Kasbiy stress va burnout sindromi - Psixologiya - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	33.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Kasbiy stress va burnout sindromi

Sotib olish

1MUSTAQIL ISH
MAVZU: Kasbiy stress va burnout sindromi
Bajardi: 403 guruh talabasi Abdusattorova Sevara

2Mavzu: Kasbiy stress va burnout sindromi
Reja
Kirish
I. Kasbiy stress tushunchasi va uni keltirib chiqaruvchi omillar
II. Burnout sindromi mohiyati va rivojlanish bosqichlari
III. Kasbiy stress va burnout sindromining oldini olish va yengish
yo‘llari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

3 Kirish
Bugungi kunda texnologik taraqqiyot, ishlab chiqarishning murakkabligi
va kasbiy faoliyat turlarining ko‘payib borayotgani bilan birga inson
salomatligiga, ayniqsa ruhiy holatiga ta’sir qiluvchi omillar ham ortib
bormoqda. Ayniqsa, muhandislik, ishlab chiqarish va boshqa texnik
yo‘nalishlardagi kasbiy faoliyatlar ko‘p hollarda kuchli stress, zo‘riqish va
ruhiy charchash bilan kechadi. Shuning uchun ham so‘nggi yillarda “kasbiy
stress” va “burnout sindromi” tushunchalari nafaqat psixologlar, balki har bir
mehnat faoliyatida ishtirok etuvchi shaxs uchun dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Kasbiy stress – bu insonning mehnat faoliyati davomida duch keladigan ichki
va tashqi bosimlarga organizm tomonidan ko‘rsatilgan psixologik va
fiziologik javobdir. Bu jarayon odatda ish muhitidagi noqulayliklar, ortiqcha
yuklama, vaqt bosimi, rahbariyat bilan ziddiyatlar yoki professional o‘zini
ifoda etishdagi qiyinchiliklar natijasida yuzaga keladi. Agar bu holat uzoq
davom etsa, insonda ruhiy charchash – ya’ni burnout sindromi rivojlanadi.
Burnout sindromi (professional charchash) – bu psixologik holdir, unda inson
o‘z mehnat faoliyatidan ruhiy jihatdan soviydi, ishonchini yo‘qotadi, o‘zini
yaroqsiz deb hisoblay boshlaydi. Uzoq muddatli stress fonida rivojlanadigan
bu sindrom insonning jismoniy va aqliy salomatligiga jiddiy zarar yetkazadi,
ish samaradorligini pasaytiradi, shaxslararo munosabatlarni yomonlashtiradi
va ko‘plab kasbiy muammolarga olib keladi. Muhandislik va texnik kasblarda
bu muammo yanada yaqqolroq seziladi. Chunki bu soha vakillari ko‘pincha
xavfli va yuqori mas’uliyat talab qiladigan sharoitlarda faoliyat yuritadilar.
Bunda psixologik barqarorlik va stressga chidamlilik juda muhim hisoblanadi.
Ammo har bir inson organizmi turlicha bo‘lib, uzoq davom etgan zo‘riqish
holatida ular ham burnout sindromiga duch kelishlari mumkin.

