Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 60.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

256 Sotish

Kapital bozori va investitsiyalar samaradorligini baholash usullari

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 2Mavzu : Kapital bozori va investitsiyalar samaradorligini baholash usullari MUNDARIJA Kirish. 1.Kapital bozori va investitsiyalar samaradorligini baholash usullari 2.Kapital bozorning samaradorligini baholash 3.Investitsiyalar samaradorligini baholash usullari 4. Investitsiyalar va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi bog’lanish Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . So'nggi yillarda O'zbekiston bozor iqtisodiyotiga o'tishda jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Masalan, 2017 yildan boshlab, mamlakatda iqtisodiy islohotlar dasturi doirasida bozor mexanizmlarini rivojlantirish va davlatning iqtisodiy faoliyatini tartibga solish ustida keng ko'lamli ishlar olib borilmoqda. Davlatning roli, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, inflyatsiyani nazorat qilish va ijtimoiy adolatni ta'minlash kabi muhim vazifalarni o'z ichiga oladi. 2020 yilda COVID-19 pandemiyasi davrida davlatning iqtisodiy inqirozga qarshi kurashishdagi faoliyati bu jarayonni yanada dolzarb qilib qo'ydi. O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Davlat statistika qo'mitasi tomonidan olib borilgan tadqiqotlar bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmlarini yaxshilash zarurligini ko'rsatadi. Masalan, 2022 yilda davlat budjeti va xarajatlarini optimallashtirish bo'yicha qabul qilingan chora-tadbirlar bozorning barqarorligini oshirishga qaratilgan. Davlatning bozor iqtisodiyotini tartibga solishdagi roli dolzarb mavzu bo'lib, iqtisodiy o'zgarishlar va global sharoitlar munosabati bilan yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu mavzuni chuqur o'rganish, nafaqat ilmiy nazariyalar, balki amaliy tajribalar asosida ham bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda samarali yechimlarni taklif etishga yordam beradi. Kurs ishining maqsad va vazifalari : Mavzuning asosiy maqsadi bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning rolini tahlil qilishdir. Bu jarayonda davlatning iqtisodiy siyosat, qonunchilik va bozor mexanizmlarini rivojlantirishdagi o'rni, shuningdek, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashdagi ahamiyatini aniqlash muhimdir. Vazifalari: 1. Kapital bozorining asosiy tushunchalarini aniqlash va tahlil qilish 2. Investitsiyalar samaradorligini baholashning nazariy asoslarini o'rganish 43. Tartibga solish mexanizmlar i :Kapital bozorining tuzilishi va funksiyalarini o'rganish – Kapital bozorining asosiy elementlarini (fond bozorlar, qimmatli qog'ozlar bozori, valyuta bozori va boshqalar) tahlil qilish. 4. Kapital bozorlaridagi investitsiyalar samaradorligini baholash usullarini tahlil qilish, bu usullarni amaliyotda qanday qo‘llash mumkinligini ko‘rsatish va investitsiya portfellari hamda aksiyalarning rentabelligini o‘lchashda ishlatiladigan metodlarni o‘rganishdan iborat.elajak istiqbollari : Bozor iqtisodiyotini rivojlantirish va davlatning roli bo'yicha kelajak istiqbollarini belgilash. Kurs ishi mavzusining ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti — kapital bozorlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi, ya'ni bozorning tuzilishi, faoliyat mexanizmlari, ishtirokchilari va ularning iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni.  Investitsiyalarning turlari: to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar, dolzarb investitsiyalar, moliyaviy va real aktivlarga qilingan investitsiyalar. . Kapital bozorining samaradorligini baholashda asosiy maqsad — bozordagi narxlarning samarali va adolatli shaklda shakllanishini aniqlash. Bozor samaradorligi bozor ishtirokchilarining barcha mavjud ma'lumotlarga asoslangan holda to'g'ri qarorlar qabul qilishini anglatadi. Bozor samaradorligini baholashning asosiy usullari quyidagilar:  Kapital bozori va investitsiyalar samaradorligini baholashda turli xil usullar qo'llaniladi, ularning har biri investorlarning qarorlarini yaxshilashga yordam beradi. Kurs ishi tuzilmasining tavsifi . Kirish, 4 ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 1.Kapital bozori va investitsiyalar samaradorligini baholash usullari . 5 Kapital bozori – bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir [ 1 ] . Bunday iqtisodiyot erkin tovar pul munosabatlariga asoslanib, uning negizida tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi, u iqtisodiy monopolizmni inkor etadi. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning barcha bosqichlari – ishlab chiqarish, ayirboshlash , taqsimlash va iste mol jarayonlarini hamda iqtisodiyʼ munosabatlarning barcha subyektlarini qamrab oladi. Shuni ham e tiborda tutish ʼ kerakki, hozirgi sharoitda o rtacha rivojlangan iqtisodiyotda 24 milliondan ortiq ʻ turdagi tovarlar mavjud bo lib har yili ularning 1/10 qismi yangilanib turadi. Bunday ʻ sharoitda bozorning ishtirokisiz tovar turlari va hajmi bo yicha ʻ talab va taklifni tartibga solishni tasavvur ham qilib bo lmaydi. Bu esa bozorning vazifasini ʻ hech qanday markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqqiyatli bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va muammolarni tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy tizim hisoblanadi. Odatda, bozor xo jaligining barcha asosiy subyektlari 3 ta guruhga bo linadi: ʻ ʻ  uy xo jaliklari; ʻ  korxonalar (tadbirkorlik sektori);  davlat. Bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan va rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishning ikki mexanizmi yuzaga keldi: davlat va bozor mexanizmlari. Iqtisodiyotni tartibga solishning maqsadi - davlat va bozor mexanizmlarining o'ziga xos xususiyatlarini yoritishdir. Ular hayotda aralash va o'zaro aloqadorlikda uchraydi. Ularning optimal aloqadorlikda bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiyotni tartibga solishning vazifasi iqtisodiyotni boshqarishda bozor munosabatlari bilan birgalikda davlat mexanizmini qabul qilgan sohalarni va shakllarini ko'rsatish, iqtisodiyotni boshqarishda davlatning o'rni haqidagi turli kontseptsiyalarni tahlil etishdir. O'z navbatida O'zbekiston Prezidentining 2020 yil 07 dekabrdagi "Davlat tomonidan tartibga solinadigan sohalarga xususiy sektorni jalb etish bo'yicha 6qo'shimcha chora - tadbirlar to'g'risida"1gi PQ-4913-sonli Qarori ham mamlakatimizda iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish, davlatning bu boradiga rolini oshirishga qaratilgan. Bozor - insoniyat taraqqiyotining buyuk yutuqlaridan biridir. Uning rivojlanishi uzoq yo'lni bosib o'tgan: bu jarayon kichik-kichik ishlab chiqaruvchilar bilan iste'molchilar o'rtasidagi aloqalar sifatidagi oddiy shakllaridan boshlab to zamonaviy ishlab chiqarish faoliyatining barcha shakllari, jamiyat iqtisodiy sub'yektlari o'rtasidagi rivojlangan iqtisodiy munosabatlari, ijtimoiy maxsulotni yaratishdan to uni iste'mol etishgacha bo'lgan davrni qamrab oladi. Bozor - bu turlí ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish ko'rinishidagi faoliyatlarni muvofiqlashtiruvchi murakkab mexanizmdir. Bunda ijtimoiy mehnat taqsimoti va xususiy mulkchilik bozorni hal etuvchi shartlari bo'lib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari, ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorliklari raqobatga undovchi asosiy kuch bo'lib hisoblanadi. Ma'lumki, bozorning muxim elementi bu narx va uning darajasi bo 'lib, bu ishlab chiqaruvchi uchun ham, tadbirkor uchun ham va xaridor uchun ham muhim ko'rsatkich hisoblanadi. Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va haridorlarni qaror qabul qilishlarida egiluvchanlik va moslashuvchanlik jixatlarini yuqori ekanligi bilan tavsiflanadi. Bozor ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi aloqalarni bo'glaydi. Tarmoqlar o'rtasida resurslarni samarali taqsimlanishida, talab va taklif mutanosibligini ta'minlashda bozor mexanizmi qulaydir. Jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishida, ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning kengayishida, iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o'rtasidagi aloqalarni tartibga solish kabi iqtisodiy jarayonlarda bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari chegaralanganligi namoyon bo'ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz davri qarama qarshiliklarini misol keltirish mumkin. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining vazifalari mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk doirasida o'smoqda, balki jamoa (aktsionerlik)va 7boshqa mulkchilik shakllarining o'rni ham oshib bormoqda. Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o'z zimmasiga olishga, ularni rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo'lmoqda. Masalan: temir yo'l, telegraf, pochta, mudofaa va hokazo.Bozor mexanizmi bajara olmaydigan ijtimoiy vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba'zi faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tu'giladi. Bu, avvalam bor, iqtisodiyotni makro darajada tartibga solishda, aholining ma'lum qismini ijtimoiy himoya qilish va ularga yordam ko'rsatishda (ishsizlarga, tu'gma nogironlarga), pensiya ta'minotida, mudofaani ta'minlashda, ekologik muammolarni xal etishda, ijtimoiy tartibni saqlashda, pul muomalasini tartibga solishda, iqtisodiy takror ishlab chiqarish tsikliga ta'sir etishda, fundamental ilmni rivojlantirishda davlat aralashuviga zarurat tu'giladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat aralashuvisiz tartibga solib bo'lmaydi. Bozor mexanizmi jamiyat manfaatlarini himoya etish, uzoq davrli ijtimoiy muammolarni va mamlakatlarning o'zaro aloqalarida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf eta olmaydi. Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay shartsharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat xarbiy zavodlar va temir yo'l qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo'li bilan xo'jalik jarayonida ishtirok etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalarni tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul-kredit). Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlarni rejalashtirishga, milliy va hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning byudjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umum iqtisodiy xususiyatga ega bo'lib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlarni ishlab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro darajadagi o'rta muddatli umumdavlat kelishuvlari bo'yicha davlat faoliyatlarini tavsiflaydi. (EI, O'IXT va boshqa).chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratishdan to iqtisodiy hamkorlik doirasida o'rta muddatli umumdavlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha bo'lgan yo'li bosib o'tildi. 8 Hozirgi kunda davlat iqtisodiy tizimda iqtisodiy indikatorlarga faol ta'sir etuvchi yagona va asosiy tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi markaziga aylanmoqda, iqtisodiy o'zgarishlarga qulay sharoit yaratmoqda. Bozor iqtisodiyotini barcha jabxalarni tartibga solishda davlat boshqaruviga zaruriy elementi sifatida qaraladi.Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, hozirgi kunda davlat, asosan rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishda va jamiyatni rivojlantirishda muhim rolni o'ynaydi. Iqtisodiy rivojlanishda davlatning rolini alohida olib ko'rsatish juda murakkabdir. Iqtisodiy rivojlanishni boshqarishda davlat tomonidan tartibga solishning sifat o'zgarishlari yuzaga keladi.Gap shundaki, davlat va bozorning o'zaro aloqalari, ya'ni o'tish davrida bozor mexanizmi bajara olmaydigan nafaqat davlat vazifalari nazarda tutiladi, balki davlatning zamonaviy fuqarolik jamiyati bo'g'inlari vazifalarini bajarish ham nazarda tutiladi. Bunda ishlab chiqaruvchilar, tadbirkorlar uyushmasi, inson huquqlarini himoya qilish jamiyati, istemolchilar huquqi, hayriya va boshqa fondlar nazarda tutiladi. Bozor iqtisodiyoti — resurslarni taqsimlash, ishlab chiqarish va iste'mol jarayonlarini bozor mexanizmlari orqali boshqarish tizimi. Ushbu tizimning samarali ishlashi uchun davlatning tartibga solish roli juda muhimdir. O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning asosiy sabablaridan biri iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, investitsiyalarni jalb qilish va ijtimoiy adolatni oshirishdir. Bozor iqtisodiyotini tartibga solish zarurligini tushuntiruvchi bir nechta nazariy qarashlar mavjud: 1. Klassik iqtisodiyot nazariyasi : Bozor mexanizmlarining o'z-o'zidan samarali ishlashi va davlat aralashuvini minimal darajada ushlab turish zarurligini ta'kidlaydi. Ammo O'zbekistonda ko'rsatadiki, bozorning o'z-o'zidan ishlashi ba'zi muammolarni hal qila olmaydi. 2. Keynesian iqtisodiy nazariya : Davlatning iqtisodiyotga aralashishi, xususan, iqtisodiy inqiroz davrida talabni oshirish va investitsiyalarni rag'batlantirish zarurligini ta'kidlaydi. O'zbekistonda 2020-yildagi COVID-19 pandemiyasi davrida davlatning iqtisodiy yordam choralari bu nazariyani tasdiqladi. 93. Institutsional iqtisodiyot : Davlatning roli iqtisodiy institutlar va qonunchilikni yaratishda muhimdir. O'zbekistonda iqtisodiy islohotlar doirasida qonunchilik bazasini yangilash va iqtisodiy institutlarni rivojlantirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini tartibga solish jarayonlari quyidagi yo'nalishlarda amalga oshirilmoqda:  Iqtisodiy islohotlar : 2017-yildan boshlab "Iqtisodiy islohotlar dasturi" doirasida davlat monopoliyalarini kamaytirish, bozorni liberalizatsiya qilish va xususiy sektorni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.  Investitsiya siyosati : Mamlakatda investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay sharoitlar yaratilmoqda. "O'zbekiston 2030" strategiyasi doirasida iqtisodiy o'sish uchun kerakli shart-sharoitlar yaratilmoqda.  Tartibga solish mexanizmlari : Davlat narxlarni, xizmatlarni va resurslarni nazorat qilish uchun samarali mexanizmlar yaratmoqda. Bu, jumladan, monopoliyalarni nazorat qilish va raqobatni rag'batlantirishga qaratilgan. O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini tartibga solish zarurati iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, ijtimoiy adolatni oshirish va global iqtisodiy sharoitga moslashish bilan belgilanadi. Nazariy qarashlar va amaliy tadbirlar o'zaro uyg'unlashgan holda, bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli rivojlanishini ta'minlaydi. 2.Kapital bozorning samaradorligini baholash . So'nggi yillarda mamlakatimiz ochiq bozor iqtisodiyotiga o'tib bormoqda. Moliyaviy bozor imkoniyatlarining oshishi kapital bozori rivojida ham aks etmoqda. Kapital bozori o'z nomi bilan kapitalizm tarafdori — bu xususiy mulk ustuvorligi va kafolatlanganligi demakdir. Yanada kengroq ma'noda esa, fond bozori bu vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini to'plash, ularni ssuda kapitaliga aylantirish, so'ng ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilari o'rtasida taqsimlashni anglatadi. Bunda oldi- 10sotdi operatsiyalari qimmatli qog'ozlar, xususan korxonalarning aktsiyalari hamda davlat obligatsiyalari bilan amalga oshiriladi. Savdolar onlayn tartibda Toshkent RFB yagona savdo tizimi platformasi hisoblangan fondbozori.uz sayti orqali olib boriladi. Bu shaffof bozor infratuzilmasi bo'lib, o'z ichiga talab va taklif, sof raqobat, kotirovkalar, listing kategoriyalari kabi tushunchalarni qamrab oladi. Aslida, birjalar ularda savdoga qo'yiladigan mahsulotlar, ya'ni birja tovarlariga qarab turlarga bo'linadi. Tovar birjasida xomashyo va mahsulotlar asosiy o'rin tutsa, valyuta birjasida pul, fond birjasida esa qimmatli qog'ozlar uning muhim ob'ekti hisoblanadi. Umuman, bu onlayn savdo makoni ishlab chiqaruvchi va xaridorlarni o'zaro bog'lovchi mexanizmdir. Qimmatli qog'ozlar bozorining rivojlanishi esa milliy iqtisodiyotni uzoq muddatli moliyaviy resurslarga bo'lgan ehtiyojini ta'minlab, uning yuqori va barqaror o'sishiga qaratilgan muhim vosita