’allikning ijtimoiy-psixologik sabablariga ham alohida e’tibor qaratish kerak. Bu qatlamdagi odamlar o’z imkoniyatlariga bo’lgan ishonchni yo’qotib, passiv, jamiyatdan ajralgan holga kelib qolishadi. Ular jamiyatda o’z o’rnini topa olmaydi, ijtimoiy faolligi pasayadi, norozilik kuchayadi. Bu holat ijtimoiy barqarorlikka ham tahdid soladi. Qashshoqlik, ma’naviy tushkunlik, jinoyatchilik va boshqa salbiy holatlarning ildizi ko’pincha kambag’allik bilan bog’liq bo’ladi. Kambag’allikning iqtisodiy oqibatlari ham keng ko’lamli. Eng avvalo, kambag’al qatlamlar to’lovga qodir bo’lmagani sababli ichki bozor talabi 2 I BOB. KAMBAG'ALLIK TUSHUNCHASI VA UNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Kambag’allik tushunchasi, turlari va mezonlari Kambag’allik insoniyat tarixida eng dolzarb va uzviy muammolardan biri sifatida shakllanib kelgan bo’lib, u bugungi globallashuv davrida ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Ushbu hodisa inson hayoti uchun zarur bo’lgan moddiy va nomoddiy resurslar, xizmatlar, imkoniyatlar, huquq va erkinliklardan to’laqonli foydalana olmaslik holatidir. Kambag’allikni sodda qilib aytganda, bu insonning o’z asosiy ehtiyojlarini – oziq-ovqat, boshpana, kiyim-kechak, tibbiy xizmatlar, ta’lim va ijtimoiy himoya bilan qondira olmasligi demakdir. Lekin zamonaviy ilmiy va amaliy qarashlarda kambag’allik faqat moddiy kamchilik emas, balki ijtimoiy adolat, imkoniyatlar tengligi va inson salohiyatining to’liq amalga oshirilmasligi bilan bog’liq murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida qaraladi. Kambag’allik tushunchasini talqin qilishda turli yondashuvlar mavjud. An’anaviy yondashuvlarda u asosan daromad yoki iste’mol darajasining yetarli emasligi bilan ifodalanadi. Masalan, Jahon banki tomonidan ilgari surilgan mezonlarga ko’ra, agar bir insonning kunlik daromadi 2.15 AQSh dollaridan kam bo’lsa, u mutlaq kambag’allikda hisoblanadi. Biroq bu yondashuvlar inson hayotining sifatli yashash omillarini to’liq qamrab olmaydi. Shu bois, iqtisodiy rivojlangan davlatlar va xalqaro tashkilotlar kambag’allikni multidimensial – ya’ni ko’p o’lchovli mezonlar orqali baholashni yo’lga qo’ymoqda. Bu yondashuvda insonning faqat moliyaviy ahvoli emas, balki ta’lim olish imkoniyati, sog’lom turmush tarzi, ijtimoiy muhitdagi o’rni, yashash sharoitlari, bandligi va hatto shaxsiy xavfsizligi ham hisobga olinadi. Kambag’allik turlarini ajratish bu muammoni chuqurroq tahlil qilish va unga qarshi kurashish strategiyalarini aniqlashda muhim o’rin tutadi. Eng avvalo, 2 14. Sultonov B. “Iqtisodiy siyosat asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2017. 15. Yusupov M. “Davlat moliyasi va byudjet siyosati”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. Qo’shimcha adabiyotlar 1. World Bank. “Global Monitoring Report: Ending Poverty and Sharing Prosperity”, 2023. 2. United Nations Development Programme (UNDP) Reports on Multidimensional Poverty, 2022. 3. Asian Development Bank (ADB). “Social Protection and Poverty Reduction Strategies in Central Asia”, 2021. 4. Sachs, Jeffrey D. “The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time”. – Penguin Press, 2005. 5. Sen, Amartya. “Development as Freedom”. – Oxford University Press, 1999. Internet manbalari 1. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Statistika agentligi 2. www.mehnat.uz – Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi 3. www.worldbank.org – Jahon banki rasmiy sayti 4. www.un.org – BMT rasmiy portali 5. www.lex.uz – Normativ-huquqiy hujjatlar ma’lumotlar bazasi 6. www.economy.gov.uz – Iqtisodiyot va moliya vazirligi 2

Kambag'allikni qisqartirish bo'yicha davlat siyosati va uning samaradorligi (Oʻzbekiston yoki boshqa mamlakatlar misolida)

Купить