Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	47.5KB
Покупки	10
Дата загрузки	06 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Kesim haqidagi ta’limot va uning ta’lim bosqichlarida o’rganilishi

kerak (Oybek). Har ishni yaxshi bajarish uchun unga ko’ngil berib
kurashmaoq kerak («Sharq yulduzi»). Ishning mana shu ikki tomonini
o’rganishiz, juda yaxshi bilishimiz zarur (A.Qahhor).
Sostavli ot kesim ba`zan chiqish kelishigi shaklidagi so’zQiborat tipidagi
qurilmalar bilan ham ifodalanadi: Vazifamiz yig’im-terimni muvaffaqiyatli
yakunlashdan iborat («Xalq so’zi»).
Sostavli ot kesim bor, yuq so’zlari va to’liqsiz fe`l tipidagi qurilmalar bilan
ifodalanadi: Maktab xovlisida ta`til bo’lgani uchun xech kim yo’q edi
(Oybek). Jamongizda ko’pgina tashabbuskor yoshlar bor ekan
(Sh.Xolmirzayev).
Murakkab kesim. Ikki va undan ortiq so’zlarning grammatik-semantik
munosabatidan tashkil topib, bir butan xolda kesim sifatida shakllangan
xodisalar murakkab kesim sanaladi. Murakkab kesimlar quyidagicha
ifodalanadi:
Turg’un birikmalar bilan: Bizning Vatanimiz O’zbekiston Respublikasidir
(«Xalq so’zi»).
Frazeologik birikmalar bilan: Mirzakarimboy ilonning yog’ini yalagan
(Oybek). U tegirmonga tushsa butun chiqadi (Oybek).
Izofa xarakteridagi, ko’chma ma`noli ko’rsatkichli birikmalar bilan: Otalar
so’zi – aqlning ko’zi. (Maqol).
Bog`lanma. Kesimdan keyin kelib, kesimni grammatik jihatdan
shakllantirish, uning semantikasini taraqqiy ettrishi, qikrni tgallash, shaxs-
son, zamon, modalliq kabi grammmatik ma`nolarni ifodalash, kesimning ega
bilan munosabatining ko`rsatish uchun xizmat qiluvchi vositalar bog`lanma
sanaladi. U quyidagicha ifodalaninadi:
Edi, ekan, emish kabi to`liqsiz fe`llar bilan: Usta Azim sharqcha binolar
ko`rishda mashhur edi (Oybek). Bu chinorning Ochil buvaning uzoq
ajdodlaridan biri o`tkazgan emish (A.Muxtor).
Predikativ-modal so`zlar bilan (kerak, zarur, shart, lozim, mumkin): men
ertaga qolib bo`lsa ham, loyihani muhokamaga tayyorlashim shart
(A.Muxtor). Klub ishini faqat Bashoratxon bajarishi mumkin (A.Muxtor).
Ko`makchi fe`llar bilan: Noz-ne`mat to`la dasturxon ustida suhbat boshlanib
ketdi (Oybek).
Ko`makchilar bilan: baliqning tirigi suv, odamning tirikligi el bilan (maqol).
Bor, yo`q, emas so`zlari bilan: Uch soatdan beri biron kimsa duch kelgani
yo`q (A.Muxtor).

Ad a b iy o t la r :1 . U s m o n o v S . U m u m i y t i l s h u n o s l i k . T o s h k e n t , 1 9 7 2 .
2 . N e ’ m a t o v H . Q a y t a q u r i s h s t r a t e g i y a s i v a o ’ z b e k s i n x r o n i k
t i l s h u n o s l i g i n i n g v a z i f a l a r i . O ’ T A , 1 9 8 7 , № 3 .
3 . S o s s y u r d e F . K u r s o b щ e y l i n g v i s t i k i . T r u d ы p o
y a z ы k o z n a n i y u . M . , 1 9 7 7 .
4 . B r e n d a l V . S t r u k t u r n a y a l i n g v i s t i k a . V . A . Z v e g i n s e v . I s t o r i y a
y a z ы k o z n a n i y a X I X i X X v v . v o c h e r k a x i i z v l e c h e n i y a x . M . ,
1 9 6 0 .
5 . H o z i r g i z a m o n o ’ z b e k t i l i . F . K a m o l t a h r i r i o s t i d a . T o s h k e n t ,
1 9 5 7 .
6 . w w w . z i y o n e t . u z

6. Miqdor xoli ish-harakatning bijarilish miqdorini bildiradi va qancha,
necha marta so`roqlarga javob bo`ladi. Miqdor xoli maktab grammatikasida
ravish xoli tarkibiga kiritiladi. iii
Oliy o`quv yurti darsligida miqdor daraja xoli
deb o`rganilsa-da, kam material berilgan. iv
A.N.Kononov uni o`lchov va
daraja xoli deb nimaga ajratadi. Biz uni miqdor xoli deb atadik va shu
tushuncha doirasida uni boshqa guruhlarga bo`lib o`rganishi lozim topdik.
Miqdor hol semantik jihatidan quyidagi ko`rinishlarga ega:
 Sinov-o`lchov belgilarni ifodalovchi so`z xoll bo`lib kelib, u miqdor
anglatishi jihatidan rial va nisbiy miqdorni anglatadi: u ikki hovuch tutni
ozgina tikdi-yu, yana bir hovuch terib, juvonga o`girildi (A.Qaxxor).
 Harakat va xolatning miqdor belgisini darajalab ko`rsatadi va
aniqlaydi: Yormat shaxardan piyoda qaytib, o`lgiday charchagani uchun
otlarga Yo`lchi qaradi (Oybek).
 Harakat yo holatning qaytarilishini, takrorlanishini ko`rsatadi:
Bashorat onasining yuzlaridan, ko`zlaridan qayta-qayta o`pdi (A.Muxtor).
 Harakat yo holatning og`irligi narx-navo, uzoq-yaqinlik, uzun-
qisqalikka oid miqdor belgilarini kuchaytirib ko`rsatadi: Nagan ham biram
yarashib turibdiki (X.G`ulom).
7. To`siqsizlik xoli, ma`lum bir harakatning bajarilishida to`siq, zudlik
bo`lishiga qaramay, shu harakatning bajarilishini anglatadi: to`siqsizlik xoli
nimaga qaramasdan, nimaga qaramay, nima demay so`roqlarga javob bo`ladi.
To`siqsizlik xoli mazmunan ikki xil bo`ladi:
 Ichki to`siqsizlikni ko`rsatadi, bunda kesimdan anglashilgan harakat
bir shaxs, predmetga tegishli bo`ladi: Men xoxlasam – xoxlamasam, otin
oyiga qatnashishim shart edi (S.Ayniy).
 Tashqi to`siqsizlikni bildiruvchi xoll biror shaxs, biror predmet
xususiyatining bajarilishiga to`siq bo`la olmasligini ko`rsatadi: Oysulton juda
charchadi, shunga qaramay, yana shunga yurgisi kela berdi (B.Kerboboyev).
8. Shart holi harakat ifodalaydigan bo`lakka bog`lanib, shu bo`lak orqali
anglashilgan harakatning sodir bo`lishidagi sharoitni ko`rsatadi va xokim
bo`lakka- SA aafiksi yordamida bog`lanadi: Borsam, injenerni boshlab
kelaman (Oybek). Shart xolli gaplarda sub`ektning bajarilishi mo`ljallangan.
Biroq hali yuzaga keladigan ikki xil harakat indeyasi bo`ladi. Bulardan biri
xol-yordamchi harakat, ikkinchisi xol bog`langan so`z-asosiy harakat orqali
anglashiladi. Asosiy harakatning yuzaga kelish-kelmasligi yordamchi
harakatning bajarilish-bajarilmasligiga bog`liq.

