Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024
103 SotishKesim va uning o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi
![2.2. Grammatik shakl valentligi va kesimlik shakllari tizimi
Gap tarkibidagi so`zlarning muayyan qurshovda, muayyan ishtirokchilari
bilan birika olish imkoniyatlari tasodifiy va butunlay erkin emas. Ular muayyan
qonuniyatlarga bo`ysunadi. Fanning eng so`nggi yutuqlariga tayanib ayta olamizki,
hozirda ma lum til birligining boshqasi bilan birikuvining asosiy qonuniyatlari‟
valentlik tushunchasida birlashadi. Ma lum bir so`zning boshqa so`zlar bilan birika
‟
olish imkoniyati, ma noviy sintagmani tuzuvi, o`z ma nosini to`la ochish uchun
‟ ‟
muayyan so`z va so`z shakllarni talab etishi valentlik nazariyasining asosini tashkil
etadi. Valentlik atamasi, eng avvalo, kimyo faniga tegishli bo`lib, biror kimyoviy
element atomining boshqa element atomlaridan muayyan sondagisini biriktirib
olish xossasidir. Valentlik so`zi “kuch” degan ma noni bildiradi. Fizika fanidan
‟
ma lumki, kuch–o`zaro ta sir va bog`lanish demakdir. Jahon tilshunosligida
‟ ‟
“valentlik” atamasi o`tgan asrning 20-30-yillarida paydo bo`ldi va juda tez
ommalashdi. XX asrning 40-yillarida sovet tilshunosligiga valentlik tushunchasini
S.D.Katsnelson olib kirdi.
Uzoq yillar davomida olimlar o`rtasida valentlik ma noviy tabiatga egami
‟
yoki sintaktik xarakterga egami degan bahs davom etdi. Bu jiddiy munozaraning
yechimini o`zbek tilshunos olimi R.Rasulov bera oldi va valentlik hodisasini
imkoniyatli voqelik sifatida baholadi. Shu bilan birga, o`zbek tilshunosligida
valentlik ikki tomonlama – ham semantik, ham sintaktik hodisa ekanligini
isbotladi. Tilshunoslikda valentlik tushunchasi ostida uch jihatni farqlash lozim: 1)
so`z valentligi; 2) sintaktik valentlik; 3) grammatik shakl valentligi. So`z valentligi
masalasida zukko olim H. Ne`matov ta kidlaganidek, ikki muammoni farqlay olish
‟
o`ta muhimdir. Bular: lisoniy valentlik hamda nutqiy valentlik. Lisoniy valentlik
so`zning semantik strukturasida mujassamlangan yashirin imkoniyat bo`lib, u
ma lum bir so`zning muayyan bir ma noviy turkum so`zlari bilan me yoriy
‟ ‟ ‟
ravishda bog`lana olishi, birika olish qobiliyatiga ega ekanligini ifodalaydi.
So`zlarning lisoniy valentligidagi bu imkoniyat so`z valentligi yoki semantik
(ma noviy) valentlik deb yuritiladi. Misol tariqasida [yozmoq] so`zining ma noviy
‟ ‟
valentligini ko`rib o`tamiz.
34](https://docx.uz/documents/2f20bfb1-95dc-42e5-b0e2-f9dd03ebf062/page_34.png?v=1)
![(Ertalab Karima akasiga xatni shahar tashqarisiga zudlik bilan chiqib
ketayotganligini bildirish uchun shoshilganicha qalamda qisqagina yozdi.) Demak,
[yozmoq] so`zi o`z ma`nosini to`la ochib berishi uchun yuqoridagi so`roqlarga
javob bo`la oladigan so`zlar bilan kengaytirilishi (nutqda birikib kelishi) talab
etiladi. Nutqiy valentlik yashirin imkoniyat, mohiyat, umumiylik, zaruriyat bo`lgan
lisoniy valentlikning moddiylikka ega bo`lishi, ya ni ro`yobga chiqishidir. So`z‟
valentligi substansial hodisa sifatida so`zning doimiy ichki xususiyati bo`lib, bu
xususiyat nutq faoliyatida so`zlarning o`zaro bog`lanishida paydo bo`lmaydi. U
nutqqacha, ya ni tilda til “birligi” sifatida so`z ma no tarkibida mavjud bo`ladi,
‟ ‟
“yashaydi”, yuzaga chiqishga tayyor turgan imkoniyat tarzida saqlanadi.
Biriktiruvchi so`z ma lum bir ma noviy turkum (guruh) so`zlar bilan birikishi
‟ ‟
uchun bu turkum so`zlarning ma lum bir sintaktik shaklda bo`lishini talab etadi.