41. Kasbiy stress tushunchasi va uni keltirib chiqaruvchi omillar
Zamonaviy ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va texnologik muhitda
mehnat faoliyatining murakkablashuvi inson salomatligi va psixologik
holatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, texnik mutaxassislar,
muhandislar, ishlab chiqarishdagi ishchilar uchun ish bosimi, mas’uliyat va
tashkiliy omillar bilan bog‘liq stress holatlari tobora ortib bormoqda. Shu
sababli “kasbiy stress” tushunchasi mehnat psixologiyasi doirasida keng
o‘rganilmoqda va u psixologik barqarorlikni saqlashda muhim omil sifatida
e’tirof etilmoqda.
Kasbiy stress – bu insonning o‘z mehnat faoliyati jarayonida turli ichki va
tashqi omillarga nisbatan bergan salbiy ruhiy-psixologik va ba'zida fiziologik
javob reaksiyasidir. Stress holati qisqa muddatli bo‘lsa, bu inson organizmi
uchun ba’zan foydali ham bo‘lishi mumkin, chunki u kuchayish, sergaklik va
faoliyatga rag‘batlantiruvchi rolni bajaradi. Biroq stress holati uzoq davom
etsa yoki kuchli intensivlikka ega bo‘lsa, bu holat salbiy oqibatlarga olib
keladi.
Kasbiy stressni keltirib chiqaradigan asosiy omillarni uch guruhga bo‘lish
mumkin: tashkiliy, professional va shaxsiy omillar. Tashkiliy omillar
tarkibiga noto‘g‘ri mehnat sharoitlari, adolatsiz boshqaruv, ish yukining
haddan ortiqligi, ijtimoiy himoyaning yo‘qligi va noto‘g‘ri tashkil etilgan
mehnat grafigi kiradi. Bunday omillar ishchida xavotir, ishsizlikdan qo‘rquv,
o‘z ishidan norozilik, tushkunlik holatini yuzaga keltiradi.
Professional omillar esa insonning kasbga bo‘lgan qoniqish darajasi,
faoliyatga bo‘lgan mosligi, mehnat natijalarining qadrlanish darajasi bilan
bog‘liq. Agar xodim o‘z mehnatiga nisbatan ijobiy baho olmasa yoki u
faoliyatida o‘sish imkoniyatlarini ko‘rmasa, bu ham kuchli stress omilidir.
Ayniqsa, texnik sohalarda ishlovchi mutaxassislar xavfli va mas’uliyatli
sharoitda ishlaganliklari sababli ko‘proq stress holatlariga duch keladilar.

5Shaxsiy omillar esa har bir insonning individual psixologik xususiyatlariga
bog‘liq. Bu omillarga insonning stressga chidamlilik darajasi, irodaviy
fazilatlari, o‘zini boshqarish ko‘nikmalari, oilaviy muammolar, shaxsiy
hayotdagi inqiroz holatlari kiradi. Agar insonning shaxsiy hayotida
muammolar mavjud bo‘lsa, u ish joyidagi stress bilan ham oson kurasha
olmaydi.
Stressning namoyon bo‘lish shakllari turlicha bo‘lishi mumkin: bosh
og‘rig‘i, charchoq, diqqatning pasayishi, uyqusizlik, tajovuzkorlik, ishga
nisbatan befarqlik, motivatsiyaning kamayishi, hissiy toliqish va nihoyat
depressiyaga tushish. Bunday holatlar nafaqat insonning sog‘lig‘iga, balki ish
unumdorligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Texnik kasblarda faoliyat yurituvchi muhandislar ko‘p hollarda yuqori
mas’uliyatli, murakkab va xavfli ishlarni bajaradilar. Bu esa ularni stress
holatiga tez-tez duchor bo‘lishlariga olib keladi. Shuningdek, bu kasb egalari
ko‘p hollarda ma’lum vaqt oralig‘ida katta hajmdagi natijalarga erishishni
talab qiluvchi vazifalarni bajaradilar. Shuning uchun ularning psixologik
tayyorgarligi yuqori bo‘lishi zarur.
Kasbiy stressni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash va tahlil qilish
korxona yoki tashkilotning psixologik muhitini yaxshilashda muhim
ahamiyatga ega. Buning uchun psixologlar, HR mutaxassislar yoki rahbariyat
xodimlarning holatini monitoring qilib borishlari, ularga psixologik yordam
ko‘rsatish tizimini joriy etishlari kerak. Ayniqsa, texnik sohalarda faoliyat
yurituvchilarning stressni yengish bo‘yicha muntazam treninglarda ishtirok
etishi tavsiya etiladi.
Stressga qarshi kurashishning samarali usullaridan biri bu stressni erta
aniqlash va profilaktika qilishdir. Xodimlarning ish yuklamasi, ish sharoitlari
va rahbariyat bilan munosabatlari doimiy nazoratda bo‘lishi kerak.
Shuningdek, jamoaviy ish muhitining sog‘lomligi, ijobiy kommunikatsiya va