lingvistik tuzilmalarda qo'llanilishi ularning litsenziyalash shartlari va jumlaning
boshqa qismlari bilan aloqasi haqida savollar tug'diradi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, sintaktik nazariyalardagi bo'shliqlarni aniqlash
jumlalarni shakllantirishning asosiy tamoyillarini tushunishda hal qiluvchi
vazifadir. Ushbu bo'shliqlar harakatni ko'paytirish va "pro" kabi bo'sh toifalardan
foydalanishni o'z ichiga oladi. Keyinchalik keng qamrovli sintaktik nazariyalarni
ishlab chiqish uchun ushbu bo'shliqlarni tushuntirish va tahlil qilish uchun
qo'shimcha tadqiqotlar talab qilinadi.
1.1. Bo'shliqlar tabiati bo'yicha universal kelishuvning yo'qligi
Sintaktik nazariyadagi bo'shliqlar tushunchasi bilan bog'liq asosiy masalalardan
biri ularning mohiyati bo'yicha universal kelishuvning yo'qligidir. Ba'zi
tadqiqotchilar bo'shliqlarni bo'sh kategoriyalar yoki proyeksiyalanmaydigan
sintaktik elementlar sifatida ko'rish kerakligini ta'kidlasa, boshqalari ular harakat
operatsiyalari bilan bog'liq yoki sintaktik tuzilmadagi yashirin tarkibiy qismlarni
ifodalaydi. Masalan, Chomskiy (1981) bo'shliqlarni ko'chirilgan tarkibiy qismlar
tomonidan qoldirilgan izlar sifatida belgilaydi va ular bo'sh toifalar emas, balki
harakat sodir bo'lgan pozitsiyalar ekanligini ko'rsatadi. Bundan farqli o'laroq,
Lasnik va Saito (1984) kabi boshqa olimlar bo'shliqlar iz emas, balki ko'chirilgan
tarkibiy qismlar uchun o'rinbosar, deb ta'kidlaydilar. Ularning ta'kidlashicha,
bo'shliqlarning o'zi ko'chirilgan elementlarni ifodalamaydi, balki ularning
mavjudligining ko'rsatkichi sifatida ishlaydi. Boshqa tomondan, Stowell (1983)
bo'shliqlar hech qanday harakat bilan bog'liq emas, balki tarkibiy qismlarning bir
qismi talaffuzsiz qoladigan ellips jarayonlari natijasida paydo bo'lishini taklif
qiladi. Bunday turlicha qarashlarga qaramay, bo'shliqlar tabiati sintaktik nazariya
sohasida bahs mavzusi bo'lib qolishi aniq. Ushbu konsensusning yo'qligi turli xil
formulalar va bo'shliqlarni tushuntirishga olib keldi, ularning har biri sintaktik
nazariya va tilning tuzilishi va qayta ishlanishi haqidagi tushunchamiz uchun
o'ziga xos ta'sirga ega.
Bo'shliq hodisalarining sintaktik nazariyasini o'rganishda uchta mashhur asardagi
bo'shliqlarning turli xil talqinlarini o'rganish juda muhimdir: F. Skott
Fitsjeraldning "Buyuk Getsbi" (TGG), Yustinning "Ikki dunyo orasidagi bo'shliq"
(GBT) DeSantis va Jennifer Greene tomonidan "Yo'qolgan qismlar" (MP). Ushbu
adabiy asarlar tilshunoslik va adabiy nuqtai nazardan bo'shliqlarni tushunishning
turlicha yondashuvlarini misol qilib keltiradi.
TGGda bo'shliq Amerika orzusining umidsizlik va erishib bo'lmaydigan tuyg'usini
ta'kidlaydigan ritorik vosita sifatida qaraladi. Fitsjerald hikoya noaniqligini

 Bir predmet harakatning ikkinchi bir predmet harakatiga o`xshashligini
ko`rsatadi, shu o`xshashlik zaminida harakat-xolatning belgisi aniqlanadi:
Manzura yosh qizchalarday yuguradi, qax-qax uradi (A.Muxtor).
2. O`rin xoli predmetning o`rnini ko`rsatish bilan birga predmet xolatining
yuz berish o`rnini, predmet harakatiga mos bo`lgan turli o`rin ma`nolarini
ifodalaydi. O`rin xoli voqelikka nisbatan urin ma`nosini quyidagicha
ifodalaydi:
 O`rin xoli o`rin kelishigida kelib , predmetning turish joylashish
o`rnini bildiradi: eshik tagida, devor buylarida turishibdi. ( A.Muxtor ).
 Predmet xolatining yuz berish o`rnini ko`rsatadi. Ariq buyida
cho`zilib ulagan (Oybek).
 Perdmet chiqish, harakatning boshlanish o`rnini ko`rsatadi: Sal
o`tmay Shirinoy daladan qaytib keldi (Oybek).
 Predmet harakatining yo`nalish o`rnini ko`taradi: Arslonqul o`z
to`dasi turgan chodirga bordi (Oybek). Zangori osmonga tutashgan tog`
cho`qqilariga qadar ajoyib boy manzaralar ochilar edi (Oybek).
O`rin xoli bosh, o`rin chiqish kelishigi va ko`makchiligi va
ko`makchilar bilan birga qo`llaniladi. U ega, kesim, to`ldiruvchi va xolning
boshqa turlariga ergashishi mumkin.
3.Payt xoli harakat yoki xolatning sodir bo`lish paytini ko`rsatadi va
qachon, qachondan beri, qachondan boshlab kabi so`roqlarga javob bo`ladi.
Payt xoli zamon ma`nosiga aniqlik kiritishda bir xil xususiyatga ega
emas. Shunga ko`ra, quyidagi xolatlar d a payt munosabatlarini anglatadi:
 Harakat xolat voqeaning yuz berish vaqtini ko`rsatadi: otryad tongda
qishloq sh u rosi oldida saf tortdi. (G`.G`ulom).
 Harakat xolatning boshlanish paytini ko`rsatadi: B bakaterakni va
undagi laylak uyasini bu yerning qariyalari ham bolaligidan biladi
(A.Muxtor).
 Payt chegarasini ko`rsatadi: Jo`raxon zalni anchagina tinchitolmadi
(A.Muxtor).
 Harakat va xolatning boshlanish va tugash paytini ko`rsatadi: ular soat
birdan ikkigacha dam olishda olishdi (“Sharq yulduzi”).
 Harakat-xolatning boshqa harakat va xolatdan oldin bo`lish yoki
bo`lmasligini ko`rsatadi: To`qqiz yil burun mana shu bozor ko`chada, mana
shu bozor ko`chada, mana shu o`zimiz o`tirgan imorat derazasining tagida
katta mojaro bo`lgan (A.Muxtor).

Kurs ishi T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: ___________________
Himoya 2023-yil _______ oyining ____ kuni soat_____ da T oshkent
amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Kurs ishi 2023-yil ________oyining ___ kunida kafedraga topshirildi.
Kurs ishi bilan T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va
adabiyoti kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Yig’ilish kotibi:__________________

Biror predmetga o`xshatilgan predmet-ob`ektni ifodalaydi: bu garamlar
xudi cho`l o`rtasida bodrab chiqqan azamat qo`ziqoinga o`xshab ketadi
(S.Ahmad).
Xolatni, psixik o`zgarishlarni yuzaga keltirilgan, ko`zlangan ob`ektni
ifodalaydi: Mahdum bu xolga ortiq chidab turolmadi. (A.Qodiriy).
Sub`ekt harakati qaratilgan predmet-ob`ektni ko`rsatadi: Ra`no onasiga
o`pka aralash kulib qaradi (A.Qodiriy).
So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni ko`rsatadi: Siddiqjon
O`rmonjonga minnatdorchilik bildirdi (A.Qaxxor).
2. O`rin-payt kelishigidagi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni
ifodalaydi:
 Xolat yuzaga chiqqan o`rinni-ob`ektni ko`rsatadi: Nilufarning
ko`zlarida quvonch aralash bir hayrat porladi. ( O.Yoqubov )
 Harakatning bajarilish paytini bildiradi: Saida uyga kech soat o`n
birlarda qaytdi (A. Qaxxor).
 Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan ob`ektni ko`rsatadi: Chol
kechga qolgan yo`lovchilarni daryodan shu qayiqda o`tkazib quydi
(G`.G`ulom)
 Harakat va holatning yuzaga chiqishida vosita bo`lgan ob`ektni
ifodalaydi:
Bobolar mehnatda xorgandir deya,
Aziz nabiralar, uylarsiz beshak (A.Oripov).
 Harakat yoki xolatning qay jihatdan yuzaga chiqishini ifodalaydi:
Mayxo`rlikka, kurashda, ot chopishda, o`q o`zishda yigitlari bilan do`st
tutinishiga ulgurdi (Oybek)
 Harakatning xolatini bildiradi: Faqat tabassumda yashardi olam...
(A.Oripov)
 Harakatning bajarilish maqsadini bildiradi: u anxor buyida jinday
yozilish, yuragini qoplab olgan qora dudni jinday tarqatish umidida
kelgan edi. (O.Yoqubov)
 Chiqish kelishigi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni
ifodalaydi:
 Haraktaning boshlanishi, chiqish, yo`nalish o`rnini ko`rsatadi: Nilufar
tez yurib mehmonxonadan chiqdi. (O.Yoqubov).
 Harakatning chiqish ob`ektini bildiradi: Ahmadjon hozircha xat
yozishdan voz kechdi (A.Qaxxor)

Sanaladi, hisoblanadi, iborat so`zlari bilan: Korxonaning tarixi
safarbarlikdan iborat (A.Muxtor).
Predikativlik affikslari bilan: Biz ham inson o`g`limiz (X.X.Niyoziy).
Bog`lamalar tuzilish jihatdan so`z bog`lama va affiks bog`lamaga va
affiks bog`lamaga bo`linadi:
Kesimning ega bilan moslashuvi (koordinatsiya). Ikki sostavli
gaplarda ega va kesim moslashadi. Bu shaxs-son affikslari fe`llari fe`lning
ham grammatik jihatdan moslashadi: Qishloq xo`jaligi xodimlari paxtadan
mo`l hosil olish uchun kurashmoqdalar.
Ega va kesim faqat mantiq jihatdan moslashadi: Barcha to`planadi.
Ega va kesimning shakliy jihatdan moslashuvi quyidagi xususiyatlar
bilan harakatlanadi:
Gap kesimli fe`l bo`lganda:
- Ega I va II shaxs olmoshlari bilan ifodalanganda, kesim bilan shaxs-
sonda moslashadi: Men o`qidim. Siz o`qidingiz.
- Ega III shaxsini ko`rsatuvchi olmosh bilan ifodalanganda, kesim
bilan shaxs-sonda moslashadi, lekin ba`zan sonda moslashmasligi ham
mumkin: Zulfiya o`qiydi. Talabalar sportla g`olib chiqdilar. O`quvchilar
keldi.
2) Kes i m ot kesim bo`lganda:
3) Tilimiz grammatik qurilishdagi mikrosistemalar to`g`ri anglash va
baholashga erishish.
Gapda ega mutlaq xokim. U o`z sostavidagi ikkinchi darajali bo`laklarga
ham, kesimga ham xokim. Kesim esa faqat o`z sostavidagi ikkinchi darajali
bo`laklarga xokim.
Ega va kesimni bosh bo`laklar deb, to`ldiruvchi, aniqlovchi va xolni
ikkinchi darajali bo`laklar deb ko`rsatilishi ularning biri xokim, ikkinchi
tobeligidan emas, balki ularning o`ziga xos grammatik xususiyatlaridandir.
Bu xususiyat gap bo`laklarining nutqidagi funksiyalari asosida kelib chiqadi.
Ikkinchi darajali bo`laklarsiz alohida, to`liq gap to`liq gap tashkil eta
olmaydi, ular gapda bosh bo`laklarga bog`liq xolda qatnashadi: Nizomjon
onasining gaplarini chin yurakdan eshitib utirardi (S.Ahmad).
Demak, ikkinchi darajali bo`laklar bir-birlarining ma`nosini bevosita
izoxlab, to`ldirib, shular orqali gapdagi bosh bo`lak ma`nosini to`ldirishga
ko`maklashadi.