hisoblanadi. Bu soha moliyaviy resurslarni jamg'aruvchilar va qo'shimcha mablag'larga ehtiyoji bo'lgan xususiy sektor vakillari, banklar, sug'urta kompaniyalari, davlat korxonalari va hukumatning investitsiyalar asosida transformatsiya jarayonlarini amalga oshirishiga xizmat qiladi. I qtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda mamlakat ichidagi iqtisodiy faoliyatga ta'sir ko‘rsatish va nazorat qilish uchun hukumatlar tomonidan amalga oshiriladigan turli tadbirlar tushuniladi. Ushbu qoidalar mamlakat iqtisodiyotining umumiy farovonligi va barqarorligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan aniq maqsad va vazifalarga erishishga qaratilgan. Hukumatlar siyosat, qonunlar va nazorat mexanizmlarini amalga oshirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, adolatli raqobatni ta'minlash, iste'molchilar huquqlarini himoya qilish, moliyaviy barqarorlikni saqlash va jamiyat muammolarini hal qilishga intiladi. Davlat tomonidan tartibga solishning ushbu maqsad va vazifalari iqtisodiy landshaftni shakllantirish va barqaror rivojlanishni rag‘batlantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish masalalari adabiyotlarda keng tadqiq etilgan bo‘lib, tadqiqotchilar davlatning iqtisodiy faoliyatga aralashuvining turli jihatlari va oqibatlarini o‘rganishgan. Adabiyotlardan bir nechta asosiy mavzular paydo bo‘lib, davlat tomonidan tartibga solishning maqsad va vazifalarini yoritadi. Tadqiqotning muhim yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy o‘sish va 11barqarorlikni davlat tomonidan tartibga solish orqali rag‘batlantirish maqsadi atrofida aylanadi. Tadqiqotlar byudjet va pulkredit siyosatining iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish, investitsiyalarni jalb qilish va makroiqtisodiy muvozanatni ta'minlashga ta'sirini o‘rganib chiqdi. Tadqiqotchilar umumiy iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashda infratuzilma xarajatlari, soliq imtiyozlari va foiz stavkalarini o‘zgartirish kabi davlat aralashuvi samaradorligini o‘rganib chiqdi. Adolatli raqobat davlat tomonidan tartibga solishning yana bir muhim maqsadi bo‘lib, tadqiqotlar me'yoriy-huquqiy bazaning bozor dinamikasiga ta'sirini tushunishga qaratilgan. Olimlar monopolistik amaliyotlarning oldini olish, innovatsiyalarni qo‘llab- quvvatlash va iste'molchilar farovonligini himoya qilishda monopoliyaga qarshi qonun va me'yoriy hujjatlarning rolini o‘rganib chiqdilar. Ular korxonalar uchun teng sharoitlarni ta’minlash va bozor samaradorligini oshirishda raqobat siyosatining samaradorligini baholadilar. Tadqiqot metodologiyasi. Ushbu maqolada quyidagi metodlardan foydalanildi. Miqdoriy tahlil: Ushbu yondashuv munosabatlar va tendentsiyalarni o‘rganish uchun raqamli ma'lumotlarni to‘plash va tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Vaziyatni o‘rganish: Chuqur amaliy tadqiqotlarni o‘tkazish davlat tomonidan tartibga solishning muayyan holatlarini va ularning natijalarini batafsil tahlil qilish imkonini beradi. Ushbu yondashuv intervyular, hujjatlarni tahlil qilish va bevosita kuzatish orqali sifatli ma'lumotlarni to‘plashni o‘z ichiga oladi. Tahlil va natijalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish hozirgi davrda obyektiv tavsif kasb etadi. Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozoming kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolami hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining obyektiv zarurligi eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning obyektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarish ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro 12bog‘liqligi yanada kuchayadi; - ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi; - ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi; - turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi. Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o‘zaro muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga obyektiv ehtiyoj paydo bo‘ladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida obyektiv zaruriyatga aylanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan iqtisodiy resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi. Bozor xo‘jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo‘ladi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‘llabquvvatlash, eksportni himoya qilish kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq tasavvurga ega bo‘lish uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bu asosiy atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi. Bozor xo‘jaligi sharoitida davlatning iqtisodiy vazifalari asosan bozor tizimining amal qilishini 13yengillashtirish va himoya qilish maqsadiga ega bo‘ladi. Bu sohadagi davlatning iqtisodiy vazifalaridan quyidagi ikki turini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash; 2) raqobatni himoya qilish. Davlatning boshqa vazifalari iqtisodiyotni tartibga solishning umumiy tamoyillaridan kelib chiqadi. Bu yerda davlatning uchta vazifasi alohida ahamiyatga ega: 1) daromad va boylikni qayta taqsimlash; 2) resurslarni qayta taqsimlash; 3) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlaming amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalaming huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. 0‘zbekiston Respublikasining “Korxonalar to‘g‘risida”, “Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida” va “Aksionerlik jamiyatlari to‘g‘risida”gi qonunlari hamda ularga kiritilgan qo‘shimcha va tuzatishlar, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo‘yicha tadbirlari bozor iqtisodiyoti uchun zarur huquqiy asosni ta’minlashga qaratilgan. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni saqlash, mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni oladi. Raqobat bozor iqtisodiyotida asosiy tartibga soluvchi mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. Bu shunday kuchki, u xaridorlar yoki iste’molchilaming ehtiyojlariga ishlab chiqaruvchi va resurs yetkazib beruvchilarni bo‘ysundiradi. Raqobat sharoitida ko‘plab xaridorlar tomonidan bildirilgan talab va sotuvchilarning taklifi bozor narxlarini belgilaydi. Bu shuni bildiradiki, ishlab chiqaruvchilar va resurs yetkazib beruvchilar iste’molchilarning faqat bozor orqali hisobga olinadigan xohishlariga moslashishi mumkin. Bozor tizimining irodasiga bo‘ysunuvchi, 14raqobatlashuvchi ishlab chiqaruvchilar foyda olishni va o‘z mavqelarining mustahkamlanishini kutadi, kim bozor qonunlarini buzsa, zarar ko‘radi va oxir- oqibatda sinadi. Raqobat sharoitida xaridor - bu xo‘jayin, bozor ularning gumashtasi, korxona esa ularning xizmatkori hisoblanadi. Iqtisodiyotda sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat o‘rnini monopoliyalar egallaganda, ularning bozorga ta’sir ko‘rsatish yoki undagi narxlarni o‘z manfaatlarini ko‘zlab o‘zgartirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Monopoliyalar o‘zlarining takliflari umumiy hajmini tartibga solish layoqatidan foydalanib, mahsulot hajmini sun’iy cheklash orqali ularga ancha yuqori narx belgilash va shu orqali ancha barqaror foyda olishi mumkin. Bozor munosabatlari rivojlangan sharoitda monopoliyalar ustidan ikki usulda nazorat o‘rnatiladi. Birinchi usulda, texnologiya va iqtisodiy sharoitlar raqobatli bozor mavjud bo‘lish imkoniyatini yo‘qqa chiqaradigan tabiiy monopoliyalar deb nomladigan tarmoqlarda davlat narxlarini tartibga soladi va ko‘rsatiladigan xizmatlarga standartlarni o‘matadi. Transport, aloqa, elektr energiyasi ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy foydalanishdagi korxonalar ma’lum darajada shunday tartibga solinadi. Ikkinchi usulda, samarali ishlab chiqarish juda ko‘pchilik bozorlarda raqobat rivojining juda yuqori darajasida ta’minlanishi sababli davlat raqobatini kuchaytirish va himoya qilish maqsadida monopoliyalarga qarshi qonunlar qabul qiladi. Respublikamizda ham monopol faoliyatni cheklash, tovarlar bozorida raqobatni rivojlantirish, iste’molchilar va tadbirkorlar manfaatini himoya qilishga qaratilgan qator qonunlar qabul qilingan. Bozor tizimi kishilarning tabiiy qobiliyati, orttirgan bilimi va malakasi hamda mulkka egaligini hisobga olib, ularning yuqori daromad olishini ta’minlaydi. Shu bilan birga jamiyatning moddiy vositalarga ega bo‘lmagan, bilim va malaka darajasi past, layoqati ham yuqori bo‘lmagan a’zolari, qariyalar, nogironlar, ishsizlar yolg‘iz va qaramog‘ida bolalari bo‘lgan ayollar juda kam daromad oladi yoki bozor tizimi doirasida ishsizlar kabi umuman daromadga ega bo‘lmaydi. Qisqasi, bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi. Birinchidan, transfert 15to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionyerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Bu barcha dasturlar davlat byudjeti mablag‘larini jamiyatning kam daromad olgan yoki umuman daromadga ega bo‘lmagan a’zolari hisobiga qayta taqsimlaydi. Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif ta’sirida o‘matiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Me’yordagi oziq-ovqat tovarlariga o‘rnatiladigan imtiyozli narxlar va ish haqining eng kam (minimal) darajasi haqidagi qonunchilik davlatning, aholining ma’lum qatlami daromadlarini oshirishga qaratilgan tadbirlarining yana bir misolidir. Davlat jamiyat a’zolari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlashda soliq imtiyozlarini belgilash orqali soliq tizimidan ham keng foydalanadi. Bozor mexanizmining resurslarni qayta taqsimlashdagi layoqatsizligi ikki holatda ko‘rinadi, ya’ni raqobatli bozor tizimi: 1) ma’lum tovarlar va xizmatlarning kam miqdorini ishlab chiqaradi; 2) ishlab chiqarishi o‘zini oqlagan ayrim tovarlar va xizmatlarga resurslarning har qanday turini ajratish holatida bo‘lmaydi. Resurslarning qayta taqsimlanishi tovarlarni ishlab chiqarish yoki iste’mol qilish bilan bog‘liq foyda yoki zarar uchinchi tomonga, ya’ni bevosita xaridor yoki sotuvchi hisoblanmaganlar tomonga “siljigan” chog‘da vujudga keladi. Bu qo‘shimcha samara deb ataladi, chunki u bozor qatnashchisi hisoblanmaganlar hissasiga to‘g‘ri keluvchi foyda yoki zararni ifodalaydi. Bunga atrof-muhitning ifloslanishini misol qilib keltirish mumkin. Kimyo korxonasi o‘zining sanoat chiqindilarini ko‘l yoki daryoga oqizsa, bu ushbu suv havzasida cho‘miluvchilar, baliqchilar va atrofdagi aholiga zarar keltiradi. Ishlab chiqaruvchi esa atrofmuhitni muhofazalovchi inshoot va qurilmalar o‘rnatmaslik hisobiga o‘z ishlab chiqarish xarajatlarining ancha past darajasini ta’minlaydi. Resurslarning nomutanosib taqsimlanishi natijasida vujudga keladigan bunday holatlarni tartibga solish uchun davlat qonunchilik tadbirlarini qo‘llaydi yoki maxsus soliq va jarimalardan foydalanadi. Masalan, atrof-muhit va suv havzalarining ifloslanishini taqiqlovchi yoki cheklovchi qonunlar ishlab chiqaruvchilarni o‘zlarining sanoat chiqindilarini ishlab chiqarish jarayonida ifloslangan suvni 16tozalovchi qurilmalar sotib olish va o‘matish bilan yo‘qotishga majbur qiladi. Shuningdek, davlat maxsus soliqlarni kiritish orqali atrof-muhitning ifloslanishidan boshqalarga kelishi mumkin bo‘lgan zararni korxonalarning o‘ziga yuklashga harakat qiladi. Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi. Birinchidan, iste’molchilarning muayyan tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi. Masalan, respublikamizda bozor munosabatlariga o‘tishning dastlabki davrida oziq-ovqat mahsulotlariga talon tizimi joriy etilishi past daromadli oilalarning oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini oshirdi va shu orqali resurslarning nomutanosib taqsimlanishini bartaraf qildi. Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi muammosini bartaraf qiladi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkiga asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi. Fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, milliy mudofaa, favqulodda ro‘y beradigan tabiiy hodisalarga qarshi kurash, ichki tartibni saqlash shular jumlasidandir. Davlat byudjet mablag‘lari hisobiga resurslarni xususiy sohada qollanilishdan bo‘shatadi hamda ularni ijtimoiy ne’mat va xizmatlar ishlab chiqarishga yo‘naltirishi mumkin. Shunday qilib, davlat mamlakat milliy mahsuloti tarkibida muhim o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadida resurslarni qayta taqsimlaydi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini resurslar bilan ta’minlash, to‘la bandlik va narxlarning barqaror darajasiga erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiyotda to‘la bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarga o‘z sarflarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy sektor sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi. Agar jami sarflar to‘la bandlik sharoitida taklif hajmidan oshib ketsa, bu narxlar darajasining ko‘tarilishiga olib 17keladi. Jami sarflarning mazkur ortiqcha darajasi inflatsion xususiyat kasb etadi. Bunday holda davlat soliqlarni oshirish orqali xususiy sektor sarflarini qisqartirish va shu yo‘l bilan ortiqcha sarflarni tugatishga harakat qiladi. Iqtisodiyotda ishsizlik mavjud bo‘lganda davlat sarflarining ko‘payishi jami sarflar, ishlab chiqarish hajmi va bandlilikning o‘sishiga olib keladi. 0‘z navbatida, soliqlarning qisqarishi yoki transfert tolovlarining ko‘payishi daromadlarni ko‘paytiradi. Bu daromadlar shaxsiy sarflarning o‘sishini rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Davlat o‘z ishlab chiqarishini moliyalashtirishdan tashqari ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minotning bir qator dasturlarini amalga oshiradi, iqtisodiyotning xususiy va kooperativ sektorida daromadlarni qayta taqsimlaydi. Davlat tartibga soluvchi xususiyatga ega bo‘lgan bir qator vaziyatlarni ham amalga oshiradi. Bularga atrof-muhitni himoya qilish, aholi sog‘lig‘ini saqlash, bo‘sh ishchi o‘rinlariga ega bo‘lishning teng sharoitini ta’minlash va ma’lum sohalarda narx belgilash amaliyoti ustidan nazorat qilish va shu kabilarni kiritish mumkin. Xulosalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda musttahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning 3 ta muhim vositasi bor. Ular ma’muriy, iqtisodiy va ijtimoiy vositalardir. Ma’muriy vositalar asosan qonuniy vositalar hisoblanadi. Ya’ni iqtisodiy faoliyatni yuritish uchun kerak bo‘ladigan qonun-qoidalarni davlat o‘rnatib ularni amalga oshirilishini ta’minlashi kerak bo‘ladi. Masalan, davlat mulkini xususitlashtirganda yoki monopollashishga qarshi chora-tadbirlarni misol qilib olishimiz mumkin. Keyingi vositamiz bu iqtisodiy vosita hisoblanad. Bu vosita bevosita yoki bilvosita bo‘lishi mumkin. Bevositada davlat to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtirok etadi. Bunga davlat xaridlarini misol qilsak, bilvositada esa makroiqtisodiy siyosatning barcha turlarini olishimiz mumkin: investitsiya, tashqi savdo, pul-kredit siyosati kabilar. So‘nggi tartibga solib turuvchi vositamiz bizda bu ijtimoiy vositadir.Bunda ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamiga moddiy yordam ko‘rsatish, nogiron, pensionerlarga nafaqalar belgilash va shu navbatda eng kam ish haqini belgilash kiradi. Mana shu oraqli insonlarga tabaqalashgan holda ish haqilari belgilanadi. 18 4.Investitsiyalar samaradorligini baholash usullari. Bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan va rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishning ikki mexanizmi yuzaga keldi: davlat va bozor mexanizmlari. Davlatning tartibga solishdagi maqsadi - davlat va bozor mexanizmlarining o'ziga xos xususiyatlarini yoritishdir. Ular hayotda aralash va o'zaro aloqadorlikda uchraydi. Ularning optimal aloqadorlikda bo'lishi maqsadga muvofiqdir.Davlatning vazifasi iqtisodiyotni boshqarishda bozor munosabatlari bilan birgalikda davlat mexanizmini qabul qilgan sohalarni va shakllarini ko'rsatish, iqtisodiyotni boshqarishda davlatning o'rni haqidagi turli kontseptsiyalarni tahlil etishdir. Bozor - insoniyat taraqqiyotining buyuk yutuqlaridan biridir. Uning rivojlanishi uzoq yo'lni bosib o'tgan: bu jarayon kichik-kichik ishlab chiqaruvchilar bilan iste'molchilar o'rtasidagi aloqalar sifatidagi oddiy shakllaridan boshlab to zamonaviy ishlab chiqarish faoliyatining barcha shakllari, jamiyat iqtisodiy sub'ektlari o'rtasidagi rivojlangan iqtisodiy munosabatlari, ijtimoiy maxsulotni yaratishdan to uni iste'mol etishgacha bo'lgan davrni qamrab oladi. Bozor - bu turli ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish ko'rinishidagi faoliyatlarni muvofiqlashtiruvchi murakkab mexanizmdir. Bunda ijtimoiy mehnat taqsimoti va xususiy mulkchilik bozorni hal etuvchi shartlari bo'lib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari, ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorliklari raqobatga undovchi asosiy kuch bo'lib hisoblanadi. Ma'lumki, bozorning muxim elementi bu narx va uning darajasi bo'lib, bu ishlab chiqaruvchi uchun ham, tadbirkor uchun ham va xaridor uchun ham muhim ko'rsatkich hisoblanadi. Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va haridorlarni qaror qabul qilishlarida egiluvchanlik va moslashuvchanlik jixatlarini yuqori ekanligi bilan tavsiflanadi. Bozor ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi aloqalarni bo'glaydi. Tarmoqlar o'rtasida resurslarni samarali taqsimlanishida, talab va taklif 19mutanosibligini ta'minlashda bozor mexanizmi qulaydir. Jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishida, ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning kengayishida, iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o'rtasidagi aloqalarni tartibga solish kabi iqtisodiy jarayonlarda bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari chegaralanganligi namoyon bo'ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz davri qarama- qarshiliklarini misol keltirish mumkin. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining vazifalari mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk doirasida o'smoqda, balki jamoa (aktsionerlik)va boshqa mulkchilik shakllarining o'rni ham oshib bormoqda. Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o'z zimmasiga olishga, ularni rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo'lmoqda. Masalan: temir yo'l, telegraf, pochta, mudofaa va h.k. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan ijtimoiy vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba'zi faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tu'giladi.Iqtisodiyot o'zini-o'zi tartibga solish davrida bozor mexanizmi uzoq vaqt mobayinida iqtisodiyotni tartibga solishning yagona mexanizm bo'ldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan taribga solish zarurati va uni bozor bilan uy'gunlashtirish biroz keyinroq yuzaga keldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning rivojlanishini ikki yirik bosqichga bo'lish mumkin: 1. Ikkinchi jahon urushiga qadar; 2. Ikkinchi jahon urushidan keyin. Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay shartsharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat xarbiy zavodlar va temir yo 'l qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo'li bilan xo'jalik jarayonida ishtirok etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalarni tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul- kredit ...).Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlarni rejalashtirishga, milliy 20va hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning byudjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umum iqtisodiy xususiyatga ega bo'lib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlarni ishlab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqarodarajadagi o'rta muddatli umumdavlat kelishuvlari bo'yicha davlat faoliyatlarini tavsiflaydi. (EI, O'IXT va b.). Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratishdan to iqtisodiy hamkorlik doirasida o 'rta muddatli umumdavlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha bo'lgan yo'li bosib o'tildi. Hozirgi kunda davlat iqtisodiy tizimda iqtisodiy indikatorlarga faol ta'sir etuvchi yagona va asosiy tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi markaziga aylanmoqda, iqtisodiy o'zgarishlarga qulay sharoit yaratmoqda. Bozor iqtisodiyotini barcha jabxalarni tartibga solishda davlat boshqaruviga zaruriy elementi sifatida qaraladi. Umumiy holda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi: 1. Iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish; 2. Bozorni amal qilishi uchun qulay sharoit yaratish; 3. Iqtisodiy o'sishning barqaror darajasini ta'minlash; 4. Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni boshqarish; 5. Ijtimoiy taraqqiyotni ta'minlash; 6. Ekologik va demografik muammolarni xal etish hisoblanadi. Iqtisodiyotni tartibga solish uslublari Hozirgi kunda davlat, asosan rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishda va jamiyatni rivojlantirishda muhim rolni o'ynaydi. Iqtisodiy rivojlanishda davlatning rolini alohida olib ko'rsatish juda murakkabdir. Iqtisodiy rivojlanishni boshqarishda davlat tomonidan tartibga solishning sifat o'zgarishlari yuzaga keladi. Gap shundaki, davlat va bozorning o'zaro aloqalari, ya'ni o'tish davrida bozor mexanizmi bajara olmaydigan nafaqat davlat vazifalari nazarda tutiladi, balki 21davlatning zamonaviy fuqarolik jamiyati bo''ginlari vazifalarini bajarish ham nazarda tutiladi. Bunda ishlab chiqaruvchilar, tadbirkorlar uyushmasi, inson huquqlarini himoya qilish jamiyati, istemolchilar huquqi, hayriya va boshqa fondlar nazarda tutiladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi – iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash hamda uni oz’garib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Davlatning iqtisodiy vazifalari - bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta;minlash; Raqobatni himoya qilish; Daromad va boylikni qayta taqsimlash; Resurslarni qayta taqsimlash; Iqtisodiyotni barqarorlashtirish.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning usullari – bevosita ta’sir qilish usullari; bilvosita ta’sir qilish usullari; tashqi iqtisodiy usullar. Bevosita usullar – yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri, ma’muriy tartibga solish. Masalan, iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari transport, aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish; narxlar va ish haqini “muzlatib” qo’yish siyosati; ish bilan bandlik xizmati faoliyatini tashkil qilish; iqtisodiy sohani tartibga solishni lo’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqarish va qabul qilish. Bilvosita usullar – bunda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat: hisob stavkasini tartibga solish; moliya-kredit muassasalarining Markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish; davlat muassasalarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi operasiyalari. Aholi daromadlari – aholining ma’lum vaqt davomida pul va natural shaklda olgan daromadlari miqdori. Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan daromadlarning pul ko’rinishidagi 22miqdori hisoblanadi.Real daromad –narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va hizmatlar miqdorini ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi. Daromadlar tengsizligi – aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi bir- biridan farqlanishini bildiradi. Lorents egri chizig’i – daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlashni xarakterlaydi. Djini koeffitsienti – yalpi daromadning aholi guruhlari o’rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun qo’llaniladi. Oila byudjeti – bitta oilaning ma’lum davr uchun barcha daromadlari va harajatlari tarkibi. Ijtimoiy siyosat – davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni iqtisodiyot qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan siyosat. Ijtimoiy himoya – mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza qilinishini ta minlaydigan vaʼ jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy chora-tadbirlar majmui; Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish – bu narxlarni erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi. Tartibga solish o’z oldiga qanday maqsad va vazifalarni qo’yadi? Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi. Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolarni hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Barcha iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o’ziga xos ahamiyat kasb etib, har biri mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir- biridan iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining nisbati bo’yicha kеskin farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko’proq davlat tomonidan boshqarishga tayansa, boshqasi bozor mеxanizmi orqali tartiblashga ustunlik bеradi. Mustaqil taraqqiyot davrida «mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va kеskin vaziyatlardan chiqish, ular tug’diradigan muammolarni hal etish zarur bo’lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan boshqaruv usullari qo’llandi va bunday yondashuv oxiroqibatda o’zini to’la oqladi» Iqtisodiyotni tartiblashda bozor mеxanizmining roli 5-bobda ko’rib chiqilgan edi. Bu bobda bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning rolini ochib bеrishga harakat qilinadi. 23Dastlab davlatning milliy iqtisodiyotdagi roli tahlil qilinib, kеyin uning iqtisodiy vazifalari tavsifi bеriladi. Bobning so’ngida davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usul va vositalari bayon etiladi. Iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish siyosati mavjud mablag`lardan, vaqtdan va imkoniyatlardan samarali foydalanishga, turli xil risklarni, mavjud shart-sharoitlarni hisobga olgan holda boyliklarni samarali joylashtirishga va shu yo`l bilan respublika iqtisodiyotini ko`tarishga, uning jahon iqtisodiy tizimiga qo`shilishiga, chet el investitsiyalarining kirib kelishini a rag`batlantirish yo`li bilan investitsiyalarni, ko`proq, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga jalb qilishga hamda ulardan samarali foydalanishga qaratilgan. Bugungi kunda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning bir qancha shakllari mavjud, ya`ni: Ulushi qo`shilib qatnashishi orqali qo`shimcha korxonalarni tashkil etish; 100% mol - mulk xorijiy investorlarga tegishli bo`lgan xorijiy korxonalarni tashkil etish; yirik xorijiy kompaniya va firmalarning shu`ba korxonalari va filiallarini tashkil etish; kontsessiya va lizing shartnomalari tuzish; tenderlar e`lon qilish; erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish; moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish. Qo`shma korxonalar tashkil etish orqali xorijiy investitsiyalarni jalb qilish keng tarqalgan shakllaridan biri hamkorlikda qo`shma korxonalarni tashkil etishdir. O`zbekiston Respublikasida qo`shma korxona deganda, nizom kapitalining kamida 30 % xorijiy investorlarga tegishli bo`lgan va xorijiy investor faqat yuridik shaxs bo`lgan, nizom kapitalining eng kam mikdori 150000 AQSH dollariga teng bo`lgan ekvivalent summani tashkil etgan korxonalarga aytiladi.12 Xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxona nizom jamg`armasining 150000 AQSH dollaridan kam • bo`lmasligi sifatsiz mahsulotlarining oldi - sotdisi va ularni respublikaga import qilish ishlari bilan shug`ullanishga ixtisoslashgan kichik qo`shma korxonalarning keragidan ortiqcha kirib kelishining oldini olish maqsadida belgilangan. Xorijiy korxonalarni tashkil etish orqali chet el investitsiyalarini jalb qilish bugungi kunda kengayib bormoqtsa. O`zbekistonda xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar iqtisodiyotning turli soxalarida tashkil etilishi mumkin. Yirik xorijiy kompaniya va korxonalar o`z mol - mulklari bir qismini ajratib, shu`ba korxonalar ochishi mumkin. Bunday shu`ba korxonalarga ham qo`shma 24korxonalarga qo`yilgan talablar belgilangan.Ikki yoki uchdan ortiq davlat yoki korxonalar o`z kapitallarini jamlagan holda halqaro tashkilotlar tashkil etishi mumkin.Kontsessiya shartnomalari - bu tabiiy boyliklarni, ayrim foydali qazilmalarni qazib olish va o`zlashtirish uchun tuzilgan shartnomalardir. 4.Investitsiyalar va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi bog’lanish. O‘zbekiston keyingi yillarda muhim siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarni boshdan kechirdi. Mamlakatimiz rahbarlari 1991-yilda mustaqillikka erishilgandan so‘ng fuqarolar hayotini yaxshilash yo‘lida islohotlar yo‘liga tushdi. Ijtimoiy siyosat qashshoqlikni bartaraf etish, sog‘liqni saqlash va ta’limni yaxshilash, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishga qaratilgan o‘zgarishlar ushbu o‘zgarishlarning asosiy tarkibiy qismi bo‘ldi. O‘zbekiston hukumati ijtimoiy siyosatning muhimligini inklyuziv va barqaror rivojlanishga ko‘maklashish vositasi sifatida e’tirof etadi. Maqsadli strategiya va dasturlarni amalga oshirish orqali davlat nochor jamoalarni yuksaltirish, ijtimoiy-iqtisodiy tafovutlarni qisqartirish va barcha fuqarolar uchun teng imkoniyatlar yaratishni maqsad qilgan. Bu sa’y-harakatlar ahil va farovon jamiyat barpo etishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Adabiyotlarda O‘zbekistonda ijtimoiy taraqqiyotning hal qiluvchi omili sifatida hukumatning ta’limga bo‘lgan intilishi alohida ta’kidlanadi. Haydarova va Qurbonov (2020) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ta’lim sohasidagi islohotlar va ularning ta’lim natijalariga ta’sirini o‘rganadi. Tadqiqot ta'lim olish imkoniyati yaxshilangani, o‘qishga qabul qilish ko‘rsatkichlari ortgani va o‘qitish sifatini oshirishga qaratilgan sa'y-harakatlarni ta'kidlaydi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” (2017-yil) kabi hukumatning rasmiy hujjatlarida ta’limni modernizatsiya qilish, inklyuziv ta’limni rivojlantirish va kasb-hunar ta’limi darajasini oshirish bo‘yicha strategiyalar belgilab berilgan. Bobojonov va boshqalarning tadqiqoti. (2021) sog‘liqni saqlash tizimidagi islohotlarning sog‘liqni saqlash natijalariga ta'sirini baholaydi. Natijalar ijobiy yutuqlarni, jumladan, birlamchi tibbiy yordam xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini oshirish va sog‘liqni saqlash infratuzilmasini yaxshilashni ko‘rsatadi. Hukumatning “Sog‘liqni saqlashni rivojlantirish dasturi” (2019-yil)da tibbiy xizmat ko‘rsatishni kuchaytirish, tibbiy 25ta’limni oshirish va tibbiy sug‘urta qamrovini kengaytirish bo‘yicha tashabbuslar yanada yoritilgan. O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning asosiy yo‘nalishlarini har tomonlama tahlil qilish uchun ma’lumotlar to‘plash va ularni tahlil qilish metodologiyasidan foydalanildi. Ushbu tadqiqot metodologiyasidan foydalangan holda O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning asosiy yo‘nalishlarini har tomonlama va dalillarga asoslangan tahlil qilishni maqsad qilingan. Metodologiya tadqiqotning nufuzli manbalardan olinishini va hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan siyosat va tashabbuslarni tanqidiy o‘rganishini ta’minlaydi. Tahlillar va natijalar. Davlatning ijtimoiy siyosati tabaqalashgan soliq solish yo‘li bilan muayyan markazlashgan daromadlarni shakllantirish va ulami aholi turli guruhlari o‘rtasida byudjet orqali qayta taqsimlashdan iborat. Davlat daromadlarni qayta taqsimlashda ijtimoiy to‘lovlar bilan birga bozor narxlarini o‘zgartirish va ish haqining eng kam darajasini belgilash usullaridan foydalanadi. Ijtimoiy to‘lovlar-kam ta’minlanganlarga pul yoki natural yordam ko‘rsatishga qaratilgan tadbirlar tizimi bo‘lib, bu ularning iqtisodiy faoliyatda qatnashishi bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Ijtimoiy to‘lovlarning maqsadi jamiyatdagi munosabatlarni insonparvarlashtirish hamda ichki talabni ushlab turish hisoblanadi. Aholi real daromadlari darajasiga inflyatsiya sezilarli ta’sir ko‘rsatishi sababli daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning muhim vazifasi iste’mol tovarlari narxlarining o‘sishini hisobga olish va daromadlarni indeksatsiyalash, ya’ni nominal daromadlamrni narxlar o‘sishiga bog‘liqlikda oshirib borish hisoblanadi. Shaxsiy daromadni himoya qilishda ijtimoiy siyosatning muhim yo‘nalishi aholi kambag‘al qatlamini qo‘llab-quvvatlash hisoblanadi. Amaliy hayotda qashshoqlikning o‘zi hayot kechirish minimum yordamida aniqlanadi. Bu ijtimoiy va fiziologik (jismoniy) minimumda ifodalanadi. Ijtimoiy minimum jismoniy ehtiyojlarni qondirishning minimal me’yori bilan birga ijtimoiy talablarning minimal xarajatlarini ham o‘z ichiga oladi. Fiziologik minimum esa faqat asosiy jismoniy ehtiyojlarni qondirishni ko‘zda tutadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda aholining ijtimoiy yordamga muhtoj qismini aniqlashda turli xil mezonlar asos qilib olinadi. Ular jumlasiga daromad darajasi, shaxsiy mol-mulki miqdori, oilaviy ahvoli va shu kabilar kiritiladi. Ijtimoiy siyosat - bu davlatning daromadlar taqsimotidagi 26tengsizlikni yumshatishga va bozor iqtisodiyoti qatnashchilari o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo‘naltirilgan siyosatdir. Respublikada bozor munosabatlariga o‘tish davrida ijtimoiy siyosat aholini ijtimoiy qo‘llabquvvatlash va himoya qilishga qaratiladi hamda alohida yirik yo‘nalishlarda amalga oshiriladi. Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo‘nalish - bu narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o‘rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi. Bunda respublikaning o‘ziga xos yondashuvi ishlab chiqilib, daromadlar nisbatini o‘zgartirish, ish haqi, pensiyalar, stipendiyalarning, jamg‘arma banklardagi aholi omonatlari stavkalarining eng oz miqdorini bir vaqtning o‘zida qayta ко‘rib chiqish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Daromadlar nisbatini o‘zgartirishda joriy etilgan yangi yagona tarif setkasi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu barcha toifadagi xodimlarning mehnat haqi miqdorlarini tarif koeffitsientlari orqali, eng kam ish haqi vositasi bilan bevosita о‘zaro bog‘lash imkonini berdi. Aholini ijtimoiy himoyalashning ikkinchi yo‘nalishi – ichki iste’mol bozorini himoya qilish hamda oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat mollari asosiy turlari iste’molini muayyan darajada saqlab turish bo‘ldi. Bunga erishishda muhimi mahsulotlar eksportini bojxona tizimi orqali nazorat qilish va ularga yuqori boj to‘lovlari joriy etish, kundalik zarur tovarlarni me’yorlangan tarzda sotishni tashkil qilish kabi tadbirlar katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Milliy valyuta joriy etilishi bilan oziq-ovqat mahsulotlarini me’yorlangan tarzda sotishdan voz kechish erkin narxlarga o‘tish imkoniyatini yaratadi. Iqtisodiy islohotlarning ilk bosqichida ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning uchinchi yo‘nalishi - aholining kam ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va qo‘llab-quvvatlash borasida kuchli chora-tadbirlar o‘tkazilganligi bo‘ldi. Bu yo‘nalishda aholining ijtimoiy jihatdan nochor qatlamlari - pensionyerlar, nogironlar, ko‘p bolali va kam daromadli oilalar, ishsizlar, o‘quvchi yoshlar hamda qayd etilgan miqdorda daromad oluvchi kishilar turli xil yo‘llar bilan himoya qilib borildi. Yalpi ijtimoiy himoyalash tizimidan ishonchli ijtimoiy kafolatlar va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimiga izchillik bilan o‘tish - ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga, ijtimoiy himoya vositasini kuchaytirishda sifat 27jihatdan yangi bosqich boshlashini bildiradi. Yangilangan ijtimoiy siyosat adolat tamoyillariga izchillik bilan rioya qilishga asoslanib, ijtimoiy ko‘maklashishning mavjud usullarini va pul bilan ta’minlash manbalarini tubdan o‘zgartirishni taqozo qiladi. Bu siyosat ijtimoiy himoya aniq maqsadli va aholining aniq tabaqalarini qamrab olishni ko‘zda tutadi. Yordam tizimi faqat kam ta’minlangan va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga nisbatan qo‘llanilib, shu maqsad uchun davlat manbalari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, turli tashkilot hamda jamg‘armalaming mablag‘laridan ham foydalaniladi. Ijtimoiy ko‘maklashishning yangi tizimida bolalar va kam daromadli oilalar yordamdan bahramand bo‘luvchi asosiy kishilar hisoblanib, ular uchun hamma nafaqa va moddiy yordamlar faqat mahalla orqali yetkazib beriladi. Shu maqsadda mahallalarda byudjet mablag‘lari, korxona va tashkilotlar, tadbirkorlik tuzilmalari va ayrim fuqarolarning ixtiyoriy o‘tkazgan mablag‘lari hisobidan maxsus jamg‘armalar hosil qilindi. Ijtimoiy ko‘maklashishning yangi tizimi mehnatga rag‘batlantiradigan omillar va vositalar yangi tuzilmasi paydo bo‘lishini ham taqozo qiladi. Shunday qilib, islohotlar davrida davlat aholining muhtoj tabaqalarini qo‘llab-quvvatlash bilan birga, o‘z mehnat faoliyati orqali oilasining farovonligini ta’minlashga intiluvchi kishilar uchun teng sharoit va qulay imkoniyat yaratishga harakat qiladi. 0‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalash borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar buning yaqqol dalilidir. Mamlakatimiz aholisi pul daromadlarining oshib borishi o‘z navbatida ular turmush sharoiti va sifatining bosqichmabosqich yaxshilanib borishiga zamin yaratmoqda. Qishloq joylarda namunaviy loyihalar bo‘yicha yakka tartibdagi uy-joy qurilishi dasturiga asosan 2016-yil davomida 13435ta uyjoylar qurildi. Mahalla guzarlari, savdo majmualari, bozor, nonvoyxona, maishiy xizmat majmualari, mini banklarni hisobga olgan holda ijtimoiy va iqtisodiy obyektlar infrastrukturasi barpo etildi. Umuman olganda, joriy yilda respublikada 12413,5 ming kvadrat metr, jumladan, qishloq joylarda 9000,6 ming kvadrat metr uy-joylar, 2448,1 kilometr, xususan, qishloq joylarda 1972,4 kilometr suv ta’minoti tarmoqlari bunyod etildi. Ichimlik suvi tarmoqlari qurilishiga 378,4 mlrd. so‘m o‘zlashtirilib, shundan byudjet mablag‘lari hisobidan 185,3 mlrd. so‘m (umumiy hajmidan 49,0 foizi), chet el 28investitsiyalari va kreditlari hisobidan 167,8 mlrd. so‘m (44,3 foizi), aholi mablag‘lari hisobidan 21,7 mlrd. so‘m (5,8 foizi), korxona va tashkilotlar hisobidan 1,6 mlrd. so‘m (0,4 foizi) va boshqa moliyalashtirish manbalari hisobidan 2,0 mlrd so‘m (0,5 foizi) o‘zlashtirildi. Ta’lim tizimidagi islohotlar 0‘zbekistondagi barcha o‘zgarishlarning negizi hisoblanadi. Shunga ko‘ra, 0‘zbekistonda qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash va Maktab ta’limini rivojlantirish” umummilliy dasturlari muhim o‘rin tutadi. Jumladan, - yangidan tashkil qilingan 1,6 mln.o‘quvchiga mo‘ljallangan 1556 ta akademik litsey va kasbhunar kollejlari faoliyat yuritmoqda; - 3 mln. o‘quvchiga mo‘ljallangan 7,8 mingta umumta’lim maktablari rekonstruksiya qilindi va yangidan qurildi; - 66 ta oliy o‘quv yurtlarida 260 ming talaba ta’lim olayapti, shu jumladan Vestminster xalqaro Universiteti, Turin politexnika instituti, Singapur menejment rivojlanishi instituti, Toshkent shahridagi Inxa Universiteti, M.V.Lomonosov nomidagi Moskva davlat Universiteti, M.I.Gubkin nomidagi Rossiya davlat neft va gaz universiteti va boshqa yetakchi xorijiy universitetlar filiallari. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini hayotga joriy etishda davlat byudjetidan qo‘shimcha sarfxarajatlarining katta qismini tashkil etdi. Ta’lim sohasiga sarflanayotgan xarajatlar bo‘yicha 0‘zbekiston dunyoda o‘z o‘miga ega. Xususan, Jahon bankining ma’lumotiga ko‘ra, yalpi ichki mahsulotdan ta’lim sohasiga xarajatlar Rossiyada 3,4 foiz, AQSH, Fransiya va Buyuk Britaniyada 5,3 foizni tashkil etadi. 2012-yilda 0‘zbekistonda davlat xarajatlarining 34 foizdan ortig‘i ta’lim sohasini moliyalashtirishga yo‘naltirildi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasiga har yili sarflanayotgan xarajatlar yalpi ichki mahsulotga nisbatan 10-12 foizni tashkil etmoqda. Bu YUNESKOning mamlakatni barqaror rivojlantirishni ta’minlash uchun ta’limga yo‘naltirilishi zarur bo‘lgan investitsiyalar miqdori bo‘yicha tegishli tavsiyalaridan, ya’ni 6-7 foizdan qariyb 2 barobar ko‘pdir. 2015-yilda bu sohada 384 ta obyektning moddiy-texnika bazasini yanada rivojlantirish va mustahkamlash bo‘yicha qiymati 423 milliard so‘mlik ishlar amalga oshirildi, namunaviy loyihalar asosida 29ta yangi umumta’lim maktabi barpo etildi, 219 ta maktab rekonstruksiya qilinib, 136 tasi kapital ta’mirlandi. 