6ruhiy qo‘llab-quvvatlash tizimining mavjudligi ham stress darajasini
kamaytiradi.
Yana bir muhim jihat shundaki, har bir xodim o‘z shaxsiy stressni
boshqarish usullarini bilishi va amalda qo‘llashi zarur. Masalan, vaqtni to‘g‘ri
boshqarish, sport bilan shug‘ullanish, psixologik dam olish, meditatsiya va
maslahat xizmatlaridan foydalanish orqali stress darajasi kamaytirilishi
mumkin.Umuman olganda, kasbiy stress – bu zamonaviy ish muhitining
ajralmas qismiga aylanib qolgan murakkab psixologik hodisa bo‘lib, uni inkor
etish emas, balki to‘g‘ri tushunish va boshqarish zarur. Ayniqsa, muhandislik
va texnik yo‘nalishlarda faoliyat yurituvchi mutaxassislar uchun stressni
boshqarish ko‘nikmalarini rivojlantirish nafaqat ularning sog‘ligi, balki butun
ishlab chiqarish samaradorligining kafolati hisoblanadi.
T/r Stre Kasbiy stress
omillari, ta’siri va ularni
bartaraf etish yo‘llari
ss omillari Xodimga ta’siri Bartaraf etish yo‘llari
1. Ish yukining ortiqligi Jismoniy charchoq,
ruhiy zo‘riqish,
motivatsiya pasayadi Mehnat vaqtini tartibga
solish, yuklamani
adolatli taqsimlash
2. Noto‘g‘ri rahbarlik uslubi Tushkunlik,
xavfsizlik hissi
yo‘qoladi Demokratik boshqaruv,
ochiq muloqot yaratish
3. Ish haqi va rag‘bat yetarli
emasligi Qoniqmaslik, ishdan
ketish istagi Adolatli baholash tizimi,
moddiy rag‘batlantirish
4. Ish joyining xavfli yoki
noqulayligi Doimiy xavotir,
qo‘rquv,
salomatlikka tahdid Ish joyini
xavfsizlashtirish, texnik
sharoitlarni yaxshilash
5. Jamoaviy ziddiyatlar Muloqot buzilishi,
izolyatsiya Jamoaviy treninglar,
ijtimoiy moslashuvni
kuchaytirish
6. Shaxsiy muammolar va
oilaviy inqirozlar Diqqatning
pasayishi, ishga
bo‘lgan befarqlik Psixologik maslahatlar,
mehnat va dam olish
muvozanati
7. Mehnat natijalarining Ruhiy tushkunlik, Maqtov, e’tirof, ijtimoiy

7T/r Stre Kasbiy stress
omillari, ta’siri va ularni
bartaraf etish yo‘llari
ss omillari Xodimga ta’siri Bartaraf etish yo‘llari
qadrlanmasligi o‘z-o‘zini
qadrsizlash rag‘batlantirish
8. O‘sish va rivojlanish
imkoniyatlarining yo‘qligi Passivlik, kasbiy
o‘sishga qiziqish
yo‘qoladi Malaka oshirish,
martaba yo‘liga ega
bo‘lish
9. Ish vaqtining uzaytirilishi,
dam olish yetishmasligi Uyqu buzilishi,
depressiv holat Dam olish kunlari
kafolati, ish vaqti
me’yorini saqlash
10. Noaniq topshiriqlar va
chalkash vazifalar Stress, ishda
adashish,
ishonchsizlik Aniq yo‘riqnoma,
samarali vazifa taqsimoti
2. Burnout sindromi mohiyati va rivojlanish bosqichlari
Zamonaviy mehnat muhiti va kasbiy faoliyatda inson psixikasiga ta’sir
etuvchi salbiy holatlar ko‘payib borayotgan bir vaqtda, “burnout” sindromi,
ya’ni professional charchash tushunchasi psixologiya fanida alohida
o‘rganiladigan dolzarb muammoga aylangan. Ayniqsa, bu holat insonlar uzoq
vaqt davomida kuchli stress, ortiqcha yuklama va ma’naviy bosim ostida
ishlaganda yuzaga chiqadi. Burnout – bu oddiy charchoq emas, balki
insonning o‘z faoliyatiga, atrofdagilarga va nihoyat, o‘zining shaxsiy hayotiga
bo‘lgan salbiy munosabatlar majmuasi bilan kechadigan psixologik
sindromdir.
Burnout sindromi ilk bor amerikalik psixolog H. Freudenberger
tomonidan 1974-yilda ilmiy adabiyotga kiritilgan. U bu holatni yordam
sohasida ishlovchi mutaxassislarda, ya’ni shifokor, psixolog, o‘qituvchi va
ijtimoiy xodimlarda aniqlagan. Keyinchalik bu holat texnik sohalarda faoliyat
yurituvchi, ayniqsa yuqori mas’uliyat talab qilinadigan lavozimdagi
insonlarda ham keng tarqalganligi ma’lum bo‘ldi.