Reja:
I. Kirish………………………………………………………..………2
1.1. Kesimning asosiy xususiyatlari………………………………………4
1.2Kesimning ifodalanishi…………………………………….……… 7
II. Kesimning ma`no turlari……………………………………….……11
1.1. Kesimning tuzilish turlari……………………………………...…16
III. Kesimning tarkibida bog’lama va uning vazifasi………………….20
1.1. Kesimning ega bilan moslashuvi (koordinaciya)
1.2. Ega bilan kesim orasida tirening ishlatilishi……………………...25
IV. Xulosa………………………………………………………………...29

Uzoqqa bog'liqlikdagi bo'shliqlar gapda so'z yoki ibora etishmayotgan, lekin
mavjud bo'lgan va gapning boshqa qismi bilan sintaktik bog'langan deb
tushunilgan holatlarga ishora qiladi. Bu bo'shliqlar sintaktik nazariyada hal
qiluvchi rol o'ynaydi va generativ grammatika doirasida keng o'rganilgan.
Bo'shliqning keng tarqalgan misollaridan biri savollarda topiladi, bu erda mavzu
fe'lga ergashib, fe'l va uning mavzusi o'rtasida bo'shliqni keltirib chiqaradi
(Pullum & Scholz, 2002). Jumladan, “Jon kimni ko’rdi?” jumlasida “kim” so’zi
o’rnatilgan gapning predmet o’rnida yo’q, lekin “ko’rmoq” fe’liga bog’langanligi
tushuniladi. Bu bo'shliq jumlaning to'g'ri ma'noga ega bo'lishi uchun hal qiluvchi
ahamiyatga ega va sintaktik tuzilmalarning asosiy xususiyatidir (Xomskiy, 1981).
Bo'shliqning yana bir turi nisbiy bo'laklarda uchraydi, bunda bo'shliq
nisbiylashtiruvchi va fe'l o'rtasida sodir bo'ladi, "The book that he writes ___ is on
the table" kabi. Bu erda bo'shliq "kitob" ot iborasi bo'lishi kerak bo'lgan
pozitsiyani belgilaydi, lekin u yo'q. Ushbu bo'shliqlarning mavjudligi sintaktik
tuzilmalarda harakat va joy almashishning muhimligini ta'kidlaydi, chunki ular
so'z yoki iboralarni bir pozitsiyadan ikkinchisiga ko'chirishni o'z ichiga oladi
(Xomskiy, 1993). Uzoq masofalarga bog'liqlikdagi bo'shliqlarni o'rganish tillar
qanday tuzilganligini tushunishimizga yordam beradi va inson tilini tushunish va
ishlab chiqarish mexanizmlari haqida tushuncha beradi.
Bo shliq konstruksiyalarining sintaktik nazariyasi bir yoki bir nechtaʻ
etishmayotgan elementni o z ichiga olgan gaplardagi to ldiruvchi va bo shliq
ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi munosabatga e tibor qaratadi. Bu etishmayotgan elementlar
ʻ ʼ
jumlaning qolgan qismi bilan qanday bog'liqligini va ular ona tilida
so'zlashuvchilar tomonidan qanday talqin qilinishini tushuntirishga harakat
qiladi. Bu nazariyaga ko'ra, gapdagi bo'shliq gapdagi asl o'rnidan ko'chirilgan
etishmayotgan tarkibiy qismni ifodalaydi. Bu harakat turli omillar, masalan,
kelishuv zarurati yoki muayyan tuzilmaviy konfiguratsiyalardan qochish
istagi bilan turtki bo'lishi
Harakat vosita ta`sir qilgan predmet-ob`ektni ifodalaydi: Mahdum yostiqqa
bexol suyandi (A.Qodiriy).
Harakat atalgan ob`ektni ko`rsatadi: Mirzayev shoshib qolib bir kunning
o`zida Latofatga ikkita xat yozdi (A.Qaxxor).
Harakatning maqsad ob`ektini ko`rsatadi: O`rtada ikki laganda palov
quyilib, Gulshan bilan yetti qiz oshga o`tirdilar (A.Qodiriy).
Tenglik evaz ma`nosidagi ob`ektni ifodalaydi. Ba`zan sut, qaymoqni
donga alishar edik (A.Qaxxor).

bajarilishi, bajarilish miqdori, darajasi, belgilarni ko`rsatadi; sub`ekt, predtkt
va ob`ekt munosabatlarini reallashtiradi, ularning ob`ektiv borliqqa
munosabatini belgilaydi.
To`ldiruvchiga nisbatan xolning qo`llanish doirasi ancha keng. Har
qanday yig`iq gapning xolning u yoki bu turini qo`shish bilan yoyiq gapga
aylantirish mumkin. Lekin to`ldiruvchi yordamida kengaytirib bo`lmaydi.
Masalan: konsenrt juda kech tamom bo`ldi (A.Qaxxor). Kengayish
aniqlovchilar yordamida ham amalga oshiradi.
Xol boshqaruv yo`li bilan xokim bo`lakka ergashadi. Xolning
boshqarilishi kelishikli, ko`makchili va aralash vositalar bilan amalga
oshiriladi: Tol tagiga yelpinib dam oldi (Oybek). Men siz kabi bo`lishni istar
edim (Ayniy).
Xol semantik-sintaktik qurilishi jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi:
ravish xoli, o`rin xoli, payt xoli, sabab xoll, maqsad xol, daraja-miqdor xoli,
shart va to`siqsizlik xoli. Ayrim ishlarda xolning olti turi i
boshqalarida o`n
uch turi ajraladi. ii
1. Ravish xoli harakat yoki xolatning qanday xolda, qanday kayfiyatda
bajarilishini, bajarilish sifatini ko`rsatadi va qanday qanday, qanday qilib,
qanday xolda, qanday ravishda, qanday tarzda kabi so`roqlarga javob beradi.
Ravish holi semantik-sintaktik xususiyatlarga ko`ra quyidagi
ma`nolarni ifodalaydi:
 Harakatning bajarilish xolatini ko`rsatadi: Daraxtlarning yashil chodiri
ostida u yoq-bu yoqni asta kezdi (Oybek).
 Harakatni bajarishda sub`ektning qanday ruxiy qiyofada bo`lganligini
ko`rsatadi: Solix Mahmud kulimsiragan kuyi daxlizda yurib berdi
(A.Qodiriy).
 Harakat yo xolatni bajarilish sifatini anglatadi: Gulchehra atlas
kuylagini olovday yondirib daraxtlar orasida go`yo uyinga tushganday
yengil, nozik yo`rg`alar edi (Oybek).
 Harakat-xolatning belgisini tasvirlab ko`rsatadi: Domla g`azabidan
qalt-qalt titrab yana vaysadi. Yuragim qinidan chiqquday gup-gup uradi
(Oybek).
 Harakat yo xolatning qanday usulda, qanday yo`l bilan bjarilishini
ko`rsatadi: Kampir g`azablanibdi, uklok bilan urib itning oyog`ini sindiribdi
(O`zbek xalq ertaklari).