‟
So`z lisoniy valentligidagi bu tomon sintaktik valentlik deyiladi. Ma noviy
‟
valentlik va sintaktik valentlik so`z lisoniy valentligining ajralmas ikki tomonidir.
Sintaktik valentlik bilan ma noviy valentlik ba zi holatlarda o`zaro nisbiy
‟ ‟
mutanosib bog`liqlikda bo`ladi, ya ni biri o`zgarsa, ikkinchisi ham o`zgaradi.
‟
Masalan: foil manba harakat 1.Salim kitobga yozdi. sababchi manba harakat
2.Salim kitob yozdirdi. sababchi manba harakat 3.Salim uchun kitob yozildi.
Ba zan valentlikning bir ko`rinishi o`zgarsa-da, ikkinchisi o`zgarmasligi ham
‟
mumkin. Affiksal morfemalarning birikuvchanlik qobiliyati grammatik shakl
valentligi deb yuritiladi. Grammatik shakl valentligi mohiyatan ma noviy
‟
valentlikka o`xshashdir, biroq umumiylik darajasiga ko`ra semantik valentlikdan
35](https://docx.uz/documents/2f20bfb1-95dc-42e5-b0e2-f9dd03ebf062/page_35.png?v=1)
![Ushbu leksemalar birikuviga jiddiy ahamiyat berilsa, [-lar] va [-dir]
grammatik ko`rsatgichlarinin г kitob hamda kulmoq leksemalarining birikish
imkoniyatlariga ta sir etganligini fahmlash mumkin. Kitob leksemasining‟
valentligi ko`plik son shakli [-lar] hisobiga toraygan bo`lsa, kulmoq leksemasida
birikuv imkoniyatlari [-dir] orttirma nisbat shakli hisobiga kengaygan. Bundan
tashqari, kitob leksemasi [-im] egalik morfemasi bilan shakllantirilganda mening
so`z shakli bilan birikishga imkoniyat tug`iladi: mening kitobim. Bunday
xususiyatni nafaqat shaxs-son yoki egalik, balki boshqa turdagi qo`shimchalarda
ham kuzatish mumkin. Chunonchi, keldik shakllangan fe`lidagi [-k] I shaxs,
ko`plik son qo`shimchasi biz olmoshiga; oqayotgan so`z shaklidagi hozirgi
zamonni ifodalashga xoslangan [-yotgan] shakli ism bilan birikishga ehtiyoj
sezadi. Demak, til hodisalariga substansial yondashish turkiy tillarning grammatik,
xususan, morfologik shakllarda ham valentlikni ajratish imkoniyatini beradi.
Bundan biz grammatik shakl so`zning potensial (lisoniy) valentligini o`zgartirishi–
kengaytirishi yoki, aksincha, toraytirishi mumkinligi haqida xulosa chiqara olamiz.
Shuning uchun grammatik shakl valentligi va so`zning potensial (lisoniy) valentligi
orasidagi farq grammatik shakl valentligi bilan belgilanadi, degan hukmni ilgari
37](https://docx.uz/documents/2f20bfb1-95dc-42e5-b0e2-f9dd03ebf062/page_37.png?v=1)
![surish mumkin. Xulosa qilib aytganda, valentlik nutqda so`zlar orasidagi sintaktik
aloqani, so`zlarning, grammatik shakllarning o`zaro birikuvini ta`minlovchi
potensiyadir. Sintaktik aloqadan valentlik kelib chiqmaydi, balki valentlikdan
sintaktik aloqa kelib chiqadi. So`z valentligi va sintaktik aloqa dialektik bog`liq,
o`zaro bir butun, ajralmas, ayni vaqtda, har biri nisbiy mustaqil bo`lgan
hodisalardir. Ravshanki, gap hukmni ifoda etuvchi lisoniy vositadir. Hukm esa
gapning kesimisiz ifodalana olmaydi, yakunlanmaydi. Gapning hukmdan farqli
o`laroq grammatik kategoriya sifatidagi talqini hamda gap va hukm orasidagi
aloqadorlik masalasi o`zbek sistem-struktur tilshunosligida H.Ne matov,‟
A.Nurmonov, N.Mahmudov, R.Sayfullayeva, M.Qurbonova, M.Abuzalovalarning
tadqiqotlarida yetarlicha yoritilgan. An anaviy talqinga ko`ra: “grammatik jihatdan
‟
kesim o`z sostavidagi bo`laklarga nisbatan hokim, egaga nisbatan esa tobedir. Ega
birinchi bosh bo`lak, mutloq hokim bo`lak bo`lsa ham, gapni tashkil etishda,
gaplikni ko`rsatishda kesim muhim rol o`ynaydi. Ega faqat temani ataydi, shu tema
haqidagi bayon, fikr, mulohaza kesim orqali ifoda qilinadi” [22;12;9]. O`zida
predikativlikni aks ettiradigan, gapni uyushtiruvchi va shakllantiruvchi markaziy
bo`lak kesimdir. U kesimlik belgisini ifodalovchi (harakat, holat, xususiyat) ega
haqidagi xabarni bildirgan bo`lakdir. Juda ko`p holatlarda kesim fe ldir va bu fe l
‟ ‟
egada ifodalangan subyektning holat yoki harakatini belgilab beradi. Shu bilan
birga, kesim gap qurilishida uyushtiruvchilik vazifasini bajaradi.Qolgan bo`laklar
kesimning kengaytiruvchilari yoki o`sha kengaytiruvchilarning kengaytiruvchilari
hisoblanadi. Bu jihatdan ega ham kesimning subyekt valentligini to`ldiruvchi
bo`lak – gap tizimini kengaytiruvchi hisoblanadi.