8Burnout sindromining asosiy mohiyati – bu ruhiy va hissiy toliqish, kasbiy
faoliyatdan sovish, o‘zini professional jihatdan yaroqsiz deb his qilish
holatidir. Bu sindromda inson nafaqat jismonan, balki ruhiy jihatdan ham
charchaydi, o‘z ishiga, jamiyatga va hayotga bo‘lgan ishtiyoqini yo‘qotadi.
Burnout sindromi uzoq muddatli kasbiy stress natijasida rivojlanadi va u
alohida davolanishni talab etuvchi holatga aylanadi.
Burnout sindromining rivojlanish bosqichlari bir necha bosqichlardan iborat.
Ilk bosqichda inson ishga nisbatan haddan ortiq sadoqat bilan yondashadi,
o‘zini har jihatdan isbotlashga harakat qiladi, ish vaqtini ko‘paytiradi, dam
olishga vaqt ajratmaydi. Bu bosqichda stress belgilarining ilk ko‘rinishlari –
uyqusizlik, charchoq, bezovtalik paydo bo‘la boshlaydi.
Ikkinchi bosqich – ruhiy toliqish bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda xodim
o‘zini doimo charchagan, ishdan to‘ygan holda his qiladi. U o‘z vazifalarini
majburan bajara boshlaydi. Motivatsiya kamayadi, ishga nisbatan
sovuqqonlik, befarqlik kuchayadi. Asta-sekin jamoadan ajralish, yolg‘izlikka
intilish, kommunikatsiya darajasining pasayishi ro‘y beradi.
Uchinchi bosqich – hissiy befarqlik bosqichi bo‘lib, unda xodim
atrofdagilarga, mijozlarga yoki hamkasblarga nisbatan sovuq va loqayd
munosabatda bo‘la boshlaydi. U shaxslararo munosabatlarda ziddiyatli bo‘lib
qoladi, asabiylashadi, qo‘pollik qiladi. Ish joyidagi har qanday muloqot uni
bezovta qiladi, hatto oddiy topshiriqlarga ham salbiy munosabat bildiradi. Bu
bosqichda burnout sindromi aniq ko‘rinishlar kasb etadi.
To‘rtinchi bosqich – o‘zini qadrlamaslik va kasbiy inkor bosqichi. Inson
o‘zining ish faoliyatiga ishonmay qo‘yadi, o‘zini yaroqsiz deb hisoblaydi,
hech narsaga qodir emasligini o‘ylaydi. Bu holat uzoq davom etsa, depressiya,
jismoniy kasalliklar va hatto ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Shu
sababli burnout sindromini erta bosqichda aniqlash va uni oldini olish chora-
tadbirlarini ko‘rish zarur.