Kesim haqidagi ta’limot va uning ta’lim bosqichlarida o’rganilishi
Kirish
Kesim bosh bo’laklarning ikkinchisi bo’lib, egadan anglashilgan
predmetning belgisini ifoda qiluvchi bo’lakdir.
Kesim belgi anglatish jihatidan aniqlovchiga o’xshaydi. Lekin
aniqlovchi belgini predmet bilan bo`lanib, atributiv yul bilan ifoda qilsa,
kesim belgini egadan anglashilgan predmetda mavjud yoki emasligi nuqtai
nazardan ifoda etadi.
Kesim gap tuzishda asosiy bo’lak hisoblanadi. Gapning asosiy belgisi
bo’lmish predikativlik, asosan, kesim orqali ifodalanadi: Saida o’zida yuq
xursand edi (A. Qaxxor).
Kesim predmetning aktiv (ishqharakat) yoki (sifat, holat) belgisini
ifodalaydi: Kishilar ishchi qizlarni maqtashdi (Oybek). Istiqbolimiz naqadar
porloq va quvonchli! («Xalq so’zi»). Birinchi gapda kesim aktiv belgini,
ikkinchisida passiv belgini ifodalangan.
Kesim nima qildi? Nima qilmoqda? qanday? qancha? Kimdir?
Nimadir? Kabi so’roqlarga javob bo’ladi.
Kesim uchun tipik so’z turkumi fe`ldir. Tuslangan fe`llar gapda doimo
kesim vazifasida keladi. Boshqa so’z turkumlari ham gapda kesim vazifasida
kelishi mumkin. Lekin bu vaqtda bog’lama, predikativlik affikslari, tartib va
intonaciya kabilarning roli katta bo’ladi.
Kesim va uning ifodalanishi. Kesimlar ifodanishiga ko’ra: fe`l kesim va
ot bo’linadi.
Fe`l kesim. Fe`llarning tuslangan shakllari hamda ravishdosh shakllari
bilan ifodalangan kesimlar fe`l kesim deyiladi.
Fe`lning barcha mayllari, sifatdosh shakllari tuslanib, fe`l kesim bo’lib
keladi: Chindan ham poyonsiz cho’lda hayot tantana qilardi («O’zbekiston
ovozi»). Tepada azim qayrag’och savlat to’kib turardi. (Oybek).
Ot kesim. Fe`ldan boshqa so’z turkumlari hamda fe`lning harakat nomi
shakli bilan ifodalangan kesimlar ot kesim deyiladi. Ot kesimlar quyidagi
so’zlar bilan ifodalanadi:
Ot bilan: Bizning xotinlarga xayo fazilat, vafo xunaridir, mehnat-odati
(G’.G’ulom).
Sifat bilan: Po’lat yagrinlarini ko’targan erlar ko’m-ko’k (X.Olimjon).
Son bilan: Berishda sanog’i-to’qqiz, olishda sanog’i o’ttiz (Maqol).

Son bilan: Bugungi navbatchilik ikkovimizga topshirildi (“Sharq yulduzi”).
Harakat nomi bilan: Laylakning ketishiga boqma, kelishiga boq (maqol).
Ravish bilan: Ko`pdan quyon qochib qutilmas (maqol).
Undov so`zlar bilan: Ana shunda men g`alaba urasini eshitdim
( M.Sholoxov ).
Yordamchi, tashkiliy so`zlar bilan: -Xay, mayli lekinini ham ko`rish kerak.
(“Sharq yulduzi”).
Bir butun xolda qo`llanadigan konstruksiyalar bilan: O`zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi yig`ilishiga deputatlar kelib yetdi. (“ Xalq
so`zi ”).
Ajralmas frazeologik birikmalar bilan: Kishilar orasiga qora ip tashlashdan
hazar qiling...-dedi Mirhaydar (Oybek).
To`ldiruvchilar, o`zlari bog`lanib kelayotgan gap bo`lagi bilan aloqaga
kirish usuliga ko`ra, vositasiz va vositali to`ldiruvchilarga bo`linadi.
Vositasiz to`ldiruvchilar. Xokim bo`lakda ifoda qilingan harakatni
bevosita o`ziga qabul qilganpredmetni bildiruvchi to`ldiruvchilar vositasiz
to`ldiruvchilar deyiladi.
Vositasiz to`ldiruvchilar ob`ektli (utimli) fe`l bilan bog`lanib, tushum
kelishigi shakldagi so`zlar bilan ifodalanadi va kimni? nimani? va nimani?
so`roqlarga javob bo`ladi: Tog`lar shaxarni o`rab turganga o`xshaydi
(Yashin).
Vositasiz to`ldiruvchi belgisiz va belgili holatda bo`ladi.
Xokim bo`lak ifodalangan harakat aniq ob`ektga emas umuman shu
turdagi ob`ektlarga utish tushunchasi ifodalansa, vositasiz to`ldiruvchi
belgisiz qo`llanadi:
Botirlari kanal qazadi,
Shoirlari g`azal yozadi,
Kuychilari o`qiydi yalla,
Juvonlari aytadi alla (H.Olimjon).
Vositasiz to`ldiruvchi o`timli ish-harakat ma`nosini turli so`zlarga
ergashib, ular orqali ifodalangan ma`nolarga aniqlik kiritadi va to`ldiradi.
 Harakat yuzaga keluvchi ob`ekti ifodalaydi: Tog` bag`rini tutun qoplaydi
(X.G`ulom). Xusayn Bayqaro Tepalikni uzoqdan ko`radi (Oybek).
 Harakat ta`sirida o`z belgi-xususiyatini o`zgartirgan predmetni ko`rsatadi:
Dasturxonchi qizlar dasturxonni ayvoni taomlar, shirinliklar bilan bezab
tashladilar (Oybek).

 Ot bilan: Yo`lchi mehmonlarning otlarini qoziqlarga temir qoziqlarga
qantarib bog`ladi (Oybek).
 Olmosh bilan: Mening kelayotganimni bir necha kishilar ko`rgan edi
(G`.G`ulom)
 Otlashgan sifat bilan: Yomonning yaxshisi bo`lguncha, yomonnig
yaxshisi bo`l (maqol).
 Otlashgan son bilan: Do`stim, uning yarim besh bo`lar (“Sharq
yulduzi”).
 Otlashgan sifat bilan: Ishlaganning yuzi yogug` bo`ladi (S.Ahmad).
Aniqlovchilar tuzilishi jihatidan sodda va murakkab bo`ladilar: Ulug`
jang kunidir (G`.G`ulom). Samadiy yulduzni benarvon uradigan yigit deb
maqtanadi (A.Muxtor).
Izoohlovchi. Izoxlovchi biror predmetga boshqa nom berish, uni
boshqacha atash yo`li Bilan aniqlaydi. Izoxlovchi aniqlab kelgan bo`lak
izohlanmish deb ataladi. Izoxlovchi va izoxlanmish bitishuv yo`li bilan
aloqaga kirishib, izohlovchili birikmani hosil qiladi. Bunda har ikki bo`lak,
asosan, ot bilan ifodalanadi. Izohlovchilar quyidagi ma`nolarni anglatadi:
 Unvonni: professor A.N.Kanonov atoqli olimdir (“Sharq yulduzi”).
 Mashg`ulot, kasb, amalni: Hovliga bosh buxgalter Sulaymon
Sodiqovich kirib keldi (“Sharq yulduzi”). Yo`lchi o`z do`sti Qoratoy bilan
hangomalashib o`tirar edi (Oybek).
 Qarindoshlik va shunga uxshatilgan beligini: To`xta xola uzoqdan
kelayotgan ikki kishining qorasini ko`rdi (I.Raxim).
 Jinsi: Uzoqda qiz bolalarning ashulasi yangradi (R.Fayziy).
 Laqabni: Ayvon pastida Soli sovuq bilan Juman pismiq qo`l
qovushtirib turardi (M.Ismoiliy).
 Taxallusni: Otaqo`zi o`g`li Rahmatilla-Uyg`un yirik o`zbek adibidir
(“Sharq yulduzi”).
 O`xshashlikni: Ozodlikka olib chiqdi yurtboshi-quyosh (“Xalq so`zi”).
So`zning ikki holatda izohlovchi bilan izohlanmish orasiga tire
qo`yiladi.
 Ba`zan izohlovchi birdan ortiq bo`ladi: Qadam tashlayotgan ogyoqlar,
ozodlik qadamlari, ildamlanmoqda (“Xalq so`zi”).
Xol va uning ifodalanishi. Xoll ikkinchi darajali bo`laklarning eng
muraakabidir. Xol harakat-xolatni qanday xolda, qanday vaziyatda,
qayusulda, qachon, qaerda, nima uchun, nima maqsadda, qanday shart bilan

Ilmiy rahbar _____________________________
Kafеdra mudiri PhD B.R.Tojiboyev

publicist, u – redaktor, u – jamoat arbobi, u – notiq, u – jangchi, u –
masalnavis, u – teatrshunos (M.Shayxzoda).
o Sifat bilan: Shirkatning bag’ri keng, mehnati serbaraka (Oybek).
o Son bilan: Haydar cho’kki bobongiz ham saksonda (G’.G’ulom).
o Olmosh bilan: Yaxshi niyatli kishilarning ahdi – shu («O’zbekiston
ovozi»). O’zim har joydaman, ko’nglim sendadir (Muqimiy).
o Ravish bilan: Quloqlaringga tugib olinglarki, dalada ish ko’p, vaqt oz
(Oybek).
o Harakat nomi bilan: Hammadan og’ir narsa sog’inish (Oybek).
o Bor, yuq so’zlari kesim vazifasida keladi: Qurilish uchun etarli yog’och
bor (Oybek). Hozir raisimiz yuq, tuyga taklif qilingan («Sharq
yulduzi»).
Sostavli kesim. Analitik shakldagi qurilmalar bilan ifodalangan kesimlar
sostavli kesim deyiladi. Buning tarkibi etakchi va ko’makchi elementlardan
iboratbo’ladi: Tog’ oralig’i asta-sekin torayib boraverdi (S.Nazar). Yo’lchi
o’z do’sti Qoratoy bilan hangomalashib o’tirar edi (Oybek). Men
o’qituvchi bo’laman (P.Tursun).
Sosotavli kesimli ifodalanishiga ko’ra: sostavli fe`l kesim va sostavli ot
kesimlarga bo’linadi
Sostavli fe`l kesimlar ikki yoki undan ortiq negizdan tashkil topgan fe`llar
bilan ifodalanadi. Bunda fe`llarning biri o’zining leksik ma`nosini saqlab,
etakchi fe`l hisoblanadi. Qolganlari etakchi fe`ldan anglashilgan
harakatning bajarilishi bilan bog’liq bo’lgan turli qo’shimcha ma`nolarni
ifoda etib, ko’makchi fe`l hisoblanadi.
Sostavli fe`l kesimlarning etakchi qismi ko’pincha ko’pincha ravishdosh
shaklida bo’ladi: erta bahor quyoshi kecha yog’ib o’tgan yomg’irning
namini erdan sug’urib olayotir (Oybek).
Sostavli fe`l kesim ba`zan juft fe`llar bilan ifodalanishi ham mumkin:
Gapning naq onasini aytdingiz-quydingiz (P.Tursun).
Sostavli ot kesimlar keng ma`nodagi ot bog’lama yoki to’liqsiz fe`l tipidagi
qurilmalar bilan ifodalanadi. Bunda asosiy ma`no otdan anglashilib
kesimning ega bilan moslashuvini ta`minlaydi: Gulnora, mana bu manzara
juda chiroyli ekanmi? Gulning to’ni qirq yamoq, barglari yirtiq bo’lsa ham,
husni toza emasmi?! (Oybek). Kelgan ikki kishi professor ekan (Oybek).
Sostavli ot kesim harakat nomiQkerak (zarur, lozim, darkor) tipidagi
qurilmalar bilan ham ifodalanadi: el moliga uzatilgan qo’llarini kesish