38](https://docx.uz/documents/2f20bfb1-95dc-42e5-b0e2-f9dd03ebf062/page_38.png?v=1)
![Xulosa
Kurs ishida “Kesimlik shakllari va sodda gap qurilishi” mavzusi bilan uzviy
aloqador masalalarning tahlili natijasi quyidagi xulosalarda o`z aksini topadi:
1. O`zbek tilida kesimlik shakllarining sodda gap lisoniy-sintaktik qurilishiga
ta siri hamda sodda gap lisoniy-sintaktik qurilish qolipi va variantlarini‟
belgilashdagi vazifasini o`rganish masalasi fanimizda sintaktik sathning substansial
tadqiqi muammolari bilan chambarchas bog`liqdir.
2. O`zbek tilshunosligida kesimlik kategoriyasi tilimiz grammatik
qurilishining formal-funksional (substansial) talqini natijasida murakkab va
mustaqil kategoriya sifatida alohida ajratilgan va shakliy-vazifaviy jihatdan
o`rganilgan.
3. Formal-funksional nuqtayi nazardan kesimlik kategoriyasi murakkab
tasdiq/inkor (N), mayl-modallik (M), zamon (T), shaxs-son (P) ma no va
‟
shakllarining birligi – [Kk = N R M R T R P] dan tashkil topgan mustaqil va
kesimni shakllantiruvchi grammatik kategoriya hisoblanadi.
4. Shuni alohida ta kidlash kerakki, kesimlik kategoriyasi tarkibiy
‟
qismlarining har biri nisbiy semantik-funksional va lisoniy mustaqillikka ega
bo`lsa ham, ularning birortasi alohidalikda kesimlik kategoriyasini tashkil etmaydi.
5. Til tizimida kesimlik kategoriyasi shaklan morfologik, vazifa jihatidan
sintaktik mohiyatli sof grammatik kategoriya sifatida kesimlik shakli va gap
markazini tashkil etish kabi lisoniy belgilari asosida aniqlanadi.
6. Kesimlik kategoriyasi grammatik shakl valentligiga egaligi tufayli gapning
lisoniy qurilishini belgilaydi va nutqda rang-barang, xilma-xil gap kesimlari
tarkibida voqelanadi.
7. Kesimlik shakllari (N,M,T,P) gap markazini tashkil etgan kesim tarkibida
[Pm]ning cheksiz nutqiy voqelanishlarini ta minlovchi lisoniy morfologik
‟
imkoniyat bo`lib, sodda gapning turli nutqiy ko`rinishlarida [Pm]ning
39](https://docx.uz/documents/2f20bfb1-95dc-42e5-b0e2-f9dd03ebf062/page_39.png?v=1)
![alohidaalohida, qorishiq holda, to`liqsiz fe’l, bog‘lama va hatto [Ø] morfema bilan
ifodalanishiga sabab bo`ladi. 4
4
9.R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Qurbonova, Z . Yunusova, B.Abuzalova ‘‘Hozirgi o‘zbek
adabiy tili’’ TOSHKENT-2009
40](https://docx.uz/documents/2f20bfb1-95dc-42e5-b0e2-f9dd03ebf062/page_40.png?v=1)
Mundarija:
Kirish……………………………………………………………………………3
I bob. Kesimning o‘zbek tilshunosligidagi talqini………………………………5
1.1. Kesimlik kategoriyasi………………………………………………………….5
1.2. Kesim va uning ifodalanishi………………………………………………….21
II bob. Kesimning ma’no turlari………………………………………………..26
2.1. Kesimning tuzilish turlari………………………………………………….…26
2.2. Grammatik shakl valentligi va kesimlik shakllari tizimi……………………..33
Xulosa…………………………………………………………………………….38
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………39