9Texnik kasblarda burnout sindromi ayniqsa xavfli hisoblanadi. Chunki
muhandislar, texnologlar, operatorlar singari kasblar doimiy e’tibor, aniqlik
va psixologik barqarorlikni talab qiladi. Ularning hissiy charchashi ishlab
chiqarish jarayonida xatolarga, avariyalarga yoki noto‘g‘ri qarorlar qabul
qilishga olib keladi. Bu esa nafaqat shaxsning sog‘lig‘iga, balki jamiyat
xavfsizligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Burnout sindromining belgilari har doim ham birday ko‘rinmaydi. Ba’zilarida
u jismoniy charchoq bilan boshlansa, boshqalarida hissiy sovuqlik, jamoaviy
ishga qiziqmaslik yoki tajovuzkorlik bilan namoyon bo‘ladi. Shuning uchun
ham bu holatni aniqlash uchun professional psixologik monitoring va
diagnostika tizimi zarur bo‘ladi.Burnout sindromi salbiy oqibatlarga olib
kelmasligi uchun uni vaqtida aniqlash va unga qarshi kurashish muhim. Eng
avvalo, rahbariyat xodimlarning ish yukini adolatli taqsimlashi, ularning
hissiy holatiga e’tibor qaratishi, dam olish imkoniyatlarini ta’minlashi kerak.
Psixologik treninglar, maslahat xonalari, motivatsion mashg‘ulotlar, jamoaviy
tadbirlar burnout sindromini kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi.Shuningdek,
har bir xodim ham o‘z sog‘lig‘i uchun mas’uldir. Inson o‘z vaqtini to‘g‘ri
taqsimlashi, oilasi va dam olishiga ham e’tibor berishi, sport bilan
shug‘ullanishi, ijobiy fikrlash ko‘nikmasini rivojlantirishi kerak. Har kuni o‘z
his-tuyg‘ularini tahlil qilish, stressni boshqarish texnikalaridan foydalanish –
burnoutdan saqlanishning shaxsiy himoya choralaridir. burnout sindromi – bu
zamonaviy kasbiy muhitning jiddiy muammolaridan biridir. U insonni asta-
sekin ruhan charchatadi, ishga va jamiyatga nisbatan befarq qiladi. Texnik
sohalarda faoliyat yurituvchilar uchun bu holat ikki karra xavflidir. Shu
sababli bu sindromni o‘rganish, erta aniqlash va uni bartaraf etishga qaratilgan
tizimli yondashuv har bir tashkilotning psixologik barqarorligi va
samaradorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
3. Kasbiy stress va burnout sindromining oldini olish va yengish yo‘llari

10Kasbiy stress va burnout sindromi bugungi mehnat muhitining eng jiddiy
psixologik muammolaridan biri hisoblanadi. Bu holatlar faqatgina shaxsning
ruhiy va jismoniy salomatligiga zarar yetkazib qolmay, balki butun jamoaning
samaradorligini pasaytiradi, mehnat unumdorligini susaytiradi va mehnat
muhitida salbiy psixologik iqlimni shakllantiradi. Shu boisdan, bu
sindromlarning oldini olish va ularni yengish bo‘yicha kompleks yondashuv
zarur bo‘ladi.
Stress va burnout sindromi faqat yakka holatdagi muammo emas, balki u
korxona, tashkilot yoki jamoadagi umumiy boshqaruvning samarasizligi,
muloqotdagi uzilishlar, ish yukining noto‘g‘ri taqsimlanishi natijasidir.
Shuning uchun bu muammoni hal qilishda nafaqat xodimning o‘zi, balki
rahbariyat, inson resurslari bo‘limi va psixologik xizmatlar ham faol ishtirok
etishi kerak.
Birinchi navbatda kasbiy stressni kamaytirishning asosiy usullaridan biri – bu
tashkiliy chora-tadbirlardir. Mehnat sharoitlarining qulayligi, adolatli ish
taqsimoti, ish vaqti me’yorlarini saqlash, adolatli rag‘batlantirish tizimi joriy
etilishi stress darajasini sezilarli kamaytiradi. Xodimlarga qarshi haddan
tashqari bosim yoki me’yordan ortiq yuklama berish ularning stressga
chidamliligini kamaytiradi. Demak, ish faoliyatini rejalashtirishda inson
omiliga alohida e’tibor berilishi kerak.
Ikkinchi muhim jihat – bu rahbariyatning yondashuvi. Har bir rahbar o‘z
jamoasidagi ruhiy holatni kuzatib borishi, ishchilarning kayfiyati,
motivatsiyasi va faoliyatidagi o‘zgarishlarga e’tibor qaratishi lozim. Rahbar
va xodim o‘rtasida ochiq muloqot tizimi shakllantirilsa, xodim o‘z
muammosini yashirmay, yechim izlaydi. Bu esa stressli vaziyatlarning
chuqurlashishini oldini oladi.
Uchinchi muhim chora – psixologik qo‘llab-quvvatlash tizimini tashkil
etishdir. Korxonalarda professional psixologlar, HR mutaxassislari tomonidan
xodimlarga maslahatlar berilishi, stressga qarshi treninglar o‘tkazilishi, hissiy