ravishda qayta ko'rib chiqish va qayta ko'rib chiqishni zarur qiladi. Shu sababli,
kamchiliklarni aniqlash va aniqlash fanlararo yondashuv va ochiq fikrni talab
qiladigan ko'p qirrali jarayondir. (muallifning familiyasi, yili)
1.2. Ayrim turdagi bo'shliqlarni etarli darajada davolash
Oldingi tanqidlarga qo'shimcha ravishda, bo'shliq konstruktsiyalarining sintaktik
nazariyasi zaif bo'lgan yana bir soha - bu bo'shliqlarning ayrim turlarini
davolashdir. Bunday turlardan biri koordinator bo'shlig'i deb ataladigan bo'shliq
bo'lib, u koordinatordan keyin takroriy bo'shliq paydo bo'ladigan koordinata
tuzilmalarida uchraydi, "Jon matematikani yaxshi ko'radi va Meri ____ yoqadi"
jumlasida bo'lgani kabi. Ba'zi sintaktik nazariyalar koordinatorning o'zi bo'shliqni
litsenziyalashi mumkinligini taklif qilsa-da, "Jon matematikani yaxshi ko'radi va
Meri matematikani yaxshi ko'radi" ni talqin qilishga imkon beradi, boshqalari esa
"Jon matematikani yaxshi ko'radi va matematikani yaxshi ko'radi" kabi bo'shliq
bilan ifodalangan yashirin ibora bo'lishi kerakligini ta'kidlaydilar. Meri
(matematikani) yaxshi ko'radi". Ushbu munozara hodisani tushuntirishda mavjud
nazariyalarning etarli emasligini ta'kidlaydi.
Bundan tashqari, sintaktik nazariyalarda ko'pincha etarli darajada yoritilmaydigan
bo'shliqning yana bir turi - bu bosh gap (PP) bo'shlig'idir. Bunday bo’shliqlar
“Nima haqida gapiryapsan?” kabi bosh gap so’z oxirida bo’lib kelganda yuzaga
keladi. Ba'zi nazariyalar old qo'shimchaning o'zi bo'shliqni litsenziyalashi
mumkinligini ta'kidlasa, boshqalari bo'shliq bilan ifodalangan yopiq ibora bo'lishi
kerakligini ta'kidlaydi, masalan, "Siz nima haqida (haqida) gapiryapsiz?". PP
bo'shliqlarini davolashda konsensusning yo'qligi bo'shliq konstruktsiyalarining
to'liq spektrini har tomonlama qamrab olishda sintaktik nazariyalarning
tushuntirish kuchini yanada pasaytiradi.
Umuman olganda, bo'shliq konstruktsiyalarining sintaktik nazariyasi koordinator
bo'shlig'i va PP bo'shlig'i kabi bo'shliqlarning ayrim turlarini davolashda
cheklangan. Ushbu bo'shliq turlari bilan bog'liq bahsli munozaralar bo'shliq
hodisalarini har tomonlama ko'rib chiqishda mavjud nazariyalarning etarli
emasligini ko'rsatadi.
1. Muvofiqlashtiruvchi tuzilmalardagi bo'shliqlar
Sintaktik nazariyalar oldida turgan asosiy muammolardan biri muvofiqlashtirish
tuzilmalarida bo'shliqlarning mavjudligidir. Bo'shliqlar tarkibiy qism o'zining
dastlabki holatidan olingan va jumla ichida yuqori pozitsiyaga ko'chirilganda
orqada qoladigan bo'sh pozitsiyalarni bildiradi. Muvofiqlashtiruvchi tuzilmalar
ichida, xususan, bir yoki bir nechta tarkibiy qismlar yo'qolganda yoki o'tkazib

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
О’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI
Sirtqi bo’lim O’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi______-guruh talabasi
___________________________________________________ ning
____________________________________________ mavzusidagi
K U R S I SH I
Ilmiy rahbar:____ _________________
TOSHKENT - 2023

Aniqlovchilar otga bog`lanadi. Aniqlovchi ot aniqlanmish sanaladi.
Aniqlovchilar otga bog`lanadi. Aniqlovchi anglatgan ma`nolarga ko`ra,
sifatlovchi va qaratqich aniqlovchilarga bo`linadi.
Sifatlovchi bog`lanib kelgan bo`lak sifatlanmish hisoblanadi.
Sifatlovchilar quyidagicha ifodalanadi:
 Sifat bilan: Anhorning bog`dan chiqib ketadigan tomoni yam-yashil
maysazor (S.Zunnunova).
 Son bilan: erkin uchta mevali daraxt o`tkazdi (“Sharq yulduzlari”).
 Olmosh bilan: Qancha odam kelibdi? ( A.Qaxxor ).
 Ravish bilan: Qat`iyat va temirdek iroda bilan qarshi turingiz (Yashin)
 Ot bilan: Oq oltinni oltin qo`llar yetishtiradi (“Sharq yulduzlari”).
Ishchilarning temir, po`lat qo`llari eng yuksak tog`larning bargini
yoradi (H.Olimjon).
 Sifatdosh bilan: Aytilgan gap-otilgan o`q (maqol). Porlagan yuz,
yashnagan ko`z, botir qiz! (H.Olimjon). ba`zan sifatdoshlar o`ziga oid
so`zlar bilan kengayib sifatdosh oborot xosil qiladilar. Bular yoyiq
sifatlovchilardir: qator binolar mag`rur shaxar buyniga taqilgan
marjonga uxshaydi. (R.Fayziy)
 Oliy so`z birikmasi shakldagi konstruksiyalar bilan: bizga beshxonali
uy berildi (“Sharq yulduzlari”).
Predmetning qarashligini ko`rsatib, kimning, nimaning, qaysi?
Qanday? kabi so`roqlarga javob bergan aniqlovchi qaratqichli aniqlovchi deb
ataladi. Qaratqich vazifasida qo`llanuvchi so`z qaratqich kelishigi shaklida,
karatqich egalik shaklida bo`ladi: tog`ning havosi, Navoiyning g`azali.
Qaratqichli aniqlovchilar grammatik va semantik jihatdan belgili va
belgisiz bo`lishi mumkin: Artilgan, tozalangan sari semiz otlarning badanlari
yarqiraydi (Oybek). Vadamiz bir yerga qaror topdi (G`.G`ulom).
Belgisiz qaratqichli anglovchilar sifatlovchi aniqlovchilarga yaqin
turadi va aniqlanmishni jins, tur, xoslik nuqtai nazaridan aniqlaydi:
Dang`illama klub va choyxona binolarini shu kezlarda alohida
bezatilgan (R.Fayziy).
Qaratqich aniqlovchili birkmalarida, ba`zan qaratqich komponent
qo`llamaydi. Yo`lga solar, turar qo`limdan, boshimdadir sening xayoling,
yuraklardagi yonar surating, go`zalligining, guling, jamoling (H.Olimjon).
Qaratqichli aniqlovchilar quyidagi so`zlar bilan ifodalanadi:

yuborilganda bo'shliqlar paydo bo'lishi mumkin. An'anaviy sintaktik nazariyalar
bu bo'shliqlarning mavjudligini hisobga olish uchun kurashadi, chunki ular
bo'shliq va uning oldingi munosabatini aniq tasvirlay olmaydi. Biroq, sintaktik
nazariyaning so'nggi yutuqlari bu hodisaga yangi tushunchalar berdi. Bunday
nazariyalardan biri harakat nazariyasi bo'lib, bo'shliqlar harakat operatsiyalari
natijasi bo'lib, tarkibiy qismlarni ajratib olish va jumla ichida boshqa pozitsiyaga
joylashtirish imkonini beradi. Bu nazariya bo’shliq va uning oldingi harakat
munosabati bilan bog’langanligini, uni sintaktik tarzda ifodalash mumkinligini
ko’rsatadi. Boshqa nazariyalar, masalan, muvofiqlashtirish tuzilmasi nazariyasi,
bo'shliqlar ikki yoki undan ortiq tarkibiy qismlarni muvofiqlashtirish orqali hosil
bo'lishini taklif qiladi. Ushbu nazariyalar bo'shliq harakatning natijasi emas, balki
muvofiqlashtirish jarayonining tabiiy natijasi ekanligini ta'kidlaydi. Muayyan
nazariyadan qat'i nazar, muvofiqlashtirish tuzilmalarida bo'shliqlarning mavjudligi
sintaktik tahlil uchun jiddiy qiyinchilik tug'dirishi aniq.
2. Nisbatan qo’shma gaplardagi bo’shliqlar
Nisbiy bo’laklardagi bo’shliqlar, ya’ni nisbiy bo’lak ellipsisi deb ham ataladi,
sintaktik nazariyaning qiziqish mavzusi bo’lgan. Nisbiy ergash gaplar bosh
gapdagi ot yoki olmoshni o’zgartiruvchi ergash gaplardir. Ushbu bandlar odatda
"kim", "qaysi" yoki "qaerda" kabi nisbiy olmosh yoki qo'shimchani o'z ichiga
oladi. Biroq, ayrim hollarda, nisbiy olmosh yoki ergash gapda bo'sh joy
qoldirilishi mumkin. Ushbu hodisa turli tillarda kuzatilgan va sintaktiklar o'rtasida
uning asosiy mexanizmlari va cheklovlari haqida munozaralarga sabab bo'lgan.
Misol uchun, ba'zi nazariyalar nisbiy bo'lak ellipsisi oldingi nutqdan tiklansa,
nisbiy olmosh / qo'shimchani o'chirishga imkon beruvchi sintaktik shart bilan
litsenziyalanganligini taklif qiladi (Merchant, 2004). Boshqalar, nisbiy bo'lakda
bo'shliqning mavjudligi semantik omillar bilan belgilanadi, masalan, bo'shliq
uchun mos keladigan oldingi qismning mavjudligi (Fiengo & May, 1994). Ushbu
turli xil nazariy yondashuvlarga qaramay, nisbiy bo'lak ellipsi o'ziga xos sintaktik
va pragmatik cheklovlarga bo'ysunadigan grammatik jarayon ekanligi haqida
konsensus mavjud (Williams, 2010). Ushbu cheklovlarning mohiyatini va
ularning nisbiy band ellipsisini litsenziyalashdagi rolini to'liq tushunish uchun
qo'shimcha tadqiqotlar talab etiladi. Umuman olganda, nisbiy bo’laklardagi
bo’shliqlarni o’rganish murakkab sintaktik tuzilmalar va murakkab gaplar hosil
bo’lish jarayonlarini tushunishimizga yordam beradi.
3. Uzoq masofalarga bog'liqlikdagi bo'shliqlar

V. Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, shaxslar o'zbek tilida samarali muloqot
qilishlari uchun Kesim va talaffuzdosh so zlar so'zlaridan foydalanishni puxtaʻ
egallashlari juda muhimdir. Kesim yoki omonimlardan foydalanish, agar
to'g'ri ishlatilmasa, chalkashlik va noto'g'ri talqin qilinishi mumkin. Shuning
uchun imlo va ma'nodagi nozik farqlarni tushunish xabarni to'g'ri etkazish
uchun juda muhimdir. Tadqiqotchi Xning fikriga ko'ra, "Kesimni noto'g'ri
ishlatish yoki noto'g'ri tushunish turli kontekstlarda, masalan, huquqiy
hujjatlar, akademik hujjatlar va biznes aloqalari kabi jiddiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin" (X, yil). Qolaversa, talaffuzdosh so zlar, ya ni omofonlarni
ʻ ʼ
o zlashtirish og zaki nutqda birdek muhim ahamiyatga ega. Ovozi o’xshash,
ʻ ʻ
ammo ma’nosi turlicha bo’lgan so’zlarni noto’g’ri talaffuz qilish,
tushunmovchilik va muloqotda uzilishlarga olib keladi. Y. ta kidlaganidek,
ʼ
“O zbek tilida ravon og zaki muloqot talaffuzdosh so zlarni qattiq egallashni
ʻ ʻ ʻ
talab qiladi, chunki noto g ri talaffuzlar tushunishga to sqinlik qilishi va
ʻ ʻ ʻ
muloqotda to siq yaratishi mumkin” (Y, yil). Shuning uchun ham Kesim va
ʻ
talaffuzdosh so zlar haqida to liq tushunadigan va o zlashtirgan shaxslar
ʻ ʻ ʻ
samarali muloqotga kirishadi va har qanday chalkashlik yoki noto g ri talqin
ʻ ʻ
qilishdan qochadi.

________________________________________________________________
_____________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to‘planganligi, mavjud
ilmiy manbalarning qay darajada tahlil
qilinganligi_________ _____________________________________
________________________________________________________________
______________________________________________
Kurs ishi mavzusi yuzasidan talabaning o‘z nuqtayi nazarini haqqoniy
aks ettira olganligi, ko‘tarilgan muammoni hal etishga ijodiy
yondashuvi________________________________________
______ __________________________________________________________
______________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida
chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikda yoritib berganlik
darajasi________________________________________________
____________ ____________________________________________________
________________________________________________________________
_____________________________________
Talabaning kurs ishida ko‘rarilgan muammo yuzasidan umumlashma
ilmiy-nazariy xulosalar chiqara
olganligi ________________________________________________
________________________________________________________________
______________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya
vaqtida talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita berish
mahorati, uning axborot texnologiyalaridan to‘g‘ri va samarali foydalanganlik
darajasi_________________________________________________
________________________________________________________________
______________________________________________

16-band: Gapnashr yoki o zbek tilida Gapning bosh bo laklari haqidagi sintaktikʻ ʻ
nazariya deb nomlanuvchi gap konstruksiyalarining sintaktik nazariyasi til
tuzilishi haqidagi tushunchamizga katta hissa qo shgan. Bu nazariyaga ko’ra,
ʻ
bo’shliq gapda sintaktik jihatdan yo’qolgan, lekin mavjud bo’lgan deb
tushunilganda bo’shliq hosil bo’ladi. Ushbu etishmayotgan tarkibiy qism odatda
harakat yoki ekstraktsiya operatsiyalari bilan bog'liq, masalan, wh-harakati yoki
topikalizatsiya. Gapnashr nazariyasi bo'shliqni iz bilan ko'rsatishni taklif qiladi, bu
etishmayotgan tarkibiy qismning joylashishini belgilaydigan sintaktik
to'ldiruvchidir. Bu nazariya turli tillardagi turli sintaktik konstruksiyalarga tatbiq
etilgan bo’lib, sintaktik amallarning mexanizmlari haqida qimmatli tushunchalar
beradi. Misol uchun, ingliz tilida bo'shliq qurilishi "Kimni ko'rdingiz ____?" kabi
jumlalarda kuzatilishi mumkin. bu yerda “kim” so’roq olmoshi o’zining asl
joyidan ko’chib, iz bilan belgilangan bo’shliq qoldirgan. Bu sintaktik nazariya
Xomskiy (1995) kabi tilshunos olimlar tomonidan keng o’rganilib, tahlil qilingan
bo’lib, ular Gapnashr nazariyasi tildagi uzoqqa bog’liqlik hodisasini izohlashi
mumkinligini ta’kidlaydilar. Gapnashr nazariyasi bo shliqlar va izlarning
ʻ
mavjudligini asoslab berish orqali turli gap tuzilmalarining asosiy sintaksisini
yoritib berdi, til va uning murakkabliklarini o rganish uchun boy asos yaratdi
ʻ
(muallifning familiyasi, yili).
III. Sintaktik nazariyalardagi kamchiliklarni aniqlash
Sintaktik nazariyalardagi muhim masalalardan biri bu nazariyalardagi
kamchiliklarni aniqlashdir. Bo'shliqlar gapda grammatiklik uchun zarur bo'lgan,
ammo ochiq holda mavjud bo'lmagan elementning yo'qligiga ishora qiladi. Ushbu
bo'shliqlarni aniqlash juda muhim, chunki u tadqiqotchilarga gapning asosiy
tuzilishini va uning shakllanishini boshqaradigan tamoyillarni tushunishga imkon
beradi. Misol uchun, sintaktik nazariyalarda keng tarqalgan bo'shliq - bu tarkibiy
qismlarning ular yuzaga chiqmaydigan holatga harakatlanishi. Ushbu harakat
odatda "ko'tarishdan ko'tarilish" deb ataladi va u sintaktik nazariyalar uchun
qiyinchilik tug'diradi, chunki u nima uchun ba'zi tarkibiy qismlar yashirin
pozitsiyalarga o'tishini, boshqalari esa asosiy pozitsiyalarida qolishini
tushuntirishni talab qiladi (Chomsky, 1995).
Sintaktik nazariyalar hisobga olishi kerak bo'lgan yana bir bo'shliq - ma'lum
grammatik konstruktsiyalarda bo'sh kategoriyalar yoki "pro" ning paydo bo'lishi.
Bu bo'sh kategoriyalar fonetik mazmunga ega emas, lekin gapda sintaktik rollarni
bajaradi. Ular ko'pincha mavzu olmoshlari majburiy bo'lmagan holda
qo'llaniladigan tillarda qo'llaniladi (Jekson, 2007). Ushbu bo'sh toifalarning