0‘zbekiston davlat jahon tillari universitetida 2 ming 200 talabaga mo‘ljallangan yangi zamonaviy o‘quv korpusi, sport majmuasi, 29shuningdek, o‘quv jarayoniga jalb etilgan xorijlik mutaxassislar uchun mehmonxona barpo etildi. Navoiy davlat konchilik institutida yangi o‘quv binosi qurilishi nihoyasiga yetkazildi. Oliy ta’lim sohasida oliy o‘quv yurtlarining professor o‘qituvchilarini muntazam qayta tayyorlash bo‘yicha mutlaqo yangi, takomillashtirilgan tizim joriy qilindi. 15 ta tayanch oliy o‘quv yurtida oliy ta’lim muassasalari rahbarlari va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash hamda malakasini oshirish kurslari tashkil etildi. Mazkur kurslarda oliy o‘quv yurtlarining 2 ming 700 ga yaqin o‘qituvchisi malaka oshirdi. Ustoz va murabbiylar mehnatini munosib rag‘batlantirishga yo‘naltirilayotgan Direktor jamg‘armasi uchun ajratilayotgan mablag‘lar ham yildan-yilga muttasil oshib bormoqda. 2016-yilda ijtimoiy sohaga Davlat byudjeti jami xarajatlarining 59,1 foizi yoki o‘tgan yilga nisbatan ko‘proq mablag‘ ajratiladi. Jumladan, ta’lim-tarbiya sohasiga davlat byudjeti xarajatlarining 33,7 foizi, sog‘liqni saqlash tizimiga 14 foizi yo‘naltiriladi. Ta’lim-tarbiya sohasini ta’minlash va rivojlantirish sarf-xarajatlari o‘tgan yilga qaraganda 16,3 foizga, sog‘liqni saqlash tizimida 16 foizga ko‘payadi. Mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga yo‘naltirilayotgan mablag‘lar hajmi tobora ortib borayotganini alohida ta’kidlashni istardim. Joriy yilda 13 ta oliy ta’lim muassasasi, jumladan, Qoraqalpog‘iston, Buxoro va Samarqand davlat universitetlari, Farg‘ona politexnika institutidagi qurilish varekonstruksiya ishlariga 355 milliard so‘m ajratish ko‘zda tutilmoqda. Shuningdek, Toshkent davlat stomatologiya instituti binolari, Toshkent shahridagi Inxa universiteti va Singapur menejmentni rivojlantirish instituti filiallarining yangi o‘quv korpuslari quriladi. 2016-yilda 2016-2020-yillarda xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish dasturi doirasida qariyb 14,6 ming yangi servis obyekti va 194 ta yangi turdagi maishiy xizmat ko‘rsatish kompleksi foydalanishga topshirildi. Mobil aloqaning 1632 ta yangi baza stansiyasi, hududlarda 63 ta yangi yo‘lovchi transport yo‘nalishlari va 54- yangi mexmonxonalar foydalanishga topshirildi. 2013-2020-yillarda telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturining amalga oshirilishi doirasida 2016-yilda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkonini beruvchi 2300 kilometrdan ziyod keng 30polosali optik-tolali tarmoqlar barpo etildi va zaxiraga olindi. Yagona portal orqali 929 mingdan ziyod xizmatlar ko‘rsatildi va o‘sish oldingi yilning shu davriga nisbatan 2,2 barobami tashkil qildi. 2017-yil 7-fevraldagi 0‘zbekiston Respublika Prezidentining “0‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmonida bir qator yo‘nalishlarni rivojlantirish ko‘zda tutilgan. Jumladan, ushbu farmonning 4-yo‘nalishida “ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo‘naltirilgan aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirib borish, ijtimoiy himoyasi va sog‘lig‘ini saqlash tizimini takomillashtirish, xotin- qizlaming ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, arzon uyjoylar barpo etish, yo‘1- transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, ta’lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at va sport sohalarini rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish”ga alohida e’tibor berilgan. Bularning barchasi mamlakat aholisini ijtimoiy jihatdan har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va himoya qilish, uning turmush farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xulosalar. Davlatning ijtimoiy siyosati tegishli markazlashgan daromadlarni tabaqalashgan soliq solish yo‘li bilan shakllantirish va uni byudjet orqali aholi turli guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlashdan iborat. Aholi turmush darajasi tushunchasini ulaming hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida ta’riflash mumkin. Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo‘nalish - bu narxlarning oshib va pul qadrining tushib ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o‘rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi. 31 Xulosa O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini tartibga solish zarurati iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, ijtimoiy adolatni oshirish va global sharoitlarga moslashish uchun juda muhimdir. 2017-yildan boshlab davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, jumladan, "Iqtisodiy islohotlar dasturi" doirasida olib borilayotgan yangiliklar va o'zgarishlar, mamlakatni bozor iqtisodiyotiga o’tkazish jarayonida katta ahamiyatga ega.Misol uchun, 2020-yilda COVID-19 pandemiyasi davrida O'zbekiston hukumatining iqtisodiy inqirozga qarshi ko'rsatgan choralar, jumladan, 10 trillion so'mdan ortiq mablag'ni iqtisodiy tiklanishga yo'naltirish, davlatning iqtisodiy faoliyatga aralashuvini kuchaytirdi. Bunda iqtisodiy siyosatning muhim qismi sifatida davlat investitsiya faoliyatini qo'llab-quvvatlash, narxlarni nazorat qilish va ijtimoiy himoya mexanizmlarini kuchaytirishga qaratilgan.Nazariy jihatdan, klassik iqtisodiyot va keynesian nazariyalarining qarashlari O'zbekistondagi amaliy tadbirlar bilan uyg'unlashadi. Masalan, keynesian nazariyaga ko'ra, davlat aralashuvi iqtisodiy inqiroz vaqtida talabni oshirish va investitsiyalarni rag'batlantirishga xizmat qiladi. O'zbekistonning iqtisodiy siyosati aynan shu tamoyillar asosida qurilmoqda.O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, 2022 yilda mamlakat iqtisodiy o'sishi 5,6% ga yetgan. Bu ko'rsatkichlar, davlatning bozor iqtisodiyotini tartibga solishdagi samaradorligini ko'rsatadi.Xulosa qilib aytganda, O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini tartibga solish jarayoni muvaffaqiyatli davom etmoqda. Davlatning iqtisodiy siyosati, qonunchilik bazasining yangilanishi va tartibga solish mexanizmlarining samarali ishlashi iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy adolatni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Kelgusida bu jarayonlarni yanada rivojlantirish O'zbekistonning iqtisodiy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. Sh.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b’lishi kerak” Xalq so‘zi, 2017- yil 16-yanvar. 2. Khasanov, S. (2018). Korxona va tadbirkorlikni rivojlantirish strategiyalari. Toshkent: Iqtisodiyot va statistikaga oid ilmiy tadqiqotlar. 3. . Asimov, A. (2019). Innovatsiyalar va iqtisodiy rivojlanish. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi. 4. Yusupov, B. (2020). Raqobatbardosh iqtisodiyot: nazariyasi va amaliyoti. Tashkent: TDIU nashrlari. 5. 5. Murodov, E. (2021). Korxona faoliyatini optimallashtirish metodlari. Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti. 6. G'ofurov, B. (2022). Kichik va o‘rta korxonalarni rivojlantirish: muammolar va yechimlar. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi. 7. Khamraev, D. (2023). Globalizatsiya sharoitida korxona strategiyalari. Tashkent: O‘zbekiston davlat iqtisodiy universiteti. 8. "Moliya asoslari" - Tojiboev, B. (2018). 9. "Investitsiyalar: nazariya va amaliyot" - Rahmonov, U. (2020). 10."Kapital bozorini tahlil qilish" - Xudoyberdiyev, E. (2019). 11. "O'zbekiston moliya bozorlarining rivojlanishi" - Sultonov, A. (2021). 12. "Moliyaviy tahlil va investitsion qarorlar" - A'zimov, S. (2017). 13. "Moliya va investitsiyalar" - Abdullayev, A. (2022). 33

Kapital bozori va investitsiyalar samaradorligini baholash usullari 

                                              MUNDARIJA

Kirish.

1.Kapital bozori va investitsiyalar samaradorligini baholash usullari

2.Kapital bozorning samaradorligini baholash

3.Investitsiyalar samaradorligini baholash usullari

4. Investitsiyalar va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi bog’lanish

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.

Sotib olish