11savodxonlikni oshirish bo‘yicha mashg‘ulotlar uyushtirilishi lozim. Ayniqsa
burnout sindromining oldini olishda “hissiy toliqishni tan olish va unga qarshi
kurashishni o‘rganish” muhim ahamiyatga ega.
Jamoaviy qo‘llab-quvvatlash ham stressga qarshi kurashda samarali vositadir.
Xodimlar o‘rtasida sog‘lom muhit, hamjihatlik va bir-birini tushunish hissi
mavjud bo‘lsa, burnout holatlarining soni kamayadi. Shuningdek, jamoaviy
treninglar, ijtimoiy tadbirlar, sport musobaqalari va boshqa madaniy
faoliyatlar orqali ijobiy psixologik fon shakllanadi.
Shaxsiy yondashuv ham burnout sindromining oldini olishda muhim
hisoblanadi. Har bir xodim o‘zini tushunishi, hissiyotlarini nazorat qilish,
stressni boshqarish, vaqtni samarali taqsimlash, dam olishni to‘g‘ri tashkil
qilish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozim. Masalan, meditatsiya, nafas
olish mashqlari, yoga, sport mashg‘ulotlari, musiqa tinglash yoki kitob o‘qish
kabilar inson ruhiyatini tiklashga yordam beradi.
Texnik kasblarda faoliyat yurituvchi xodimlar uchun hissiy barqarorlik va
psixologik tayyorgarlik alohida o‘rin tutadi. Bu soha vakillariga mo‘ljallangan
maxsus stressga chidamlilik treninglari, favqulodda vaziyatlarda o‘zini tuta
olish ko‘nikmalarini rivojlantirish mashg‘ulotlari o‘tkazilishi kerak. Ayniqsa,
operatorlar, muhandislar, dispetcherlar va boshqalar uchun bu chora-tadbirlar
majburiy bo‘lishi zarur.
Burnout sindromini yengishda motivatsion omillar ham muhim ahamiyatga
ega. Xodimlar o‘z mehnatlari qadrlanishini his qilishlari kerak. Buning uchun
moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish, yutuqlarni e’tirof etish, ochiq tan olish,
sovrinlar bilan mukofotlash amaliyoti joriy etilishi kerak. Har qanday yutuq,
hatto kichik bo‘lsa ham, motivatsiyani oshiradi va burnout xavfini
kamaytiradi.
Bundan tashqari, ish joyida psixologik xavfsizlik muhiti yaratilishi kerak.
Xodimlar o‘z fikrlarini erkin bildira oladigan, tanqid qilinishdan

12qo‘rqmaydigan, ijobiy fikr almashuvi mumkin bo‘lgan muhitda ishlashlari
kerak. Bu esa ishga ishtiyoq va kasbiy barqarorlikni ta’minlaydi.
Burnout sindromiga qarshi kurashda davlat miqyosida siyosat yuritilishi ham
muhim. Mehnat kodeksida xodimlarning ruhiy salomatligini himoya qiluvchi
me’yoriy hujjatlar, sog‘lom mehnat muhiti uchun standartlar va psixologik
xizmat ko‘rsatishni rag‘batlantiruvchi dasturlar ishlab chiqilishi zarur. Kasaba
uyushmalari, mehnat inspeksiyalari va boshqa nazorat organlari bu borada
faol bo‘lishlari kerak. kasbiy stress va burnout sindromini yengish faqat bitta
yondashuv bilan emas, balki kompleks tarzda amalga oshirilishi kerak:
tashkiliy, rahbarlik, jamoaviy va shaxsiy choralar uyg‘unlashgandagina natija
kutiladi. Har bir korxona bu yo‘lda o‘z xodimlariga yordam ko‘rsatishi,
sog‘lom psixologik muhit yaratishi va stressga qarshi kurashishni ustuvor
maqsad qilib belgilashi lozim. Inson salomatligi – bu har qanday
taraqqiyotning asosi, burnoutni e’tiborsiz qoldirish esa butun jamoaning
yo‘qotishidir.
KEYS-STADI
Keys nomi:
O‘qituvchida kasbiy stress va burnout sindromining rivojlanishi holati
1. VAZIYAT:
Zamira G‘ulomova — 42 yoshli tajribali o‘rta maktab o‘qituvchisi. U 20
yildan beri uzluksiz dars o‘tadi. So‘nggi yillarda sinfda intizomning
susaygani, ota-onalar bilan ziddiyatli vaziyatlar, metodik yuklamalarning ortib
borishi va rasmiy hujjat yuritish ishlarining ko‘pligi unga ruhiy bosimni
kuchaytirgan.
Zamira dars vaqtida tez-tez charchoqni his qiladi, kayfiyati tushkun,
o‘quvchilarga nisbatan sabrsiz bo‘lib qolgan. Ko‘pincha ishdan tashqari dam