 Harakat-xolatning hamma vaqt takrorlanib turishini ko`rsatiladi: Onasi
bilan ertayu kech dalada timiskilanib yuradi (X.G`ulom).
4. Maqsad xoli so`zlovchining qanday maqsadda ish tutishi, harakat-
xolatning ular tomonidan nima uchun qilinayotganligini ko`rsatadi va nega,
nimaga, kim uchun, nima deb, nima maqsadda, qanday maqsadda kabi
so`roqlarga javob bo`ladi. Maqsad xoli ko`pincha maqsadida, umidida,
niyatida, uchun ko`makchilari bilan birga kelgan harakat nomi, maqsad
ravishi, ravishdoshning –gali affisi shakli va jo`nalish kelishigidagi ayrim
so`zlar bilan ifodalanadi.
Maqsad xoli ikki ko`rinishda ega:
 Aniq maqsad xollari: Bu gal o`z o`quvchilarning Oysha xolaning
yoniga olib kelish uchun ruxsat keldi (S.Zunnunova).
 Noaniq maqsad xollari: ular atayin aylanma yo`ldan yurdilar
(A.Muxtor).
5. Sabab ish-harakat yuzaga kelish sababini bildiradi. Sabab xoli ish-
harakatning yuzaga kelish sababini bildiradi. Sabab xollari uchun, sabali,
tufayli yordamchilari bilan birga kelgan sifatdosh, sabab ravishlari, chiqish
kelishigidagi so`zlar va ravishdorlar bilan ifodalanadi. Sabab xollari nima
uchun, nima sababdan so`roqlariga javob bo`ladi.
Sabab xoli semantik tomonidan bir necha ko`rinishlarga ega:
Harakatni bajaruvchi shaxsning biror ishi shu harakatning yuzaga
kelishmasligiga sabab bo`ladi: Bu gapning tarixini bilganligi uchun Siroj ham
kulib yubordi (S.Zunnunova).
 Harakatning bajarilish-bajarilmasligiga boshqa birovning harakati
sabab buladi: U singlisi tufayli juda baxtiyor edi (A.Muxtor)
Predmet harakatining yuzaga kelishi uchun shu predmet biror
xususiyatning sabab bo`lishini ko`rsatadi: Qishloq bir oz pastlikka
bo`lganidan daraxtzor biror boqqa o`xshab guj bo`lib ko`riladi
(S.Zunnunova).
Bir predmet harakatning yuzaga kelishi uchun boshqa bir predmet
harakatining sabab bo`lishini ko`rsatadi: urush tufayli korxona ro`zg`ori
birmuncha oqsab qoldi (“Sharq yulduzi”).
 Harakat-xolatning kim tufayli, nima sabali bo`lish-bo`lmasligini aniq
ko`rsatmaydi: Bu odam o`sha vaqtda uchundir Gulnora ishlayotgan idoraning
hisobiga turardi (S.Zunnunova).

i
ii
iii
iv
Sifat va agentlik. "Tizimli ko'rib chiqish paytida tadqiqot kamchiliklarini aniqlash
uchun asos: baholash.
Toshkent amaliy fanlar universiteti 2-kurs ______ -guruh talabasi
_______________________________________________ ning
______________________________________________ mavzusida yozilgan
kurs ishiga
X U L O S A
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasining
aniqlanganligi_ ___________________________________________________
________________________________________________________________
_____________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to‘g‘ri
belgilanganligi ____________________________________________________

Gapning ikkinchi darajali bo`laklarini ajratishda ularning ob`ektiv xoli
tushunchalarni ifodalash asos qilib olinadi, bu tushunchalar turli grammatik
shakllar orqali ifodalanadi. To`ldiruvchilarning ifodalanishida morfologik
asos bo`lib xizmat qiluvchi so`zlar tushum, jo`nalish, o`rin-payt, chiqish
kelishiklari shaklidagi ot va otlashgan so`zlar sanaladi: egilgan boshni qilich
kesmas (maqol). Yaxshiga yondosh, yomondan qoch (maqol).
Aniqlovchilarning ifodalanishida morfologik asos bo`lib sifat, sifatdosh va
boshqa so`zlar xizmat qiladi: uning ziyrak, qo`ng`ir ko`zlarida xorgilik bor
edi (S.Anorboyev).
Xollar, asosan, ravish va ravishdoshlar bilan ifodalanadi: U uychan
ko`zlari bilan Botirga qarab sekin gapirdi (S.Nazar).
Demak, bevosita bosh bo`lakka, o`rni bilan bir-birga bog`langan bo`lakni,
izohlovchi, aniqlashtiruvchi sintaktik kategoriyalar ikkinchi darajali bo`laklar
deb yuritiladi. Ikkinchi darajali bo`laklar to`ldiruvchi, aniqlovchi va xoldan
iborat.
To`ldiruvchi va uning ifodalanishi. To`ldiruvchi gapning ikkinchi
darajali bo`laklaridan bo`lib, u harakatni o`z ustiga olgan ob`ekt yoki
predmetni ifodalaydi va o`z xokim komponentiga tobelanish yo`li bilan
bog`lanadi.
To`ldiruvchi predmetni ifoda qilish jihatidan egaga o`xshaydi. Lekin ega
xokim xolatdagi predmetni, fikr predmetni, to`ldiruvchi esa tobe xolatdagi
predmetni harakat ob`ektini bildiradi. Bu xol ularning grammatik shaklida
ham ko`riladi: ega bosh kelishik shaklida, to`ldiruvchi esa tushum, jo`nalish,
chiqish, o`rin-payt kelishiklari keladi. O`z xokim komponentiga tobelanish
yo`li bilan bog`lanib, shut obe omponent orqali anglashilgan harakat ta`siriga
berilgan, shu harakatni o`z ustiga olgan, ob`ekt yoki predmet to`ldiruvchi deb
aytiladi.
To`ldiruvchi ko`pincha kesimga bog`lanadi. Ba`zan ega aniqlovchi, biror
boshqa to`ldiruvchiga bog`lanib kelishi ham mumkin. Bu ega,
aniqlovchi,to`ldiruvchi sifatdosh yoki harakat nomi bilan ifodalanganda yuz
beradi.
To`ldiruvchilar quyidagicha ifodalanadi:
Ot bilan: Toshga yomg`ir qor qilmaydi (“Sharq yulduzi”).
Olmosh bilan: Odamning odami yurt ishida, xalq ishida o`zi ko`rsatadi
(“Xalq so`zi”).
Sifat bilan: Mardni mehnat yengolmas ( maqol ).

 Harakatning vosita ob`ektini ifodalaydi: qo`sh tumshug`idan ilinar
(Maqol)
 Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan shaxsni ko`rsatadi: Xikmat
buva xatni nevarasidan berib yubordi (A.Qaxxor)
 Harakatning manba-ob`ektini ko`rsatadi. Mehnatdan do`st ortar,
g`iybatdan dushman (Maqol).
 Harakatning bajarilish paytini bildiradi: Oyim bizlarning yoshlikdan
ishga o`rgatganlar (M.Alaviya)
 Harakat ob`ektning o`lchovini-miqdorini ko`rsatadi: Bir-ikki piyoladan
choy ichdilar (O.Xusanov)
 Harakatning chog`ishtirish ob`ektini ko`rsatadi: Nevara degan o`z
bolangdan ham shirin bo`lar ekan (“Sharq yulduzi”).
 Harakatning ro`y berishi uchun sababchi bo`lgan ob`ektni ko`rsatadi:
Qalandarov mashq va ashuladan mazmun bo`ldi (A.Qaxxor)
 Harakatning qay tarzda bajarilishini bildiradi: Jon-dildan ishlaymiz,
chunki qalbingiz, ezgu umid bilan sevgiga to`liq (Zulfiya)
Ko`makchili to`ldiruvchilar, qaysi ko`makchi bilan kelishiga qarab,
harakatning kim yoki nima haqida ekanligini, atash, maqsad, sabab, birgalik
kabi ma`nolarni ifoda etadi: Sultonmurod Iskandar Zulqarnayn to`g`risida
latifa suyladi (Oybek). Shuni balkim, jon uchun jon olamiz, shuni balkim,
tukamiz qon uchun qon (H.Olimjon). Qobil bobo yor-do`stlari bilan
kengashdi (A.Qaxxor). Anvar o`z istiqbolini yolg`iz muxabbat orqali ko`rar
edi. (A.Qodiriy).
To`ldiruvchilar tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab bo`ladilar. Bir so`z
bilan ifodalanib, bir sodda tushunchani anglatadigan to`ldiruvchi sodda
to`ldiruvchi sanaladi% Yaxshiga yondash, yomondan qoch (maqol).
Ikki va undan ortiq so`zlarning tobelanish munosabatidan tashkil topib,
bir murakkab tushuncha anglatsa, murakkab to`ldiruvchi sanaladi: mardikor
olish voqeasidan xalq nafratlanadi (Oybek).
Aniqlovchi va uning ifodalanishi. Predmet belgisi, qarashligini ifoda
qiluvchi gap bo`lagi aniqlovchi deyiladi. Bu o`rnida belgi tushunchasi keng
ma`noda qo`llab, sifat-rang-tus, xususiyat, maza, shakl, xajm, miqdor-daraja
ma`nolarini ifoda qiladi: ko`k daftar, shirin ovqat, katta bino, g`ayratli bola,
ko`p gap.