13olishni istamaydi, bosh og‘rig‘i va uyqu buzilishi bilan shikoyat qiladi. Uning
hamkasblari va ma’muriyat bu holatni “charchoq” deb baholaydi, biroq
maktab psixologi bu vaziyatni burnout sindromi (emotsional kuyish)
belgisi sifatida ko‘radi.
2. MUAMMO: Kasbiy stress uzoq vaqt davom etsa, u burnout sindromiga
aylanishi mumkin , ya’ni inson nafaqat jismonan, balki ruhiy va emotsional
jihatdan ham ishdan begonalashadi. Bu holatda Zamira o‘z faoliyatidan
qoniqish olmayapti, o‘zini foydasiz his qilmoqda va ijtimoiy izolyatsiyaga
moyillik rivojlanmoqda.
Asosiy muammo shundaki:
Bu holat o‘z vaqtida aniqlanmasa, jiddiy psixologik oqibatlarga olib keladi.
Maktabda stress va burnoutni monitoring qilish tizimi mavjud emas.
O‘qituvchining salomatligi bilan ish samaradorligi bevosita bog‘liq.
3. TAHLIL: Psixolog Maslach burnout testidan foydalanib, Zamiraning
holatini baholaydi. Test natijalarida uchta yo‘nalishda yuqori ko‘rsatkichlar
aniqlanadi:
Emotsional charchoq – yuqori: kundalik ish bosimi, hissiy holatdagi
turg‘unlik.
Shaxsiy yutuqlarni past baholash – o‘zini befoyda his qilish.
Depersonalizatsiya – o‘quvchilarga va hamkasblarga sovuq munosabat.
Doimiy tashqi nazorat
Intizom muammolari
Ota-onalarning aralashuvi
Darsdan tashqari yuklamalar (hujjat, tadbirlar, hisobotlar)
4. YECHIM: Psixolog va maktab rahbariyati quyidagi choralarni ko‘radi:
Psixologik maslahatlar va stressni boshqarish bo‘yicha 6 haftalik
mashg‘ulotlar tashkillashtiriladi.
Ish rejasi qayta ko‘rib chiqiladi, Zarimaga vaqtinchalik faollikni pasaytiruvchi
yengilroq jadval tuziladi.

14Birgalikda relaksatsion texnikalar: meditatsiya, diafragmal nafas olish,
mashqlar tavsiya etiladi.
Guruhli treninglar orqali jamoadagi ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash
kuchaytiriladi.
Kasbiy motivatsiyani oshirish maqsadida — ichki mukofot va rag‘batlantirish
tizimi qo‘llanilad
5. XULOSA: Zamira misolida ko‘rinib turibdiki, kasbiy stress va burnout
sindromi o‘z vaqtida aniqlanmasa, insonning sog‘lig‘i, mehnat
unumdorligi va ijtimoiy hayotiga salbiy ta’sir qiladi . Psixologik yordam,
rahbariyatning e’tibori va sog‘lom ijtimoiy muhit bu sindromni yengishda
asosiy omillar hisoblanadi. Ta’lim sohasida bunday holatlar ko‘p uchraydi.
Shuning uchun har bir tashkilotda burnout riskini erta aniqlash, stressni
kamaytirish strategiyalari va profilaktika dasturlari bo‘lishi zarur.
Bu keys o‘qituvchi misolida berildi, ammo xuddi shunday holat sog‘liqni
saqlash, bank, xizmat ko‘rsatish, hatto rahbarlik pozitsiyalarida ham tez-tez
uchraydi.