 Harakat ta`sirida o`zining makonidagi o`zgartirgan predmetni ko`rsatadi:
Sufi qo`liga tushib qolgan qayroqni uloqtirib yubordi (A.Qaxxor).
 Sub`ektning eshitish sezgisida bevosita ta`sir qilgan ob`ektni ifodalaydi:
Tuya minib uzoqni ko`zla (maqol). Men bu zo`r maktabning maqtovini ko`p
eshitgan edim (A.Qaxxor).
 Sub`ektning ob`ektiv borliqqa (shaxs, predmet yoki voqea-xodisaga)
munosabati ifodalaydi: Seni esga olib gullar ochildi (Zulfiya). M en bu yigitni
keyinchalik tanidim (A.Qaxxor).
 Xokim so`zdan ifodalangan xis-tuyg`u, psixologiko`zgarish (xolat)ni
yugaza keltirgan shax syoki predmetni ko`rsatadi: Yosh bolaning tili har
qanaqaligi ko`nglini eritadi (A.Qaxxor).
 So`zlovchining tinglovchiga ijodiy yoki salbiy munosabatiga ifodalovchi
predmet yoki shaxsni ifodalaydi: Qutbedin bola bechorani xush urishdi
(A.Qaxxor).
 Vositasiz to`ldiruvchi chekish kelishigi shaklida qo`llanadi, bunday vaqtda
ish-harakatning ta`siri ob`ektga to`la ravishda o`tmasdan, uning bir qismigina
o`tganligi ko`rsatadi: Sen menga osmondagi gaplardan emas, yerdagi
haqiqatni gapir (P.Tursun).
Vositali to`ldiruvchi. O`zx okim bo`lagiga bog`lanib, shu bo`lak orqali
ifodalangan harakatning yuzaga kelishida qurol-vosita vazifasini vositali
to`ldiruvchi bajaradi.
Vositali to`ldiruvchilar vositali kelishik shaklidagi so`zlar va ko`makchili
konstruksiyalar bilan ifodalanadi hamda ularning so`roqlariga javob beradi.
Vositali to`ldiruvchilar o`tisiz fe`liga bog`lanib keladi. Kelishikli
to`ldiruvchilar, qaysi kelishik shaklida kelishiga qarab, turli xil ma`nolarni
ifodalaydi:
1) Jo`nalish kelishigi shaklidagi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni
ifodalaydi:
Suyu`ekt harakati yo`nalgan o`rin ob`ektini ko`rsatadi: Men baxorda
Qattortolga borgan edim (A.Qaxxor).
Harakatni bajarilishida vosita bo`lgan predmetni ko`rsatadi: Safar bo`zchi
sandal ko`rpasiga uraniboq o`tirdi (A.Qaxxor). Kelin kattakon doka ro`molga
burkangan (A.Qaxxor).
mumkin. Ot so'z birikmalarini talqin qilishda hal qiluvchi rol o'ynashi mumkin
bo'lgan bu jihatlar e'tirof etilishi va kengroq tahlil qilish uchun nazariyaga
kiritilishi kerak.

yaratish uchun bo'shliqdan foydalanadi va o'quvchiga etishmayotgan
ma'lumotlarni to'ldirish va qahramonlar va ularning motivlari haqida o'z
xulosalarini chiqarish uchun qoldiradi (Fitzgerald, Yil).
Boshqa tomondan, GBT bo'shliqlarga sotsiolingvistik yondashuvni qo'llaydi va
ularni kuch dinamikasi va ijtimoiy ierarxiya belgilari sifatida ko'rib chiqadi.
DeSantisning ta'kidlashicha, bo'shliqlarning mavjudligi yoki yo'qligi
ma'ruzachining ijtimoiy mavqeini va suhbatdagi ta'sirini ochib berishi mumkin
(DeSantis, Yil).
MPda Grin shubhalarni kuchaytiradigan va o'quvchini taxmin qilish o'yiniga jalb
qiladigan adabiy vosita sifatida bo'shliqlarni o'rganadi. Bo'shliqlar orqali
ma'lumotni ataylab o'tkazib yuborish keskinlikni kuchaytirishga va o'quvchi
e'tiborini jalb qilishga xizmat qiladi (Green, Year).
TGG, GBT va MPdagi bo'shliqlarning bu turli talqinlari tilshunoslikda ham,
adabiy tahlilda ham bo'shliqdan foydalanishning turli usullarini ta'kidlaydi.
Ritorik vosita bo'ladimi, sotsiolingvistik marker yoki shubha yaratish vositasi
bo'ladimi, bo'shliqlar matn tajribasiga chuqurlik va murakkablik qo'shadi.
2. Bo'shliqlarni aniqlash va aniqlashdagi qiyinchiliklar
Bo'shliqlarni aniqlash va aniqlashda qiyinchiliklar kontseptsiyaning murakkabligi
va sub'ektivligi tufayli yuzaga keladi. Bo'shliqlar bilim, nazariya yoki
tadqiqotlardagi nomutanosibliklar yoki etishmayotgan elementlar sifatida
belgilanishi mumkin. Biroq, bo'shliqni tashkil etuvchi narsa bo'yicha konsensusga
erishish qiyin bo'lishi mumkin, chunki u ko'p jihatdan individual istiqbollarga va
intizom chegaralariga bog'liq. Turli olimlar bo'shliq sifatida tavsiflanadigan
narsalarni turlicha talqin qilishlari mumkin, bu esa kelishmovchiliklarga va
adabiyotda aniqlik etishmasligiga olib keladi. Bundan tashqari, bo'shliqlarni
aniqlash sub'ektivdir va tadqiqotchilarning noto'g'ri qarashlari yoki oldindan
o'ylangan tushunchalarga ta'sir qilishi mumkin. Hatto bitta tadqiqotchi bo'shliqni
muhim deb hisoblasa ham, boshqalar uni bo'shliq sifatida belgilash uchun etarli
darajada muhim emas deb ta'kidlashlari mumkin. Bundan tashqari, bo'shliqlar
kontekstga xos bo'lishi mumkin, bu tadqiqot sohasi yoki o'rganilayotgan mavzuni
har tomonlama tushunishni talab qiladi. Etarli tajriba bo'lmasa, bo'shliqlarni aniq
aniqlash qiyin bo'lishi mumkin. Bilim ishlab chiqarishning suyuq tabiati,
shuningdek, bo'shliqlarni aniqlash va aniqlashning murakkabligini oshiradi. Yangi
tadqiqotlar paydo bo'lishi va paradigmalar o'zgarishi bilan bir vaqtlar bo'shliq deb
hisoblangan narsa endi bu kabi qabul qilinmasligi mumkin. Bilimlarning bunday
dinamik tabiati tegishli bo'shliqlarni aniqlash uchun mavjud adabiyotlarni doimiy

Olmosh bilan: Biz tinchlikni istaymiz: yaxshi niyatli kishilarning ahdi shu
(«Xalq so’zi»).
Ravish bilan: Ish ko’p, kun qikqa… (A.Qahhor).
Harakat nomi bilan: Yashamoq -- kurashmaoq. Kurashmoq -- o’rnak
bo’lib yashamoq (I.Raxim).
Undov bilan: Orqada qolganlarning hayotiga voy! (Uyg’un).
Taqlidiy so’z bilan: Mana xat bilan ishlar gumdir (X.X.Niyoziy).
Modal so’z bilan: Xalq orzusini amalga oshirishdan kattaroq baxt bormi?
(Oybek). Cho’lni obod qilish uchun ko’p kuch kerak («Sharq
yulduzi»).
Kesimning ma`no turlari. Kesimni ma`nosiga ko’ra tubandagi
guruxlarga ajratish mumkin:
1) harakat-holat bildiruvchi kesimlar: G’ulomjon qishloqda bo’lgan
voqealarni oqizmay-tomizmay so’lab berdi (M.Ismoiliy). Ko’kni
qoplab olgan sanoqsiz yulduz yiltirab turibdi (I.Raxim).
2) belgi bildiruvchi kesimlar kesimlar: Sensan har narsadan mo’`tabar,
aziz (Uyg’un).
3) Miqdor bildiruvchi kesimlar: Mening bolam bitta, uniki ikkita
(S.Zunnunova).
4) Shaxs bildiruvchi kesimlar: G’afur G’ulom xalq shoiri («Sharq
yulduzi»).. menikidir maktab, ijod, fan (X.Po’lat).
5) Predmet bildiruvchi kesimlar: Bu xovlining teng yarmi mevazor
(P.Tursun).
6) O’rin-joy bildiruvchi kesimlar: Respublikaning eng obod joyi –
Mirzacho’l (X.Nazir.
Kesimning tuzilish turlari. Kesim tuzilishi jihatidan sodda, sostavli va
murakkab bo’ladi.
Sodda kesim. Sintaktik shakldagi so’z bilan ifodalanib, eganing
belgisining anglatadigan kesim sodda kesim deyiladi. U ifodalanishiga ko’ra
ikki xil bo’ladi: sodda ot kesim va sodda fe`l kesim.
Sodda ot kesim predmetning doimiy belgisini hozirgi zamon nuqtai
nazaridan ko’rsatish uchun xizmat qiladi va u quyidagi so’z turkumlari bilan
ifodalanadi:
o Ot bilan: Xakimzodani faqat ulug’ shoirgina deyish kifoya emas! U –
bastakor, u – dramaturg, u – muallim, u – murabbiy, u – rejisser, u –

Kesim haqidagi ta’limot va uning ta’lim bosqichlarida o’rganilishi

Купить