15Xulosa
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, bugungi tez o‘zgaruvchan va yuqori talablar
qo‘yiladigan mehnat muhitida kasbiy stress va burnout sindromi inson
salomatligi va ish faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri
hisoblanadi. Ayniqsa, texnik va muhandislik yo‘nalishlarida faoliyat
yurituvchi mutaxassislar doimiy bosim, javobgarlik, aniqlik va xavf bilan
yuzma-yuz bo‘ladilar. Bunday sharoitda kasbiy stress va hissiy charchashning
oldini olish nafaqat shaxsiy salomatlik, balki korxona samaradorligi,
xavfsizlik va jamoaviy muhit barqarorligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, stress holatlari o‘z vaqtida aniqlanmasa, ular
burnout sindromiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida motivatsiyaning
pasayishi, mehnat unumdorligining kamayishi, depressiya, kasbga befarqlik
va ijtimoiy ajralish kabi jiddiy oqibatlarga sabab bo‘ladi. Shu bois, kasbiy
stress va burnout sindromini erta bosqichda aniqlash va tizimli tarzda bartaraf
etish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilishi kerak.
Stress va burnout sindromining oldini olishda tashkiliy yondashuv,
rahbariyatning e’tibori, xodimlar o‘rtasidagi sog‘lom kommunikatsiya,
shuningdek, shaxsiy psixologik barqarorlikni rivojlantirish muhim ahamiyatga
ega. Psixologik maslahatlar, treninglar, vaqtni to‘g‘ri boshqarish, dam olishni
to‘g‘ri rejalashtirish kabi omillar insonning ruhiy salomatligini tiklashda va
professional faoliyatga qayta jalb qilishda samarali hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, kasbiy stress va burnout sindromi — bu mehnat
faoliyati davomida yuzaga keladigan muhim psixologik hodisa bo‘lib, unga
qarshi kurashish uchun kompleks, tizimli va uzluksiz yondashuv talab
qilinadi. Har bir tashkilot, rahbar va xodim bu muammo borligini tan olib, uni
bartaraf etish yo‘lida mas’uliyat bilan harakat qilishi lozim. Faqat shundagina
sog‘lom psixologik muhit va samarali mehnat muhiti yaratiladi.

16Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) Abduqodirova G’. “Mehnat psixologiyasi asoslari”. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2019.
2) G‘ofurova M. Sh. “Psixologiyada stress nazariyasi va amaliyoti”. –
Toshkent: Fan, 2020.
3) Yo‘ldoshev M. “Kasbiy stress va uni yengish yo‘llari”. // “O‘zbekiston
fanlari akademiyasi axborotnomasi”, 2021, №3.
4) To‘xtayeva S. “Ish joyida ruhiy holat va psixologik iqlim”. – Samarqand:
Zarafshon, 2018.
5) Mahmudov O. “Burnout sindromi va professional charchash”. //
“Pedagogik mahorat” jurnali, 2020, №2.
6) Karimova D. “Zamonaviy kasblarda stress va charchoq muammolari”. –
Andijon: Iqtisodchi, 2022.
7) Hasanov I. “Ruhiy zo‘riqish va uning oqibatlari”. – Buxoro: Farovon
hayot, 2017.
8) Xolmurodova Z. “Psixologik salomatlik va ish unumdorligi o‘rtasidagi
bog‘liqlik”. // “Ilm va taraqqiyot”, 2019, №4.
9) Shermatov A. “Mehnat muhitida stressni boshqarish metodlari”. –
Namangan: Ilm ziyo, 2021.
10) Qodirov B. “Burnout sindromi: psixologik yondashuvlar va amaliy chora-
tadbirlar”. // “Yosh olim” jurnali, 2022, №1.
11) Kadirov Sh., “Ish joyida psixologik xavfsizlikni ta'minlash”. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2023.
12) Abdullayev N. “Zamonaviy rahbarlarda stressni boshqarish
kompetensiyasi”. // “Ijtimoiy fanlar” jurnali, 2020, №3.
13) Ergasheva L. “Kasbiy faoliyatda hissiy barqarorlikning o‘rni”. – Farg‘ona:
Ilm va amaliyot, 2018.

1714) O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi (2023-yil tahriri). – Toshkent:
Adolat, 2023.

Kasbiy stress va burnout sindromi

Sotib olish